Қазақстанда салауатты өмір салтын қалыптастыру шаралары
Кіріспе.
Адам туралы ғылымының жаңа бағыттарының бірі - салауаттану, ол
денсаулық деген мағынаны білдіреді. Сондықтан салауаттанудың
негізгі зерттеу нысаны - адамның денсаулығы. Салауаттану
кіріктірілген ғылым болғандықтан, ол физиология, психология, биология,
медицина, педагогика, экология және т.б. ғылымдармен тығыз байланысты.
Бұл ғылымның негізін салушы И.И. Брехман денсаулық үғымына жаңаша мән
берді.[1]
Барлық ғылым сияқты салауаттанудың өзіндік даму жолы бар. Салауаттанудың
даму тарихы ежелден басталады және әрі ол медицинамен тығыз байланысты.
Денсаулықты сақтау жөніндегі көптеген мәліметтер бізге Жердің түкпір-
түкпірінен жинақталған ежелгі қолжазба (папирустар), сурет, әдет-ғұрып,
философиялық, діни және көптеген ғылыми мектептердің ізденуінуі арқылы
жетті.
Салауаттану ғылымын қалыптастыруда үлкен рөл атқарған клиникалық
медицина, физиологтер, гигиенистер және басқа ғылым салаларының мамандары,
олар салауаттанудың ғылыми тұжырымдамасын құруға өз үлесін қосты.
Қоғам дамуының барлық кезеңдеріндегі адамның аурумен күресуі емдеу
амалдарын ізденуімен, халықтық және ғылыми медицинаның дамуымен
сипатталады.Қазіргі клиникалық медицина негізінен аурулардың себептерін
айқындауға және смдеу амалдарына көбірек көңіл бөлуде. Егер медицина тек
ауруларды емдсу жолдарымсн ғана айналысса, салауаттанудың негізгі мақсаты -
денсаулықты сақтау мен нығайту, аурулардың алдын алу, яғни ауруды
болдырмайтын дене күйін қалыптастыру.
Сондықтан салауаттанудың негізгі міндеті — денсаулықты зерттеу, әр түрлі
ауытқуларды, мүшелердің қызметі бұзылғанын ерте анықтап, сала-уатты өмір
сүруді калыптастыру арқылы дер кезінде аурудың алдын алу. Сонымен,
салауаттану — адамның денсаулығын сақтау мен оны нығайту туралы ғылым.
Кейде оны сау адамдардың денсаулығы туралы ғылым деп те атайды. Бірақ бұл
дұрыс емес, себебі науқастарды да денсаулығын сақтауға үйретуі тиіс.
Салауаттану термині қазір барлығына мәлім, бірақ көп адамдар әлі оның
мақсаты мен міндеттерін, дамуын, ғылыми жетістіктерін біле
бермейді. Алайда қазіргі уақытта салауаттанудың міндеті мен
мақсатын көпшілік қауымға түсіндірудің қажеттілігі туындап отыр. Профессор
Г.К Зайцевтың тұжырымдауы бойынша салауаттану – бұл адамның
денсаулығын салауатты өмір сүру арқылы сақтап қалу.
Салауаттану – салауатты өмір сүруді қалыптастырудың ғылыми
негізі.Салауаттану санитарлық және гигиеналық тәрбиеден тұрады ,
себебі ол адамды өз денсаулығын сақтауға үйретеді, әрі ол
денсаулықты сақтаудың құралы.
Зерттеу барысында салауаттану ғылымында әлі де шешілмеген мәселелер бар
екені айқындалды. Баршаның денсаулығы тақырыбындағы бүкіләлемдік
денсаулық сақтау бағдарламасы бойынша денсаулықты сақтау туралы сұрақтарға
жауапты тек адамдардың өмір сүретін ортасынан (отбасы, мектеп, мекеме)
іздеу қажет деп түсіндіреді.[2]
Қазіргі уақытта мемлекеттік денсаулық сақтау ұйымдарының көбінің
жекеменшікке өтуіне байланысты денсаулыққа жаңа көзқарас қалыптастырған
жөн. Сондықтан денсаулықты сақтауға көпшілікті, әсіресе өскелең ұрпақты
үйретудің жаңа жүйесін қалыптастырудың мәні үлкен. Бұндай тәсіл
салауаттанудан білім беруді әдіснамалық және әдістемелік қамтудың қазіргі
уақытқа сай болуын қажет етеді.
Қазіргі уақытта мектептерде вариативтік оқытудың бір түрі ретінде
Салауаттану курсы енгізіліп отыр. Бірақ көпшілік жағдайда бұл пәнді
мамандығы жоқ мүғалімдер беруде. Бұдан денсаулықты сақтаудың Зиян
келтірме деген негізгі қағидасы бұзылады. Сондықтан салауаттанудан тек
сертификаты бар немесе биология пәнінің мүғалімдері ғана сабақ беруі керек.
Сонымен бірге, мектсптерде байқаудан өтпеген, республикалық оқу-әдістемелік
кеңесте бекітілмеген көптеген оқу-әдістемелік құралдарды пайдалануға тыйым
салынуы қажет.
Сауалнама жүргізудің нәтижесінде көптеген мұғалімдер, ата-аналар,
оқушылар Салауаттану пәнін таңдап алатыны анықталды. Олар бұл пән
денсаулықты сақтауда өте қажет деп түсінеді. Бірақ қозғалу белсенділігі,
тиімді тамақтану немесе психологиялық, кикілжіңді болдырмау, өзін-өзі
реттеу сияқты тақырыптар тек салауаттану мәселелсрінің бір ғана жолы болып
табылады. Ал салауаттануды дамыту және салауатты өмір салтын қалыптастыру
үшін жаңа критерийлерді, ұғымдарды, негізгі тәсілдерді айқындаудың
қажеттілігі туындап отыр. Соидай-ақ денсаулықты сактаудың жаңа
критерийлерін анықтауға мұғалімдермен бірге дәрігерлер, психологтер,
гигиенистср және физиологтердің қатысуы қажет. Әрине мұнда жаңа
технологияларды, интербелсенді әдістерді, әсіресе тіршілікке қажетті
мәселелер бойынша жаңа әдіс-тәсілдерді кеңінен пайдалану, яғни салауаттану
аспектілерін кешенді түрде шешу керек.
Салауаттануды тек шартты түрде медициналык және педагогикалық деп бөледі.
Салауаттануды оқытуда педагогикалық бағыттың манызы зор. Оқушылар өз
денсаулығын сақтау және қорғау жолдарын білу керек. Салауаттану ғылымының
дамуы, сонымен бірге салауатты өмір салтын қалыптастыру мемлекеттің бағдары
болып, ұлттың генофондын сақтап калуға, адамгершілік, дене, психикалык және
ұрпақ денсаулығын сақтауға бағытталады.[7]
Салауатты өмір салтын қалыптастыру денсаулықты сақтау және тіршілікке
бейімделу арқылы камтамасыз етіледі. Мүғалім балаға қажетті түрткіні
қалыптастыруға көмектеседі, ол адамның жеке қажеттілігі және білімді
меңгеру арқылы жүзеге асады.
Мүгалімдер мен оқушылардың бірлескен еңбегі арқылы салауатты өмір
салтының үлгісін құруға болады. Оған ата-аналар, мүғалімдср, ғылым, спорт,
өнер және мәдениет қайраткерлерінің өмірінің үлгісі мысал бола алады.
Өкінішке орай, қоғамда көбінесе денсаулық мәдениетінің төмендегені
байқалады, оған тәрбиеге жағымсыз, рухани жағынан төмен бұқаралық ақпарат
құралдарының өнімдері әсер етеді. Осыдан мектепке дсйінгі ұйымдарда, жалпы
білім беретін мектептерде, кәсіптік және жоғары оқу орындарында салауаттану
сабақтарын өткізу өзекті мәселеге айналуда.
Адам денсаулығын сақтау және нығайту жөнінде, оны қалыптастырудың
әдістері мен жолдары туралы жеке ғылымның қажеттілігі туындап отыр. Бірақ
атам заманнан белгілі болып келе жатқан салауатты өмір салтын қалыптастыру
жөнінде жиналған мәліметтердің ғылыми болжамы жасалмады, ол тек эмпирикалық
сипатта болып келеді.
Салауаттанудың зерттеу нысаны денсаулық болғандықтан, денсаулыкқа
сипаттама берейік. Бұл үғымсыз медицина да, салауаттану да ғылым ретінде
қалыптаса алмайды. Ғалымдардың денсаулыққа берген бірнеше сипаттамалары
бар. Олардың саны қазір 600-ге жетіп отыр. Бүкілодақтық денсаулық сақтау
ұйымының денсаулыққа берген сипаттамасы қазіргі жағдайда ескеріп қалды,
яғни оны толық аша алмайды.
Профессор А.А. Остроумовтың айтуынша денсаулық дегеніміз бұл организм
күштері мен қоршаған ортаның арасындағы тепе – теңдік күйі. Кіші
медициналық энциклопедияда денсаулыққа берген сипаттама мынадай -денсаулық
дегеніміз организмнің табиғи күйі, яғни қалыпты, зін - өзі реттей алатын,
барлық мүшелер жүйесі үйлесімді қызмет атқаратын, қоршаған ортамен
динамикалық тепе – теңдікте болатын күй.
Ал патфизиологтердің айтуы бойынша денсаулық дегеніміз әр лі қоғамдық
және еңбек әрекетіне толық қатыса алатын болмыс.
Профессор В.П.Казначеев денсаулықты физиологиялық, биологиялық даму,
сақтану үрдісі және адамның өмір сүруіндегі әлеуметтік белсенділігі деп
таниды. [12]
Профессор А.Г.Шедрина Денсаулық өлшемі тақырыбындағы әдістемесінде
денсаулыққа мынадай тұжырымдама береді, Денсаулық дегеніміз бүтін,
көпбағытты динамикалық күй, ол әлеуметтік және экономикалық орта
жағдайларында генетикалық потенциалды жұмсау нәтижесінде дамиды, адамның
биологиялық және әлеуметтік қызметін қамтамасыз етеді.[11]
Тақырыптың өзектілігі: Егеменді Қазақстанның ұлттық мектептерінде тәлім-
тәрбие жұмыстарын жаңаша құру, оның ішінде ойындарды кеңінен пайдалану
қазіргі күннің талабына айналып отыр. Бұл тек демократияның салтанат
құруына байланысты "1996ж. "Тәрбие тұжырымдамасында" "...дені сау, ар-ожданы
биік" "ұрпақ тәрбиелеу міндетін" алдымызға қойды. "Білім туралы" Заңында
(1999ж.) бұл істің өркендеуі қарастырылған. Сондықтан дене тәрбиесінде
ойындарды пайдаланып, насихаттау ісі бүгінгі күннің көкейкесті
мәселелерінің біріне айналды. Осыдан дипломдық жұмысымыздың тақырыбының
өзектілігі туындайды.
Тақырыптың болжамы: Қазір ұлттық мектептерде оқу-тәрбие мәселесін
халықтық педагогиканың негізінде құру міндеті қойылып отыр. Осыған
байланысты халық ойындары мол материал болуға тиісті. Бастауыш сынып
оқушыларын ойындар арқылы дамыту, қалыптастыру жолдары зерттелінсе,
белгіленсе, ол бүгінгі күннің баға жетпес маңыздылығына ие болуы сөзсіз.
Зерттеу обьектісі: дене тәрбиесіне байланысты жүргізілетін ойындармен
олардың жүргізілу нәтижесі.
Зерттеу пәні: бастауыш сыныптарда ойын арқылы осы мақсатты жүзеге
асыру үшін зерттеудің алға қойған методикасы.
Міндеттері: 1) Халық ойындарын зерттеушілердің мақсатын, еңбектерін
жинап, қорыту. 2) Халық ойындарын жинақтау. 3) Жинақталған халықтық
ойындарды бастауыш сыныптардағы бала жасына, жынысына сәйкес анықтап,
саралау. 4) Халық ойындарын жүргізу тәсілдерін, түрлерін айқындау. 5) Халық
ойындарын тәрбие жұмыстарында пайдалану жолдарын нақтылау.
Мақсаттары: бастауыш сынып оқушыларының ойындарды пайдалану, қолдану
әдістерін, түрлерін айқындау.
Осы көрсетілген міндеттерді шешу барысында мынадай ғылыми әдістерді
пайдаландым: анализ, синтез, абстрауциялау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: осы жұмыс болашақ мұғалім даярлайтын
педагогикалық оқу орындары үшін және мектеп мұғалімдері үшін де қажетті
әдістемелік нұсқау бола алатындығында. Зерттеу материалдары, мектептегі пән
бірлестігіне баяндала жасау арқылы, институттағы педагогикалық практиканың
қорытындысында есеп беру арқылы апробациядан өтті.
Бұл жерде атап айтатын бір нәрсе, ойындарды бүгінгі педагогикалық
ілім талаптарына сай іріктеп, ретті қолдана білсек, онда ол баланың ақыл-
ой, санасының жан-жақты дамуының бір көрінісі деп атап көрсетуге болады.
1. Жасөспірімдердің өсіп – дамуындағы (жалпы) заңдылықтары.
Организм және орта. Орыс физиологиясының негізін салушы И.М.Сеченов
мынандай қорытынды жасаған: Организмнің тіршілігін қолдайтын сыртқы орта,
сондықтан организмнің ғылыми анықтамасына, оған әсерін тигізетін орта да
кіруі тиіс. Шындығын айтқанда, табиғат пен әлеуметтік ортадан тыс адамның
болуы мүмкін емес.
И.П.Павлов Сеченовтың ойын одан әрі дамытты: адам сыртқы ортамен
тығыз байланыста болып тұратын бір тұтас организм және оның сыртқы ортамен
біркелкі тәуелді жағдайы әр уақытта сақталмақ.
Организм біртұтас, оның барлық тканьдерінің, органдарының және
системаларының құрылысы мен қызметі өзара байланысты. Қандай болмасын бір
орган немесе системаның құрылысы мен қызметі өзгерген жағдайда, басқа
органдардың құрлысы мен қызметі де өзгереді.
Сырқы орта жағдайларының организмге әсер етуі және организмнің
тіршілік жағдайына реакциясы нерв системасы арқылы жүзеге асады. Сонда нерв
системасы органдар мен системалардың өзара байланысты, организмнің
біртұтастық қызметін қамтамасыз етіп отырады.
Бала организмі сыртқы ортаның белгілі бір жағдайына тәуелді
дамиды. Орта организмге үздіксіз әсер етіп, оның даму бағытын анықтайды.
Сондықтан организмнің өсіп – жетілуі орта жағдайына тікелей тәуелді. Бала
организмнің құрылысы мен қызметінің өсіп – жетілуіне әлеуметтік ортаның
тікелей маңызы бар. Әлеуметтік орта баланың психикасы мен денесінің дамуына
белсенді, жүйелі және мақсатты әсерін тигізеді. Қоршаған табиғаттың әр
түрлі факторлары бала организміне тұрақты әсер етеді. Мысалы, ауа,
температура, жарық сәулесі, судың құрамы, тамақ, өсімдіктер мен
жануарлардың кейбір түрлері және басқалар. Осы табиғи жағдайлар балалардың
ой- өрісіне және денесінің дамуына ықпалын тигізіп, физиология – логиялық
қызметіне әсер етеді: зат алмасуына, тыныс алуына, қан айналымына, астың
қорытылуына және басқалар.
Әр түрлі табиғи жағдайларға байланысты, зат алмасу процесі – нің
сан және сапа жағынан өзгеруі организмнің өсуі мен дамуына әсер етеді.
Сонда организмнің қызметі сыртқы ортамен байланысты бола отырып, бала
организмнің құрылысы мен денесінің өсіп – дам- уын өзгертеді.
Дене еңбегі мен дене жаттығуларына тәрбиелеуді, оқытуды,
тамақтануды, күнделікті өмірді тиімді ұйымдастыру арқылы баланың ақыл – ойы
мен денесінің өсіп – дамуын дұрыс бағытқа өзгертуге болады. Жүйелі дене
еңбегі, әр түрлі жаттығулар мен спорт ойындары, сезім органдары мен нерв
системасы қызметін жетілдіре түседі, ой және дене еңбегіне жұмыс қабілетін
жоғарыла – тады, организмнің құрылысын және оның реакция туғызу қабілетін
өзгертеді.
Организмнің өзі И.П.Павлов айтқандай, системалардың системасы болып
есептеледі. Сөйтіп,барлық клеткалар, тканьдер, органдар және системалар
бірлестікте қызмет атқарып, организмнің біртұтастық тіршілік әрекетін
қамтамасыз етеді. Организмнің өсіп – дамуы сыртқы орта факторлармен қатар,
ішкі факторлары да тәуелді. Ішкі факторларға тұқым қуалау, нерв
системасының жағдайы мен ішкі секреция бездерінің әрекеті, әсіресе,
гипофиз, жыныс бездері, қалқанша безі, және т.б жатады. [12]
Көптеген зерттеу жұмыстарының нәтижесіне қарағанда, сыртқы және ішкі
факторлары ұрпаққа тек қана организмі емес, сонымен қатар әке организмі
арқылы да жағымсыз әсер етеді.
Әкесі немесе шешесі ішкілікке шалдыққан жағдайда, ұрпақтың дамуы
жиі бұзылады. Маскүнемге айналған адамдардан дүниеге келген балалардың
ақыл – ой қабілеті төмен болады.
Өсу және даму. Организмнің өсуі және дамуы туралы мәселе
биологияның іргелі проблемасының бірі болып саналады. Өсу – организмнің
анатомиялық және морфологиялық жағынан өзгеруі яғни дененің ұзындығы мен
салмағы. Өсу жас мөлшерінің және бай- ланысты белгілердің, бала
организмінің сан жағынан өзгеруіне бай- ланысты сипатталады.
Бала организмінің өсуі мен дамуы өзара байланысты келісімді әрі
сан, әрі сапа өзгерістеріне ұшырайды. Кейде өсу және даму процестерінің
кезеңдері күшейеді немесе бәсеңдейді. Организмнің өсу процесінің
нәтижесінде жаңа сапалы ерекшеліктер байқалады. Мысалы, қимыл- қозғалыс
әрекеттері күрделене түседі.
Қалыпты жағдайда өсу және даму процестері үздіксіз жүріп жатады,
бірақ әр уақытта бір қалыпты бола бермейді. Ондай жағдай осы екі фазаның
гетерохрондылығы деп аталады. Бұл жағдайдың мәнісі неде десек, ол сан
жағынан пайда болған өзгерістер белгілі уақыттың аралығында кенет өзгеріп,
организм жаңа сапалы өзгеріс- ке ауысады. Сонда дененің бір бөлімінің
мөлшері дененің басқа бір бөлімінің мөлшеріне теңесетіні байқалады. Бұлшық
еттердің күші мен қозғалу қарқыны, ақыл- ой әрекетіне сай келеді. Соның
нәтиже- сінде өсу мен даму гармониялық немесе үйлесімді даму жағдайына
жетеді. Бала организмінің өсу және даму жағдайындағы гетерохрон- дылық пен
гармониялық өзгерістер көптеген биологиялық және әлеуметтік факторлерге
байланысты болады. Өсу мен дамудың биологиялық факторы организмнің өзінде
болады да, айқын өзгеріс- тер түрінде көрінеді, ал, әлеуметтік фактор қоғам
құрылысында, тұрмыс жағдайларында, білім және тәрбие беру жағдайында. Бұл
факторлер өсу және даму процесіне сапа жағынан баға беру кезінде еске
алынады.
Бала организмінің өсуі мен дамуының біркелкі болмауы тек де- ненің
өсуіне әсер етіп қоймай, сонымен бірге психиканың дамуына да әсер етеді.
Біркелкі жастағы балалардың өзінде психикалық да- му дәрежесі әр түрлі
болады. Ол тек жеке басындағы ой- өрістің дамуына байланысты болып қоймай,
сонымен бірге баланың тәрбие жағдайына да тәуелді.
Қазіргі кезде балалар мен жас өспірімдерді зерттеу нәтижесінде
алынып, орташа сандарға негізделген таблицалар немесе цифрлар, өлшеу
кезінде алынған сандармен салыстырылады. Егер салыстыру кезінде алынған
орташа сандардан едәуір ауытқу сандар шығатын болса, онда дененің өсуінде
белгілі кемшілік болғаны. Ондай кемші-ліктердің болуында, бастан өткен әр
түрлі ауру – сырқаулар және кейбір факторлар себеп болуы мүмкін. Сондықтан,
антропометрия- лық зерттеулер жүргізу, тек дененің өсіп – жетілу дәрежесін
анықтау ғана емес, сонымен қатар баланың денсаулық жағдайына жалпы баға
беру.
Әрбір мұғалім және тәрбиеші өзінің қарамағындағы тәрбиеле-
нушілермен күнделікті жұмыс жасай отырып, олардың қалыпты өсіп- даму
процесіне ерекше жауапты қарауы тиіс. Балалар денесінің даму дәрежесіне
дұрыс баға беру педагог үшін міндетті және жауап- ты іс болып табылады. Бұл
мәселе тек гигиеналық жағынан ғана емес, сонымен қатар әрбір жеке баламен
оқу- тәрбие жұмыстарын нәтижелі ұйымдастыра білу үшін де қажет. Себебі,
өсіп- даму процесінде кемшілігі бар балалар ерекше көңіл аударуды талап
етеді [14]\
Организм жеке басының әрбір даму кезеңінде өсу процестерінің
қарқыны түрліше өзгеретіні белгілі. Сонда бойдың ұзындығы мен дене
массасының ең тез өзгеру қарқыны бала өмірінің алғашқы жылдарында
байқалады. Алғашқы жылдары дененің ұзындығы орташа есеппен алған 25 см-ге
жоғарылайды, ал массасы 6-7 кг артады. Организмнің бұл даму кезеңін алғашқы
созылу кезеңі деп аталады. Осыдан кейін өсу қарқыны бір шама төмендейді де,
жұмырлану кезеңі басталады( 1 жастан 3 жасқа дейін ). Жаңа өсу қарқыны
яғни, екінші созылу кезеңі 5-7 жаста байқалады. Осы кезде дененің өсуі жыл
сайын 7 – 10 см-ге жетеді. Содан кейін өсу қарқыны қайтадан баяулайды яғни
жұмырланудың екінші кезеңі басталады ( 7- ден 10 – 11 жасқа дейін ). Ары
қарай дененің даму қарқыны жыныстық жетілу кезеңінде байқалады яғни
созылудың үшінші кезеңі жалғаса- ды ( 11-12 жастан 15-16 жасқа дейін).
Осыдан кейін өсу қарқыны төмендей түседі де қыздар шамамен алғанда 18-22
жасқа дейін, ұлдар 20-25 жасқа дейін өседі.
Өсіп – даму процесінің сырт көрінісі дене пропорциясының өзгерісінен
байқалады: жас жоғарылаған сайын бастың мөлшері бір шама кішірейеді де, қол
мен аяқтың ұзындығы біршама ұзарады.
Жыныстық жағынан алғанда балалардың өсіп – даму процесі шамалас болып
келеді. Жобамен алғанда қыздар мен ұлдардың салмағы 10 жасқа дейін шамалас
болады. 11-12 жаста қыздар салмақ жағынан ұлдардан біршама жоғары болады
яғни бір жылдың ішінде 4-5 кг, ал 14-15 жасында 5-8 салмақ қосақы.
Жас кезеңдері. Өсу және даму дәрежесіне байланысты органдар- дың
құрылысы мен қызметі, организмнің мұқтаждығы өзгереді, баланың ынта-
көңілімен мінез құлығы басқаша болады. Соған тәуелді баланың өмір сүруін
ұйымдастыру да, тәрбие және білім беру жағдайы да өзгеруі тиіс. Баланың
өсіп- даму кезеңдерін жүйелі сипаттайтын негізгі ерекшеліктерді анықтау
мақсатында бірнеше жас кезеңдеріне бөлуге көптен бері әрекет жасалуда.
Педагогтер үшін өте ыңғайлы жас кезеңдеріне бөлу схемасын ұсынып отырмыз.
Бұл схема баланың дүниеге келген күнінен бастап, 17-18 жас аралы- ғын
қамтып, педагогикалық және әлеуметтік критерийлердің негізінде құрылған.
Бұл схема былай сипатталады:
1. Нәрестелік жас 1- жасқа дейін.
2. Мектеп жасына дейінгі ( алғашқы кезең ) 1- ден 3 жасқа дейін.
3. Мектеп жасына дейінгі ( екінші кезең ) 3-тен 7 жасқа дейін.
4. Төменгі мектеп жасындағылар 7- ден 11-12 жасқа дейін.
5. Орта мектеп жасындағылар 11-12- ден 15 жасқа дейін.
6. Жоғары мектеп жасындағылар 15-тен 17-18 жасқа дейін.
Бұл жас кезеңдерінің бөлінуінде биологиялық жас көрсеткіші
ретінде баға беретіндей көптеген белгі көрсеткіштер қамтылған: денесі мен
органдарының мөлшері, массасы, сүйектердің қатаюы, тістің жарылуы, ішкі
секреция бездерінің дамуы, бұлшық еттердің күші, жыныстық жетілу дәрежесі.
Сонымен қатар, ұлдар мен қыздардың ерекшеліктері ескерілген.
1.1. Балалар мен жастардың өсуі мен дамуы, олардың
көрсеткіштері.
Балалар мен жастардың организмі үнемі өсіп дамуда болады.
Организмдегі клеткалардың саны мен салмағының ұлғаюына байланысты дене
көрсеткіштерінің артуын өсу деп атайды. Организмнің негізгі 3 дене
көрсеткіші бар: бойы, салмағы және кеуде шеңбері.
Адам өмірін негізінен 3 кезеңге бөлуге болады: өсіп даму және
жетілу, кемелдену, қартаюы.
Кәмелетке келу немесе дамып жетілу дегеніміз ең алдымен жас- тардың
жыныстық жетілу және өзінің ұрпағын жалғастыру қабілеті- нің пайда болуы,
яғни тұқымын жалғастыруды қамтамасыз ету. Бұ- ған қоса, әлеуметтік
қызметтерді атқару, рухани және мәдениет қа- зыналарын жасау, еңбек ету
қабілеттері жатады.
Жыныстық жетілу – қыздарда 11-12 жаста, ұлдарда 13-14 жаста
басталады да жынысына сай бойжеткендерде 16-18 және жігіттерде 18-20 жаста
толық жетіледі. Осыған байланысты адам организмінің толық жетілуі, яғни
кәмелетке келуі анықталып, келденуі басталады.
Өсу мен дамудың барлық адмдарға ортақ бірнеше заңдылықтары бар:
1. Өсу мен даму гетерохронды болады, яғни үнемі біркелкі болмайды.
2. Мүшелер мен мүшелер жүйелерінің өсу мен даму қарқыны әртүрлі.
3. Өсу мен даму баланың жынысына байланысты.
4. Функциялық мүшелер жүйелерімен мүшелердің қызметтері- нің
биологиялық беріктігі немесе мықты болуы.
5. Өсу мен дамудың тұқым қуалау қасиеттері мен сыртқы орта- ның
жағдайларына тәуелділігі.
6. Өсу мен дамудың акселерациясы.
Өсу мен даму адам өмірінде бірде жылдамданып, бірде баяула-
ланады.Тіпті бір жылдың ішіндегі бойдың өсуі бірдей емес: бала жазда тез
өседі, ал қыста нашар немесе түнде бой көбірек өседі, күндіз аз өседі. Мұны
өсу мен дамудың гетерохрондылығы дейді (гетерос - әртүрлі, хронос - уақыт).
Өсу қарқыны адам өмірінде 3 рет күшейеді.
1.Туғаннан 3 жасқа дейін.
2. 3-7 жас арасында.
3. Жыныстық жетілу кезеңінде.
Сонымен қатар, бала организміндегі жеке мүшелер мен мүшелер
жүйесінің өсіп дамуы да гетерохронды түрде өтеді. Баланың алғашқы жылғы
өмірінде миы тез өседі. Бір жылдың ішінде салмағы 2 -2,5 есе артады. 7
жасқа жеткенше оның миы ерсек адамның миының 80 - 90 пайыз шамасында
болады. Ал лимфа ұлпаларының өсіп дамуы 10 - 12 жаста күшейеді, жыныс
мүшелерінің өсіп жетілуі 12 жастан әрі қарай болады. [5]
1.1.1.Адам жасының кезеңдері.
Жас кезеңдері деп өсу мен дамуы ұқсас, физиологиялық ерекшеліктері
бірдей уақыт мөлшерінің шегін айтады. Белгілі бір жас кезеңінде организмнің
даму дәрежесі бір деңгейге жетіп, келесі деңгейге дайындалу мерзімі
басталады. Осыны ескере отырып, 1965 жылы адам организмін зерттейтін түрлі
ғылымдар өкілдерінің қатысуымен Мәскеу қаласында болған дүниежүзілік жас
кезеңдерінің шағын жиналысында адамның барлық өмірін 12 кезеңге бөлген:
1. Жаңа туған сәби (алғашқы 10 күн өмірі).
2. Емшектегі сәби ( 10 күннен 1 жасқа дейін ).
3. Алғашқы балалық шақ ( 1 - 3 жас ).
4. Бірінші балалық шақ ( 4 - 7 жас ).
5. Екінші балалық шақ ( қыздар 8 -11, ұлдар 8 - 12 жас ).
6. Жеткіншек немесе жасөспірімдер ( қыздар 12 - 15, ұлдар 13 - 16 жас ).
7. Кәмелеттік немесе жігіттік бойжеткендік ( қыздар 16 - 20; жігіттер 17
- 21 жас)
8. Кемелге келу немесе ересектік мерзімніњ бірінші жартысы ( әйелдер 21-
35, ерлер 22-35 жас).
9. Ересектік мерзімнің екінші жартысы (әйелдер 36-55, ерлер 36-60 жас).
10. Егде жас (әйелдер 55-74, ерлер 60-74 жас ).
11. Қариялар немесе кәрілік ( әйелдер мен ерлерде бірдей 74-90 жас ).
12. Ұзақ өмір сүрушілер (90 жастан әрі қарай ).
Бұған қоса, балаларды тәрбиелеу, үйрету және оқыту жағдайларын ескеріп
педагогтер келесі жас кезеңдерінің топтарын ұсынды:
1.Жаңа туған сәби ( 1 ай )
2.Емшектегі cәби (1 айдан 1 жасқа дейін ).
3.Ясли жасы немесе балбөбектер тобы ( 1-4 ).
4.Мектепке дейінгілер тобы ( 5-7 жас ).
5.Мектеп жасындағылар:
а) Бастауыш сыныптағы оқушылар ( 7-11 ).
ә) Ортаңғы сыныптағы оқушылар ( 11-14 жас ).
Б) Жоғары сыныптағы оқушылар ( 14-18 жас ).
1.2. Салауатты өмірдің тәсілдері мен аспектілері.
Денсаулық - бұл күрделі ұғым. Көптеген ғалымдар оған әртүрлі анықтама
береді, бірақ олардың бәріндегі негізгі көзқарас шамамен бірдей. Денсаулық
- бұл адамның еңбекке белсенді әрі ұзақ өмір сүрген болса да, тәннің
саулығын және рухани саулығын сезінуі. " Денсаулық деп біз адамның
белсенді өмірінің ұзақтығы жағдайындағы биологиялық және физиологиялық
функциясын, еңбек қабілеті мен әлеуметтік белсенділігін сақтау және дамыту
процесін түсінеміз " (Казначеев В. П ).
Денсаулық күйіне қоршаған орта жағдайларының да ықпалы бар. Адам
денсаулығына температура, жарықталыну, ылғалдық, ауаның, судың құрамы және
көптеген басқа нәрселер әсер етеді. Денсаулықтың негізгі функциясы
адамның дамуы мен тіршілігін қамтамасыз ету болып табылады.
Қазіргі кезде Денсаулық сақтау жөніндегі дүниежүзілік ұйымның
тұжырымдауы бойынша денсаулықтың мынандай анықтамасы қабылданған:
"Денсаулық - бұл аурудың және дене кемістігінің болмауы ғана емес, ол толық
тәндік, психикалық және әлеуметтік денсаулық ". Тән саулығы - күнделікті
белсенділік пен еңбекке қабілеттіліктің көрсеткіші, аурудың болмауы және
организм функцияларының қалыпты физиологиялық күйі. Психикалық денсаулық
күйзеліс жағдайларының, қауіпті факторлардың болмауымен сипатталады.
Әлеуметтік денсаулық отбасында және мектепте дұрыс қарым - қатынастың
болуын көздйді, тіршілік деңгейі мен өмір салтына байланысты болады.
Сонымен, денсаулыққа анықтама беру үшін оның психикалық, тәндік, әлеуметтік
және басқа көрсеткіштерін ескеру қажет. [9]
Денсаулықтың негізгі 6 аспектісі бар, олар:
1.Тән саулығы.
2.Психикалық және интеллектуалдық денсаулық.
3.Жеке тұлғалық денсаулық.
4.Рухани денсаулық.
5.Сезім толқындарының саулығы.
6.Әлеуметтік денсаулық.
Тән саулығы организмнің дамуында ауытқулардың болмауымен, организмнің
жаттығу және шынығу деңгейімен сипатталады.
Психикалық және интеллектуалдық денсаулық психикалық аурулардың
болмауын қамтып қана қоймайды, сонымен бірге ол адамның танымдық
қабілетін, өз мінез - құлқын ( темперамент, реттей білу, күйзелісті жоя
білу, жан - жалды болдырмау, адамдармен қарым - қатынас жасай білу
біліктілігін ашды. Рухани денсаулық - бұл адамның ішкі дүниесі. Ол адамның
өзінің ішкі дүнисімен бірлікте өмір сүруге қабілетін қамтиды. Бұл адамның
рухани құндылықты түсіне білуі де ертеден - ақ кеңпейілділік пен
мейірімділік, шыншылдық пен тәртіптілік, сенім мен сүйіспеншілік рухани
құндылық болып есептелген.
Жеке тұлғалық денсаулық адамның өзін "жеке тұлға " ретінде түсінуін
өзінің "менін" ұғынуын, талпынысын қамтиды. Кейбіреу табысты жұиысынан,
екінші біреулер өнерден, үшіншілерде оқудан, төртіншілер бизнестен және
т.с.с. іздейді. Әркім өз қабілетін өзінше жұмсайды. Сондықтан әрбір адамның
жеке тұлғалық денсаулығы осыған байланысты болады.
Сезім толқындарының саулығы - бұл адамның өзі сезімімен толқуын
түсіне және бақылай білуге, өз ойын нақты және айқын айта білуге
қабілеттілігі. Көңіл - күйдің оң және теріс нышандарын білу, әртүрлі
жағдайларда өзін игере алу қажет.
Әлеуметтік денсаулық - бұл өзіңнің қоғамның бір бөлшегі екеніңді
түсіну, ондағы өз орныңды ұғыну, айналадағылармен қарым - қатынас жасау.
Салауатты қоғам әрбір адамның денсаулығымен анықталады. Денсаулықты
табиғат біржола бермейді және ол өздігінен қамтамасыз етілмейді. Адамның
денсаулығы көптеген ішкі және сыртқы факторларға тәуелді болады және ол
бүкіл үнемі қадағалап, қолдап отыруды қажет етеді. Денсаулықты сақтаудың
тиімді жолдарының бірі салауатты өмір салтын қалыптастыру болып табылады.
Денсаулықты сақтаудың және оны нығайтудың негізгі тәсілдері салауаттанудың
аспектілерінде баяндалған. Ол мыналарды қамтиды:
1.Жеке гигиена, күн режимі және демалыс ережелерін сақтау және
орындау.
2. Дене шынықтыру дене мүшелерінің және тұтас организмнің қалыпты
жұмысын қамтамасыз етеді. Гиподинамия - қазіргі кездегі аурулардың негізгі
себептерінің бірі.
3.Дұрыс тиімді тамақтану. Тамақтану режимі мен ережелерін сақтау.
4.Организмді табиғи факторлармен біртіндеп шынықтыру.
5.Ауыруға себеп болатын құмартулардың ( шылым шегу, ішімдік ішу, наша
тарту ) болмауы.
6.Ұжымда қарым - қатынас жасай білу.
7. Қарым - қатынас ортасында қолайлы жағдай туғызы, кикілжің
жағдайлардан қашу.
8. Организмнің қорғаныс күштерін, оның тосқауылдық функциясын арттыру.
2. Қазақстанда салауатты өмір салтын қалыптастыру шаралары.
"Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі және сәттілігі" атты
"Қазақстан 2030 " Даму Стратегиясын жүзеге асыру барысында ҚР Үкіметі
Қаулысының шешімімен №1678 бұйрық негізінде 1997 жылы 3 желтоқсанда
салауатты өмір салтын қалыптастыру қызметі құрылды. Сол уақыттан бері
салауатты өмір салтын қалыптастыру мәселесі бойынша аурудың алдын алу мен
халықтың денсаулығын нығайтуда айтарлықтау жетістіктерге қол жетті. Өтпелі
кезеңдегі экономикалық қиындықтарға, денсаулық сақтау ұйымдарының қаржылық
жетіспеушіліктерге қарамастан, ҚРДенсаулық сақтау министрлігінің қолдауымен
салауатты өмір салтын қалыптастыру қызметі төмендегі мәселелердің шешімін
тапты:
- Салауатты өмір салтын (СӨС) қалыптастыру қызметінің құрылымы мен
байланыстары құрылып, материалдық - техникалық ресурсы қамтамасыз
етілді;
- Құқықтық - нормативтік базасы жасанды;
- Гигиеналық тәрбие процесіне жаңа технологиялар енгізілді;
- Денсаулықты сақтау мен білім беруді ұйымдастыру үшін сөс
қалыптастыратын мамандар даярланды;
- СӨСҚ - дың ұлттық саясаты анықталды. [16]
Оның концептуалды негізі ретінде " салауатты өмір салты" атты кешенді
бағдарлама жасалды. Бағдарлама жалпы халықты салауатты өмір салтын ұстану
жолдарымен хабардар ету, аурудың алдын алып, денсаулықты нығайту,
денсаулық сақтау және білім беру мекмелерінің қызметкерлерін жалпы халықтың
денсаулығын сақтап, нығайтуға жұмылдыру бағыттарынан тұрады.ҚР Мемлекет
басшысы және ҚР Үкіметі елдегі СӨСҚ саясатын толығымен қолдайды. Оған
дәлел - 30.12.01. жылы №751 бұйрығымен "2002 жылдың Денсаулық жылы" болып
жариялануы, ҚР Үкіметінің 2002 - 2004 жылға арналған бағдарламасы бойынша
28.03.02 жылғы № 827 бұйрығымен " Қазақстан - 2030 Даму стратегиясын
іске асыру барысында " салауатты өмір салтын қалыптастыру және халықтың
денсаулығын нығайту мемлекеттік саясаттың басты бағыттарының бірі
болғандығы.
Өткен кезеңді талдай отырып, " Салауатты өмір салтын қалыптастыру
үшін " атты республикадағы қозғалысты одан әрі жетілдіру нәтижесінде әрбір
жеке адамның салауатты өмірге бет бұруына мүмкіншілік жасау керек.
Қазақстан - 2030 Даму стратегиясының республика халқының салауатты
өмір салтын қалыптастыру бағытындағы басымдылықтар:
- салауатты өмір салтын қалыптастырудың ұлттық саясатын жасау;
- қауіпсіз және сенімді тіршілік ету ортасын қамтамасыз ету;
- денсаулықты сақтап нығайту үшін әлеуметтік жағдай жасау;
- салауатты өмір салтына септігін тигізу;
- денсаулық сақтау жүесін реформалау және оны алғашқы профилактикамен
АМСК деңгейдегі денсаулықты нығайтуға бағыттау.
Алға қойған мақсатты іске асыру барысында ҚР Үкіметінің 1999 жылғы
7 маусымындағы № 710 шешімімен " салауатты өмір салты мен тиімді
тамақтану концепциясы ", 1999 жылғы 30 маусымындағы №905 шешімімен "
салауатты өмір салты " кешенді бағдарлама қабылданып бекітілді. Үкіметтің
бұл шешімдері 2010 жылға дейін толық жүзеге асырылып, аяқталуы керек.
ҚР Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігінің, денсаулық
сақтау комитетінің бұйрықтары жарық көре бастады. Мысалы, 1998 жылғы 23
маусымдағы " ҚР салауатты өмір салтын қалыптастыру және дәрігерлік
профилактикалық іс - әрекеттерді жетілдіре түсу іс - шаралары жөніндегі "
№282 бұйрық өз кезегінде республикадағы дәрігерлік қызмет көрсететін
ұйымдардың бірқатар негізгі қызметтері мен міндеттерін анықтап берді. 1999
жылдың 19 сәуіріндегі " Республика бойынша аудандық, қалалық денсаулықты
нығайту орталықтарын құру жөніндегі №199 бұйрықта алғашқы дәрігерлік -
санитарлық көмек көрсету және ондай ұйымдардың қызметі мен міндеттерін
көрсетіп берді. Республика аймақтарында мамандардың жетіспеушілігінен 1998
жылы 4 желтоқсанда " Салауатты өмір салтын қалыптастыратын мамандар
даярлау " жөнінде №594 бұйрық пен 1999 жылғы 22 қаңтардағы " Салауатты
өмір салтын қалыптастыратын мамандарды даярлауға мемлекеттік тапсырма "
№83 бұйрықтар негізінде мемлекеттік тапсырыс бойынша үздіксіз мамандар
даярлау қамтамасыз етілді. Білім беру саласының қатысуымен Ұлттық
Орталықта Мектепке деінгі мекемелерге, жалпы білім беретін мектептерге,
орта, арнаулы және жоғары оқу орындарына арналған " Валеология - қалай
ауырмау керек " атты оқу бағдарламасы дайындалды. Сонымен қатар, ол
бағдарламалардың мұғалімдер мен оқушыларға арналған қосымша әдістемелері
де дайындалды.
Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау
министрлігі 1998 жылғы 24 қарашасында " Валеология - қалай ауырмау керек "
оқу бағдарламасын республиканың жалпы білім беретін мектептеріне енгізу
туралы №572 бұйрығымен 1998 жылдың 28 желтоқсанындағы " Валеология кешенді
бағдарламасын курстық негізде жоғары оқу орындарында оқытылуы жайлы " №620
бұйрығын шығарды. Үгіт насихат жүргізу мақсатында ҚР Денсаулық сақтау
агенттігінің 2000 жылы 7 қаңтардағы №9 және 22 желтоқсандағы "Салауатты
өмір салтын қалыптастыру жұмыстарын күшейту және ҚР түрлі аурулардың алдын
алу жұмыстарын жүргізуге үгіт - насихат жүргізу " туралы №834 бұйрықтары
жарық көрді.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру барысында қолданатын, мамандарға
арналған түрлі әдістемелік көмекші құралдар даярланып мамандарға
таратылды.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру қызметінің құрылымы мен
Жүйесі.
Қазіргі таңда республикамызда СӨСҚ қызметінің құрылымы мен жүйесі
құрылған. Оның құрамында салауатты өмір салтын қалыптастырудың Ұлттық
орталығы және 14 облыстық, 9 қалалық СӨСҚ орталықтары кіреді. Аудандық
деңгейлерде де СӨСҚ орталықтары ұйымдастырылуда, мысалы, Жамбыл облысында 8
аудандық орталық қызмет атқаруда 180-нен астам Денсаулықты нығайту
орталықтарында 1500 адам қызмет жасайды. Орталықтарда міндеттемелерді іске
асыру мақсатында 400-ден астам СӨС кабинеттері іске қосылған.
ТМД мемлекеттерімен жасалған келісімшарттар.
Соңғы жылдары еліміздің салауатты өмір салтын қалыптастыру тәжірибесі
Орталық Азия мемлекеттерінде кең таралуда. Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан
мамандары біздің жаңа технологияларымыз бен тәжірибелерімізді үйреніп, өз
елдеріне енгізуге мүмкіндіктері бар. Қазіргі кезде СӨСҚ Қырғызстандағы,
Тәжікстандағы және Өзбекстандағы осы тектес ұйымдармен байланысып, бірігіп
жұмыс істеуге мүмкіндік алып отыр. Тәжірибе алмасу мақсатында ТМД
мемлекеттерінің мамандары Ұлттық Орталықта өткізілетін халықаралық ғылыми-
практикалық конференцияларға, СӨС мамандарын даярлайтын курстарға
шақырылады және лорға ҚР СӨСҚ Орталығы мамандарының жасалған ғылыми -
әдістемелік материалдарын пайдалануға мүмкіндік беріледі. [15]
СӨСҚ қызметінің негізгі бағыттары.
Қазақстан 2030 жылдарына дейін Даму стратегиясын жүзеге асырудың
негізгі бағыттары, " Салауатты өмір салты " кешенді бағдарламасы, "
Салауатты өмір салтын үгіттеу және насихаттау " бюджетті бағдарламасын
Республикалық және аймақтық деңгейлерде жүзеге асыру үшін келесі
міндеттемелерді орындау қажет: білім беретін және аурудың алдын алу, СӨС
мамандарын даярлау бағдарламалар, ДДҰ жобаларын кеңейте түсу және іске
асыру, аурудың алдын алу бағдарламаларына ғылыми тұрғыдан қолдау көрсету,
жаппай халықтық іс - шаралар өткізу, ғылыми практикалық әдістемелік
материалдарды, жаңа технологияларды жасау және енгізу, халықты СӨСҚ
мәселесіне байланысты хабардар етіп отыру, аурудың алдын алу және
денсаулықты нығайту. [12]
Білім беретін бағдарламалар.
СӨСҚ мамандарын даярлау және қайта даярлау. СӨСҚ мамандарын даярлау
негізінен медициналық немесе педагогикалық сала қызметкерлерімен
өткізіледі, олардың профилактикалық, медицина саласы бойынша білімдері
толықтырылады, біліктілігі қарастырылады - бұның барлығы қызметтің дұрыс
ұйымдастырылуына қажетті жағдайлар. Осыған сәйкес ҚР Білім, мәдениет және
денсаулық сақтау министрлігінің 14.12.98 жылғы №594 бұйрығына негізделіп
СӨСҚПҰО базасында салауатты өмір салтын қалыптастыру мәселелерімен
айналысатын мамандарды даярлайтын Республикалық Орталық құрылды. Оның
негізгі мақсаттары төмендегідей:
1.Салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша мамандарды даярлау және
қайта даярлау;
2.Мемлекеттік оқу, білім беру ұйымдарына валеология пәнін енгізіп,
дамыту.
Міндеттерді жүзеге асыру мақсатында, салауатты өмір салтын
қалыптастыру мәселесімен айналысатын республикалық Ұлттық Орталықта СӨС
қалыптастыратын мамандар үздіксіз даярланып, курстар мен семинарлар
өткізілуде, аудандық және қалалық білім жетілдіру институттарында басшылар
мен ғылыми педагогикалық мамандар оқытылуда, сонымен қатар, Республикалық
медицина колледжінде, қоғамдық денсаулық сақтау жоғары мектебінде, Қазақ
мемлекеттік спорт және туризм академиясында және Алматы мемлекеттік
дәрігерлер білімін жетілдіру институтында арнайы валеология
факультеттері ашылған. СӨС-ның жекеленген аспектілері бойынша медицина
және педагог мамандары үздіксіз даярлануда, аурудың алдын алу мақсатында
аудандық және қалалық СӨСҚ орталықтарында 1-2 күндік семинарлар үнемі
өтеді. Бүгінгі күнге дейін сөсқ орталығында 20 мыңнан астам СӨС мамандары
дайындалды олардың 70% медициналық қызметкерлер.
Білім беру саласындағы валеология пәнінің мұғалімдерін даярлау
әрдайым өткізілетін семинардың тұрақты және ұзақ мерзімді болмауына
байланысты айтарлықтай нәтиже берген жоқ. Бүгінгі таңда жалпы білім беретін
мектептердің тек 20% ғана арнайы дайындалған мұғалім валеологтармен
қамтамасыз етілген, ал қалған мектептерде бұл пәнді негізінен биология
пәнінің мұғалімдері жүргізеді. Ал олар салаутты өмір салтының кейбір
жеклеген аспектілерін толық білмегендіктен, оқу барысында ұмыт қалдырады.
[13]
Валеология бойынша бағдарламаны енгізу.
Салауатты өмір салтын қалыптастырудың басты бағыттары мен
міндеттерін жүзеге асырудың бірі балалар мен жасөспірімдерге үздіксіз білім
беру барысында валеологияны оқыту, яғни, валеологиялық білім беру болып
табылады. 1998 жылы мәдениет, білім және денсаулық сақтау министрлігінің
бұйрығы бойынша валеология бағдарламасы жалпы білім беретін мектептерге
орта және жоғары оқу орындарына 1998 - 1999 оқу жылдарында енгізіле
бастады. Кейбір объективті қиындықтарға қарамастан, бүгінгі таңда
республика бойынша жалпы білім беретін мектептерде валеология бағдарламасы
3,5 млн оқушыларға оқытылуда - 91,6%, мектепке дейінгі балалар бақшасында.
2003 жылы СӨСҚПҰО ҚР Білім және ғылым министрлігімен және Алматы қалалық
білім департаментімен біріге отырып, Балалар мен жасөспірімдердің
психикалық денсаулығын қалыптастыру процесіндегі мектеп психологиясы атты
тұңғыш жобасын енгізе бастады.
Профилактикалық бағдарламалар.
Ұлттық Орталықта жинақталған тәжірибеге сүйене отырып, жергілікті
деңгейде келесі тиімді профилактикалық жұмыстарды жүргізуге ұйғарылды.
1.Ақпараттық жұмыстар мен білім беру.
2.Қауіпсіз жауапты іс әрекет пен дағдыны қалыптастыру.
3.Салауатты өмір салтын ұстануға баулу.
4.Денсаулық сақтау қызметі мен әлеуметтік қызметтің халық қолы
жететіндей дәрежеде болуын қамтамасыз ету.
5.СӨС қалыптастыруға мемлекеттік саясатты күшейту нормативтік құқтық
негізді қалыптастыру.
6.Нысаналы топтарды таңдаудағы басымдық – балалар, жасөспірімдер,
жастар.
Халықтың ақпарат алу деңгейін жақсарту мақсатында, жасаған іс
әрекеттеріне жауаптылығын арттыру, оны дағдыға айналдыруды қалыптастыру
үшін үйлестірушілер әр түрлі әдістер мен технологияларды пайдаланады.
Соңғы жылдары аурудың алдын алу және денсаулықты нығайту мәселелерімен
айналысатын халықаралық және қоғамдық ұйымдармен тығыз қарымқатынаста жұмыс
істеу күшейе түсті: бірігіп республикалық семинарлар мен конференциялар
өткізу, кең көлемді акциялар мен халықаралық күндерді өткізу, ақпараттық
білім және әдістемелік материалдарды басып шығарып, социялогиялық
зерттеулерді өткізілуде.
Жалпы халық үшін аурулардың алдын алу және денсаулықты нығайтуға
арналған барлық бағдарламалардағы білімді алуға қажетті тақырыптарды
қамтитын білім стандарттары жасалған. [4]
Алкоголизм мен темекі шегу бағдарламасы.
Статистикалық көрсеткіштер бойынша спирттік ішімдіктерді ішу мен
темекі шегушілік дүние жүзінде кең тараған және денсаулыққа қауіп туғызатын
бірден бір себепкер болып табылады. Сонымен қатар, спирттік ішімдіктер ішу
көптеген жайсыздықтар туғызады, кейде ол медициналық шектен шығып, психо -
әлеуметтік және экономикалық қиындықтар да туғызады. Денсаулық сақтау
әлеуметтік қамтамасыз етілу көлік және қылмыстық құқық жүйесі сонымен қатар
жұмыс орны мен өндіріс қоғамның негізі секторлары болып табылады, олар жиі
спирттік ішімдік ішу нәтижесінде басты зиян шегетін орталық болып табылады.
1998 жылғы СӨСҚПҰО-ның халықтың өмір салтын зерттеу нәтижесі бізге
келесі көрсеткіштерді көрсетті, Қазақстанда 12 жастан жоғары 28% адам
темекі тартады. Оның ішінде көп темекі тартатындар ер адамдар 29-59 жастағы
62% қала тұрғындары және 65% ауыл тұрғындары. Әйелдердің арасындағы темекі
шегетіндер 17% қала және 8% ауыл тұрғындары екен. Жасөспірімдер арасында 15-
17 жастағылар 21% құрады. Ал 12-14 жас арасындағы балалар 10% құрайды.
Темекі тарту мен спирттік ішімдіктерді қолданумен күресу
бағдарламасының ұлттық стратегиясы ҚР Үкімет қаулысы мен 1999 жылы 30
маусымда №905 бұйрығымен салауатты өмір салты кешенді бағдарламасында
бекітілген. Сонымен қатар, 2002 жылдың 10 шілдесінде ҚР Темекі тартуды
шектеу мен оның алдын алу атты заң қабылданды. Заң бойынша радио мен
теледидарда, сыртқы жарнама тақталарында, мәдени қызықтаушы немесе спорттық
жиындарда темекіге жарнама жасауға; жекелеген қоғамдық орындар мен қоғамдық
көліктерде темекі тартуға, 18 жасқа толмаған адамдарға темекі сатуға тыйым
салынады. Заң жеке адамдар мен заң саласының адамдарының темекі бұйымдары
мен оның зияны жайлы ақпаратты кез келген адамдарға таратуды бақылайды.
Бағдарламаның мақсаты – темекі тарту мен спирттік ішімдіктерді ішудің
таралу деңгейін төмендету, зиянның алдын алу, спирттік ішімдікті ішуден
немесе темекі тартудан туындаған. [15]
2.1. Педагогикалық валеология – мектепте.
Бүгінгі күні мектептің оқу-тәрбие үрдістерінде жас ұрпақты жаңа өмір
салтына үйретуде көптеген жұмыстар жүргізілуде. Соның бірі – медицина
ғылымымен тығыз байланысты, жасөспірімнің өз денсаулығы үшін күресуі, оны
дұрыс үйлестіру мақсатындағы педагогикалық валеология курсы. Мектеп
валеологиясының негізгі міндеті – адам ағзасының жиынтығымен таныстыра
отырып, оқушының даму еркшелігін ескеру, оларға жаңаша өмір сүрудің әдіс –
тәсілдерін үйрену, ұрпақтың жас кезінен өзіне ненің қажет, ненің қажет
еместігін үйрету, жан дүниесін бала кезінен имандылыққа баулып,
адамгершілікке тәрбиелеу әркімнің өз денсаулығына деген көзқарасты күш
қуат қоры, үнемдеу, үйлестіру, сендіру, ықылас білдіру,
қалыптастыру ұғымдарыментерең түсіндіру. Ол үшін ең алдымен осы пәнді оқу
тәрбие жүйесіне төмендегідей бағытта жүйелеп енгізген жөн.
1.Кіріктірілген пән негізінде табиғаттану, биология, денешынықтыру,
еңбекке баулу сабақтары арқылы жүргізу.
2.1-11 сыныптарда Шымырлылық – шынығудан бағдарламасын арнайы курс
ретінде өткізу.
3.1-11 - сыныптарда сынып жетекшілері Тазалық – саулық негізі.
Саулық – байлық негізі тақырыбында тәрбие сағаттарын өткізу.
4.Валеология сабағы өтетін сыныптың ата – аналарымен жұмыс жүргізу.
5.Мектепте жүйелі түрде Денсаулық күнін өткізу.
6.Мектепте Денсаулық хабарламалық қабырға газетін ұйымдастырып
шығару.
7. Отбасы – мектеп – ата – ана Салауатты өмір салты кабинетін
жабдықтау.
8.Салауатты өмір салтын насихаттау барысында қоғамдық ақпараттарымен
жұмыс.
9. Денсаулық мектебі орталығын құру.
10.Дәрігер мамандардың кеңесін ұйымдастыру.
Валеология пәні мұғалімінің негізгі міндеті:
- сабақ өтілетін сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне қарай біркелкі оқу
жоспарын жасау;
- сабақ өтілетін сынып оқушыларының денсаулығын зерттейтін микрокарта
жасау;
- сыныптағы оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай қозғалыс тәртібін
ұйымдастыру;
- сабақ өтетін сыныптағы оқушылардың ата – аналарымен байланыс;
- сыныпта Денсаулық қабырға газетін шығару;
- салауатты өмір салтын қалыптастыру мақсатында Мектеп - ата – ана
–Дәрігер кешенді бағдарламасын жасау;
- мектепішілік өткізілетін салауатты өмір салтына байланысты іс – шараларға
қатысу;
- оқушыларға өз денсаулығын сақтау, алдын – алу, болдырмау, қалыптасты
бағытында мағлұмат беру;
- өз тіжірибесін насихаттау мақсатында педагогикалық, әдістемелік
кеңестерде баяндама жасау;
- қызметтестер арасында Салауатты өмір салтын қалыптастыру бағытында
кеңестер өткізіп, бағып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Адам туралы ғылымының жаңа бағыттарының бірі - салауаттану, ол
денсаулық деген мағынаны білдіреді. Сондықтан салауаттанудың
негізгі зерттеу нысаны - адамның денсаулығы. Салауаттану
кіріктірілген ғылым болғандықтан, ол физиология, психология, биология,
медицина, педагогика, экология және т.б. ғылымдармен тығыз байланысты.
Бұл ғылымның негізін салушы И.И. Брехман денсаулық үғымына жаңаша мән
берді.[1]
Барлық ғылым сияқты салауаттанудың өзіндік даму жолы бар. Салауаттанудың
даму тарихы ежелден басталады және әрі ол медицинамен тығыз байланысты.
Денсаулықты сақтау жөніндегі көптеген мәліметтер бізге Жердің түкпір-
түкпірінен жинақталған ежелгі қолжазба (папирустар), сурет, әдет-ғұрып,
философиялық, діни және көптеген ғылыми мектептердің ізденуінуі арқылы
жетті.
Салауаттану ғылымын қалыптастыруда үлкен рөл атқарған клиникалық
медицина, физиологтер, гигиенистер және басқа ғылым салаларының мамандары,
олар салауаттанудың ғылыми тұжырымдамасын құруға өз үлесін қосты.
Қоғам дамуының барлық кезеңдеріндегі адамның аурумен күресуі емдеу
амалдарын ізденуімен, халықтық және ғылыми медицинаның дамуымен
сипатталады.Қазіргі клиникалық медицина негізінен аурулардың себептерін
айқындауға және смдеу амалдарына көбірек көңіл бөлуде. Егер медицина тек
ауруларды емдсу жолдарымсн ғана айналысса, салауаттанудың негізгі мақсаты -
денсаулықты сақтау мен нығайту, аурулардың алдын алу, яғни ауруды
болдырмайтын дене күйін қалыптастыру.
Сондықтан салауаттанудың негізгі міндеті — денсаулықты зерттеу, әр түрлі
ауытқуларды, мүшелердің қызметі бұзылғанын ерте анықтап, сала-уатты өмір
сүруді калыптастыру арқылы дер кезінде аурудың алдын алу. Сонымен,
салауаттану — адамның денсаулығын сақтау мен оны нығайту туралы ғылым.
Кейде оны сау адамдардың денсаулығы туралы ғылым деп те атайды. Бірақ бұл
дұрыс емес, себебі науқастарды да денсаулығын сақтауға үйретуі тиіс.
Салауаттану термині қазір барлығына мәлім, бірақ көп адамдар әлі оның
мақсаты мен міндеттерін, дамуын, ғылыми жетістіктерін біле
бермейді. Алайда қазіргі уақытта салауаттанудың міндеті мен
мақсатын көпшілік қауымға түсіндірудің қажеттілігі туындап отыр. Профессор
Г.К Зайцевтың тұжырымдауы бойынша салауаттану – бұл адамның
денсаулығын салауатты өмір сүру арқылы сақтап қалу.
Салауаттану – салауатты өмір сүруді қалыптастырудың ғылыми
негізі.Салауаттану санитарлық және гигиеналық тәрбиеден тұрады ,
себебі ол адамды өз денсаулығын сақтауға үйретеді, әрі ол
денсаулықты сақтаудың құралы.
Зерттеу барысында салауаттану ғылымында әлі де шешілмеген мәселелер бар
екені айқындалды. Баршаның денсаулығы тақырыбындағы бүкіләлемдік
денсаулық сақтау бағдарламасы бойынша денсаулықты сақтау туралы сұрақтарға
жауапты тек адамдардың өмір сүретін ортасынан (отбасы, мектеп, мекеме)
іздеу қажет деп түсіндіреді.[2]
Қазіргі уақытта мемлекеттік денсаулық сақтау ұйымдарының көбінің
жекеменшікке өтуіне байланысты денсаулыққа жаңа көзқарас қалыптастырған
жөн. Сондықтан денсаулықты сақтауға көпшілікті, әсіресе өскелең ұрпақты
үйретудің жаңа жүйесін қалыптастырудың мәні үлкен. Бұндай тәсіл
салауаттанудан білім беруді әдіснамалық және әдістемелік қамтудың қазіргі
уақытқа сай болуын қажет етеді.
Қазіргі уақытта мектептерде вариативтік оқытудың бір түрі ретінде
Салауаттану курсы енгізіліп отыр. Бірақ көпшілік жағдайда бұл пәнді
мамандығы жоқ мүғалімдер беруде. Бұдан денсаулықты сақтаудың Зиян
келтірме деген негізгі қағидасы бұзылады. Сондықтан салауаттанудан тек
сертификаты бар немесе биология пәнінің мүғалімдері ғана сабақ беруі керек.
Сонымен бірге, мектсптерде байқаудан өтпеген, республикалық оқу-әдістемелік
кеңесте бекітілмеген көптеген оқу-әдістемелік құралдарды пайдалануға тыйым
салынуы қажет.
Сауалнама жүргізудің нәтижесінде көптеген мұғалімдер, ата-аналар,
оқушылар Салауаттану пәнін таңдап алатыны анықталды. Олар бұл пән
денсаулықты сақтауда өте қажет деп түсінеді. Бірақ қозғалу белсенділігі,
тиімді тамақтану немесе психологиялық, кикілжіңді болдырмау, өзін-өзі
реттеу сияқты тақырыптар тек салауаттану мәселелсрінің бір ғана жолы болып
табылады. Ал салауаттануды дамыту және салауатты өмір салтын қалыптастыру
үшін жаңа критерийлерді, ұғымдарды, негізгі тәсілдерді айқындаудың
қажеттілігі туындап отыр. Соидай-ақ денсаулықты сактаудың жаңа
критерийлерін анықтауға мұғалімдермен бірге дәрігерлер, психологтер,
гигиенистср және физиологтердің қатысуы қажет. Әрине мұнда жаңа
технологияларды, интербелсенді әдістерді, әсіресе тіршілікке қажетті
мәселелер бойынша жаңа әдіс-тәсілдерді кеңінен пайдалану, яғни салауаттану
аспектілерін кешенді түрде шешу керек.
Салауаттануды тек шартты түрде медициналык және педагогикалық деп бөледі.
Салауаттануды оқытуда педагогикалық бағыттың манызы зор. Оқушылар өз
денсаулығын сақтау және қорғау жолдарын білу керек. Салауаттану ғылымының
дамуы, сонымен бірге салауатты өмір салтын қалыптастыру мемлекеттің бағдары
болып, ұлттың генофондын сақтап калуға, адамгершілік, дене, психикалык және
ұрпақ денсаулығын сақтауға бағытталады.[7]
Салауатты өмір салтын қалыптастыру денсаулықты сақтау және тіршілікке
бейімделу арқылы камтамасыз етіледі. Мүғалім балаға қажетті түрткіні
қалыптастыруға көмектеседі, ол адамның жеке қажеттілігі және білімді
меңгеру арқылы жүзеге асады.
Мүгалімдер мен оқушылардың бірлескен еңбегі арқылы салауатты өмір
салтының үлгісін құруға болады. Оған ата-аналар, мүғалімдср, ғылым, спорт,
өнер және мәдениет қайраткерлерінің өмірінің үлгісі мысал бола алады.
Өкінішке орай, қоғамда көбінесе денсаулық мәдениетінің төмендегені
байқалады, оған тәрбиеге жағымсыз, рухани жағынан төмен бұқаралық ақпарат
құралдарының өнімдері әсер етеді. Осыдан мектепке дсйінгі ұйымдарда, жалпы
білім беретін мектептерде, кәсіптік және жоғары оқу орындарында салауаттану
сабақтарын өткізу өзекті мәселеге айналуда.
Адам денсаулығын сақтау және нығайту жөнінде, оны қалыптастырудың
әдістері мен жолдары туралы жеке ғылымның қажеттілігі туындап отыр. Бірақ
атам заманнан белгілі болып келе жатқан салауатты өмір салтын қалыптастыру
жөнінде жиналған мәліметтердің ғылыми болжамы жасалмады, ол тек эмпирикалық
сипатта болып келеді.
Салауаттанудың зерттеу нысаны денсаулық болғандықтан, денсаулыкқа
сипаттама берейік. Бұл үғымсыз медицина да, салауаттану да ғылым ретінде
қалыптаса алмайды. Ғалымдардың денсаулыққа берген бірнеше сипаттамалары
бар. Олардың саны қазір 600-ге жетіп отыр. Бүкілодақтық денсаулық сақтау
ұйымының денсаулыққа берген сипаттамасы қазіргі жағдайда ескеріп қалды,
яғни оны толық аша алмайды.
Профессор А.А. Остроумовтың айтуынша денсаулық дегеніміз бұл организм
күштері мен қоршаған ортаның арасындағы тепе – теңдік күйі. Кіші
медициналық энциклопедияда денсаулыққа берген сипаттама мынадай -денсаулық
дегеніміз организмнің табиғи күйі, яғни қалыпты, зін - өзі реттей алатын,
барлық мүшелер жүйесі үйлесімді қызмет атқаратын, қоршаған ортамен
динамикалық тепе – теңдікте болатын күй.
Ал патфизиологтердің айтуы бойынша денсаулық дегеніміз әр лі қоғамдық
және еңбек әрекетіне толық қатыса алатын болмыс.
Профессор В.П.Казначеев денсаулықты физиологиялық, биологиялық даму,
сақтану үрдісі және адамның өмір сүруіндегі әлеуметтік белсенділігі деп
таниды. [12]
Профессор А.Г.Шедрина Денсаулық өлшемі тақырыбындағы әдістемесінде
денсаулыққа мынадай тұжырымдама береді, Денсаулық дегеніміз бүтін,
көпбағытты динамикалық күй, ол әлеуметтік және экономикалық орта
жағдайларында генетикалық потенциалды жұмсау нәтижесінде дамиды, адамның
биологиялық және әлеуметтік қызметін қамтамасыз етеді.[11]
Тақырыптың өзектілігі: Егеменді Қазақстанның ұлттық мектептерінде тәлім-
тәрбие жұмыстарын жаңаша құру, оның ішінде ойындарды кеңінен пайдалану
қазіргі күннің талабына айналып отыр. Бұл тек демократияның салтанат
құруына байланысты "1996ж. "Тәрбие тұжырымдамасында" "...дені сау, ар-ожданы
биік" "ұрпақ тәрбиелеу міндетін" алдымызға қойды. "Білім туралы" Заңында
(1999ж.) бұл істің өркендеуі қарастырылған. Сондықтан дене тәрбиесінде
ойындарды пайдаланып, насихаттау ісі бүгінгі күннің көкейкесті
мәселелерінің біріне айналды. Осыдан дипломдық жұмысымыздың тақырыбының
өзектілігі туындайды.
Тақырыптың болжамы: Қазір ұлттық мектептерде оқу-тәрбие мәселесін
халықтық педагогиканың негізінде құру міндеті қойылып отыр. Осыған
байланысты халық ойындары мол материал болуға тиісті. Бастауыш сынып
оқушыларын ойындар арқылы дамыту, қалыптастыру жолдары зерттелінсе,
белгіленсе, ол бүгінгі күннің баға жетпес маңыздылығына ие болуы сөзсіз.
Зерттеу обьектісі: дене тәрбиесіне байланысты жүргізілетін ойындармен
олардың жүргізілу нәтижесі.
Зерттеу пәні: бастауыш сыныптарда ойын арқылы осы мақсатты жүзеге
асыру үшін зерттеудің алға қойған методикасы.
Міндеттері: 1) Халық ойындарын зерттеушілердің мақсатын, еңбектерін
жинап, қорыту. 2) Халық ойындарын жинақтау. 3) Жинақталған халықтық
ойындарды бастауыш сыныптардағы бала жасына, жынысына сәйкес анықтап,
саралау. 4) Халық ойындарын жүргізу тәсілдерін, түрлерін айқындау. 5) Халық
ойындарын тәрбие жұмыстарында пайдалану жолдарын нақтылау.
Мақсаттары: бастауыш сынып оқушыларының ойындарды пайдалану, қолдану
әдістерін, түрлерін айқындау.
Осы көрсетілген міндеттерді шешу барысында мынадай ғылыми әдістерді
пайдаландым: анализ, синтез, абстрауциялау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: осы жұмыс болашақ мұғалім даярлайтын
педагогикалық оқу орындары үшін және мектеп мұғалімдері үшін де қажетті
әдістемелік нұсқау бола алатындығында. Зерттеу материалдары, мектептегі пән
бірлестігіне баяндала жасау арқылы, институттағы педагогикалық практиканың
қорытындысында есеп беру арқылы апробациядан өтті.
Бұл жерде атап айтатын бір нәрсе, ойындарды бүгінгі педагогикалық
ілім талаптарына сай іріктеп, ретті қолдана білсек, онда ол баланың ақыл-
ой, санасының жан-жақты дамуының бір көрінісі деп атап көрсетуге болады.
1. Жасөспірімдердің өсіп – дамуындағы (жалпы) заңдылықтары.
Организм және орта. Орыс физиологиясының негізін салушы И.М.Сеченов
мынандай қорытынды жасаған: Организмнің тіршілігін қолдайтын сыртқы орта,
сондықтан организмнің ғылыми анықтамасына, оған әсерін тигізетін орта да
кіруі тиіс. Шындығын айтқанда, табиғат пен әлеуметтік ортадан тыс адамның
болуы мүмкін емес.
И.П.Павлов Сеченовтың ойын одан әрі дамытты: адам сыртқы ортамен
тығыз байланыста болып тұратын бір тұтас организм және оның сыртқы ортамен
біркелкі тәуелді жағдайы әр уақытта сақталмақ.
Организм біртұтас, оның барлық тканьдерінің, органдарының және
системаларының құрылысы мен қызметі өзара байланысты. Қандай болмасын бір
орган немесе системаның құрылысы мен қызметі өзгерген жағдайда, басқа
органдардың құрлысы мен қызметі де өзгереді.
Сырқы орта жағдайларының организмге әсер етуі және организмнің
тіршілік жағдайына реакциясы нерв системасы арқылы жүзеге асады. Сонда нерв
системасы органдар мен системалардың өзара байланысты, организмнің
біртұтастық қызметін қамтамасыз етіп отырады.
Бала организмі сыртқы ортаның белгілі бір жағдайына тәуелді
дамиды. Орта организмге үздіксіз әсер етіп, оның даму бағытын анықтайды.
Сондықтан организмнің өсіп – жетілуі орта жағдайына тікелей тәуелді. Бала
организмнің құрылысы мен қызметінің өсіп – жетілуіне әлеуметтік ортаның
тікелей маңызы бар. Әлеуметтік орта баланың психикасы мен денесінің дамуына
белсенді, жүйелі және мақсатты әсерін тигізеді. Қоршаған табиғаттың әр
түрлі факторлары бала организміне тұрақты әсер етеді. Мысалы, ауа,
температура, жарық сәулесі, судың құрамы, тамақ, өсімдіктер мен
жануарлардың кейбір түрлері және басқалар. Осы табиғи жағдайлар балалардың
ой- өрісіне және денесінің дамуына ықпалын тигізіп, физиология – логиялық
қызметіне әсер етеді: зат алмасуына, тыныс алуына, қан айналымына, астың
қорытылуына және басқалар.
Әр түрлі табиғи жағдайларға байланысты, зат алмасу процесі – нің
сан және сапа жағынан өзгеруі организмнің өсуі мен дамуына әсер етеді.
Сонда организмнің қызметі сыртқы ортамен байланысты бола отырып, бала
организмнің құрылысы мен денесінің өсіп – дам- уын өзгертеді.
Дене еңбегі мен дене жаттығуларына тәрбиелеуді, оқытуды,
тамақтануды, күнделікті өмірді тиімді ұйымдастыру арқылы баланың ақыл – ойы
мен денесінің өсіп – дамуын дұрыс бағытқа өзгертуге болады. Жүйелі дене
еңбегі, әр түрлі жаттығулар мен спорт ойындары, сезім органдары мен нерв
системасы қызметін жетілдіре түседі, ой және дене еңбегіне жұмыс қабілетін
жоғарыла – тады, организмнің құрылысын және оның реакция туғызу қабілетін
өзгертеді.
Организмнің өзі И.П.Павлов айтқандай, системалардың системасы болып
есептеледі. Сөйтіп,барлық клеткалар, тканьдер, органдар және системалар
бірлестікте қызмет атқарып, организмнің біртұтастық тіршілік әрекетін
қамтамасыз етеді. Организмнің өсіп – дамуы сыртқы орта факторлармен қатар,
ішкі факторлары да тәуелді. Ішкі факторларға тұқым қуалау, нерв
системасының жағдайы мен ішкі секреция бездерінің әрекеті, әсіресе,
гипофиз, жыныс бездері, қалқанша безі, және т.б жатады. [12]
Көптеген зерттеу жұмыстарының нәтижесіне қарағанда, сыртқы және ішкі
факторлары ұрпаққа тек қана организмі емес, сонымен қатар әке организмі
арқылы да жағымсыз әсер етеді.
Әкесі немесе шешесі ішкілікке шалдыққан жағдайда, ұрпақтың дамуы
жиі бұзылады. Маскүнемге айналған адамдардан дүниеге келген балалардың
ақыл – ой қабілеті төмен болады.
Өсу және даму. Организмнің өсуі және дамуы туралы мәселе
биологияның іргелі проблемасының бірі болып саналады. Өсу – организмнің
анатомиялық және морфологиялық жағынан өзгеруі яғни дененің ұзындығы мен
салмағы. Өсу жас мөлшерінің және бай- ланысты белгілердің, бала
организмінің сан жағынан өзгеруіне бай- ланысты сипатталады.
Бала организмінің өсуі мен дамуы өзара байланысты келісімді әрі
сан, әрі сапа өзгерістеріне ұшырайды. Кейде өсу және даму процестерінің
кезеңдері күшейеді немесе бәсеңдейді. Организмнің өсу процесінің
нәтижесінде жаңа сапалы ерекшеліктер байқалады. Мысалы, қимыл- қозғалыс
әрекеттері күрделене түседі.
Қалыпты жағдайда өсу және даму процестері үздіксіз жүріп жатады,
бірақ әр уақытта бір қалыпты бола бермейді. Ондай жағдай осы екі фазаның
гетерохрондылығы деп аталады. Бұл жағдайдың мәнісі неде десек, ол сан
жағынан пайда болған өзгерістер белгілі уақыттың аралығында кенет өзгеріп,
организм жаңа сапалы өзгеріс- ке ауысады. Сонда дененің бір бөлімінің
мөлшері дененің басқа бір бөлімінің мөлшеріне теңесетіні байқалады. Бұлшық
еттердің күші мен қозғалу қарқыны, ақыл- ой әрекетіне сай келеді. Соның
нәтиже- сінде өсу мен даму гармониялық немесе үйлесімді даму жағдайына
жетеді. Бала организмінің өсу және даму жағдайындағы гетерохрон- дылық пен
гармониялық өзгерістер көптеген биологиялық және әлеуметтік факторлерге
байланысты болады. Өсу мен дамудың биологиялық факторы организмнің өзінде
болады да, айқын өзгеріс- тер түрінде көрінеді, ал, әлеуметтік фактор қоғам
құрылысында, тұрмыс жағдайларында, білім және тәрбие беру жағдайында. Бұл
факторлер өсу және даму процесіне сапа жағынан баға беру кезінде еске
алынады.
Бала организмінің өсуі мен дамуының біркелкі болмауы тек де- ненің
өсуіне әсер етіп қоймай, сонымен бірге психиканың дамуына да әсер етеді.
Біркелкі жастағы балалардың өзінде психикалық да- му дәрежесі әр түрлі
болады. Ол тек жеке басындағы ой- өрістің дамуына байланысты болып қоймай,
сонымен бірге баланың тәрбие жағдайына да тәуелді.
Қазіргі кезде балалар мен жас өспірімдерді зерттеу нәтижесінде
алынып, орташа сандарға негізделген таблицалар немесе цифрлар, өлшеу
кезінде алынған сандармен салыстырылады. Егер салыстыру кезінде алынған
орташа сандардан едәуір ауытқу сандар шығатын болса, онда дененің өсуінде
белгілі кемшілік болғаны. Ондай кемші-ліктердің болуында, бастан өткен әр
түрлі ауру – сырқаулар және кейбір факторлар себеп болуы мүмкін. Сондықтан,
антропометрия- лық зерттеулер жүргізу, тек дененің өсіп – жетілу дәрежесін
анықтау ғана емес, сонымен қатар баланың денсаулық жағдайына жалпы баға
беру.
Әрбір мұғалім және тәрбиеші өзінің қарамағындағы тәрбиеле-
нушілермен күнделікті жұмыс жасай отырып, олардың қалыпты өсіп- даму
процесіне ерекше жауапты қарауы тиіс. Балалар денесінің даму дәрежесіне
дұрыс баға беру педагог үшін міндетті және жауап- ты іс болып табылады. Бұл
мәселе тек гигиеналық жағынан ғана емес, сонымен қатар әрбір жеке баламен
оқу- тәрбие жұмыстарын нәтижелі ұйымдастыра білу үшін де қажет. Себебі,
өсіп- даму процесінде кемшілігі бар балалар ерекше көңіл аударуды талап
етеді [14]\
Организм жеке басының әрбір даму кезеңінде өсу процестерінің
қарқыны түрліше өзгеретіні белгілі. Сонда бойдың ұзындығы мен дене
массасының ең тез өзгеру қарқыны бала өмірінің алғашқы жылдарында
байқалады. Алғашқы жылдары дененің ұзындығы орташа есеппен алған 25 см-ге
жоғарылайды, ал массасы 6-7 кг артады. Организмнің бұл даму кезеңін алғашқы
созылу кезеңі деп аталады. Осыдан кейін өсу қарқыны бір шама төмендейді де,
жұмырлану кезеңі басталады( 1 жастан 3 жасқа дейін ). Жаңа өсу қарқыны
яғни, екінші созылу кезеңі 5-7 жаста байқалады. Осы кезде дененің өсуі жыл
сайын 7 – 10 см-ге жетеді. Содан кейін өсу қарқыны қайтадан баяулайды яғни
жұмырланудың екінші кезеңі басталады ( 7- ден 10 – 11 жасқа дейін ). Ары
қарай дененің даму қарқыны жыныстық жетілу кезеңінде байқалады яғни
созылудың үшінші кезеңі жалғаса- ды ( 11-12 жастан 15-16 жасқа дейін).
Осыдан кейін өсу қарқыны төмендей түседі де қыздар шамамен алғанда 18-22
жасқа дейін, ұлдар 20-25 жасқа дейін өседі.
Өсіп – даму процесінің сырт көрінісі дене пропорциясының өзгерісінен
байқалады: жас жоғарылаған сайын бастың мөлшері бір шама кішірейеді де, қол
мен аяқтың ұзындығы біршама ұзарады.
Жыныстық жағынан алғанда балалардың өсіп – даму процесі шамалас болып
келеді. Жобамен алғанда қыздар мен ұлдардың салмағы 10 жасқа дейін шамалас
болады. 11-12 жаста қыздар салмақ жағынан ұлдардан біршама жоғары болады
яғни бір жылдың ішінде 4-5 кг, ал 14-15 жасында 5-8 салмақ қосақы.
Жас кезеңдері. Өсу және даму дәрежесіне байланысты органдар- дың
құрылысы мен қызметі, организмнің мұқтаждығы өзгереді, баланың ынта-
көңілімен мінез құлығы басқаша болады. Соған тәуелді баланың өмір сүруін
ұйымдастыру да, тәрбие және білім беру жағдайы да өзгеруі тиіс. Баланың
өсіп- даму кезеңдерін жүйелі сипаттайтын негізгі ерекшеліктерді анықтау
мақсатында бірнеше жас кезеңдеріне бөлуге көптен бері әрекет жасалуда.
Педагогтер үшін өте ыңғайлы жас кезеңдеріне бөлу схемасын ұсынып отырмыз.
Бұл схема баланың дүниеге келген күнінен бастап, 17-18 жас аралы- ғын
қамтып, педагогикалық және әлеуметтік критерийлердің негізінде құрылған.
Бұл схема былай сипатталады:
1. Нәрестелік жас 1- жасқа дейін.
2. Мектеп жасына дейінгі ( алғашқы кезең ) 1- ден 3 жасқа дейін.
3. Мектеп жасына дейінгі ( екінші кезең ) 3-тен 7 жасқа дейін.
4. Төменгі мектеп жасындағылар 7- ден 11-12 жасқа дейін.
5. Орта мектеп жасындағылар 11-12- ден 15 жасқа дейін.
6. Жоғары мектеп жасындағылар 15-тен 17-18 жасқа дейін.
Бұл жас кезеңдерінің бөлінуінде биологиялық жас көрсеткіші
ретінде баға беретіндей көптеген белгі көрсеткіштер қамтылған: денесі мен
органдарының мөлшері, массасы, сүйектердің қатаюы, тістің жарылуы, ішкі
секреция бездерінің дамуы, бұлшық еттердің күші, жыныстық жетілу дәрежесі.
Сонымен қатар, ұлдар мен қыздардың ерекшеліктері ескерілген.
1.1. Балалар мен жастардың өсуі мен дамуы, олардың
көрсеткіштері.
Балалар мен жастардың организмі үнемі өсіп дамуда болады.
Организмдегі клеткалардың саны мен салмағының ұлғаюына байланысты дене
көрсеткіштерінің артуын өсу деп атайды. Организмнің негізгі 3 дене
көрсеткіші бар: бойы, салмағы және кеуде шеңбері.
Адам өмірін негізінен 3 кезеңге бөлуге болады: өсіп даму және
жетілу, кемелдену, қартаюы.
Кәмелетке келу немесе дамып жетілу дегеніміз ең алдымен жас- тардың
жыныстық жетілу және өзінің ұрпағын жалғастыру қабілеті- нің пайда болуы,
яғни тұқымын жалғастыруды қамтамасыз ету. Бұ- ған қоса, әлеуметтік
қызметтерді атқару, рухани және мәдениет қа- зыналарын жасау, еңбек ету
қабілеттері жатады.
Жыныстық жетілу – қыздарда 11-12 жаста, ұлдарда 13-14 жаста
басталады да жынысына сай бойжеткендерде 16-18 және жігіттерде 18-20 жаста
толық жетіледі. Осыған байланысты адам организмінің толық жетілуі, яғни
кәмелетке келуі анықталып, келденуі басталады.
Өсу мен дамудың барлық адмдарға ортақ бірнеше заңдылықтары бар:
1. Өсу мен даму гетерохронды болады, яғни үнемі біркелкі болмайды.
2. Мүшелер мен мүшелер жүйелерінің өсу мен даму қарқыны әртүрлі.
3. Өсу мен даму баланың жынысына байланысты.
4. Функциялық мүшелер жүйелерімен мүшелердің қызметтері- нің
биологиялық беріктігі немесе мықты болуы.
5. Өсу мен дамудың тұқым қуалау қасиеттері мен сыртқы орта- ның
жағдайларына тәуелділігі.
6. Өсу мен дамудың акселерациясы.
Өсу мен даму адам өмірінде бірде жылдамданып, бірде баяула-
ланады.Тіпті бір жылдың ішіндегі бойдың өсуі бірдей емес: бала жазда тез
өседі, ал қыста нашар немесе түнде бой көбірек өседі, күндіз аз өседі. Мұны
өсу мен дамудың гетерохрондылығы дейді (гетерос - әртүрлі, хронос - уақыт).
Өсу қарқыны адам өмірінде 3 рет күшейеді.
1.Туғаннан 3 жасқа дейін.
2. 3-7 жас арасында.
3. Жыныстық жетілу кезеңінде.
Сонымен қатар, бала организміндегі жеке мүшелер мен мүшелер
жүйесінің өсіп дамуы да гетерохронды түрде өтеді. Баланың алғашқы жылғы
өмірінде миы тез өседі. Бір жылдың ішінде салмағы 2 -2,5 есе артады. 7
жасқа жеткенше оның миы ерсек адамның миының 80 - 90 пайыз шамасында
болады. Ал лимфа ұлпаларының өсіп дамуы 10 - 12 жаста күшейеді, жыныс
мүшелерінің өсіп жетілуі 12 жастан әрі қарай болады. [5]
1.1.1.Адам жасының кезеңдері.
Жас кезеңдері деп өсу мен дамуы ұқсас, физиологиялық ерекшеліктері
бірдей уақыт мөлшерінің шегін айтады. Белгілі бір жас кезеңінде организмнің
даму дәрежесі бір деңгейге жетіп, келесі деңгейге дайындалу мерзімі
басталады. Осыны ескере отырып, 1965 жылы адам организмін зерттейтін түрлі
ғылымдар өкілдерінің қатысуымен Мәскеу қаласында болған дүниежүзілік жас
кезеңдерінің шағын жиналысында адамның барлық өмірін 12 кезеңге бөлген:
1. Жаңа туған сәби (алғашқы 10 күн өмірі).
2. Емшектегі сәби ( 10 күннен 1 жасқа дейін ).
3. Алғашқы балалық шақ ( 1 - 3 жас ).
4. Бірінші балалық шақ ( 4 - 7 жас ).
5. Екінші балалық шақ ( қыздар 8 -11, ұлдар 8 - 12 жас ).
6. Жеткіншек немесе жасөспірімдер ( қыздар 12 - 15, ұлдар 13 - 16 жас ).
7. Кәмелеттік немесе жігіттік бойжеткендік ( қыздар 16 - 20; жігіттер 17
- 21 жас)
8. Кемелге келу немесе ересектік мерзімніњ бірінші жартысы ( әйелдер 21-
35, ерлер 22-35 жас).
9. Ересектік мерзімнің екінші жартысы (әйелдер 36-55, ерлер 36-60 жас).
10. Егде жас (әйелдер 55-74, ерлер 60-74 жас ).
11. Қариялар немесе кәрілік ( әйелдер мен ерлерде бірдей 74-90 жас ).
12. Ұзақ өмір сүрушілер (90 жастан әрі қарай ).
Бұған қоса, балаларды тәрбиелеу, үйрету және оқыту жағдайларын ескеріп
педагогтер келесі жас кезеңдерінің топтарын ұсынды:
1.Жаңа туған сәби ( 1 ай )
2.Емшектегі cәби (1 айдан 1 жасқа дейін ).
3.Ясли жасы немесе балбөбектер тобы ( 1-4 ).
4.Мектепке дейінгілер тобы ( 5-7 жас ).
5.Мектеп жасындағылар:
а) Бастауыш сыныптағы оқушылар ( 7-11 ).
ә) Ортаңғы сыныптағы оқушылар ( 11-14 жас ).
Б) Жоғары сыныптағы оқушылар ( 14-18 жас ).
1.2. Салауатты өмірдің тәсілдері мен аспектілері.
Денсаулық - бұл күрделі ұғым. Көптеген ғалымдар оған әртүрлі анықтама
береді, бірақ олардың бәріндегі негізгі көзқарас шамамен бірдей. Денсаулық
- бұл адамның еңбекке белсенді әрі ұзақ өмір сүрген болса да, тәннің
саулығын және рухани саулығын сезінуі. " Денсаулық деп біз адамның
белсенді өмірінің ұзақтығы жағдайындағы биологиялық және физиологиялық
функциясын, еңбек қабілеті мен әлеуметтік белсенділігін сақтау және дамыту
процесін түсінеміз " (Казначеев В. П ).
Денсаулық күйіне қоршаған орта жағдайларының да ықпалы бар. Адам
денсаулығына температура, жарықталыну, ылғалдық, ауаның, судың құрамы және
көптеген басқа нәрселер әсер етеді. Денсаулықтың негізгі функциясы
адамның дамуы мен тіршілігін қамтамасыз ету болып табылады.
Қазіргі кезде Денсаулық сақтау жөніндегі дүниежүзілік ұйымның
тұжырымдауы бойынша денсаулықтың мынандай анықтамасы қабылданған:
"Денсаулық - бұл аурудың және дене кемістігінің болмауы ғана емес, ол толық
тәндік, психикалық және әлеуметтік денсаулық ". Тән саулығы - күнделікті
белсенділік пен еңбекке қабілеттіліктің көрсеткіші, аурудың болмауы және
организм функцияларының қалыпты физиологиялық күйі. Психикалық денсаулық
күйзеліс жағдайларының, қауіпті факторлардың болмауымен сипатталады.
Әлеуметтік денсаулық отбасында және мектепте дұрыс қарым - қатынастың
болуын көздйді, тіршілік деңгейі мен өмір салтына байланысты болады.
Сонымен, денсаулыққа анықтама беру үшін оның психикалық, тәндік, әлеуметтік
және басқа көрсеткіштерін ескеру қажет. [9]
Денсаулықтың негізгі 6 аспектісі бар, олар:
1.Тән саулығы.
2.Психикалық және интеллектуалдық денсаулық.
3.Жеке тұлғалық денсаулық.
4.Рухани денсаулық.
5.Сезім толқындарының саулығы.
6.Әлеуметтік денсаулық.
Тән саулығы организмнің дамуында ауытқулардың болмауымен, организмнің
жаттығу және шынығу деңгейімен сипатталады.
Психикалық және интеллектуалдық денсаулық психикалық аурулардың
болмауын қамтып қана қоймайды, сонымен бірге ол адамның танымдық
қабілетін, өз мінез - құлқын ( темперамент, реттей білу, күйзелісті жоя
білу, жан - жалды болдырмау, адамдармен қарым - қатынас жасай білу
біліктілігін ашды. Рухани денсаулық - бұл адамның ішкі дүниесі. Ол адамның
өзінің ішкі дүнисімен бірлікте өмір сүруге қабілетін қамтиды. Бұл адамның
рухани құндылықты түсіне білуі де ертеден - ақ кеңпейілділік пен
мейірімділік, шыншылдық пен тәртіптілік, сенім мен сүйіспеншілік рухани
құндылық болып есептелген.
Жеке тұлғалық денсаулық адамның өзін "жеке тұлға " ретінде түсінуін
өзінің "менін" ұғынуын, талпынысын қамтиды. Кейбіреу табысты жұиысынан,
екінші біреулер өнерден, үшіншілерде оқудан, төртіншілер бизнестен және
т.с.с. іздейді. Әркім өз қабілетін өзінше жұмсайды. Сондықтан әрбір адамның
жеке тұлғалық денсаулығы осыған байланысты болады.
Сезім толқындарының саулығы - бұл адамның өзі сезімімен толқуын
түсіне және бақылай білуге, өз ойын нақты және айқын айта білуге
қабілеттілігі. Көңіл - күйдің оң және теріс нышандарын білу, әртүрлі
жағдайларда өзін игере алу қажет.
Әлеуметтік денсаулық - бұл өзіңнің қоғамның бір бөлшегі екеніңді
түсіну, ондағы өз орныңды ұғыну, айналадағылармен қарым - қатынас жасау.
Салауатты қоғам әрбір адамның денсаулығымен анықталады. Денсаулықты
табиғат біржола бермейді және ол өздігінен қамтамасыз етілмейді. Адамның
денсаулығы көптеген ішкі және сыртқы факторларға тәуелді болады және ол
бүкіл үнемі қадағалап, қолдап отыруды қажет етеді. Денсаулықты сақтаудың
тиімді жолдарының бірі салауатты өмір салтын қалыптастыру болып табылады.
Денсаулықты сақтаудың және оны нығайтудың негізгі тәсілдері салауаттанудың
аспектілерінде баяндалған. Ол мыналарды қамтиды:
1.Жеке гигиена, күн режимі және демалыс ережелерін сақтау және
орындау.
2. Дене шынықтыру дене мүшелерінің және тұтас организмнің қалыпты
жұмысын қамтамасыз етеді. Гиподинамия - қазіргі кездегі аурулардың негізгі
себептерінің бірі.
3.Дұрыс тиімді тамақтану. Тамақтану режимі мен ережелерін сақтау.
4.Организмді табиғи факторлармен біртіндеп шынықтыру.
5.Ауыруға себеп болатын құмартулардың ( шылым шегу, ішімдік ішу, наша
тарту ) болмауы.
6.Ұжымда қарым - қатынас жасай білу.
7. Қарым - қатынас ортасында қолайлы жағдай туғызы, кикілжің
жағдайлардан қашу.
8. Организмнің қорғаныс күштерін, оның тосқауылдық функциясын арттыру.
2. Қазақстанда салауатты өмір салтын қалыптастыру шаралары.
"Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі және сәттілігі" атты
"Қазақстан 2030 " Даму Стратегиясын жүзеге асыру барысында ҚР Үкіметі
Қаулысының шешімімен №1678 бұйрық негізінде 1997 жылы 3 желтоқсанда
салауатты өмір салтын қалыптастыру қызметі құрылды. Сол уақыттан бері
салауатты өмір салтын қалыптастыру мәселесі бойынша аурудың алдын алу мен
халықтың денсаулығын нығайтуда айтарлықтау жетістіктерге қол жетті. Өтпелі
кезеңдегі экономикалық қиындықтарға, денсаулық сақтау ұйымдарының қаржылық
жетіспеушіліктерге қарамастан, ҚРДенсаулық сақтау министрлігінің қолдауымен
салауатты өмір салтын қалыптастыру қызметі төмендегі мәселелердің шешімін
тапты:
- Салауатты өмір салтын (СӨС) қалыптастыру қызметінің құрылымы мен
байланыстары құрылып, материалдық - техникалық ресурсы қамтамасыз
етілді;
- Құқықтық - нормативтік базасы жасанды;
- Гигиеналық тәрбие процесіне жаңа технологиялар енгізілді;
- Денсаулықты сақтау мен білім беруді ұйымдастыру үшін сөс
қалыптастыратын мамандар даярланды;
- СӨСҚ - дың ұлттық саясаты анықталды. [16]
Оның концептуалды негізі ретінде " салауатты өмір салты" атты кешенді
бағдарлама жасалды. Бағдарлама жалпы халықты салауатты өмір салтын ұстану
жолдарымен хабардар ету, аурудың алдын алып, денсаулықты нығайту,
денсаулық сақтау және білім беру мекмелерінің қызметкерлерін жалпы халықтың
денсаулығын сақтап, нығайтуға жұмылдыру бағыттарынан тұрады.ҚР Мемлекет
басшысы және ҚР Үкіметі елдегі СӨСҚ саясатын толығымен қолдайды. Оған
дәлел - 30.12.01. жылы №751 бұйрығымен "2002 жылдың Денсаулық жылы" болып
жариялануы, ҚР Үкіметінің 2002 - 2004 жылға арналған бағдарламасы бойынша
28.03.02 жылғы № 827 бұйрығымен " Қазақстан - 2030 Даму стратегиясын
іске асыру барысында " салауатты өмір салтын қалыптастыру және халықтың
денсаулығын нығайту мемлекеттік саясаттың басты бағыттарының бірі
болғандығы.
Өткен кезеңді талдай отырып, " Салауатты өмір салтын қалыптастыру
үшін " атты республикадағы қозғалысты одан әрі жетілдіру нәтижесінде әрбір
жеке адамның салауатты өмірге бет бұруына мүмкіншілік жасау керек.
Қазақстан - 2030 Даму стратегиясының республика халқының салауатты
өмір салтын қалыптастыру бағытындағы басымдылықтар:
- салауатты өмір салтын қалыптастырудың ұлттық саясатын жасау;
- қауіпсіз және сенімді тіршілік ету ортасын қамтамасыз ету;
- денсаулықты сақтап нығайту үшін әлеуметтік жағдай жасау;
- салауатты өмір салтына септігін тигізу;
- денсаулық сақтау жүесін реформалау және оны алғашқы профилактикамен
АМСК деңгейдегі денсаулықты нығайтуға бағыттау.
Алға қойған мақсатты іске асыру барысында ҚР Үкіметінің 1999 жылғы
7 маусымындағы № 710 шешімімен " салауатты өмір салты мен тиімді
тамақтану концепциясы ", 1999 жылғы 30 маусымындағы №905 шешімімен "
салауатты өмір салты " кешенді бағдарлама қабылданып бекітілді. Үкіметтің
бұл шешімдері 2010 жылға дейін толық жүзеге асырылып, аяқталуы керек.
ҚР Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігінің, денсаулық
сақтау комитетінің бұйрықтары жарық көре бастады. Мысалы, 1998 жылғы 23
маусымдағы " ҚР салауатты өмір салтын қалыптастыру және дәрігерлік
профилактикалық іс - әрекеттерді жетілдіре түсу іс - шаралары жөніндегі "
№282 бұйрық өз кезегінде республикадағы дәрігерлік қызмет көрсететін
ұйымдардың бірқатар негізгі қызметтері мен міндеттерін анықтап берді. 1999
жылдың 19 сәуіріндегі " Республика бойынша аудандық, қалалық денсаулықты
нығайту орталықтарын құру жөніндегі №199 бұйрықта алғашқы дәрігерлік -
санитарлық көмек көрсету және ондай ұйымдардың қызметі мен міндеттерін
көрсетіп берді. Республика аймақтарында мамандардың жетіспеушілігінен 1998
жылы 4 желтоқсанда " Салауатты өмір салтын қалыптастыратын мамандар
даярлау " жөнінде №594 бұйрық пен 1999 жылғы 22 қаңтардағы " Салауатты
өмір салтын қалыптастыратын мамандарды даярлауға мемлекеттік тапсырма "
№83 бұйрықтар негізінде мемлекеттік тапсырыс бойынша үздіксіз мамандар
даярлау қамтамасыз етілді. Білім беру саласының қатысуымен Ұлттық
Орталықта Мектепке деінгі мекемелерге, жалпы білім беретін мектептерге,
орта, арнаулы және жоғары оқу орындарына арналған " Валеология - қалай
ауырмау керек " атты оқу бағдарламасы дайындалды. Сонымен қатар, ол
бағдарламалардың мұғалімдер мен оқушыларға арналған қосымша әдістемелері
де дайындалды.
Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау
министрлігі 1998 жылғы 24 қарашасында " Валеология - қалай ауырмау керек "
оқу бағдарламасын республиканың жалпы білім беретін мектептеріне енгізу
туралы №572 бұйрығымен 1998 жылдың 28 желтоқсанындағы " Валеология кешенді
бағдарламасын курстық негізде жоғары оқу орындарында оқытылуы жайлы " №620
бұйрығын шығарды. Үгіт насихат жүргізу мақсатында ҚР Денсаулық сақтау
агенттігінің 2000 жылы 7 қаңтардағы №9 және 22 желтоқсандағы "Салауатты
өмір салтын қалыптастыру жұмыстарын күшейту және ҚР түрлі аурулардың алдын
алу жұмыстарын жүргізуге үгіт - насихат жүргізу " туралы №834 бұйрықтары
жарық көрді.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру барысында қолданатын, мамандарға
арналған түрлі әдістемелік көмекші құралдар даярланып мамандарға
таратылды.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру қызметінің құрылымы мен
Жүйесі.
Қазіргі таңда республикамызда СӨСҚ қызметінің құрылымы мен жүйесі
құрылған. Оның құрамында салауатты өмір салтын қалыптастырудың Ұлттық
орталығы және 14 облыстық, 9 қалалық СӨСҚ орталықтары кіреді. Аудандық
деңгейлерде де СӨСҚ орталықтары ұйымдастырылуда, мысалы, Жамбыл облысында 8
аудандық орталық қызмет атқаруда 180-нен астам Денсаулықты нығайту
орталықтарында 1500 адам қызмет жасайды. Орталықтарда міндеттемелерді іске
асыру мақсатында 400-ден астам СӨС кабинеттері іске қосылған.
ТМД мемлекеттерімен жасалған келісімшарттар.
Соңғы жылдары еліміздің салауатты өмір салтын қалыптастыру тәжірибесі
Орталық Азия мемлекеттерінде кең таралуда. Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан
мамандары біздің жаңа технологияларымыз бен тәжірибелерімізді үйреніп, өз
елдеріне енгізуге мүмкіндіктері бар. Қазіргі кезде СӨСҚ Қырғызстандағы,
Тәжікстандағы және Өзбекстандағы осы тектес ұйымдармен байланысып, бірігіп
жұмыс істеуге мүмкіндік алып отыр. Тәжірибе алмасу мақсатында ТМД
мемлекеттерінің мамандары Ұлттық Орталықта өткізілетін халықаралық ғылыми-
практикалық конференцияларға, СӨС мамандарын даярлайтын курстарға
шақырылады және лорға ҚР СӨСҚ Орталығы мамандарының жасалған ғылыми -
әдістемелік материалдарын пайдалануға мүмкіндік беріледі. [15]
СӨСҚ қызметінің негізгі бағыттары.
Қазақстан 2030 жылдарына дейін Даму стратегиясын жүзеге асырудың
негізгі бағыттары, " Салауатты өмір салты " кешенді бағдарламасы, "
Салауатты өмір салтын үгіттеу және насихаттау " бюджетті бағдарламасын
Республикалық және аймақтық деңгейлерде жүзеге асыру үшін келесі
міндеттемелерді орындау қажет: білім беретін және аурудың алдын алу, СӨС
мамандарын даярлау бағдарламалар, ДДҰ жобаларын кеңейте түсу және іске
асыру, аурудың алдын алу бағдарламаларына ғылыми тұрғыдан қолдау көрсету,
жаппай халықтық іс - шаралар өткізу, ғылыми практикалық әдістемелік
материалдарды, жаңа технологияларды жасау және енгізу, халықты СӨСҚ
мәселесіне байланысты хабардар етіп отыру, аурудың алдын алу және
денсаулықты нығайту. [12]
Білім беретін бағдарламалар.
СӨСҚ мамандарын даярлау және қайта даярлау. СӨСҚ мамандарын даярлау
негізінен медициналық немесе педагогикалық сала қызметкерлерімен
өткізіледі, олардың профилактикалық, медицина саласы бойынша білімдері
толықтырылады, біліктілігі қарастырылады - бұның барлығы қызметтің дұрыс
ұйымдастырылуына қажетті жағдайлар. Осыған сәйкес ҚР Білім, мәдениет және
денсаулық сақтау министрлігінің 14.12.98 жылғы №594 бұйрығына негізделіп
СӨСҚПҰО базасында салауатты өмір салтын қалыптастыру мәселелерімен
айналысатын мамандарды даярлайтын Республикалық Орталық құрылды. Оның
негізгі мақсаттары төмендегідей:
1.Салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша мамандарды даярлау және
қайта даярлау;
2.Мемлекеттік оқу, білім беру ұйымдарына валеология пәнін енгізіп,
дамыту.
Міндеттерді жүзеге асыру мақсатында, салауатты өмір салтын
қалыптастыру мәселесімен айналысатын республикалық Ұлттық Орталықта СӨС
қалыптастыратын мамандар үздіксіз даярланып, курстар мен семинарлар
өткізілуде, аудандық және қалалық білім жетілдіру институттарында басшылар
мен ғылыми педагогикалық мамандар оқытылуда, сонымен қатар, Республикалық
медицина колледжінде, қоғамдық денсаулық сақтау жоғары мектебінде, Қазақ
мемлекеттік спорт және туризм академиясында және Алматы мемлекеттік
дәрігерлер білімін жетілдіру институтында арнайы валеология
факультеттері ашылған. СӨС-ның жекеленген аспектілері бойынша медицина
және педагог мамандары үздіксіз даярлануда, аурудың алдын алу мақсатында
аудандық және қалалық СӨСҚ орталықтарында 1-2 күндік семинарлар үнемі
өтеді. Бүгінгі күнге дейін сөсқ орталығында 20 мыңнан астам СӨС мамандары
дайындалды олардың 70% медициналық қызметкерлер.
Білім беру саласындағы валеология пәнінің мұғалімдерін даярлау
әрдайым өткізілетін семинардың тұрақты және ұзақ мерзімді болмауына
байланысты айтарлықтай нәтиже берген жоқ. Бүгінгі таңда жалпы білім беретін
мектептердің тек 20% ғана арнайы дайындалған мұғалім валеологтармен
қамтамасыз етілген, ал қалған мектептерде бұл пәнді негізінен биология
пәнінің мұғалімдері жүргізеді. Ал олар салаутты өмір салтының кейбір
жеклеген аспектілерін толық білмегендіктен, оқу барысында ұмыт қалдырады.
[13]
Валеология бойынша бағдарламаны енгізу.
Салауатты өмір салтын қалыптастырудың басты бағыттары мен
міндеттерін жүзеге асырудың бірі балалар мен жасөспірімдерге үздіксіз білім
беру барысында валеологияны оқыту, яғни, валеологиялық білім беру болып
табылады. 1998 жылы мәдениет, білім және денсаулық сақтау министрлігінің
бұйрығы бойынша валеология бағдарламасы жалпы білім беретін мектептерге
орта және жоғары оқу орындарына 1998 - 1999 оқу жылдарында енгізіле
бастады. Кейбір объективті қиындықтарға қарамастан, бүгінгі таңда
республика бойынша жалпы білім беретін мектептерде валеология бағдарламасы
3,5 млн оқушыларға оқытылуда - 91,6%, мектепке дейінгі балалар бақшасында.
2003 жылы СӨСҚПҰО ҚР Білім және ғылым министрлігімен және Алматы қалалық
білім департаментімен біріге отырып, Балалар мен жасөспірімдердің
психикалық денсаулығын қалыптастыру процесіндегі мектеп психологиясы атты
тұңғыш жобасын енгізе бастады.
Профилактикалық бағдарламалар.
Ұлттық Орталықта жинақталған тәжірибеге сүйене отырып, жергілікті
деңгейде келесі тиімді профилактикалық жұмыстарды жүргізуге ұйғарылды.
1.Ақпараттық жұмыстар мен білім беру.
2.Қауіпсіз жауапты іс әрекет пен дағдыны қалыптастыру.
3.Салауатты өмір салтын ұстануға баулу.
4.Денсаулық сақтау қызметі мен әлеуметтік қызметтің халық қолы
жететіндей дәрежеде болуын қамтамасыз ету.
5.СӨС қалыптастыруға мемлекеттік саясатты күшейту нормативтік құқтық
негізді қалыптастыру.
6.Нысаналы топтарды таңдаудағы басымдық – балалар, жасөспірімдер,
жастар.
Халықтың ақпарат алу деңгейін жақсарту мақсатында, жасаған іс
әрекеттеріне жауаптылығын арттыру, оны дағдыға айналдыруды қалыптастыру
үшін үйлестірушілер әр түрлі әдістер мен технологияларды пайдаланады.
Соңғы жылдары аурудың алдын алу және денсаулықты нығайту мәселелерімен
айналысатын халықаралық және қоғамдық ұйымдармен тығыз қарымқатынаста жұмыс
істеу күшейе түсті: бірігіп республикалық семинарлар мен конференциялар
өткізу, кең көлемді акциялар мен халықаралық күндерді өткізу, ақпараттық
білім және әдістемелік материалдарды басып шығарып, социялогиялық
зерттеулерді өткізілуде.
Жалпы халық үшін аурулардың алдын алу және денсаулықты нығайтуға
арналған барлық бағдарламалардағы білімді алуға қажетті тақырыптарды
қамтитын білім стандарттары жасалған. [4]
Алкоголизм мен темекі шегу бағдарламасы.
Статистикалық көрсеткіштер бойынша спирттік ішімдіктерді ішу мен
темекі шегушілік дүние жүзінде кең тараған және денсаулыққа қауіп туғызатын
бірден бір себепкер болып табылады. Сонымен қатар, спирттік ішімдіктер ішу
көптеген жайсыздықтар туғызады, кейде ол медициналық шектен шығып, психо -
әлеуметтік және экономикалық қиындықтар да туғызады. Денсаулық сақтау
әлеуметтік қамтамасыз етілу көлік және қылмыстық құқық жүйесі сонымен қатар
жұмыс орны мен өндіріс қоғамның негізі секторлары болып табылады, олар жиі
спирттік ішімдік ішу нәтижесінде басты зиян шегетін орталық болып табылады.
1998 жылғы СӨСҚПҰО-ның халықтың өмір салтын зерттеу нәтижесі бізге
келесі көрсеткіштерді көрсетті, Қазақстанда 12 жастан жоғары 28% адам
темекі тартады. Оның ішінде көп темекі тартатындар ер адамдар 29-59 жастағы
62% қала тұрғындары және 65% ауыл тұрғындары. Әйелдердің арасындағы темекі
шегетіндер 17% қала және 8% ауыл тұрғындары екен. Жасөспірімдер арасында 15-
17 жастағылар 21% құрады. Ал 12-14 жас арасындағы балалар 10% құрайды.
Темекі тарту мен спирттік ішімдіктерді қолданумен күресу
бағдарламасының ұлттық стратегиясы ҚР Үкімет қаулысы мен 1999 жылы 30
маусымда №905 бұйрығымен салауатты өмір салты кешенді бағдарламасында
бекітілген. Сонымен қатар, 2002 жылдың 10 шілдесінде ҚР Темекі тартуды
шектеу мен оның алдын алу атты заң қабылданды. Заң бойынша радио мен
теледидарда, сыртқы жарнама тақталарында, мәдени қызықтаушы немесе спорттық
жиындарда темекіге жарнама жасауға; жекелеген қоғамдық орындар мен қоғамдық
көліктерде темекі тартуға, 18 жасқа толмаған адамдарға темекі сатуға тыйым
салынады. Заң жеке адамдар мен заң саласының адамдарының темекі бұйымдары
мен оның зияны жайлы ақпаратты кез келген адамдарға таратуды бақылайды.
Бағдарламаның мақсаты – темекі тарту мен спирттік ішімдіктерді ішудің
таралу деңгейін төмендету, зиянның алдын алу, спирттік ішімдікті ішуден
немесе темекі тартудан туындаған. [15]
2.1. Педагогикалық валеология – мектепте.
Бүгінгі күні мектептің оқу-тәрбие үрдістерінде жас ұрпақты жаңа өмір
салтына үйретуде көптеген жұмыстар жүргізілуде. Соның бірі – медицина
ғылымымен тығыз байланысты, жасөспірімнің өз денсаулығы үшін күресуі, оны
дұрыс үйлестіру мақсатындағы педагогикалық валеология курсы. Мектеп
валеологиясының негізгі міндеті – адам ағзасының жиынтығымен таныстыра
отырып, оқушының даму еркшелігін ескеру, оларға жаңаша өмір сүрудің әдіс –
тәсілдерін үйрену, ұрпақтың жас кезінен өзіне ненің қажет, ненің қажет
еместігін үйрету, жан дүниесін бала кезінен имандылыққа баулып,
адамгершілікке тәрбиелеу әркімнің өз денсаулығына деген көзқарасты күш
қуат қоры, үнемдеу, үйлестіру, сендіру, ықылас білдіру,
қалыптастыру ұғымдарыментерең түсіндіру. Ол үшін ең алдымен осы пәнді оқу
тәрбие жүйесіне төмендегідей бағытта жүйелеп енгізген жөн.
1.Кіріктірілген пән негізінде табиғаттану, биология, денешынықтыру,
еңбекке баулу сабақтары арқылы жүргізу.
2.1-11 сыныптарда Шымырлылық – шынығудан бағдарламасын арнайы курс
ретінде өткізу.
3.1-11 - сыныптарда сынып жетекшілері Тазалық – саулық негізі.
Саулық – байлық негізі тақырыбында тәрбие сағаттарын өткізу.
4.Валеология сабағы өтетін сыныптың ата – аналарымен жұмыс жүргізу.
5.Мектепте жүйелі түрде Денсаулық күнін өткізу.
6.Мектепте Денсаулық хабарламалық қабырға газетін ұйымдастырып
шығару.
7. Отбасы – мектеп – ата – ана Салауатты өмір салты кабинетін
жабдықтау.
8.Салауатты өмір салтын насихаттау барысында қоғамдық ақпараттарымен
жұмыс.
9. Денсаулық мектебі орталығын құру.
10.Дәрігер мамандардың кеңесін ұйымдастыру.
Валеология пәні мұғалімінің негізгі міндеті:
- сабақ өтілетін сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне қарай біркелкі оқу
жоспарын жасау;
- сабақ өтілетін сынып оқушыларының денсаулығын зерттейтін микрокарта
жасау;
- сыныптағы оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай қозғалыс тәртібін
ұйымдастыру;
- сабақ өтетін сыныптағы оқушылардың ата – аналарымен байланыс;
- сыныпта Денсаулық қабырға газетін шығару;
- салауатты өмір салтын қалыптастыру мақсатында Мектеп - ата – ана
–Дәрігер кешенді бағдарламасын жасау;
- мектепішілік өткізілетін салауатты өмір салтына байланысты іс – шараларға
қатысу;
- оқушыларға өз денсаулығын сақтау, алдын – алу, болдырмау, қалыптасты
бағытында мағлұмат беру;
- өз тіжірибесін насихаттау мақсатында педагогикалық, әдістемелік
кеңестерде баяндама жасау;
- қызметтестер арасында Салауатты өмір салтын қалыптастыру бағытында
кеңестер өткізіп, бағып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz