Салық жүйесіндегі алымдар, төлемдер баждардың маңызы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 САЛЫҚТЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ...5
1.1 Салықтың экономикалық мәні мен негіздері туралы түсінік ... ... ... ... ... .5
1.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..13
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТӨЛЕНЕТІН БАЖДАР, ТӨЛЕМДЕР МЕН АЛЫМДАРДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ..29
2.1 Мемлекеттік баж ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Жергілікті әкімшілік аумақтың бюджетіне түсетін алымдар мен төлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3 Алматы облысы бойынша міндетті баждар, төлемдер мен алымдардың түсімдерін талдау (Алматы облысы салық комитетінің мәліметтері негізінде) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
3 НАРЫҚ ЗАМАНЫНДА ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖЕРГІЛІКТІ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ БАҒДАРЛЫ МАҚСАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
3.1 Қазақстан Республикасының салық саясатының даму жағдайы ... ... ... .. 56
3.2 Шет мемлекеттердің салық салу жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
1 САЛЫҚТЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ...5
1.1 Салықтың экономикалық мәні мен негіздері туралы түсінік ... ... ... ... ... .5
1.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..13
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТӨЛЕНЕТІН БАЖДАР, ТӨЛЕМДЕР МЕН АЛЫМДАРДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ..29
2.1 Мемлекеттік баж ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Жергілікті әкімшілік аумақтың бюджетіне түсетін алымдар мен төлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3 Алматы облысы бойынша міндетті баждар, төлемдер мен алымдардың түсімдерін талдау (Алматы облысы салық комитетінің мәліметтері негізінде) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
3 НАРЫҚ ЗАМАНЫНДА ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖЕРГІЛІКТІ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ БАҒДАРЛЫ МАҚСАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
3.1 Қазақстан Республикасының салық саясатының даму жағдайы ... ... ... .. 56
3.2 Шет мемлекеттердің салық салу жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Мемлекеттің тұрақты экономикасын құруда салықтар маңызды орын алады. Экономикалық мазмұн тұрғысынан салық дегеніміз тұрғын, кәсіпорын (фирма) мен ұйымдардан заңға негізделіп алынатын міндетті төлем жүйесі. Салық мәселесі мен салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен. Салық – нарықтық қатынастардың бір бөлігі, оның қызмет етуі елдегі экономикалық реформалардың нәтижелілігімен тығыз байланысты. Салық мәселесімен Алданыш Нұрымов, Ермекбаева, Мамыров, Ілиясов, Шеденов, Құлпыбаев сияқты белгілі ғалымдар айналысады.
Бүгінгі күні еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырап, дамып және нығайып келеді. Мысалы, 2006 жылғы Елбасының Жолдауына зерделей үңілгенде мұндағы әр тұжырым мұқият зерттеулермен, сараптаулармен, нақты болжаулармен түйінделгенін ұғынамыз.
Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі болып табылады. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Салықтар мемлекеттің егемендігінің бір көрінісі. Осынысымен салықтар мемлекет меншігі мен заемдарынан түсетін табыстан ерекшеленеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етудегі салықтардың алатын орны мен рөліне талдау жасау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеті – қойылған мақсатқа жету, ол үшін салықтың мәнін, мазмұнын, атқаратын қызметін, шет елдік салық салу тәжірибесін, салық салу саясатының даму жағдайын, оны жетілдіру жолдарын теориялық тұрғыда қарай отырып, оны практикамен ұштастыру, қорытынды жасау болып табылады.
Өзектілігі – салық саясатының негізгі мәселелерінің бірі салықтық төлемдер мен алымдар болып табылады.
Бүгінгі күні еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырап, дамып және нығайып келеді. Мысалы, 2006 жылғы Елбасының Жолдауына зерделей үңілгенде мұндағы әр тұжырым мұқият зерттеулермен, сараптаулармен, нақты болжаулармен түйінделгенін ұғынамыз.
Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі болып табылады. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Салықтар мемлекеттің егемендігінің бір көрінісі. Осынысымен салықтар мемлекет меншігі мен заемдарынан түсетін табыстан ерекшеленеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етудегі салықтардың алатын орны мен рөліне талдау жасау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеті – қойылған мақсатқа жету, ол үшін салықтың мәнін, мазмұнын, атқаратын қызметін, шет елдік салық салу тәжірибесін, салық салу саясатының даму жағдайын, оны жетілдіру жолдарын теориялық тұрғыда қарай отырып, оны практикамен ұштастыру, қорытынды жасау болып табылады.
Өзектілігі – салық саясатының негізгі мәселелерінің бірі салықтық төлемдер мен алымдар болып табылады.
1. Ермекбаева Б.Ж., Салықтар және салық салу. – Алматы: Қазақ Университеті. 2003. – Б. 44-46.
2. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ө.С., Колягин Б.И. Жалпы экономикалық теория. Оқулық. - Алматы. 2002. – 158 б.
3. Ілиясов Ң.Қ., Нұрлыбаев С. Қаржы. Алмати, 2005. – 98 б.
4. Мамыров Н.Қ., Тлеужанова М.Ә. Макроэкономика Оқулық. – Алматы: Экономика. 2003. – 283 б.
5. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Салық Кодексі, - Алматы 2004. – 129 б.
6. Худяков А.И., Бродский Г.М. Теория налогообложения. Алматы: Норма –2002. – 222 б.
7. Камаева В.Д. Экономическая теория под редакцией д-р экономических наук, Москва, ИМПЭ 1998. – 199 с.
8. Әубәкіров Я, Нәрібаев К. Экономикалық теория негіздері. – Алматы, 2002. - 305 б.
9. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына жолдауы. – А., 2005. – 7 б.
10. Нурумов А. Налоги и финансы рыночной экономики. – Астана: Елорда. 2004. – 40 с.
11. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Салық Кодексі. – Алматы, 2005. – 355 б.
12. Қазақстанның нарықтық экономикасының қаржы-несиелік проблемалары Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті, - Алматы 2002. – 136 б
13. Нұрғалиев Н.Т. Салық жүйесін жандандыру жолдары//Қаржы қаражат №12 1999. – Б.26-27.
14. Комарова Т.Н. Налоговые проблемы //Қаржы қаражат №5 2001. –С. 18-21.
15. Сахариев С.С., Сахариева А.С. Жаңа кезең – экономикалық теориясы
- Алматы: Данекер. 2004. - 410 б.
16. Карагусова Г. Сущность налогообложения. – Алматы, 2000. – 89 с.
17. Туралыкова Е. Совершенствование налоговой системы РК // Бухгалтер и налоги №6 2004. – С. 5-13.
18. Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане. – Алматы, 2002. – 27 с.
19. Ильясов К.К., Зейнелғабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. Налоги и налогообложение. – Алматы: Рауан 1995. – 68 с.
20. Алейбеков М.О. О главном налоговом реформировании // Аль-Пари, 2000 г., №9. – С. 133-135.
21. Смағұлова Г.С. Аймақтық экономиканы басқару мәселелері. – Алматы: Экономика, 2005. – 173 б.
22. Найманбаев С.М. Салықтық құқық. - Алматы: Жеті жарғы 2005. – 183 б.
23. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қавзақстан Республикасының Салық Кодексі. – Алматы, 2006. – 96 б.
24. Ермекбаева Б.Ж. Шет мемлекеттер салығы. – Алматы, 2004. – 322 б.
2. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ө.С., Колягин Б.И. Жалпы экономикалық теория. Оқулық. - Алматы. 2002. – 158 б.
3. Ілиясов Ң.Қ., Нұрлыбаев С. Қаржы. Алмати, 2005. – 98 б.
4. Мамыров Н.Қ., Тлеужанова М.Ә. Макроэкономика Оқулық. – Алматы: Экономика. 2003. – 283 б.
5. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Салық Кодексі, - Алматы 2004. – 129 б.
6. Худяков А.И., Бродский Г.М. Теория налогообложения. Алматы: Норма –2002. – 222 б.
7. Камаева В.Д. Экономическая теория под редакцией д-р экономических наук, Москва, ИМПЭ 1998. – 199 с.
8. Әубәкіров Я, Нәрібаев К. Экономикалық теория негіздері. – Алматы, 2002. - 305 б.
9. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына жолдауы. – А., 2005. – 7 б.
10. Нурумов А. Налоги и финансы рыночной экономики. – Астана: Елорда. 2004. – 40 с.
11. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Салық Кодексі. – Алматы, 2005. – 355 б.
12. Қазақстанның нарықтық экономикасының қаржы-несиелік проблемалары Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті, - Алматы 2002. – 136 б
13. Нұрғалиев Н.Т. Салық жүйесін жандандыру жолдары//Қаржы қаражат №12 1999. – Б.26-27.
14. Комарова Т.Н. Налоговые проблемы //Қаржы қаражат №5 2001. –С. 18-21.
15. Сахариев С.С., Сахариева А.С. Жаңа кезең – экономикалық теориясы
- Алматы: Данекер. 2004. - 410 б.
16. Карагусова Г. Сущность налогообложения. – Алматы, 2000. – 89 с.
17. Туралыкова Е. Совершенствование налоговой системы РК // Бухгалтер и налоги №6 2004. – С. 5-13.
18. Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане. – Алматы, 2002. – 27 с.
19. Ильясов К.К., Зейнелғабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. Налоги и налогообложение. – Алматы: Рауан 1995. – 68 с.
20. Алейбеков М.О. О главном налоговом реформировании // Аль-Пари, 2000 г., №9. – С. 133-135.
21. Смағұлова Г.С. Аймақтық экономиканы басқару мәселелері. – Алматы: Экономика, 2005. – 173 б.
22. Найманбаев С.М. Салықтық құқық. - Алматы: Жеті жарғы 2005. – 183 б.
23. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қавзақстан Республикасының Салық Кодексі. – Алматы, 2006. – 96 б.
24. Ермекбаева Б.Ж. Шет мемлекеттер салығы. – Алматы, 2004. – 322 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 САЛЫҚТЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ...5
1.1 Салықтың экономикалық мәні мен негіздері туралы
түсінік ... ... ... ... ... .5
1.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТӨЛЕНЕТІН БАЖДАР, ТӨЛЕМДЕР МЕН АЛЫМДАРДЫҢ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ..29
2.1 Мемлекеттік
баж ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 29
2.2 Жергілікті әкімшілік аумақтың бюджетіне түсетін алымдар мен
төлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.3 Алматы облысы бойынша міндетті баждар, төлемдер мен алымдардың
түсімдерін талдау (Алматы облысы салық комитетінің мәліметтері
негізінде) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3 НАРЫҚ ЗАМАНЫНДА ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖЕРГІЛІКТІ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ БАҒДАРЛЫ
МАҚСАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
3.1 Қазақстан Республикасының салық саясатының даму жағдайы ... ... ... ..
56
3.2 Шет мемлекеттердің салық салу
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
КІРІСПЕ
Мемлекеттің тұрақты экономикасын құруда салықтар маңызды орын алады.
Экономикалық мазмұн тұрғысынан салық дегеніміз тұрғын, кәсіпорын (фирма)
мен ұйымдардан заңға негізделіп алынатын міндетті төлем жүйесі. Салық
мәселесі мен салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен. Салық –
нарықтық қатынастардың бір бөлігі, оның қызмет етуі елдегі экономикалық
реформалардың нәтижелілігімен тығыз байланысты. Салық мәселесімен Алданыш
Нұрымов, Ермекбаева, Мамыров, Ілиясов, Шеденов, Құлпыбаев сияқты белгілі
ғалымдар айналысады.
Бүгінгі күні еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырап, дамып
және нығайып келеді. Мысалы, 2006 жылғы Елбасының Жолдауына зерделей
үңілгенде мұндағы әр тұжырым мұқият зерттеулермен, сараптаулармен, нақты
болжаулармен түйінделгенін ұғынамыз.
Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі болып табылады.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Салықтар мемлекеттің егемендігінің
бір көрінісі. Осынысымен салықтар мемлекет меншігі мен заемдарынан түсетін
табыстан ерекшеленеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын
қамтамасыз етудегі салықтардың алатын орны мен рөліне талдау жасау болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеті – қойылған мақсатқа жету, ол үшін салықтың
мәнін, мазмұнын, атқаратын қызметін, шет елдік салық салу тәжірибесін,
салық салу саясатының даму жағдайын, оны жетілдіру жолдарын теориялық
тұрғыда қарай отырып, оны практикамен ұштастыру, қорытынды жасау болып
табылады.
Өзектілігі – салық саясатының негізгі мәселелерінің бірі салықтық
төлемдер мен алымдар болып табылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Алматы облысының салық
комитетінің мәліметтерінен. Зерттеу заты – салық салу ерекшеліктері мен
мәселелері.
Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасының салық жүйесіне толық
сипаттама берілген. Қазіргі кездегі салықтардың мәнін, маңызын, нарықтық
экономикадағы алатын орнын, негізгі проблемаларын және жетілдіру жолдарын
қарастырдық.
Салық салудың негізгі мақсаты – мемлекет қазынасын толтыру, еліміздің
экономикасын дамыту, әлеуметтік жағдайды жақсарту және кәсіпорын, тұрғындар
қаржыларын қоғамдық қажеттілікке тарту болып табылады.
Салықсыз мемлекеттің және онымен байланысты барлығының да өмір сүруі
мүмкін емес. Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік
органдарды қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар
ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық
рөлі артып келеді, мұны ЖҰӨ-нің көлеміндегі салық үлесінің ұлғаюынан көруге
болады. Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың, ұдайы өндіріс
процесіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде – жаңа сипатқа ие болуда.
Мұндай ықпал көп бағытта жүргізуде.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
Бірінші бөлімде салықтың экономикалық мәні және негіздері туралы толық
мәлімет берілген.
Екінші бөлімінде Қазақстан Республикасы, Алмати облысы бойынша міндетті
баждар, төлемдер мен алымдардың бюджетке түскен салық түсімдерінің 2003-
2005 жылдар аралығындағы көрсеткіштеріне экономикалық талдау жасалған.
Үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасының салық саясатының даму
жағдайы мен шет мемлекеттердің салық жүйесі талданды. Сонымен, мемлекеттің
нарықтық экономикасын құруға әсер етуіне көмектесетін экономикалық
тетіктердің ішіндегі салықтың мәні зор.
1 САЛЫҚТЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Салықтың экономикалық мәні мен негіздері туралы түсінік
Қазіргі нарықтық экономика жүйесінде салықтардың алатын орны өте зор.
Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі бөлігі. Бүгінгі күнде салықтар
әлеуметтік сферада және экономикалық реттеуде негізгі инструмент ретінде
көрініс табады, өйткені мемлекет салық жүйесінің көмегімен ұлттық табысты
қайта бөлу кезінде өзінің әсерін тигізе алады.
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке
төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер болып
табылады.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады. Салықтар
мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі
болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен
әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына
бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып,
олар – дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса
жүреді. [1, 46]
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі –
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері
және бюджеттің кірісерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен
айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір азаматтың
қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конститутциясының 35-бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалылығын) бөлудің
екі қағидаты қалыптасқан:
1) пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
2) „қайыр көрсету” (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Салық мәселесі мен салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен.
Ал, оларға ғылыми көзқарас ХҮІІ-ХІХ ғасырларда пайда болды. Оған дәлелді
теориялық экономия классикалық мектебі ағылшын өкілдері еңбегінен табамыз:
В.Петти (1623-1687ж.ж.) „Салық пен жиынтық трактаты” – (1662ж), Д.Рикардо
„Салық салу және саяси экономияның басталуы” – (1817ж.), А.Смит „Халықтар
байлығының себептері ме табиғатын зерттеу” – (1776ж.) А.Смит салық салудың
төрт принциптерін айқындаған. Оның осы принциптері дамыған елдерде салық
салудың негізін құрайды. [2, 158]
1. Өзіне бекем мемлекет мүмкіндігіне қарай, қабілеті мен күшіне сай
үкіметті ұстауға қатысады. Мемлекеттің қорғауымен қамқорлығын пйдалана
отырып, қаржыландыру үкіметтің табысына сай жүзеге асады.
Бұл ережені сақтау немесе сақтамау салық салудың тереңдігіне немесе тепе-
теңдігіне ұрындырады.
2. Жеке тұлға төлейтін салық міндетті түрде айқын болуы керек. Салықтық
төлеу мерзімі, төлем тәсілі, сомасы - барлығы дәрлік төлем төлеуші
үшін анық әрі ашық болуы қажет және кез келген адамға да солай.
3. Әрбір алынатын салық белгілі уақытта немесе белгілі тәсілмен төлеуші
үшін ыңғайлы кезде барлығын төлейді.
4. Әрбір салық ой елегінен өткізіліп, толғағына толық жеткізілгені дұрыс.
Оның мемлекет қазынасына құйылуы, халық қалтасынан алғаны және
ұстағаны мүмкіндігінше аздау болғаны жөн. Қазынаға құйылғаннан гөрі,
салықты халық қатынасынан алу мен ұстаудың көп болуы да әбден мүмкін.
Себебі, оны жинау шенедіктердің көп болуын талап етсе, оларға
төленетін айлық сомасы салықтың мол мөлшері арқылы жүзеге асады.
А.Смит тікелей, жанбасы, жанама салықтар жүйесін және оларды қолданудың
әлеуметтік – экономикалық салдарын барынша талдады.
Салық дегеніміз не? Экономикалық мазмұн тұрғысынан салық дегеніміз
тұрғындар, кәсіпорын (фирма) мен ұйымдардан заңға негізделіп алынатын
міндетті төлем жүйесін айтамыз. Салық салудың мақсаты кәсіпорын, тұрғындар
қаржыларын қоғамдық қажеттілікке (өндірістік және әлеуметтік) тарту болмақ.
Салық салудың мынадай принциптері бар:
- салық бар игіліктерге пропорционалды түрде қоғам мүддесіне сай алынады;
- салық табыс мөлшері мен әлауқаттылық деңгейіне тәуелді болады.
Сонымен, салықтар дегеніміз мемлекеттік бюджетке заңды және жеке
тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер
болып табылады.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін
құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық
категория.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
- біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық
табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді.
- екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі
бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық
қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және
сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.
Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі. Мемлекет
салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық
тетік ретінде пайдаланады. Осы салық салуға байланысты әр дәуірлерде
мемлекет қайраткерлері, экономистер, философтар, ойшылдар көптеген еңбектер
жазған. Мысалы, Ф.Аквиннский „Салықтарды ұрлаудың рұқсат етілген нысаны”
ретінде анықтаса, салық салу теориясының негізін салушылардың бірі А.Смит
„Салық төлеушілер үшін құлшылықтың белгісі емес, бостандықтың белгісі” деп
тұжырымдаған. [3, 136]
„Салық” ұғымы әр түрлі әдебиеттерде әр түрлі қарастырылады. Негізінен
көптеген экономикалық әдебиеттерде „салық” ұғымы бюджет қорына белгілі бір
көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті төлем ретінде
қарастырылады.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының
негізгі бағыты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне
мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру. Салық салудың әдістері
мен жолдары, салық салудың негізгі қағидалары, салық салуды ұйымдастыру
салық механизміне жатады. [4, 169]
Қандай да бір механизмнің құрамында бірнеше тетіктер мен элементтер
болады. Сол сияқты салық механизмі де белгілі бір салық элементтерінен
тұрады. Салық салу элементтері мыналар: субъект, объект , салық көзі, салық
ставкасы, салық өлшем бірлігі, салық оклады, салық жеңілдіктері, салық
төлеу мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық қызметі органдарының
құқықтары мен міндеттері, салық төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.
Осы элементтерге жеке-жеке тоқталатын болсақ:
Салық төлеуші (субъект) - салықты және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі заңды міндеті бар тұлға. Қазақстан
Республикасының салық төлеушілері:
1) резидент және резидент емес заңды тұлғалар;
2) Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және
азаматтығы жоқ адамдар болып жіктеледі.
Салық объектісі – заң жүзінде негізделген салық салуға негіз болатын
табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және тағы да басқа
көптеген тауарлық – материалдық игіліктер.
Салық көзі – салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс жылдық
жиынтық табыс пен шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.
Салық ставкасы – бір өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері. Ставкалар
тұрақты немесе пайыз нысанында белгіленеді. Пайыздық салық ставкасы
прогрессивтік, регрессивтік және пропорционалдық (тұрақты) болып бөлінеді.
Салық өлшем бірлігі – есептеу үшін берілген салық объектісінің өлшем
бірлігі.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір объектісінен төленетін
салық сомасы.
Салық жеілдіктері заңға сәйкес салық төлеушіні бірітіндеп немесе салық
төлеуден толық босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан толық босатылатын,
салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын төмендету, салық
төлеу мерзімін ұзарту тағы да басқалары жатады. Салық төлеуші шегерімдерді
жылдық жиынтық табыс алумен байланысты шығыстарды растайтын құжаттары
болған кезде жүргізіледі.
Салықты төлеу мерзімі – салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке төлену уақыты.
Салық төлеу тәртібі – белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезіндегі
белгілі бір дәйектілікті белгілейді. [5, 129]
Қазақстан Республикасында салық жүйесінің де алатын орны зор. Салық
жүйесін мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржы қатынастары
және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі яғни, салық салу
әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары мен салыққа қатысты
кесімдердің, салық қызметі органдарының жиынтығы құрайды.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы
болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына
және саяси әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Еліміздің салық жүйесінің дамуын төрт кезеңге бөліп қарастыруға болады:
- 1-ші кезең (1992-1995 жж) – жаңа салық жүйесі базисінің, салық кезеңінің
өңделуі және іске қосылуы;
- 2-ші кезең (1996-1998 жж.) – нарықтық экономика талаптарына сай келетін
салық жүйесін құруды аяқтау;
- 3-ші кезең (1998-2000жж.) – барлық қағидалардың ескерілуі арқылы салық
жүйесіне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу, салық жүйесін одан әрі
жетілдіру.
- 4-ші кезең (2001-2002 жж.) – Жаңа салық Кодексі қабылданып, іске
қосылды.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған
Қазақстан Республикасындағы Салық жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін
құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады. [6, 122]
Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі жұмыстардың бірі
болып саналады. Осы кезеңдерде елде көптеген өзгерістер болды және
экономиканың дамуына көптеген құбылыстар, атап айтқанда, меншіктің көптеген
түрлерінің дамуы, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы
қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі және тағы да басқа құбылыстар
іске аса бастады.
Осы Заң бойынша алғаш рет Қазақстан Республикасында 42 салық түрі
қызмет етті және олар 3 топқа бөлінді:
- жалпы мемлекеттік салықтар – 10,
- міндетті түрде төленетін жергілікті салықтар мен алымдар – 11,
- жергілікті салықтар мен алымдардың 18 түрі.
Бұл салықтардың негізін табыс салығы, пайдаға салынатын салық,
қосылған құнға салынатын салық, акциз салығы, жер салығы және тағы басқа
салықтар құрады.
Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшіліктері де болды. Атап
айтқанда, басқа елдерге қарағанда біздің салық жүйеміздің жинақталған
ғылыми және практикалық тәжірибелерінің жеткіліксіздігі, салық түрлерінің
көптігі, халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс қалуы, айналымды
анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің көптігі және тағы да
басқалары. Осыдан келіп еліміздің салық жүйесін реформалаудың қажеттігі
туындады.
Қазақстан Үкіметі 1992 жылдың басында салық жүйесін кезеңді түрде
реформалаудың концепциясын қабылдады. Аталмыш концепцияны іске асырудағы
негізгі кезең болып Қазақастан Республикасы Президентінің 24-ші сәуірдің
1995 жылында қабылдаған „Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы” Заң күші бар жарлығы табылады. Ол 1995 ж 1-ші шілдесінен
бастап іске қосылды, нәтижесінде бұрын қызмет еткен 42 салық түрінің орнына
11 салықтар мен алымдар қызмет ететін болды. Бұл Салық Заңдылығы бойынша
еліміздің салық жүйесі нарықтық қатынастар талабына біршама бейімделіп,
халықаралық тәжірибеге мейлінше жақындатылады. 1999 жылы салық жүйесі 5 рет
өзгерістерге ұшырады. Осыған орай 2000 жылы 1-ші қаңтарынан бастап
Қазақстан Республикасында 17 түрі салықтар мен алымдар қызмет етті. 4-ші
кезеңде, яғни 2001 жылдың 12 маусымында Жаңа Салық Кодексі қабылданып,
2002 ж. 1-ші қаңтарынан бастап іске қосылды. Салық Кодексінде Қазақастан
Республикасында қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттік
баж, 4 кедендік алым белгіленген.
Қазақстан Республикасы салық жүйесін басқару Қазақстан Республикасы
Конституциясы бойынша Президентке, Парламентке, Үкіметке, Қаржы
Министрлігіне жүктеледі. Салық қызметі органы Қазақстан Республикасы Қаржы
Министрлігі Салық Комитетінен және облыс, Астана, Алматы қалалары, аудандар
мен қалалар бойынша салық комитеттерінен тұрады. [7, 199]
Қаржы Министрлігінің салық комитеті салықтар және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдердің толық әрі уақытылы түсуіне мемлекеттік
басқаруды қамтамасыз ететін және салық қызметі органдарын басқаратын
орталық атқарушы орган болып табылады. Салық қызметі органдарына салық
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін,
міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын
қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салық
міндеттемелерінің орындалуына салық бақылауын жүзеге асыру жөніндегі
міндеттер жүктеледі. Салық органдары тиісті жоғары тұрған салық қызметі
органдарына төменнен жоғары қарай тікелей бағынады және жергілікті атқарушы
органдарға жатпайды.
Уәкілетті мемлекеттік орган салық органдарына басшылық жасауды жүзеге
асырады. Салық органдарының бірінші басшыларын қызметке уәкілетті
мемлекеттік органның бірінші басшысы тағайындалады.
1.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы және дамуы
"Салық" ұғымымен "салық жүйесі" ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін
құрайды.
1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы
басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге
сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің
бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу
бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын.
Қазақстан егемеңдікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылдаған
бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық
жүйесі жұмыс істей бастады. Ол "Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
туралы" заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын,
салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген
алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қантардың 1-інен
бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар
еңгізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу
қағидаттарына сәйкестеңдіру көзделді. Осыған байланысты "Салық және
бюджетке төленетін басқа да міңдетті төлемдер туралы" 1995 жылғы сәуірдің
24-інде Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлыры шықты.
Енді бұрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны
небәрі 11 болып қалды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы сәуірдің 24-іңдегі заң
күші бар жарлыға Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сыңдағы
№440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент
жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының зандарымен бұл заңға
өзгертулер мен толықтырулар еңгізілді. [9, 7]
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының болатыңдығынан салық жүйелерінің әжептәуір
күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі
қағидаттар бойынша былайша жіктеледі:
салық салу объектілері бойынша;
салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға
қарай;
пайдалану тәртібі бойынша;
объекьінің экономикалық белгісі бойынша.
Салықтарды салу объектісі бойынша, олар тура және жанама салықтар
болып бөлінеді. [10, 407]
Тура салықтар - салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төленген
салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты
салықтар салық төлеушілердің мүлкінің (меншігінін) кейбір түрлеріне (үй,
жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.с.с.) салынады. Жеке тура салықтар — бұл
жеке адамдар мен заңды ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар.
Нақты салықтардан айырмашылығы — жеке салық салу әрбір салық төлеушінің
жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді.
Жанама салықтар — баға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық
төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар. Жанама
салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама
салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де
(кеден баждары түріндегі, экспортқа және импортқа салынатын салық түріндегі
кеден кірістері, ішкі рынокте сатылатын тауарлар бағасы мен олардың
фактуралық құнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүлделерін білдіреді, Оларды
саналы қолдану баға белгілеудің процесіне жағымды ықпал жасауы жөне
тұтынудың құрылымына әсер етуі мүмкін.
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (немесе қызметтің
тарифіне) қосылатындығында, кіріктірілетіндігінде. Бұл жағдайда салықты
тауардың (қызметтің) нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет
арасында тікелей байланыс болмайды.
Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарау орталық (жалпы
мемлекеттік) және жергілікті салықтарды ажыратады.
Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты
(арнаулы) болып бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердегі бюджеттерде шоғырландырылады және
жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қаржылаңдыруға пайдаланылады. Мақсатты
(арнаулы) салықтардың нысаналы арналымы болады және әдеттегідей түрлі
арнаулы қорлардың қаржы базасын құруға арналады.
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салықтар
және тұтынуға салынатын салықтар болып ажыратылады. Табысқа салынатын
салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған
табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар — бұл тауарлар мен
қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.
Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне
қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады: қадастрлық, салық
төлеушінің мағлұмдамасы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік
негізде.
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу
объектілерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы,
мүлік салығы) нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге
асырылады. [11, 355]
Мағлумдамада салық төлеушілер табыстың көлемін, кажетті жеңілдіктерді,
шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп, төлейді. Олар
салықтардың түрлері бойынша салық мағлұмдаманын есепті салық кезеңіне
сәйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс
салығын, көлік құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер
(арнаулы салық режімін қолданатын заңды тұлғаларды қоспағанда) салық
органына олар бойынша мағлұмдаманы есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31-
інші наурызына дейін береді.
Жеке табыс салығы бойынша мағлұмдаманы мынадай салық төлеушілер:
төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;
тұрғын үй салу мен осыңдай құрылыс үшін құрылыс материалдарын сатып
алуды қоспағанда салық жылында 2000 айлық есептік көрсеткіштен жоғары
сомаға біржолғы ірі сатып алуды іске асырғандар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке
тұлғалар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел банктеріндегі
шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;
Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы
заңнамалық актілеріңе сәйкес мағлұмдама беру жөнінде міндеттеме жүктелген
адамдар;
Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судьялар табыс
етеді.
Салық төлеушіден салық мағлұмдамасын табыс етудің белгіленген
мерзіміне дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уәкілетті мемлекеттік орган
салық мағлұмдамасын табыс ету мерзімін екі айдан аспайтын мерзімге ұзартуға
хұқымы. Бірақ салық мағлұмдамасын тапсыру мерзімін ұзарту салық төлеу
мерзімін өзгертпейді.
Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің
бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды (төлейді).
Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне
берілетін патент негізінде төленеді. Патент - арнаулы салық режімін қолдану
қуқығын куәландыратын және салық сомасының бюджетке төленгендігін растайтын
құжат.
Салық есебінің екі әдісі қолданылады:
1) кассалық
2) есептеу әдісі
Қассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау, қызмет
көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы төлеу
мезетінен бастап есепке алынады
Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына
қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, сауарларды өткізу және кіріске
алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бұл әдіс салық
службалары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық төлеушілері
қолдануға қабылдаған. Төлеушілер үшін оның кемшілігі — салық төлемдері
жеткізілім тіпті уақытында төленбеген жағдайда да аударылуы тиіс, бұл
айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрыңдырады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың, алымдардың және
баждардың түрлерін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды және
салық службасының органдарын қамтиды.
Қазақстан Республикасындағы салықтардың, салық сипатындағы алымдардың
тізбесі мыналарды қамтиды:
1. Салықтар:
1. Корпорациялық табыс салығы.
2. Жеке табыс салығы.
3. Қосылған құнға салынатын садық.
4. Акциздер.
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері.
6. Әлеуметтік салық.
7. Жер салығы.
8. Көлік құралдарына салынатын салық.
9. Мүлікке салынатын салық.
2. Алымдар:
1. Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
2. Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
3. Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
4. Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды мемлекеттік
тіркегені үшін алым.
5. Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені үшін
алым.
6. Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым.
7. Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
8. Дәрі-дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алым.
9. Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы.
10. Аукциондардан алынатын алым.
11. Елтаңбалық алым.
12.Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым.
13.Телевизия жене радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат беру үшін алым.
3. Төлемақылар:
1. Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы.
2. Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
3. Қоршаған ортаны дастағаны үшін төлемақы.
4. Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы.
5. Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы.
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы.
7. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.
8. Кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
9. Сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастыру үшін төлемақы.
4. Мемлекеттік баж.
5. Кеден төлемдері:
1. Кеден бажы.
2. Кеден алымдары.
3. Төлемақы.
4. Алымдар.
Салықтардың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің
сомасы "Бюджет жүйесі туралы" Заң мен тиісті жылға арналған республикалық
бюджет туралы заңда белгіленген тәртіппен тиісті бюджеттердің кірісіне
түседі. [12, 136]
Салық жүйесі өзінің құрамына мемлекеттік салық службасының — Қаржы
министрлігін, облыстардағы, аудандардағы, қалалардағы және қалалардан
аудаңдардың салық комитеттерін қамтиды. Салық службасы органдары салық және
бюджетке төленетін басқа да міңдетті төлемдердің толық түсуін, міндетті
зейнетакы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету
жөніндегі, сондай-ақ салық төлеуішлердің салықтық міндеттемедерін
орындауына салықтық бақылауды жүзеге асырады.
"Салық" және "салық салу" ұғымдарын ажырата білген жөн: бірінші
жағдайда — бұл экономикалық және қаржы категориясы, екіншісінде —
экономикалық-құқыктық механизмді пайдалана отырып салық төлемдерін өндіріп
алу (есептеу және алу) процесі.
Салық салынатын табыс жылдық жиынтық табыс пен Салық кодексіне сәйкес
жасалған түзетулерді ескере отырып, заңнамалы турде белгіленген шегерімдер
арасындағы айырма ретінде айқындалады. Жылдық жиынтық табыс салық
заңнамасына сәйкес түзетілуге тиіс. [13, 26]
Салық кодексіне сәйкес жылдық жиынтық табысқа мына төмендегілерді
қоса, салық телеушінің табыстарының барлық түрлері қамтылады:
1) тауарларды (жұмыстарды, қызметтер көрсетуді) өткізуден түсетін табыс,
2) үймереттерді, ғимараттарды, құрылыстарды, сондай-ақ аммортизациялауға
жатпайтын активтерді өткізу кезіндегі құн өсімінен түсетін табыс;
3) міндеттемелерді есептен шығарудан түсетін табыстар;
4) күмәнді міндеттемелер бойынша түсетін табыстар;
5) мүлікті жалға беруден түсетін табыстар;
6) Қазақстан Республикасының заңнамасымен провизиялар жасауға рұқсат
етілген банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдар жасаған провизиялардың мөлшерін азайтудан түсетін табыстар;
7) борышты талап етуді басқаға беруден түсетін табыстар;
8) кәсіпкерлік қызметті шектеуге немесе тоқтатуға келісім үшін алынған
табыстар;
9) шығып қалған тіркелген активтер құнының ішкі тотың құн балансынан асып
түсуінен алынатын табыстар;
10) кең орындарын игеру зардаптарын жою жөніндегі нақты шығыстар сомасын
кең орындарын игеру зардаптарын жою қорына аударылған соманың асып түсуінен
алынатын табыстар;
11) ортақ үлестік меншіктен түсетін табысты бөлу кезінде алынатын табыстар;
12) бұрын негізсіз ұсталып, бюджеттен қайтарылған айыппұлдардан басқа,
борышкерге салынған немесе ол мойындаған айыппұлдар, өсімпұлдар және
санкциялардың басқа да түрлері, егер сомалар бұрын шегеріп тасталмаған
болса;
13) бұрын жүргізілген шегерімдер бойынша алынған өтемақылар;
14) өтеусіз алынған мүлік, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер;
15) дивидеңдтер;
16) сыйақылар;
17) бағамдық оң айырма;
18) ұтыстар;
19) роялти;
20) әлеуметтік сала объектілерін пайдалану кезінде алынған табыстардың
шығыстардан артығы.
Алынған жиындық жылдық табыс түзетілуі, яғни салық төлеушінің бұл
табысынан мыналар алып тастауы тиіс:
1) Қазақстан Республикасындағы төлем көзінен бұрын салық салынған,
Қазақстан Республикасының резидент-занды тұлғасынан алынған дивидендтер;
[14, 18]
2) эмитент өз акцияларын орналастыру кезінде алған олардың құнының
номиналдық құнынан асып кетуі және өз акцияларын өткізу кезіндегі құн
өсімі;
3) қор биржасының "А" және "В" ресми тізімдерінде тұрган акциялар мен
облигацияларды өттазу кезіндегі құн өсімінен алынған табыс;
4) мемлекеттік бағалы қағаздармен жасалтан операциялардан түскен табыстар;
5) табиғи және техногендік сипаттау төтенше жағдайлар туындаған ретте
ізгілік көмек түрінде алынған және мақсатты түрде пайдалынған мүліктің
құны;
6) мемлекеттік кәсіпорынның Үкімет шешімі негізінде мемлекеттік органнан
немесе мемлекеттік кәсіпорыннан өтеусіз негізде алған негізгі
құралжабдықтардың құны;
7) зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңнамаға сәйкес алынған және жеке
зейнетақы шоттарына жіберілген инвестициялық табыстар. [5, 129]
Негізгі өңдіріс құралы жер болып табылатын салық телеушінің салық
салынатын табысына 10 пайыздық мөлшерлеме бойынша салық салынады.
Төлем көзінен салық салынатын табыстар — дивидендтер, депозиттер бойынша
сыйақы, ұтыстар, заңды тұлғаларға төленетін сыйақы, эмитент борыштық бағалы
қағаздар бойынша шығару шарттарына сәйкес төлейтін купон түріндегі сыйақы
15 пайыздық мөлшерлеме бойынша салық салуға жатады.
Бейрезиденттердің Қазақстан Республикасындағы тұрақты мекемеге
байланысты емес көздерден алатын табыстарының төлем көзіне мынандай
мөлшерлемелер бойынша салық салынуға тиіс:
1) дивидендтер, қатысу үлесінен түскен табыстар және сыйақылар - 15%;
2) тәуекелдерді сақтандыру шарттары бойынша төленетін сақтық сыйлықақылары
—10%;
3) тәуекелдерді қайта сақтандыру шарттары бойынша төленетін сақтық
сыйлықақылары — 5%;
4) халықаралық тасымалдарда көлік қызметтерін көрсетуден түскен табыстар —
5%;
5) жоғарыда 1)-4) тармақшаларда көрсетілген табыстарды қоспағанда,
бейрезиденттердің Қазақстан Республикасындағы көздерден алынатын табыстары
— 20%.
Корпорациялық табыс салығына қосымша, бейрезңдент-заңды тұлғаның
Қазақстан Республикасыңда тұрақты мекеме арқылы жүзеге асырған қызметінен
алынған таза табысына 15 пайыздық мөлшерлеме бойынша салық салынады. Таза
табыс деп есептелген корпорациялық таза табыс салығының сомасы алып
тасталған салық салынатын табысты айтады.
Салық төлеушілер корпорациялық табыс салығын төлеуді өзінің тұрып жатқан
орны бойынша жүзеге асырады және бұл салық бойынша аванстық төлемдерді
бюджетке салық кезеңі ішінде белгілі мөлшерде ағымдағы айдың 20-сынан
кешіктірмей ай сайын төлеп тұруға міндетті.
Салық кезеңі ішінде еңгізілген аванстық төлемдердің сомасы салық
кезеңі үшін корпорациялық табыс салығы женіндегі мағлұмдама бойынша есептеп
шығарылған оны төлеу есебіне жатқызылады.
Салық агенттері жеке табыс салығын есептеу мен ұстап қалуды төлем
көзінен салық салынатын табыс төленетін күннен кешіктірмей жүргізеді. Олар
салық төлеушілердің тұрған жері бойынша есепті айдың табысын төлеудің соңғы
күнінен кейінгі бес жұмыс күні ішіңде жүзеге асырады. Салық кодексінде
көрсетілген қызмет түрлері бойынша арнаулы салық режімдерін қолданатын
салық агенттерінің жеке табыс салығын төлеудің тәртібі мен мерзімдері
белгіленген.
Қызметкердің төлем көзінен салық салынатын заттай нысанда алған
табысына оның заттай нысандағы еңбекақысы, қызметкер алған тауарлар,
қызметкердің мүддесін көздеп орындалған жұмыстар, қызметкерге өтеусіз
негізде көрсетілген қызметтер, қызметкердің үшінші тұлғадан алған тауарлар
(жұмыстар, қызметтер көрсету) құнын жұмыс берушінің төлеуі, қызметкердің
материалдық пайда түріндегі түрлі табыстары кіреді.
Салық төлеушінің төлем көзінен салық салынбайтын табыстарына мүліктік
табыс, жеке кәсіпкердің салық салынатын табысы, адвокаттар мен жеке
нотариустардың табысы және өзге де табыстар жатады. Соның ішінде салық
төлеушілердің мүліктік табысына кәсіпкерлік қызметте пайдаланылмайтын: бір
жылдан аз уақыт меншік құқығыңда болған жылжымайтын мүлікті, бағалы
қағаздарды, соңдай-ақ заңды тұлғадағы қатысу үлесін, қымбат бағалы тастар
мен қымбат бағалы металдарды, олардан жасалынған зергерлік бұйымдарды және
құрамында қымбат бағалы тастар мен қымбат бағалы металдар бар басқа да
заттарды, соңдай-ақ өнер туындылары мен антиквариаттарды сату кезіңдегі
олардың құнының өсімі, мүлікті жалға беруден алынған табыс және т.б.
жатады.
Тұрақты мекемемен байланысы жоқ бейрезиденттер салықты төлем көзінен
шегерімсіз 5 пайыздан 30 пайызға дейінгі мөлшерлемелер бойынша төлейді
(табыстың түрлеріне қарай); қызметі тұрақты мекеме құруға соқтыратын
бейрезиденттер салықты төлем көзінен салық салынбайтын, шегерімдер сомасына
азайтылған табыстардан резиденттерге арналған мөлшерлемелер бойынша
төлейді.
Қазақстан Республикасының салық жүйесінде табиғи ресурстарды, пайдалы
қазбаларды, жер қойнауын пайдалануға байланысты бірқатар төлемдер бар,
оларды шартты түрде салықтық сипаты бар табиғи ресурстар үшін төленетін
төлемдер ретінде бір топқа біріктіруге болады. Оларға үстеме пайдаға
салынатын салық, жер қайнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері, су үшін
төленетін төлем, орманды пайдаланғаны үшін төлем (орман табысы) және
басқалары жатады.
Аталған төлемдер негізінен ренталық сипатта болады, өйткені олардың
пайда болуы мен мөлшерлемелерінің шамасы шығарылатын және шаруашылық
қызметте пайдаланылатын материалды, шикізатты, минералды ресурстарды алу,
тұтыну, олардың сапасы табиғат факторларымен байланысты болады. [15, 410]
Техногеңдік минералды құралымдардан пайдалы қазбалар алуды қоса,
Қазақстан Республикасында жер қойнауын пайдалану жөніндегі операцияларды
жүзеге асыратын заңды және жеке тұлғалар жер қойнауын пайдаланушылардың
үстеме пайдаға салынатын салығы мен арнаулы төлемдерді төлеушілер болып
табылады.
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері
мыналарды қамтиды:
1. Үстеме пайдаға салынатын салық;
2. Жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері:
1) бонустар;
а) қол қойылатын;
ә) коммерциялық табу;
2) роялти;
З) өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесі.
Бонустар жер қойнауын пайдаланушының тіркелген төлемдері болып
табылады және жер қойнауын пайдалануға жасалған келісімшартта белгіленген
мөлшерлерде және төртіппен ақшалай нысанда төленеді.
Жер қойнауын пайдаланушы жер қойнауын пайдалануды жүргізудің жеке
жағдайларын негізге ала отырып, бонустардың мынадай түрлерін төлейді: қол
қойылатын бонус және коммерциялық табу бонусы. Жасалатын келісімшарттың
техникалық-экономикалық есептеріне сәйкес бонустардың бір немесе екі түрі
де белгіленуі мүмкін.
Жер қойнауын паңдаланушылардың үстеме пайдаға салынатын салығы —
салыстырмалы жақсы табиғи жағдайлардағы қызметінен алынған немесе рыноктің
салыстырмалы жағдайындағы шығарылған өнімді сатудан алынған қосымша пайда
үшін төленетін төлем сомасы үстеме пайдаға салық салу объектісі болып
табылады. Сонымен бірге үстеме пайдаға салынатын салықтың мөлшерлемелері
салық кезеңіндегі таза кіріске пайыздармен баспалдақты үдеме бойынша 4
пайыздан 30 пайызға дейін белгіленген (30 пайыздан жоғары норма кезінде).
Үстеме пайдаға салынатын салық салық кезеңінен кейінгі жылдың 15 сәуірінен
кешіктірілмей төленеді.
Өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының улесі тараптардың
келісімімен анықталады, бұл келісімге сәйкес жер қойнауын пайдаланушыға
ақылы негізде келісімшарт аумағында пайдалы қазбаларды өндіруге құқық
беріледі. Өнімді бөлу бойынша үлес ақшалай немесе заттай нысандарда төленуі
мүмкін. Өнімді бөлу бойынша үлес корпорациялық табыс салығын есептеу үшін
жиынтық жылдық табысты анықтаған кезде шегеріледі. Өнімді бөлу бойынша
Қазақстан Республикасы үлесінің есебін жер қойнауын пайдаланушы тіркелген
жері бойынша салық органына салық кезеңінен кейінгі айдың 10-ынан
кешіктірмей табыс етеді.
Әлеуметтік салық — мемлекетте алынатын салықтардың бірі.
Ол 1999 жылдан бері бұған дейін қолданылып келген әлеуметтік қорларға:
зейнетақы, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру, міндетті медициналық
сақтандыру, халықты жұмыспен қамту қорларына аударылатын сақтық жарналары
аударыңдарының орнына еңгізілген. Аударымдардың жиынтық мөлшерлемесі
еңбекке ақы төлеу қорының 28% мөлшерінде белгіленді, ал төленетін
жарналардың сомасы өндіріс шығындарына жатқызылды.
Әлеуметтік салықтан түсетін түсімдер мемлекеттік бюджетте 17% алады.
Қазақстан Республикасының резидент-заңды тұлғалары шетелдік заңды
тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктері, сондай-ақ Қазақстанда қызметін
тұрақты мекемелер арқылы жүзеге асыратын бейрезиденттер, жеке кәсіпкерлер,
жеке нотариустар, адвокаттар әлеуметтік салық төлеушілер болып табылады.
[16, 89]
Жұмыс беруші төлейтін ақшалай немесе заттай нысаңдағы кез келген
табыстар нысаныңдағы оның қызметкерлерге төлейтін шығыстары резидент-заңды
тұлғалар, сондай-ақ Қазақстанда қызметін тұрақты мекемелер арқылы жүзеге
асыратын бейрезиденттер, заңды тұлғаның құрылымдық бөлімшелері үшін
әлеуметтік салық салу объектісі, ал жеке кәсіпкерлер, жеке нотариустар,
адвокаттар үшін олардың өздерін қоса алғаңда, қызметкерлер саны бұл салық
салудың объектісі болып табылады.
Әлеуметтік салықтық мөлшерлемесі — 21%. Салықтың жұмыс істеген
уақытысында оның мөлшерлемелері өзгеріп отырады, сондай-ақ әр түрлі
төлеушілер үшін 26 пайыздан 6,5 пайызға дейін сараланады.
Резидент-заңды тұлғалар, соңдай-ақ Қазақстанда қызметін тұрақты
мекемелер арқылы жүзеге асыратын бейрезиденттер шетелдік әкімшілік-
басқарушы, инженер-техник қызметкер мамандар үшін 11% мөлшерлеме бойынша
әлеуметтік салық төлейді.
Жеке кәсіпкерлер, арнаулы салық режімін қолданатыңдарды қоспағанда,
жеке нотариустар, адвокаттар өзі үшін үш айлық есептік көрсеткіш және әрбір
қызметкер үшін екі айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде, ал тірек-қимыл
мүшесі бұзылған, есту, сөйлеу, көру қабілетінен айрылған мүгедектер жұмыс
істейтін мамаңдандырылған ұйымдар 6,5% мөлшерлеме бойынша әлеуметтік салық
төлейді. Арнаулы салық режімдерін қолданатын жеке кәсіпкерлер мен заңды
тұлғалар үшін әлеуметтік салық мөлшерлемелері белгіленген. [17, 13]
Әлеуметтік салықты төлеу салық талеушінің тіркеу есебіне алынған жері
бойынша есепті айдан кейінгі айдың 15-інен кешіктірілмей жүргізіледі.
Патент және оңайлатылған мағлұмдама негізінде арнаулы салық режимерін
қолданатын шағын бизнес субъектілері — заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер
әлеуметтік салықты төлеуді салық салудың осы тәртібімен қарастырылған басқа
салықтармен жиынтық сома түріңде жүргізеді.
Меншікке салынатын салықтар нарықтық экономика жағдайында мемлекет
иелігінен алу үшін және жекешелендіру процесінің дамуына қарай меншік
қатынастарыңдағы нақтылық өзгерістермен байланысты едәуір орын алады.
Меншікке салынатын салықтарға жер салығы, мүлікке салынатын салық, көлік
құралдарына салынатын салық жатады. Меншікке салынатын салықтар негізінен
жергілікті бюджеттерге есептеледі.
Салықтардың мөлшерлемелері меншіктің табыстылығы бойынша емес, сыртқы
нысандар - меншіктің мөлшерлері бойынша белгіленетіндіктен фискалдық
мақсаттан басқа бұл салықтардың меншікті пайдаланудың тиімділігін
көтермелеу мақсаты бар.
Меншікке салынатын салықтар қоғам алдындағы салықтық жауаптылықты
біркелкі етіп бөлуге мүмкіндік береді. Мұның әсіресе жер салығына, мүлікке
салынатын салыққа қатысы бар. Жер салығы 1992 жылы еңгізілді. Жерге
салынатын салықты еңгізу мынандай мақсаттарды көздейді: экономикалық
әдістермен жерді ұтымды пайдалану және жерге орналастыру, жердің құнарлығын
арттыру, оны қорғау жөніндегі шараларды жүргізу үшін, сонымен бірге
аумақтың әлеуметтік-мәдени дамуы үшін бюджет кірістерін қалыптастыру. Жер
салығын төлеу барлық жер иелері, жер пайдаланушылар, соның ішінде жалгерлер
мен жер иелері үшін (бірқатар жағдайларды қоспағанда) міндетті болады.
Салық салу мақсатында барлық жерлер олардың нысаналы арналымы мен
тиістілігіне қарай мынадай санаттарға бөлінеді: ауыл шаруашылығы
максатындағы жерлер; енді мекендер жерлері; өнеркәсіп, көлік, байланыс,
қорғаныс және өзге де ауыл шаруашылығы емес мақсаттағы жерлер; ерекше
қорғалатын табиғи аумақтардың жерлері, сауықтыру, рекреациялық және тарихи-
мәдени мақсаттағы жерлер; орман қорының және су қорының жерлері; босалқы
қорлар жерлері. Жердің белгілі бір немесе өзге санаттарға жататындығы жер
заңнамасымен белгіленеді.
Мүлікке салынатын салық тура нақтылы салыққа жатады, оның мөлшері
мүліктін табыстылығына емес, төлеушілер мүлкінің құнына байланысты болады.
Салық мүлік иелеріне оны тиімді иеленуге түрткі болады.
Қазақстан Республикасының аумағында меншік, шаруашылық, жүргізу немесе
оралымды басқару құкығында салық объектісі бар занды тұлғалар мен меншік
құкығыңда салық салу объектісі бар жеке кәсіпкерлер занды тұлғалардың және
жеке кәсіпкерлердің мүліктеріне салынатын салықты төлеушілер болып
табылады. Заңды тұлғаның шешімі бойынша оның құрлымдық бөлімшелері салық
төлеушілер ретінде қарастырылады.
Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер үшін негізгі құралдар (соның
ішінде тұрғын үй қорының құрамында тұрған объектілер) мен материалдық емес
активтер салық салу объектісі болып табылады. [18, 27]
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТӨЛЕНЕТІН БАЖДАР, ТӨЛЕМДЕР МЕН АЛЫМДАРДЫҢ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Мемлекеттік баж
Қазақстан Республикасына тауар енгізудің тауарлы құрлымын реттеу;
Қазақстан Республикасына тауарлар валюталық табыстар мен шығындарды
кіргізу және оны шығаруды оңтайлы қатысын ұстау;
Қазақстан Республикасында тауарлар өндірісі мен тұтыну құрлымында
озық өзгерістер жасауға, жағдайлар жасау;
Қазақстан Республикасының әлемдік экономикаға тиімді шоғырлануына
жағдай жасау және мемлекет қазынасына табыс әкелу болып табылады.
Кеден жүйесіндегі салықтар және төлемдердің түрлері.
Кедендік төлемдер және салықтар Қазақстан Республикасының кеден
кодексінде кең көлемде және толық мағынада қарастырылған.
Заң мынадай кеден төлемдерін (баж, алым, алдын-ала үшін төлем ақы
қарастырады; кеден бажы, арнайы баж, демпинге қарсы баж, өтемдік баж, кеден
органдарының лицензия бергені үшін алынатын алым, кедендік рәсімдеу бойынша
маманның біліктілік атестатын бергені алынатын алым, кедендік рәсімдеу
алынатын алымы, тауарларды сақтау үшін алынатын кедендік алымы, тауарларды
кедендік алып жүру шығарып салу) үшін алынатын кедендік алымы, кеден
брокері ретінде қызметті жүзеге асырғаны үшін алынады. Кеден баж салығы -
Қазақстан Республикасының Кеден органдарымен жиналатын Қазақстан
Республикасының территориясында тауарды әкелу немесе территориядан
шығарылғандағы міндетті үлес. [19, 68]
Кедендік баж төлемдер ставкаларының мынандай түрлері Қазақстан
Республикасында қолданылады.
1) салық салынатын тауарлардың кедендік құнына пайызбен есептелетін-
адвалорлық;
2) салық салынатын тауарлардың бірлігі үшін белгіленген мөлшерде
есептелетін-ерекшелікті;
3) кедендік төлемдер ставкаларының аталған екі түрін де ұштастыратын-
құрамдас болып бөлінеді.
Арнайы баж салығы - Қазақстан Республикасына әкелінетін тауарларды
қорғау мақсатында салынады яғни отандық өндірушілерге шығын келтіретін
немесе тікелей бәсекелесетін тауарларға салынатын салық заңсыз бәсекелестік
кезінде шегеру шарасы ретінде қолданылады. Арнайы баж салығы әрбір жеке
жағдайда бөлек есептеледі.
Антидемпигті баж салығын теңестіру қызмет ретінде және Қазақстан
Республикасының кедендік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 САЛЫҚТЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ...5
1.1 Салықтың экономикалық мәні мен негіздері туралы
түсінік ... ... ... ... ... .5
1.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТӨЛЕНЕТІН БАЖДАР, ТӨЛЕМДЕР МЕН АЛЫМДАРДЫҢ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ..29
2.1 Мемлекеттік
баж ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 29
2.2 Жергілікті әкімшілік аумақтың бюджетіне түсетін алымдар мен
төлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.3 Алматы облысы бойынша міндетті баждар, төлемдер мен алымдардың
түсімдерін талдау (Алматы облысы салық комитетінің мәліметтері
негізінде) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3 НАРЫҚ ЗАМАНЫНДА ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖЕРГІЛІКТІ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ БАҒДАРЛЫ
МАҚСАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
3.1 Қазақстан Республикасының салық саясатының даму жағдайы ... ... ... ..
56
3.2 Шет мемлекеттердің салық салу
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
КІРІСПЕ
Мемлекеттің тұрақты экономикасын құруда салықтар маңызды орын алады.
Экономикалық мазмұн тұрғысынан салық дегеніміз тұрғын, кәсіпорын (фирма)
мен ұйымдардан заңға негізделіп алынатын міндетті төлем жүйесі. Салық
мәселесі мен салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен. Салық –
нарықтық қатынастардың бір бөлігі, оның қызмет етуі елдегі экономикалық
реформалардың нәтижелілігімен тығыз байланысты. Салық мәселесімен Алданыш
Нұрымов, Ермекбаева, Мамыров, Ілиясов, Шеденов, Құлпыбаев сияқты белгілі
ғалымдар айналысады.
Бүгінгі күні еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырап, дамып
және нығайып келеді. Мысалы, 2006 жылғы Елбасының Жолдауына зерделей
үңілгенде мұндағы әр тұжырым мұқият зерттеулермен, сараптаулармен, нақты
болжаулармен түйінделгенін ұғынамыз.
Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі болып табылады.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Салықтар мемлекеттің егемендігінің
бір көрінісі. Осынысымен салықтар мемлекет меншігі мен заемдарынан түсетін
табыстан ерекшеленеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын
қамтамасыз етудегі салықтардың алатын орны мен рөліне талдау жасау болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеті – қойылған мақсатқа жету, ол үшін салықтың
мәнін, мазмұнын, атқаратын қызметін, шет елдік салық салу тәжірибесін,
салық салу саясатының даму жағдайын, оны жетілдіру жолдарын теориялық
тұрғыда қарай отырып, оны практикамен ұштастыру, қорытынды жасау болып
табылады.
Өзектілігі – салық саясатының негізгі мәселелерінің бірі салықтық
төлемдер мен алымдар болып табылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Алматы облысының салық
комитетінің мәліметтерінен. Зерттеу заты – салық салу ерекшеліктері мен
мәселелері.
Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасының салық жүйесіне толық
сипаттама берілген. Қазіргі кездегі салықтардың мәнін, маңызын, нарықтық
экономикадағы алатын орнын, негізгі проблемаларын және жетілдіру жолдарын
қарастырдық.
Салық салудың негізгі мақсаты – мемлекет қазынасын толтыру, еліміздің
экономикасын дамыту, әлеуметтік жағдайды жақсарту және кәсіпорын, тұрғындар
қаржыларын қоғамдық қажеттілікке тарту болып табылады.
Салықсыз мемлекеттің және онымен байланысты барлығының да өмір сүруі
мүмкін емес. Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік
органдарды қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар
ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық
рөлі артып келеді, мұны ЖҰӨ-нің көлеміндегі салық үлесінің ұлғаюынан көруге
болады. Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың, ұдайы өндіріс
процесіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде – жаңа сипатқа ие болуда.
Мұндай ықпал көп бағытта жүргізуде.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
Бірінші бөлімде салықтың экономикалық мәні және негіздері туралы толық
мәлімет берілген.
Екінші бөлімінде Қазақстан Республикасы, Алмати облысы бойынша міндетті
баждар, төлемдер мен алымдардың бюджетке түскен салық түсімдерінің 2003-
2005 жылдар аралығындағы көрсеткіштеріне экономикалық талдау жасалған.
Үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасының салық саясатының даму
жағдайы мен шет мемлекеттердің салық жүйесі талданды. Сонымен, мемлекеттің
нарықтық экономикасын құруға әсер етуіне көмектесетін экономикалық
тетіктердің ішіндегі салықтың мәні зор.
1 САЛЫҚТЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Салықтың экономикалық мәні мен негіздері туралы түсінік
Қазіргі нарықтық экономика жүйесінде салықтардың алатын орны өте зор.
Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі бөлігі. Бүгінгі күнде салықтар
әлеуметтік сферада және экономикалық реттеуде негізгі инструмент ретінде
көрініс табады, өйткені мемлекет салық жүйесінің көмегімен ұлттық табысты
қайта бөлу кезінде өзінің әсерін тигізе алады.
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке
төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер болып
табылады.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады. Салықтар
мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі
болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен
әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына
бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып,
олар – дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса
жүреді. [1, 46]
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі –
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері
және бюджеттің кірісерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен
айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір азаматтың
қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конститутциясының 35-бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалылығын) бөлудің
екі қағидаты қалыптасқан:
1) пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
2) „қайыр көрсету” (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Салық мәселесі мен салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен.
Ал, оларға ғылыми көзқарас ХҮІІ-ХІХ ғасырларда пайда болды. Оған дәлелді
теориялық экономия классикалық мектебі ағылшын өкілдері еңбегінен табамыз:
В.Петти (1623-1687ж.ж.) „Салық пен жиынтық трактаты” – (1662ж), Д.Рикардо
„Салық салу және саяси экономияның басталуы” – (1817ж.), А.Смит „Халықтар
байлығының себептері ме табиғатын зерттеу” – (1776ж.) А.Смит салық салудың
төрт принциптерін айқындаған. Оның осы принциптері дамыған елдерде салық
салудың негізін құрайды. [2, 158]
1. Өзіне бекем мемлекет мүмкіндігіне қарай, қабілеті мен күшіне сай
үкіметті ұстауға қатысады. Мемлекеттің қорғауымен қамқорлығын пйдалана
отырып, қаржыландыру үкіметтің табысына сай жүзеге асады.
Бұл ережені сақтау немесе сақтамау салық салудың тереңдігіне немесе тепе-
теңдігіне ұрындырады.
2. Жеке тұлға төлейтін салық міндетті түрде айқын болуы керек. Салықтық
төлеу мерзімі, төлем тәсілі, сомасы - барлығы дәрлік төлем төлеуші
үшін анық әрі ашық болуы қажет және кез келген адамға да солай.
3. Әрбір алынатын салық белгілі уақытта немесе белгілі тәсілмен төлеуші
үшін ыңғайлы кезде барлығын төлейді.
4. Әрбір салық ой елегінен өткізіліп, толғағына толық жеткізілгені дұрыс.
Оның мемлекет қазынасына құйылуы, халық қалтасынан алғаны және
ұстағаны мүмкіндігінше аздау болғаны жөн. Қазынаға құйылғаннан гөрі,
салықты халық қатынасынан алу мен ұстаудың көп болуы да әбден мүмкін.
Себебі, оны жинау шенедіктердің көп болуын талап етсе, оларға
төленетін айлық сомасы салықтың мол мөлшері арқылы жүзеге асады.
А.Смит тікелей, жанбасы, жанама салықтар жүйесін және оларды қолданудың
әлеуметтік – экономикалық салдарын барынша талдады.
Салық дегеніміз не? Экономикалық мазмұн тұрғысынан салық дегеніміз
тұрғындар, кәсіпорын (фирма) мен ұйымдардан заңға негізделіп алынатын
міндетті төлем жүйесін айтамыз. Салық салудың мақсаты кәсіпорын, тұрғындар
қаржыларын қоғамдық қажеттілікке (өндірістік және әлеуметтік) тарту болмақ.
Салық салудың мынадай принциптері бар:
- салық бар игіліктерге пропорционалды түрде қоғам мүддесіне сай алынады;
- салық табыс мөлшері мен әлауқаттылық деңгейіне тәуелді болады.
Сонымен, салықтар дегеніміз мемлекеттік бюджетке заңды және жеке
тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер
болып табылады.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін
құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық
категория.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
- біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық
табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді.
- екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі
бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық
қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және
сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.
Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі. Мемлекет
салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық
тетік ретінде пайдаланады. Осы салық салуға байланысты әр дәуірлерде
мемлекет қайраткерлері, экономистер, философтар, ойшылдар көптеген еңбектер
жазған. Мысалы, Ф.Аквиннский „Салықтарды ұрлаудың рұқсат етілген нысаны”
ретінде анықтаса, салық салу теориясының негізін салушылардың бірі А.Смит
„Салық төлеушілер үшін құлшылықтың белгісі емес, бостандықтың белгісі” деп
тұжырымдаған. [3, 136]
„Салық” ұғымы әр түрлі әдебиеттерде әр түрлі қарастырылады. Негізінен
көптеген экономикалық әдебиеттерде „салық” ұғымы бюджет қорына белгілі бір
көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті төлем ретінде
қарастырылады.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының
негізгі бағыты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне
мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру. Салық салудың әдістері
мен жолдары, салық салудың негізгі қағидалары, салық салуды ұйымдастыру
салық механизміне жатады. [4, 169]
Қандай да бір механизмнің құрамында бірнеше тетіктер мен элементтер
болады. Сол сияқты салық механизмі де белгілі бір салық элементтерінен
тұрады. Салық салу элементтері мыналар: субъект, объект , салық көзі, салық
ставкасы, салық өлшем бірлігі, салық оклады, салық жеңілдіктері, салық
төлеу мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық қызметі органдарының
құқықтары мен міндеттері, салық төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.
Осы элементтерге жеке-жеке тоқталатын болсақ:
Салық төлеуші (субъект) - салықты және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі заңды міндеті бар тұлға. Қазақстан
Республикасының салық төлеушілері:
1) резидент және резидент емес заңды тұлғалар;
2) Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және
азаматтығы жоқ адамдар болып жіктеледі.
Салық объектісі – заң жүзінде негізделген салық салуға негіз болатын
табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және тағы да басқа
көптеген тауарлық – материалдық игіліктер.
Салық көзі – салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс жылдық
жиынтық табыс пен шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.
Салық ставкасы – бір өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері. Ставкалар
тұрақты немесе пайыз нысанында белгіленеді. Пайыздық салық ставкасы
прогрессивтік, регрессивтік және пропорционалдық (тұрақты) болып бөлінеді.
Салық өлшем бірлігі – есептеу үшін берілген салық объектісінің өлшем
бірлігі.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір объектісінен төленетін
салық сомасы.
Салық жеілдіктері заңға сәйкес салық төлеушіні бірітіндеп немесе салық
төлеуден толық босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан толық босатылатын,
салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын төмендету, салық
төлеу мерзімін ұзарту тағы да басқалары жатады. Салық төлеуші шегерімдерді
жылдық жиынтық табыс алумен байланысты шығыстарды растайтын құжаттары
болған кезде жүргізіледі.
Салықты төлеу мерзімі – салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке төлену уақыты.
Салық төлеу тәртібі – белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезіндегі
белгілі бір дәйектілікті белгілейді. [5, 129]
Қазақстан Республикасында салық жүйесінің де алатын орны зор. Салық
жүйесін мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржы қатынастары
және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі яғни, салық салу
әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары мен салыққа қатысты
кесімдердің, салық қызметі органдарының жиынтығы құрайды.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы
болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына
және саяси әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Еліміздің салық жүйесінің дамуын төрт кезеңге бөліп қарастыруға болады:
- 1-ші кезең (1992-1995 жж) – жаңа салық жүйесі базисінің, салық кезеңінің
өңделуі және іске қосылуы;
- 2-ші кезең (1996-1998 жж.) – нарықтық экономика талаптарына сай келетін
салық жүйесін құруды аяқтау;
- 3-ші кезең (1998-2000жж.) – барлық қағидалардың ескерілуі арқылы салық
жүйесіне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу, салық жүйесін одан әрі
жетілдіру.
- 4-ші кезең (2001-2002 жж.) – Жаңа салық Кодексі қабылданып, іске
қосылды.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған
Қазақстан Республикасындағы Салық жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін
құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады. [6, 122]
Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі жұмыстардың бірі
болып саналады. Осы кезеңдерде елде көптеген өзгерістер болды және
экономиканың дамуына көптеген құбылыстар, атап айтқанда, меншіктің көптеген
түрлерінің дамуы, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы
қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі және тағы да басқа құбылыстар
іске аса бастады.
Осы Заң бойынша алғаш рет Қазақстан Республикасында 42 салық түрі
қызмет етті және олар 3 топқа бөлінді:
- жалпы мемлекеттік салықтар – 10,
- міндетті түрде төленетін жергілікті салықтар мен алымдар – 11,
- жергілікті салықтар мен алымдардың 18 түрі.
Бұл салықтардың негізін табыс салығы, пайдаға салынатын салық,
қосылған құнға салынатын салық, акциз салығы, жер салығы және тағы басқа
салықтар құрады.
Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшіліктері де болды. Атап
айтқанда, басқа елдерге қарағанда біздің салық жүйеміздің жинақталған
ғылыми және практикалық тәжірибелерінің жеткіліксіздігі, салық түрлерінің
көптігі, халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс қалуы, айналымды
анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің көптігі және тағы да
басқалары. Осыдан келіп еліміздің салық жүйесін реформалаудың қажеттігі
туындады.
Қазақстан Үкіметі 1992 жылдың басында салық жүйесін кезеңді түрде
реформалаудың концепциясын қабылдады. Аталмыш концепцияны іске асырудағы
негізгі кезең болып Қазақастан Республикасы Президентінің 24-ші сәуірдің
1995 жылында қабылдаған „Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы” Заң күші бар жарлығы табылады. Ол 1995 ж 1-ші шілдесінен
бастап іске қосылды, нәтижесінде бұрын қызмет еткен 42 салық түрінің орнына
11 салықтар мен алымдар қызмет ететін болды. Бұл Салық Заңдылығы бойынша
еліміздің салық жүйесі нарықтық қатынастар талабына біршама бейімделіп,
халықаралық тәжірибеге мейлінше жақындатылады. 1999 жылы салық жүйесі 5 рет
өзгерістерге ұшырады. Осыған орай 2000 жылы 1-ші қаңтарынан бастап
Қазақстан Республикасында 17 түрі салықтар мен алымдар қызмет етті. 4-ші
кезеңде, яғни 2001 жылдың 12 маусымында Жаңа Салық Кодексі қабылданып,
2002 ж. 1-ші қаңтарынан бастап іске қосылды. Салық Кодексінде Қазақастан
Республикасында қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттік
баж, 4 кедендік алым белгіленген.
Қазақстан Республикасы салық жүйесін басқару Қазақстан Республикасы
Конституциясы бойынша Президентке, Парламентке, Үкіметке, Қаржы
Министрлігіне жүктеледі. Салық қызметі органы Қазақстан Республикасы Қаржы
Министрлігі Салық Комитетінен және облыс, Астана, Алматы қалалары, аудандар
мен қалалар бойынша салық комитеттерінен тұрады. [7, 199]
Қаржы Министрлігінің салық комитеті салықтар және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдердің толық әрі уақытылы түсуіне мемлекеттік
басқаруды қамтамасыз ететін және салық қызметі органдарын басқаратын
орталық атқарушы орган болып табылады. Салық қызметі органдарына салық
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін,
міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын
қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салық
міндеттемелерінің орындалуына салық бақылауын жүзеге асыру жөніндегі
міндеттер жүктеледі. Салық органдары тиісті жоғары тұрған салық қызметі
органдарына төменнен жоғары қарай тікелей бағынады және жергілікті атқарушы
органдарға жатпайды.
Уәкілетті мемлекеттік орган салық органдарына басшылық жасауды жүзеге
асырады. Салық органдарының бірінші басшыларын қызметке уәкілетті
мемлекеттік органның бірінші басшысы тағайындалады.
1.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы және дамуы
"Салық" ұғымымен "салық жүйесі" ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін
құрайды.
1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы
басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге
сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің
бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу
бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын.
Қазақстан егемеңдікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылдаған
бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық
жүйесі жұмыс істей бастады. Ол "Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
туралы" заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын,
салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген
алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қантардың 1-інен
бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар
еңгізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу
қағидаттарына сәйкестеңдіру көзделді. Осыған байланысты "Салық және
бюджетке төленетін басқа да міңдетті төлемдер туралы" 1995 жылғы сәуірдің
24-інде Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлыры шықты.
Енді бұрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны
небәрі 11 болып қалды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы сәуірдің 24-іңдегі заң
күші бар жарлыға Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сыңдағы
№440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент
жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының зандарымен бұл заңға
өзгертулер мен толықтырулар еңгізілді. [9, 7]
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының болатыңдығынан салық жүйелерінің әжептәуір
күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі
қағидаттар бойынша былайша жіктеледі:
салық салу объектілері бойынша;
салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға
қарай;
пайдалану тәртібі бойынша;
объекьінің экономикалық белгісі бойынша.
Салықтарды салу объектісі бойынша, олар тура және жанама салықтар
болып бөлінеді. [10, 407]
Тура салықтар - салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төленген
салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты
салықтар салық төлеушілердің мүлкінің (меншігінін) кейбір түрлеріне (үй,
жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.с.с.) салынады. Жеке тура салықтар — бұл
жеке адамдар мен заңды ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар.
Нақты салықтардан айырмашылығы — жеке салық салу әрбір салық төлеушінің
жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді.
Жанама салықтар — баға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық
төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар. Жанама
салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама
салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де
(кеден баждары түріндегі, экспортқа және импортқа салынатын салық түріндегі
кеден кірістері, ішкі рынокте сатылатын тауарлар бағасы мен олардың
фактуралық құнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүлделерін білдіреді, Оларды
саналы қолдану баға белгілеудің процесіне жағымды ықпал жасауы жөне
тұтынудың құрылымына әсер етуі мүмкін.
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (немесе қызметтің
тарифіне) қосылатындығында, кіріктірілетіндігінде. Бұл жағдайда салықты
тауардың (қызметтің) нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет
арасында тікелей байланыс болмайды.
Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарау орталық (жалпы
мемлекеттік) және жергілікті салықтарды ажыратады.
Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты
(арнаулы) болып бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердегі бюджеттерде шоғырландырылады және
жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қаржылаңдыруға пайдаланылады. Мақсатты
(арнаулы) салықтардың нысаналы арналымы болады және әдеттегідей түрлі
арнаулы қорлардың қаржы базасын құруға арналады.
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салықтар
және тұтынуға салынатын салықтар болып ажыратылады. Табысқа салынатын
салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған
табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар — бұл тауарлар мен
қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.
Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне
қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады: қадастрлық, салық
төлеушінің мағлұмдамасы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік
негізде.
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу
объектілерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы,
мүлік салығы) нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге
асырылады. [11, 355]
Мағлумдамада салық төлеушілер табыстың көлемін, кажетті жеңілдіктерді,
шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп, төлейді. Олар
салықтардың түрлері бойынша салық мағлұмдаманын есепті салық кезеңіне
сәйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс
салығын, көлік құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер
(арнаулы салық режімін қолданатын заңды тұлғаларды қоспағанда) салық
органына олар бойынша мағлұмдаманы есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31-
інші наурызына дейін береді.
Жеке табыс салығы бойынша мағлұмдаманы мынадай салық төлеушілер:
төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;
тұрғын үй салу мен осыңдай құрылыс үшін құрылыс материалдарын сатып
алуды қоспағанда салық жылында 2000 айлық есептік көрсеткіштен жоғары
сомаға біржолғы ірі сатып алуды іске асырғандар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке
тұлғалар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел банктеріндегі
шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;
Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы
заңнамалық актілеріңе сәйкес мағлұмдама беру жөнінде міндеттеме жүктелген
адамдар;
Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судьялар табыс
етеді.
Салық төлеушіден салық мағлұмдамасын табыс етудің белгіленген
мерзіміне дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уәкілетті мемлекеттік орган
салық мағлұмдамасын табыс ету мерзімін екі айдан аспайтын мерзімге ұзартуға
хұқымы. Бірақ салық мағлұмдамасын тапсыру мерзімін ұзарту салық төлеу
мерзімін өзгертпейді.
Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің
бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды (төлейді).
Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне
берілетін патент негізінде төленеді. Патент - арнаулы салық режімін қолдану
қуқығын куәландыратын және салық сомасының бюджетке төленгендігін растайтын
құжат.
Салық есебінің екі әдісі қолданылады:
1) кассалық
2) есептеу әдісі
Қассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау, қызмет
көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы төлеу
мезетінен бастап есепке алынады
Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына
қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, сауарларды өткізу және кіріске
алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бұл әдіс салық
службалары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық төлеушілері
қолдануға қабылдаған. Төлеушілер үшін оның кемшілігі — салық төлемдері
жеткізілім тіпті уақытында төленбеген жағдайда да аударылуы тиіс, бұл
айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрыңдырады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың, алымдардың және
баждардың түрлерін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды және
салық службасының органдарын қамтиды.
Қазақстан Республикасындағы салықтардың, салық сипатындағы алымдардың
тізбесі мыналарды қамтиды:
1. Салықтар:
1. Корпорациялық табыс салығы.
2. Жеке табыс салығы.
3. Қосылған құнға салынатын садық.
4. Акциздер.
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері.
6. Әлеуметтік салық.
7. Жер салығы.
8. Көлік құралдарына салынатын салық.
9. Мүлікке салынатын салық.
2. Алымдар:
1. Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
2. Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
3. Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
4. Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды мемлекеттік
тіркегені үшін алым.
5. Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені үшін
алым.
6. Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым.
7. Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
8. Дәрі-дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алым.
9. Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы.
10. Аукциондардан алынатын алым.
11. Елтаңбалық алым.
12.Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым.
13.Телевизия жене радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат беру үшін алым.
3. Төлемақылар:
1. Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы.
2. Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
3. Қоршаған ортаны дастағаны үшін төлемақы.
4. Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы.
5. Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы.
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы.
7. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.
8. Кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
9. Сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастыру үшін төлемақы.
4. Мемлекеттік баж.
5. Кеден төлемдері:
1. Кеден бажы.
2. Кеден алымдары.
3. Төлемақы.
4. Алымдар.
Салықтардың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің
сомасы "Бюджет жүйесі туралы" Заң мен тиісті жылға арналған республикалық
бюджет туралы заңда белгіленген тәртіппен тиісті бюджеттердің кірісіне
түседі. [12, 136]
Салық жүйесі өзінің құрамына мемлекеттік салық службасының — Қаржы
министрлігін, облыстардағы, аудандардағы, қалалардағы және қалалардан
аудаңдардың салық комитеттерін қамтиды. Салық службасы органдары салық және
бюджетке төленетін басқа да міңдетті төлемдердің толық түсуін, міндетті
зейнетакы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету
жөніндегі, сондай-ақ салық төлеуішлердің салықтық міндеттемедерін
орындауына салықтық бақылауды жүзеге асырады.
"Салық" және "салық салу" ұғымдарын ажырата білген жөн: бірінші
жағдайда — бұл экономикалық және қаржы категориясы, екіншісінде —
экономикалық-құқыктық механизмді пайдалана отырып салық төлемдерін өндіріп
алу (есептеу және алу) процесі.
Салық салынатын табыс жылдық жиынтық табыс пен Салық кодексіне сәйкес
жасалған түзетулерді ескере отырып, заңнамалы турде белгіленген шегерімдер
арасындағы айырма ретінде айқындалады. Жылдық жиынтық табыс салық
заңнамасына сәйкес түзетілуге тиіс. [13, 26]
Салық кодексіне сәйкес жылдық жиынтық табысқа мына төмендегілерді
қоса, салық телеушінің табыстарының барлық түрлері қамтылады:
1) тауарларды (жұмыстарды, қызметтер көрсетуді) өткізуден түсетін табыс,
2) үймереттерді, ғимараттарды, құрылыстарды, сондай-ақ аммортизациялауға
жатпайтын активтерді өткізу кезіндегі құн өсімінен түсетін табыс;
3) міндеттемелерді есептен шығарудан түсетін табыстар;
4) күмәнді міндеттемелер бойынша түсетін табыстар;
5) мүлікті жалға беруден түсетін табыстар;
6) Қазақстан Республикасының заңнамасымен провизиялар жасауға рұқсат
етілген банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдар жасаған провизиялардың мөлшерін азайтудан түсетін табыстар;
7) борышты талап етуді басқаға беруден түсетін табыстар;
8) кәсіпкерлік қызметті шектеуге немесе тоқтатуға келісім үшін алынған
табыстар;
9) шығып қалған тіркелген активтер құнының ішкі тотың құн балансынан асып
түсуінен алынатын табыстар;
10) кең орындарын игеру зардаптарын жою жөніндегі нақты шығыстар сомасын
кең орындарын игеру зардаптарын жою қорына аударылған соманың асып түсуінен
алынатын табыстар;
11) ортақ үлестік меншіктен түсетін табысты бөлу кезінде алынатын табыстар;
12) бұрын негізсіз ұсталып, бюджеттен қайтарылған айыппұлдардан басқа,
борышкерге салынған немесе ол мойындаған айыппұлдар, өсімпұлдар және
санкциялардың басқа да түрлері, егер сомалар бұрын шегеріп тасталмаған
болса;
13) бұрын жүргізілген шегерімдер бойынша алынған өтемақылар;
14) өтеусіз алынған мүлік, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер;
15) дивидеңдтер;
16) сыйақылар;
17) бағамдық оң айырма;
18) ұтыстар;
19) роялти;
20) әлеуметтік сала объектілерін пайдалану кезінде алынған табыстардың
шығыстардан артығы.
Алынған жиындық жылдық табыс түзетілуі, яғни салық төлеушінің бұл
табысынан мыналар алып тастауы тиіс:
1) Қазақстан Республикасындағы төлем көзінен бұрын салық салынған,
Қазақстан Республикасының резидент-занды тұлғасынан алынған дивидендтер;
[14, 18]
2) эмитент өз акцияларын орналастыру кезінде алған олардың құнының
номиналдық құнынан асып кетуі және өз акцияларын өткізу кезіндегі құн
өсімі;
3) қор биржасының "А" және "В" ресми тізімдерінде тұрган акциялар мен
облигацияларды өттазу кезіндегі құн өсімінен алынған табыс;
4) мемлекеттік бағалы қағаздармен жасалтан операциялардан түскен табыстар;
5) табиғи және техногендік сипаттау төтенше жағдайлар туындаған ретте
ізгілік көмек түрінде алынған және мақсатты түрде пайдалынған мүліктің
құны;
6) мемлекеттік кәсіпорынның Үкімет шешімі негізінде мемлекеттік органнан
немесе мемлекеттік кәсіпорыннан өтеусіз негізде алған негізгі
құралжабдықтардың құны;
7) зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңнамаға сәйкес алынған және жеке
зейнетақы шоттарына жіберілген инвестициялық табыстар. [5, 129]
Негізгі өңдіріс құралы жер болып табылатын салық телеушінің салық
салынатын табысына 10 пайыздық мөлшерлеме бойынша салық салынады.
Төлем көзінен салық салынатын табыстар — дивидендтер, депозиттер бойынша
сыйақы, ұтыстар, заңды тұлғаларға төленетін сыйақы, эмитент борыштық бағалы
қағаздар бойынша шығару шарттарына сәйкес төлейтін купон түріндегі сыйақы
15 пайыздық мөлшерлеме бойынша салық салуға жатады.
Бейрезиденттердің Қазақстан Республикасындағы тұрақты мекемеге
байланысты емес көздерден алатын табыстарының төлем көзіне мынандай
мөлшерлемелер бойынша салық салынуға тиіс:
1) дивидендтер, қатысу үлесінен түскен табыстар және сыйақылар - 15%;
2) тәуекелдерді сақтандыру шарттары бойынша төленетін сақтық сыйлықақылары
—10%;
3) тәуекелдерді қайта сақтандыру шарттары бойынша төленетін сақтық
сыйлықақылары — 5%;
4) халықаралық тасымалдарда көлік қызметтерін көрсетуден түскен табыстар —
5%;
5) жоғарыда 1)-4) тармақшаларда көрсетілген табыстарды қоспағанда,
бейрезиденттердің Қазақстан Республикасындағы көздерден алынатын табыстары
— 20%.
Корпорациялық табыс салығына қосымша, бейрезңдент-заңды тұлғаның
Қазақстан Республикасыңда тұрақты мекеме арқылы жүзеге асырған қызметінен
алынған таза табысына 15 пайыздық мөлшерлеме бойынша салық салынады. Таза
табыс деп есептелген корпорациялық таза табыс салығының сомасы алып
тасталған салық салынатын табысты айтады.
Салық төлеушілер корпорациялық табыс салығын төлеуді өзінің тұрып жатқан
орны бойынша жүзеге асырады және бұл салық бойынша аванстық төлемдерді
бюджетке салық кезеңі ішінде белгілі мөлшерде ағымдағы айдың 20-сынан
кешіктірмей ай сайын төлеп тұруға міндетті.
Салық кезеңі ішінде еңгізілген аванстық төлемдердің сомасы салық
кезеңі үшін корпорациялық табыс салығы женіндегі мағлұмдама бойынша есептеп
шығарылған оны төлеу есебіне жатқызылады.
Салық агенттері жеке табыс салығын есептеу мен ұстап қалуды төлем
көзінен салық салынатын табыс төленетін күннен кешіктірмей жүргізеді. Олар
салық төлеушілердің тұрған жері бойынша есепті айдың табысын төлеудің соңғы
күнінен кейінгі бес жұмыс күні ішіңде жүзеге асырады. Салық кодексінде
көрсетілген қызмет түрлері бойынша арнаулы салық режімдерін қолданатын
салық агенттерінің жеке табыс салығын төлеудің тәртібі мен мерзімдері
белгіленген.
Қызметкердің төлем көзінен салық салынатын заттай нысанда алған
табысына оның заттай нысандағы еңбекақысы, қызметкер алған тауарлар,
қызметкердің мүддесін көздеп орындалған жұмыстар, қызметкерге өтеусіз
негізде көрсетілген қызметтер, қызметкердің үшінші тұлғадан алған тауарлар
(жұмыстар, қызметтер көрсету) құнын жұмыс берушінің төлеуі, қызметкердің
материалдық пайда түріндегі түрлі табыстары кіреді.
Салық төлеушінің төлем көзінен салық салынбайтын табыстарына мүліктік
табыс, жеке кәсіпкердің салық салынатын табысы, адвокаттар мен жеке
нотариустардың табысы және өзге де табыстар жатады. Соның ішінде салық
төлеушілердің мүліктік табысына кәсіпкерлік қызметте пайдаланылмайтын: бір
жылдан аз уақыт меншік құқығыңда болған жылжымайтын мүлікті, бағалы
қағаздарды, соңдай-ақ заңды тұлғадағы қатысу үлесін, қымбат бағалы тастар
мен қымбат бағалы металдарды, олардан жасалынған зергерлік бұйымдарды және
құрамында қымбат бағалы тастар мен қымбат бағалы металдар бар басқа да
заттарды, соңдай-ақ өнер туындылары мен антиквариаттарды сату кезіңдегі
олардың құнының өсімі, мүлікті жалға беруден алынған табыс және т.б.
жатады.
Тұрақты мекемемен байланысы жоқ бейрезиденттер салықты төлем көзінен
шегерімсіз 5 пайыздан 30 пайызға дейінгі мөлшерлемелер бойынша төлейді
(табыстың түрлеріне қарай); қызметі тұрақты мекеме құруға соқтыратын
бейрезиденттер салықты төлем көзінен салық салынбайтын, шегерімдер сомасына
азайтылған табыстардан резиденттерге арналған мөлшерлемелер бойынша
төлейді.
Қазақстан Республикасының салық жүйесінде табиғи ресурстарды, пайдалы
қазбаларды, жер қойнауын пайдалануға байланысты бірқатар төлемдер бар,
оларды шартты түрде салықтық сипаты бар табиғи ресурстар үшін төленетін
төлемдер ретінде бір топқа біріктіруге болады. Оларға үстеме пайдаға
салынатын салық, жер қайнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері, су үшін
төленетін төлем, орманды пайдаланғаны үшін төлем (орман табысы) және
басқалары жатады.
Аталған төлемдер негізінен ренталық сипатта болады, өйткені олардың
пайда болуы мен мөлшерлемелерінің шамасы шығарылатын және шаруашылық
қызметте пайдаланылатын материалды, шикізатты, минералды ресурстарды алу,
тұтыну, олардың сапасы табиғат факторларымен байланысты болады. [15, 410]
Техногеңдік минералды құралымдардан пайдалы қазбалар алуды қоса,
Қазақстан Республикасында жер қойнауын пайдалану жөніндегі операцияларды
жүзеге асыратын заңды және жеке тұлғалар жер қойнауын пайдаланушылардың
үстеме пайдаға салынатын салығы мен арнаулы төлемдерді төлеушілер болып
табылады.
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері
мыналарды қамтиды:
1. Үстеме пайдаға салынатын салық;
2. Жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері:
1) бонустар;
а) қол қойылатын;
ә) коммерциялық табу;
2) роялти;
З) өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесі.
Бонустар жер қойнауын пайдаланушының тіркелген төлемдері болып
табылады және жер қойнауын пайдалануға жасалған келісімшартта белгіленген
мөлшерлерде және төртіппен ақшалай нысанда төленеді.
Жер қойнауын пайдаланушы жер қойнауын пайдалануды жүргізудің жеке
жағдайларын негізге ала отырып, бонустардың мынадай түрлерін төлейді: қол
қойылатын бонус және коммерциялық табу бонусы. Жасалатын келісімшарттың
техникалық-экономикалық есептеріне сәйкес бонустардың бір немесе екі түрі
де белгіленуі мүмкін.
Жер қойнауын паңдаланушылардың үстеме пайдаға салынатын салығы —
салыстырмалы жақсы табиғи жағдайлардағы қызметінен алынған немесе рыноктің
салыстырмалы жағдайындағы шығарылған өнімді сатудан алынған қосымша пайда
үшін төленетін төлем сомасы үстеме пайдаға салық салу объектісі болып
табылады. Сонымен бірге үстеме пайдаға салынатын салықтың мөлшерлемелері
салық кезеңіндегі таза кіріске пайыздармен баспалдақты үдеме бойынша 4
пайыздан 30 пайызға дейін белгіленген (30 пайыздан жоғары норма кезінде).
Үстеме пайдаға салынатын салық салық кезеңінен кейінгі жылдың 15 сәуірінен
кешіктірілмей төленеді.
Өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының улесі тараптардың
келісімімен анықталады, бұл келісімге сәйкес жер қойнауын пайдаланушыға
ақылы негізде келісімшарт аумағында пайдалы қазбаларды өндіруге құқық
беріледі. Өнімді бөлу бойынша үлес ақшалай немесе заттай нысандарда төленуі
мүмкін. Өнімді бөлу бойынша үлес корпорациялық табыс салығын есептеу үшін
жиынтық жылдық табысты анықтаған кезде шегеріледі. Өнімді бөлу бойынша
Қазақстан Республикасы үлесінің есебін жер қойнауын пайдаланушы тіркелген
жері бойынша салық органына салық кезеңінен кейінгі айдың 10-ынан
кешіктірмей табыс етеді.
Әлеуметтік салық — мемлекетте алынатын салықтардың бірі.
Ол 1999 жылдан бері бұған дейін қолданылып келген әлеуметтік қорларға:
зейнетақы, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру, міндетті медициналық
сақтандыру, халықты жұмыспен қамту қорларына аударылатын сақтық жарналары
аударыңдарының орнына еңгізілген. Аударымдардың жиынтық мөлшерлемесі
еңбекке ақы төлеу қорының 28% мөлшерінде белгіленді, ал төленетін
жарналардың сомасы өндіріс шығындарына жатқызылды.
Әлеуметтік салықтан түсетін түсімдер мемлекеттік бюджетте 17% алады.
Қазақстан Республикасының резидент-заңды тұлғалары шетелдік заңды
тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктері, сондай-ақ Қазақстанда қызметін
тұрақты мекемелер арқылы жүзеге асыратын бейрезиденттер, жеке кәсіпкерлер,
жеке нотариустар, адвокаттар әлеуметтік салық төлеушілер болып табылады.
[16, 89]
Жұмыс беруші төлейтін ақшалай немесе заттай нысаңдағы кез келген
табыстар нысаныңдағы оның қызметкерлерге төлейтін шығыстары резидент-заңды
тұлғалар, сондай-ақ Қазақстанда қызметін тұрақты мекемелер арқылы жүзеге
асыратын бейрезиденттер, заңды тұлғаның құрылымдық бөлімшелері үшін
әлеуметтік салық салу объектісі, ал жеке кәсіпкерлер, жеке нотариустар,
адвокаттар үшін олардың өздерін қоса алғаңда, қызметкерлер саны бұл салық
салудың объектісі болып табылады.
Әлеуметтік салықтық мөлшерлемесі — 21%. Салықтың жұмыс істеген
уақытысында оның мөлшерлемелері өзгеріп отырады, сондай-ақ әр түрлі
төлеушілер үшін 26 пайыздан 6,5 пайызға дейін сараланады.
Резидент-заңды тұлғалар, соңдай-ақ Қазақстанда қызметін тұрақты
мекемелер арқылы жүзеге асыратын бейрезиденттер шетелдік әкімшілік-
басқарушы, инженер-техник қызметкер мамандар үшін 11% мөлшерлеме бойынша
әлеуметтік салық төлейді.
Жеке кәсіпкерлер, арнаулы салық режімін қолданатыңдарды қоспағанда,
жеке нотариустар, адвокаттар өзі үшін үш айлық есептік көрсеткіш және әрбір
қызметкер үшін екі айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде, ал тірек-қимыл
мүшесі бұзылған, есту, сөйлеу, көру қабілетінен айрылған мүгедектер жұмыс
істейтін мамаңдандырылған ұйымдар 6,5% мөлшерлеме бойынша әлеуметтік салық
төлейді. Арнаулы салық режімдерін қолданатын жеке кәсіпкерлер мен заңды
тұлғалар үшін әлеуметтік салық мөлшерлемелері белгіленген. [17, 13]
Әлеуметтік салықты төлеу салық талеушінің тіркеу есебіне алынған жері
бойынша есепті айдан кейінгі айдың 15-інен кешіктірілмей жүргізіледі.
Патент және оңайлатылған мағлұмдама негізінде арнаулы салық режимерін
қолданатын шағын бизнес субъектілері — заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер
әлеуметтік салықты төлеуді салық салудың осы тәртібімен қарастырылған басқа
салықтармен жиынтық сома түріңде жүргізеді.
Меншікке салынатын салықтар нарықтық экономика жағдайында мемлекет
иелігінен алу үшін және жекешелендіру процесінің дамуына қарай меншік
қатынастарыңдағы нақтылық өзгерістермен байланысты едәуір орын алады.
Меншікке салынатын салықтарға жер салығы, мүлікке салынатын салық, көлік
құралдарына салынатын салық жатады. Меншікке салынатын салықтар негізінен
жергілікті бюджеттерге есептеледі.
Салықтардың мөлшерлемелері меншіктің табыстылығы бойынша емес, сыртқы
нысандар - меншіктің мөлшерлері бойынша белгіленетіндіктен фискалдық
мақсаттан басқа бұл салықтардың меншікті пайдаланудың тиімділігін
көтермелеу мақсаты бар.
Меншікке салынатын салықтар қоғам алдындағы салықтық жауаптылықты
біркелкі етіп бөлуге мүмкіндік береді. Мұның әсіресе жер салығына, мүлікке
салынатын салыққа қатысы бар. Жер салығы 1992 жылы еңгізілді. Жерге
салынатын салықты еңгізу мынандай мақсаттарды көздейді: экономикалық
әдістермен жерді ұтымды пайдалану және жерге орналастыру, жердің құнарлығын
арттыру, оны қорғау жөніндегі шараларды жүргізу үшін, сонымен бірге
аумақтың әлеуметтік-мәдени дамуы үшін бюджет кірістерін қалыптастыру. Жер
салығын төлеу барлық жер иелері, жер пайдаланушылар, соның ішінде жалгерлер
мен жер иелері үшін (бірқатар жағдайларды қоспағанда) міндетті болады.
Салық салу мақсатында барлық жерлер олардың нысаналы арналымы мен
тиістілігіне қарай мынадай санаттарға бөлінеді: ауыл шаруашылығы
максатындағы жерлер; енді мекендер жерлері; өнеркәсіп, көлік, байланыс,
қорғаныс және өзге де ауыл шаруашылығы емес мақсаттағы жерлер; ерекше
қорғалатын табиғи аумақтардың жерлері, сауықтыру, рекреациялық және тарихи-
мәдени мақсаттағы жерлер; орман қорының және су қорының жерлері; босалқы
қорлар жерлері. Жердің белгілі бір немесе өзге санаттарға жататындығы жер
заңнамасымен белгіленеді.
Мүлікке салынатын салық тура нақтылы салыққа жатады, оның мөлшері
мүліктін табыстылығына емес, төлеушілер мүлкінің құнына байланысты болады.
Салық мүлік иелеріне оны тиімді иеленуге түрткі болады.
Қазақстан Республикасының аумағында меншік, шаруашылық, жүргізу немесе
оралымды басқару құкығында салық объектісі бар занды тұлғалар мен меншік
құкығыңда салық салу объектісі бар жеке кәсіпкерлер занды тұлғалардың және
жеке кәсіпкерлердің мүліктеріне салынатын салықты төлеушілер болып
табылады. Заңды тұлғаның шешімі бойынша оның құрлымдық бөлімшелері салық
төлеушілер ретінде қарастырылады.
Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер үшін негізгі құралдар (соның
ішінде тұрғын үй қорының құрамында тұрған объектілер) мен материалдық емес
активтер салық салу объектісі болып табылады. [18, 27]
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТӨЛЕНЕТІН БАЖДАР, ТӨЛЕМДЕР МЕН АЛЫМДАРДЫҢ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Мемлекеттік баж
Қазақстан Республикасына тауар енгізудің тауарлы құрлымын реттеу;
Қазақстан Республикасына тауарлар валюталық табыстар мен шығындарды
кіргізу және оны шығаруды оңтайлы қатысын ұстау;
Қазақстан Республикасында тауарлар өндірісі мен тұтыну құрлымында
озық өзгерістер жасауға, жағдайлар жасау;
Қазақстан Республикасының әлемдік экономикаға тиімді шоғырлануына
жағдай жасау және мемлекет қазынасына табыс әкелу болып табылады.
Кеден жүйесіндегі салықтар және төлемдердің түрлері.
Кедендік төлемдер және салықтар Қазақстан Республикасының кеден
кодексінде кең көлемде және толық мағынада қарастырылған.
Заң мынадай кеден төлемдерін (баж, алым, алдын-ала үшін төлем ақы
қарастырады; кеден бажы, арнайы баж, демпинге қарсы баж, өтемдік баж, кеден
органдарының лицензия бергені үшін алынатын алым, кедендік рәсімдеу бойынша
маманның біліктілік атестатын бергені алынатын алым, кедендік рәсімдеу
алынатын алымы, тауарларды сақтау үшін алынатын кедендік алымы, тауарларды
кедендік алып жүру шығарып салу) үшін алынатын кедендік алымы, кеден
брокері ретінде қызметті жүзеге асырғаны үшін алынады. Кеден баж салығы -
Қазақстан Республикасының Кеден органдарымен жиналатын Қазақстан
Республикасының территориясында тауарды әкелу немесе территориядан
шығарылғандағы міндетті үлес. [19, 68]
Кедендік баж төлемдер ставкаларының мынандай түрлері Қазақстан
Республикасында қолданылады.
1) салық салынатын тауарлардың кедендік құнына пайызбен есептелетін-
адвалорлық;
2) салық салынатын тауарлардың бірлігі үшін белгіленген мөлшерде
есептелетін-ерекшелікті;
3) кедендік төлемдер ставкаларының аталған екі түрін де ұштастыратын-
құрамдас болып бөлінеді.
Арнайы баж салығы - Қазақстан Республикасына әкелінетін тауарларды
қорғау мақсатында салынады яғни отандық өндірушілерге шығын келтіретін
немесе тікелей бәсекелесетін тауарларға салынатын салық заңсыз бәсекелестік
кезінде шегеру шарасы ретінде қолданылады. Арнайы баж салығы әрбір жеке
жағдайда бөлек есептеледі.
Антидемпигті баж салығын теңестіру қызмет ретінде және Қазақстан
Республикасының кедендік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz