Сақтау шарты бойынша жауапкершілік
ЖОСПАР
Кіріспе
1 тарау. Сақтау және сақтандыру шаралары туралы түсінік
1.1 Сақтау шартының түсінігі, түрлері және элементтері
1.2 Сақтау шарты бойынша жауапкершілік
2 тарау. Сақтандыру туралы жалпы ережелер
2.1 Сақтандыру жіктелуінің негіздері
2.2 Қазақстан Республикасының Қайта сақтандыру жүйесінің дамуы және
оны жетілдіру жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Сақтау шарты бойынша бір тарап (сақтаушы) оған екінші тараптың (жүк
берушінің) берген затын сақтауға және бұл затты сақталған күйінде қайтаруға
міндеттенеді (ҚР АК 768-6.1-т.).
Сақтау мәселесін баяндайтын бірқатар теориялық зерттеулерде атап
өтілгендей сақтау қызмет көрсетудің ерекше түрі, соның ішінде қызмет
көрсетулердің ішінде азаматтық-құқықтық міндеттемелер арқылы қамтамасыз
етіле алатын кең таралған түрлерінің бірі болып табылады.
Қазіргі қоғамда сақтау бойынша қатынастардың кеңінен таралуын толық
түсінуге болады. Азамат өз үйінен шығып, қоғамдық орындарға барғанда-ақ
заттарды сақтауға беру қажеттілігі жиі туындайды. Мұндай жағдайларда азамат
үшін шарт еркіндігі, біз бұған мән бермесек те, елеулі түрде шектеледі.
Білім беру, дәрігерлік, өзге де мекемелерде, ұйымдарда, театрлар мен т.б.
жерлерде сырт киімді гардеробқа өткізу талабы белгіленуі мүмкін. Дүкендерде
(сауда кәсіпорындарда) сөмкелерді, қол сандықтарды, кейстер мен өзге де
ұқсас заттарды сақтауға өткізуді талап ете алады.
Жалпы пайдаланыстағы орындарда (базаларда) саудамен айналысатын
кәсіпкерлер базарларға тиесілі үй-жайларда сақтау қызметін пайдалана алады.
Жалпы кіші кәсіпкерлік субъектілеріне (сауда фирмаларына) өз тауарларьгаың
сақталуын қамтамасыз ету үшін сақтаумен кәсіби түрде айналысатын
субъектілердің қызметтерін пайдалану тиімдірек болып та-былуы мүмкін. Бұл
аталған кэсіпкерлерге қайта үй жайларының кұрылысына (оларды сатып алуға)
оларды жалға алуға, күзетуге, сондай-ақ қойма жабдықтарын сатып алуға
қомақты соманы жіберуге мәжбүр болғанның орнына өзінің айналым қаражаттарын
жұмсамауға мүмкіндік береді.
Сақтау қажеттілігі заңдардың талаптарына сәйкес туындайтын жағдайлар
да орын алады. Мысалы, арестке алынған мүлікті, мұраға қалдырылған мүлікті,
кеден қоймаларындағы мүлікті және т.б. сақтау жүзеге асырылады.
Заттардың белгілі бір түрлері тек тиісті жағдайлары бар, заттардың
сақталуын камтамасыз ете алатын (соның ішінде ұрлаудан сақтай алатын),
оларды беру мен сақтауға қабылдаудың тиісті режимін қамтамасыз ететін
сақтаушылармен ғана сақтала алады. Әрине, мұндай жағдайларда да заттарды
сақтауға беру қажеттілігі туындайтын болады.
Яғни, сақтау бойынша міндеттеменің туындауы әртүрлі себептермеи
жетеленуі мүмкін және ол тек сақтау шартына ғана байланысты туындамайды.
Алайда сақтау шарты басқа да барлық жағдайларда осындай міндеттеменің
туындауының негізі болып табылады. Сақтаушы тұлға мен заттарды сақтауға
берген тұлғаның құқықтары мен міндеттері шартқа сәйкес сақтау туралы
ережелермен анықталатын болады. Қазіргі жағдайларда мүлікті сақтау бойынша
міндеттердің тұлғаға оның еркінен тыс жүктелуі сирек кездесетін жағдайларды
қоспағанда, мүмкін емес екенін атап өткен жөн. Сондықтан біз, мұны қаласақ
та, қаламасақ та сақтау шартының құрылымына жүгінуге мәжбүр боламыз.
1 тарау. Сақтау және сақтандыру шаралары туралы түсінік
1.1 Сақтау шартының түсінігі, түрлері және элементтері
Сақтау қолданылатын аялар сақтаудың жекелеген түрлерін сондай-ақ,
сақтау қатынастарын реттейтін заңнама актілерін қарастыру (атап өту)
кезінде тағы бір рет ситтатталатын (нақтырақ) болады.
Пост кеңестікте сақтау институтының қазіргі жай күйіндегі мәселелерін
жан-жақты баяндаған аз ғана авторлардың бірі - М.И.Брагинский.1 Оның сақтау
қамтамасыз етілетін мүмкін болатын заңдық құрылымдарды талдауы назар
аударуға тұрарлықтай (біз осындай құрылымның негізі болып тікелей сақтау
шарты табылатындығын атап өттік).
Аталған автор сақтау бойынша қатынастардың төрт негізгі құрылымын
ажыратады. Біріншісі ретінде, біз айтқандай, шарт үлгісі аталады. Ол
бүтіндей және толығымен заңды анықтама аясына сай келеді. Бұл құрылымға
деген қажеттілік немесе мұқтаждық сақтау қызметі дербес сипатқа ие болғанда
туындайды.
Сақтау бойынша міндеттеме басқа түрдегі шарттар мазмұнына кіретін
жағдайлар туындауы мүмкін. Бұл объективті де субъективті де факторлармен
түсіндірілуі мүмкін.
Осылайша сақтау жөніндегі міндеттемелердің қалған құрылымдары, олардың
басқа шарттардың мазмұнына кіруіне негізделеді.
Бұл жағдайларда да, сақтау бойынша қатынастардың қалған үш құрылымын
ажыратып алуға мүмкіндік беретін вариациялар мүмкін болады.
Екінші құрылым болып сақтау бойынша міндеттеменің бір тұтас күрделі
шартқа енуі табылады. Сонымен бірге мұндай шарт сақтаусыз әрекет ету
мүмкіндігіне ие болмауға тиіс. Мұндай шарттың мысалына тасымалдау шарты
жатады. М.И.Брагинский Г.Ф.Шершеневичке сілтеме жасайды (Шершеневич Г.Ф.
Курс торгового права. Т. II. С.-Петербург, 1908ж.240-б.). Г.Ф.Шершеневич
тасымалдау шартында мынадай төрт элементті ажыратқан: жеке жалға алу;
мүліктік жалға алу; тапсырыс және жүк. Осы элемент (сақтау) тек тасымалдау
шартында ғана емес, сондай-ақ басқа да күрделі шарттарда, соның ішінде
кепіл, консигнация (тауарларды сатуға беру туралы шарт) шартында, почта
байланысының қызметтерін көрсету кезінде және т.б. бар.
Сақтау күрделі емес, аралас шарттың да құрамына ене алады. Сақтаудың
аралас шарттың құрамына енуі екі құрылымды мүмкін етеді.
Бірінші құрылым (яғни жалпы тізім бойынша үшінші) кезінде сақтау
шарттағы тараптың негізгі міндеттемесіне қызмет көрсетеді. Яғни оның өзі
қосымша болып табылады. Оны ашатын мысалдарға бірнешеуін келтіруге болады.
Мәселен, сақтау бойынша қосымша міндеттеме тараптардың келісімімен көлік
экспедициясы, мердігерлік комиссия, тапсырыс шарттарында көзделуі мүмкін.
Төртінші құрылым сақтау бойынша міндеттеменің басқа міндеттемелермен
қатар орын алуын (басымды немесе кем дегенде теңдей тәртіпте) көздейтін
болады. Сақтаушы өзіне экспедициялық қызмет көрсету бойынша, жүк беруші
пайдасына қосымша мердігерлік жұмыстар атқару және т.б. міндеттерді
қабылдауы мүмкін.
Сол бір немесе өзге құрылымды қолдану, сақтау бойынша қызмет
көрсететін субъект пен оның несие берушісі қатынастарының тәжірибелік
мәселелерін шешуге әрине ықпал етеді. Алайда, біздің ойымызша, сақтау
жөніндегі жалпы, негізгі ережелердің де маңызын кемсітпеген жөн.
Елеулі айырмашылық сақтаудың күрделі шартқа енуі мен сақтаудың аралас
шартқа енуі арасында айқын көрініс табады. Бірақ, жоғарыда айтылғанды
ескере отырып, М.И.Брагинскийдің "сақтау шарттың басқа элементтерімен
қосылып кететін күрделі шартқа қарағанда оған белгіленген біртұтас құқықтық
режимге бағынады... аралас кезінде АК 412-бабы күшіне енеді"1 деген
біржақты пікірі дұрыстау емес деген ойдамыз, Мүмкін, күрделі шарт
қатынастарын тікелей реттейтін нормалар әрекетінің басымдығы және сақтау
туралы нормаларды қолдану мүмкіндігі туралы айтқан жөн болар. Әйтпегенде,
күрделі шарттар аясында "жүк элементін"'(сақтауды) бөліп көрсету мәнісінен
айырылады. Бұған қоса, заңнаманы осылай талқылау арқылы біз бірқатар ұқсас
жағдайларда сақтау туралы нормалардың жалпы (бағыттаушы) маңызын елеулі
түрде төмендетіп аламыз. Сақтаушылар және жүк берушілер деп тікелей
аталмаған субъектілердің құқықтары мен міндеттерін анықтауда айтарлықтай
қиыншылықтар туындайды, алайда олардың іс жүзіндегі жағдайы сақтаушы мен
жүк берушінің жағдайы сияқты болып табылады немесе соған жақынырақ болады.
Сақтау шартын (міндеттемесін) аралас шарттардан бөлектеген жөн. Бұл
сақтау шартының өзі туралы толық пікір (әсер) алуға мүмкіндік береді.
Сақтау шартының қарым-қатынасы туралы осы мәселені баяндауда
А.П.Сергеева мен Ю.К.Толстойдың редакторлығымен шыққан азаматтық құқық
оқулығының авторлары қомақты үлес қосты.
Аталған оқулықтың авторлары атап өткендей, сақтаудың жалга алу мен
асудадан ерекшелігі - сақтаушының мүліктің сақталуын оны пайдалану
құқықтарын иеленбей қамтамасыз етуге тиіс екенінде. Ал жалға алушы мен
несие беруші мүлікті пайдалану құқығын иеленеді.1 Яғни екі жағдайда да
мүлікті уақытша иелікке берудің мақсаттары әртүрлі (осының өзі салыстырмалы
талдау жасауға түрткі болды).
Аталған ерекшелікке сүйене отырып, сақтаушының әрекеттерін, егер ол
өзінің шарттық өкілеттіктерін асыра отырып, мүлікті пайдаланатын болса,
заңсыз деп тануға болады. Жалға алу шартында сақтау элементін бөліп көрсету
мүмкін емес, өйткені жалға алушы, мүлікті уақытша болса да өз иелігіне ала
отырып, оны өз мақсаттары үшін сақтайтын болады. Мүліктің сақталуын
қамтамасыз ету бойынша жалға алушының міндеттері тікелей мүлікті жалға алу
шартынан туындайды (тек осы шарттың ерекшелігін құрайды). Жоғарыда мүлікті
жалға алу шартын қарастыра отырып, біз мүлікті ұстау жөніндегі ауыртпалық
сәйкесінше жалға алушыға өтуге тиіс екендігі туралы айтқанбыз. Егер де
сақтау шарты туралы сөз қозғайтын болсақ, онда мүлікті ұстау ауыртпалығын
сақтаушыға беруге жол берілмейді.
Осы айтылған сөз аралас шарттардың соның ішінде жалға алу элементтері
бар сақтау шартының бекітілуін жоққа шығармайды. Мұндай сәттерде, тиісінше
жалға алу немесе сақтау туралы нормаларды қандай пропорцияда, тараптардың
қандай қатынастарына қолдануды анықтау міндеті туындайды. Бұл жөнсіз мәселе
емес. Мәселен, жалға беруші мүлікті жалға бере отырып, затты пайдалану
нәтижесінде оның мүмкін болатын тозуымен алдын-ала келіседі. Ал, жеке
беруші болса затты бұрьшғы күйінде, тозусыз қайта алуға жиынтық айырмашылық
айқын көрінеді. Қандай нормалар басымды болып табылады, тараптар
мүдделерінің балансы қайда? Бұл даулар бойынша істерді шеше алатын аяттар,
сондай-ақ зерттеушілер мен азаматтық қүқықтың өзге де мамандары үшін
күрделі сұрақтар болып табылады. Сондықтан олардың мәнісіне, мазмұнына
нормативтік реттелуі мен осыған байланысты, мүмкін болатын тәжірибелік
айырмашылықтарға сүйене отырып біз сақтаумен заем сақтау мен қозғалмайтын
мүлікті күзету шарттарын ажыратамыз.
Бірақ біз аталған оқулық авторларының мынадай пікірімен келіспейміз:
"сақтау шартын, басқа азаматтық-құқықтық міндеттемелердің құрамдас
бөліктері болып табылатын мүліктің сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі
міндеттерден ажырату қажет. Дәлірек айтқанда, мұндай міндеттер заңмен
мердігерге (АК 914-бабы) тасымалдаушыға (АК 796-бабы) комиссионерге (АК 998-
бабы) және бірқатар өзге міндеттемелердің қатысушыларына жүктеледі. Осындай
және соларға ұқсас барлық жағдайларда тараптардың өзара қарым-қатынастары
сақтау шарты туралы нормалармен емес тиісті шарттар туралы ережелермен
реттеледі". Келіспеушілік себебін жоғарыда атап өткенбіз. Жалға алушы
мүлікті өз мақсаттары үшін алатын жалға алуға қарағанда, кәдімгі сақтаушы
сияқты, мердігер де затты құр сақтайды және мердігердің осы міндетінің
тәртібін реттеу үшін мердігерлік туралы нормалардың өзі жеткіліксіз
болғанда сақтау туралы нормалар қолданылуға тиіс. Енді шарттың өзін нақты
қарастыруға көшейік.
Әрекет етуші заңнамада сақтау шартының бірқатар түрлерінің тәртібі
ретке келтірілген. Ең алдымен, сақтаудың барлық шарттары үшін маңызды
болатын сақтау туралы жалпы ережелер бөліп қарастырылады. Олармен кәдімгі
(тұрмыстық) сақтау да реттеледі.
Субъектілік қатарындағы айырмашылықтарға, мазмұнындағы кейбір
ерекшеліктер мен нормативтік бекітілуіне байланысты сақтау шартының мынадай
түрлері ажыратылады:
1) заттарды ломбардта сақтау;
2) құндылықтарды банкте сақтау;
3) көлік ұйымдарының сақтау камераларында сақтау;
4) ұйымдардың киім ілгіштерінде сақтау;
5) қонақ үйде сақтау;
6) даулы заттарды сақтау - секвестр.
Кәсіпкерлік аясындағы қарым-қатынастарды реттеу үшін арнайы көзделген
жэне осыған орай нысанындағы тараптардың құқықтары мен міндеттеріндегі
елеулі ерекшеліктерге байланысты жеке бөліп қарастырылатын сақтау шартының
тағы бір түрі болып тауарлы қоймада сақтау шарты табылады.
Сақтау шарты туралы нормалар Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінде, 39-тарауда(768~802-баптар) қамтылған. Сақтау қатынастарына
қатысты нормалар сондай-ақ өзге де заңдық және заңға сәйкес нормативтік
актілерде көрініс тапқан. Оларға мыналарды жатқызуға болады: 31 тамыз 1995
жылғы Қазақстан Республикасының "Қазақстан Республикасындағы банктер және
банк қызметі туралы" Заңы, 19 қаңтар 2001 жылғы Қазақстан Республикасының
"Астық туралы Заңы, 20 шілде 1995 жылғы Қазақстан Республикасы
Президентінің "Қазақстан Республикасындағы кеден ісі туралы" Заң күші бар
Жарлығы, 10 шілде 1998 жылғы Қазақстан Республикасының "Есірткі құралдары,
психотропты заттар, прекурсорлар мен олардың заңсыз осы заңның атауын
тексеру керек айналымы мен теріс пайдаланылуына қарсы әрекет ету шаралары
туралы" Заңы және басқа да жекелеген заңдар. Заңға сәйкес нормативтік
актілерге мыналар жатады: ҚР Ұлттық банк Басқармасымен 16 шілде 1995 жылы
бекітілген Ломбардтар туралы Ереже, Қазақстан Республикасы Әділет
министрінің 17 сәуір 2000 жылғы № 35 бұйрығымен бекітілген арестке алынған
мүлікті сақтаудың тәртібі мен жағдайлары туралы нұсқау, Қазақстан
Республикасының Министрлер Кабинеті тұсындағы кеден комитетінің 6 шілде
1995 жылғы № 125 бұйрығымен бекітілген, Кеден қоймалары туралы Ереже;
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 22 ақпан 2000 жылғы № 273 "Астық пен оны
қайта өңдеу өнімдерін элеваторларда қабылдау, сақтау, қайта өңдеу бойынша
қызметті лицензиялаудың жекелеген мәселелері туралы" қаулысы. Бұл, сондай-
ақ сақтау мәселелері жөніндегі нормативті актілердің түпкілікті тізімі
емес.
Сақтау шартының мерзімі. Сақтауды реттейтін АК нормаларының мағынасына
сәйкес сақтау шарты қысқа мерзімді ретінде бекітілуі мүмкін.
Мерзімдік белгісі бойынша дәл осы шарттарды бөлудің тәжірибелік маңызы
бар. Бұл олардың нысанының ерекшеліктерімен байланысты (оларды ауызша
бекітуге мүмкіндік беретіндігімен). Қандай мерзімнің қысқа болып
табылатындығы көрсетілмеген кейбір жағдайларда шарт мерзімі қалыптасқан
жағдайдан айқындалуы мүмкін. Мәселен, театрдың, стадионның, мұражайдың киім
ілгішіне сақтауға өткізілетін зат соларда болатын уақытқа ғана сақталады.
Қысқа мерзімді шарт сол бір немесе өзге мекеменің жұмыс тәртібіне
бағдарланатын киім ілгіштің жұмыс тәртібінің ұзақтығы бойынша анықталуы
мүмкін.
Зат көлік ұйымдарының сақтау камераларына өткізілгенде сақтау мерзімі
сақтаудың тиісті ережелерімен анықталады және бірнеше тәуліктен аспайды.
АК 773-бабында сақгау шартын талап етілмелі мерзімге немесе мерзімін
көрсетпей бекіту мүмкіндігі туралы айтылады. Онымен қатар жоғарыда атап
өтілгендей сақтаудың мерзімді шарттары да бекітілуі мүмкін.
Соңғыларының мерзімі сақтаушы міндеттерінің уақыт ішіндегі шектерін
анықтайды. Басқа тұстарында ол талап етілмей немесе мерзімсіз шарт сияқты
әрекет ете алады. Тек, мерзімді шарт бойынша сақтаушы мерзімнің аяқталу
сәтіне затты қайтарудың барлық жағдайларын (мүмкіндіктерін) қамтамасыз
етуге міндетті екенін есте ұстаған жөн. Өз кезегінде жүк беруші де құқық
бұзушы рөлінде болып қалмас үшін мерзімнің аяқталу сәтінде затты алуға
тиіс.
Талап етілмелі шарттың мәнісі - жүк берушіге шартты кез келген
уақытта, шартты бұзумен сақтаушыға келтірілген шығындарды оған жүктеу
қаупінсіз, бұзу құқығы берілетіндігінде. Талап етілмелі шарт мерзімді де
мерзімсіз де сақтау шартының элементтерін қамтуы мүмкін. Талап етілмелі
шарттың бекіту сақтаушының да құқықтық жағдайын өзгертеді. Егер зат талап
етілмелі сақтауға өткізілген болса (шарт мерзімі оны бекіту жағдайларынан
туындайды), сақтаушы осындай жағдайлардағы заттың әдеттегі сақталу мерзімі
өткен соң жүк берушінің заттарды қайтып алуын талап етуге құқылы. Сақтаушы,
сонымен бірге, жүк берушіге затты қабылдап алуға жететіндей қисынды мерзім
беруге міндетті Мерзімсіз сақтау шартының құрылымы сақтаушы мен беруші
мүдделерінің теңдігіне негізделеді. Сақтауды аяқтаудың дәл қажетті мерзімі
туралы сенімді емес жүк беруші сақтаушымен затты сақтау бойынша сақтаушы
міндетінің жоғарғы шегі формальді түрде шектелмейтіндігі туралы келісімге
келе алады. Осыған сүйене отырып, жүк беруші өзінің белгілі бір өзекті
сатып алушыны тауып әкелуі мүмкін, оның өндірістік мақсаттарда пайдалануы
мүмкін және т.с.с.
Сонымен бірге, сақтаушының мүддесіне затты шексіз сақтау кірмейді.
Соның салдарынан, талап етілмелі шарт кезінде сияқты, сол бір немесе өзге
жағдайларда кәдімгі мерзім өтіп кеткенде, сақтаушы жүк берушіге затты
қабылдап алуға жететіндей қисынды мерзім бере отырып, оны қайтып алуды
талап етуге құқылы болады.
Сақтау шарты талап етілмелі шарт ретінде анықталмаған жағдайларда, жүк
беруші де, шарт бойынша сақтаудың өзге мерзімі көзделсе де, кез келген
уақытта затты сақтаушыдан талап етуге құқылы. Бірақ жүк беруші, егер
шартпен өзгеше көзделмесе, сақтаушыға шартты мерзімінен бұзу салдарынан
келтірілген шығындарды өтеуге міндетті болады.
Сақтау шартының субъектілері (тараптары). Жоғарыда атап өткеніміздей,
сақтау шарты жеке тұрмыстық қажеттіліктерді қанағаттандырушы бола алады,
Бұл азаматтың ұзақ іс сапарға кетуіне байланысты өз туысқанын (танысын)
затты сақтауға қабылдауға өтінетін жағдайларда орын алады. Бұл сақтауға үй-
жануарларын өсімдіктерді жэне т.б. беруге қатысты болуы мүмкін, Кейбір
жағдайларда сол бір азаматтар қандай да бір объективті не субъективті
себептер бойынша ломбард мекемелеріне (теле- радио жабдықтарын сақтау үшін)
арнайы құрылған фирмаларға, асыл тастар мен металлдардан жасалған
бұйымдарды, құжаттарды сақтау үшін банктерге жүгінетін болады. Сақтау
жоғарыда аталғандай кәсіпкерлік айналым қажеттіліктеріне қызмет көрсетеді.
Ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілер үшін сақтау шешуші маңызға ие. Егер
тиісті түрде жабдықталған қоймалар пайдаланылмайтын болса, онда ауыл
шаруашылық өнімін өндірудің өзі еш мағынаға ие болмайды, өйткені өнім
бүлініп кетеді.
Сақтау шартының қолданылу аяларын қосымша сипаттау оның субъекті лік
қатарын айқындау мақсатында беріліп отыр.
Аса көп жағдайларда сақтаушылар ретінде де жүк берушілер ретінде де
азаматтар шыға алады (тұрмыстық сақтау). Кейде шартты азаматтармен жеке
кәсіпкерлер немесе заңды тұлға ретіндегі ұйымдастырушылық құқықтық
нысандағы кәсіпкерлер, ломбардтар, банктер бекітеді. Бұл сақтау шартының
тұтынушылық сипатын қамтамасыз етеді. Заңмен көзделген жағдайларда, кәсіби
сақтаушылар жекелеген заттарды сақтауға лицензия алуға тиіс.
Коммерциялық болып табылмайтын заңды тұлғалар (мекемелер) сақтау
қатынастарына тек сыртқы киімді, сөмкелерді, қол шатырларды, бас киімдерді
және т.б. орналастыру үшін ғана түседі. Кейбір жағдайларда олар сақтауды
(міндеттемені, сақтау шарты емес) іс жүргізушілік заңнама өзге де заңнама
(мәселен табылған заттар орны (стол находок) нормаларының әрекет етуіне
байланысты немесе өзінің арнайы құқық қабілеттілігін жүзеге асыру аясында
жүзеге асырады. Коммерциялық емес заңды тұлғалар өздерінің уақытша бос
тұрған үй-жайларын сақтау қызметтеріне мұқтаж субъектілермен сақтау
жасасудың белгіленген режимін сақтауға міндетті.
Сондай-ақ сақтау шартының екі жағынан да жеке кәсіпкерлікті де заң-ды
тұлға түріндегі ұйымдастырушылық кәсіпкерлікті де жүзеге асыратын
кәсіпкерлер шыға алады.
Сақтау шартының сол бір немесе өзге түрлеріндегі нақты субъектілік
құрамды кейінірек қарастырамыз.
Сақтау шартының пәні. Бұрын әрекет еткен заңнамада мүлікті сақтау
туралы сөз болған. Яғни сақтау пәні нақтыланбаған. Қазіргі әрекет етуші
заңнамада шарт пәні ретінде заттың (заттардың)1 өзі анықталған. Бұл шешім
орынды және толық түсіндіріле алады. Бұрынғы заңнамада "мүлік" пен "зат"
түсініктерінің арасындағы айырмашылық сірә теориялық сипатқа ие болды.
Соның салдарынан сақтау пәнін анықтау үшін "мүлік" терминін де қолдануға
болар еді. Қазіргі жағдайда, яғни заңнамаға сәйкес мүлік құрамы соншалықты
біртектес болмаған кезде, шарт пәнінің мұндай анықтамасы шарт түсінігін
бұрмалауға алып келуі мүмкін. Сақтау шарты өз бетінше "консервативті" деуге
де болады. Егер сатып алу сату, жалға алу, сыйға тарту және кейбір өзге
шарттар үшін олардың пәндері бола алатын обьектілер аясы бірден кеңейтілсе,
сақтау шарты үшін ол бұрынғы қалпын сақтап қалды.
Сақтау шартының пәні болып қозғалмалы заттар табылады. Олардың
қатарына жеке анықталған заттарды да, тектік белгілермен анықталған
заттарды да жатқызуға болады.
Заттарды сақтауға беру бойынша шек қою (тыйым салу) конституциялық
құрылымды қорғау мақсаттарында заңмен көзделген жағдайларда белгіленуі
мүмкін. Мысалы діни экстремизмді тудыруға бағытталған, терроризмді
(лаңкестікті) насихаттау мен соған бағдарлайтын мазмұны бар әдебиеттерді
сақтауға тыйым салу. Сол бір немесе өзге заттарды сақтауға шек қоятын басқа
да негіздерге өзге тұлғалардың адамгершілігін, денсаулығын құқықтары мен
заңды мүдделерін қамтамасыз ету, мемлекеттің қорғанысы мен қауіпсіздігін
қамтамасыз ету қажеттілігі жатқызылуы мүмкін. Қазақстан Республикасының
"Есірткі құралдары, психотропты заттар, прекурсорлар мен олардың заңсыз
айналымы мен теріс пайдаланылуына қарсы әрекет ету шаралары туралы" Заңының
14-бабының 1 -тармағына сәйкес. "Есірткі құралдарын, психотропты заттар мен
прекурсорларды сақтау Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген
тәртіпте осы қызмет түріне (мамандандырылған мекемелерге) берілген лицензия
негізінде арнайы жабдықталған үй-жайлар да жүзеге асырылады". Сақтау
бойынша арнайы талаптар Қазақстан Республикасының 23 қараша 1995 жылғы
"Дәрілік заттар туралы" Заңымен белгіленеді. Аталған заңның 18-бабының 1
-тармағына сәйкес дәрілік заттар олардың сапасының сақталуына кепілдік
беретін, нормативті-техникалық құжаттамамен анықталатын жағдайларда
сақталуға тиіс.
Егер де қолданылған шараларға қарамастан, зат сақталу кезінде бүлінуге
ұшыраса немесе оның сақталуын қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейтін (мысалы
желдеткіш жүйелер істен шықса, ал зат сақтау кезінде тұрақты түрде
желдетуді талап етсе, бірақ сақтаушы аталған жүйелерді қалпына келтіре
алмаса) жэне жүк беруші тарапынан шаралар қолдануды күтуге болмайтын басқа
жағдайлар туындағанда, сақтаушы сақтау және сату бойынша өз шығындарын өтей
отырып, затты немесе оның бір бөлігін сатуға құқылы.
Затты сақтаушы ретінде ұстау кезеңінде, ол затты пайдаланудан
тартынуға міндетті, Сақтаушының затты пайдалану мүмкіндігі сақтау шартымен
көзделуі мүмкін. Сақтаушыға затты пайдалану құқығын беру кейбір жағдайларда
сақтау үшін төленетін ақшалай төлемнің орный алмастыратын болады. Егер бұл
оның сақталуын қамтамасыз етуге қажет болса, сақтаушы затты пайдалануға
құқылы болады.
Сақтаушы өзіне сақтау үшін берілген мүліккке (затқа) заттық құқықтарды
иеленбейтін болғандықтан, сақталған заттарданалынған нәтижелер (өсімдер)
мен кірістерді меншік иесі мен өзінің арасында бөлу туралы да мәселе
туындамайды. Сақтаушы затты қайтарумен бірге сақтау уақытысында алынған
нәтижелер мен кірістерді де беруге міндетті. Шарттан басқаша көзделуі де
мүмкін, жемістермен табыстар көптеген жағдайларда егер бұл жөнінде
тараптардың келісімі болса, сақтау үшін берілетін кәдімгі сыйақыны толықтай
алмастырады жэне сақтаушының шығындарын өтей алады.
Қауіпті заттарды жою кәсіби емес немесе үшінші тұлға мүдделеріне
жасалғанда оларға зиянның орнын толтыру жүктелмейтін бағыттағы белгілі бір
сот тәжірибесін қалыптастыру талап етіледі. Егер қауіпті заттарды жоюды өз
мүддесі немесе үшінші тұлғалар мүддесі үшін кәсіби сақтаушы жүзеге асырса
дифференциалды тұрғыдан келу талап етіледі. Орын алған жағдайға қарай
зиянды өтеу ішінара немесе толығымен кәсіби сақтаушыға жүктелуге тиіс,
өйткені ол жоғарыда атап өткеніміздей, сақтаумен байланысты қауіптерді
көтереді.
Жалпы аталған қатынастардың табиғаты оларды деликтілік құқық
нормаларымен реттеуге жақынырақ болып табылады. Дәл солар кінәлілік
дәрежесін, қатынасқа түсетін әрбір қатысушының құқыққа қайшылық дәрежесін,
сондай-ақ зиянды өтеудің көлемі мен сипатын жан-жақты ескеруге мүмкіндік
береді. Осы айтылғанды есепке ала отырып, аталған мәселелерді шешудегі
қазақстандық заң шығарушылардың қадамы сәттірек болғанын да атап өтуге
болады.
Жүк беруші, егер заңнамамен, шартпен немесе іскерлік айналым дағды-
ларымен өзгеше көзделмеген болса, сақтаушыға сыйақы төлеуге міндетті.
Сыйақы мөлшері, басқа да шарттар сияқты, бірінші кезекте тараптардың
келісімімен анықталады. Сақтаушы болып кәсіпкер, мәселен ломбардтар,
табылатын ал жүк беруші болып тұтынушы табылған жағдайларда және заңнамамен
көзделген басқа беруші болып тұтынушы табылған жағдайларда және заңнамамен
көзделген басқа да жағдайларда сыйақының мөлшері таксалар, ставкалар,
тарифтер бойынша айқындалуы мүмкін.
Баға, басқа да көптеген ақылы шарттар сияқты, сақтау шарты бойын-ша
оның мәнді жағдайы болып табылмайды, Шартта сыйақы мөлшерін көрсетпеу,
әдетте, сақтау шартының жарамдылығына әсер етпейді. Сыйақы мөлшері мұндай
жағдайларда, әдетте соған ұқсас жағдайларда алынатын сыйақыға сүйене отырып
анықталатын болады.1
Жалпы ереже бойынша сыйақы сақтаушыға сақтау шартының мерзімі өткеннен
кейін бір реттік негізде төленеді. Сыйақы төлеудің басқа тәртібі, соның
ішінде оның ақшалай нысаннан басқа, нысаны заң актілерімен немесе
тараптардың келісімімен көзделуі мүмкін. Кезеңдермен төлеу көзделгенде,
сыйақы әрбір кезең өткеннен кейін бөліп-бөліп төленеді. Егер сақтау шартта
анықталған сақтау мерзімі өткенге дейін тоқтатылса, онда сақтаушыға
сыйақының тиісті мөлшері төленуге тиіс. Егер шартты мерзімінен бұрын
тоқтатудың негізі болып жүк берушінің құқыққа қайшы әрекеттері табылса,
онда логика бойынша сақтаушы сыйақыны толық көлемде алу құқығын сақтап
қалуға тиіс.
Жүк берушінің тағы бір міндеті оның сыйақы төлеу жөніндегі міндетімен
тығыз байланысты. Ол шарт мерзімі аяқталтаннан кейін немесе шартты
тоқтатудың басқа да негіздері туындағанда сақтауға берілген затты қайтарып
алуға міндетті. Шартта жүк берушінің затты уақытша мәселен, сақтаушының үй-
жайларын да жөндеу жұмыстары жүргізілгенде қайтарып алу міндеті көзделуі
мүмкін.
Кейбір жағдайларда жүк беруші затты алуға, бірақ өзінің сыйақы төлеу
жөніндегі міндетін орындамауға мүдделі болуы мүмкін. Сол кезде сақтаушы
затты ұстап қалу жөніндегі шұғыл санкцияны қолдана алады, сонда жүк беруші
затқа иелік ету мүмкіндігінен уақытша айырылады. Сонымен затты қайтып аяу
бір уақытта жүк берушінің құқығы да, міндеті де болып табылады деген
қорытынды жасауға болады.
Егер затты қайтып алуды жүк берушінің міндеті қырынан қарастыратын
болсақ, онда оның оны тиісті түрде орындамауына байланысты жағымсыз
салдарға кезігетінін атап өтуге болады. Мысалы, жүк беруші өзіне сақтау
қызметін көрсетуді қажетсінбей қалуы мүмкін, алайда, егер зат сақтаушыда
қалса, жүк беруші сақтаушыға сол бұрынғы мөлшерде одан әрі сақтағаны үшін
сыйақы төлеуге міндетті.
Жүк беруші сақтау шыға затты ұстау бойынша шыққан шығындарды өтеуге
тиіс. Бұл шығындарды жай және төтенше деп бөлуге болады. Жай шығындар
сақтауға берілген заттарды сақтаушымен іс жүзінде сақтау үшін жүргізілген
қажетті шығындар болып табылады.
Егер шартпен өзгеше көзделмесе, сақтау бойынша шығындар сыйақы
сомасына енгізіледі. Олар, сондай-ақ жеке есептелуі де мүмкін. Ақысыз
сақтау кезінде жүк беруші тек сақтау шығындарын ғана өтеуге міндетті.
Тәжірибеде кәсіпкерлердің сақтау құнына сол бір немесе өзге шығындарды
қосып жіберетін жағдайлары жиі кездеседі. Егер олар сақтаушымен іс жүзінде
жузеге асырылмаса, онда жүк беруші негізсіз төленген соманы қайтаруды
немесе оның сақтаудың болашақ кезеңдері үшін төлем ретінде есептелуін талап
етуге құқылы.
Сақтаушының шығындары, ол өз қажеттіліктері үшін жалға алатын және
соның бос алаңдары сақтау қоймалары ретінде пайдаланылатын, қойма үшін
төлейтін жалға алу ақысынан құралуы мүмкін. Мұндай жағдайда шығындар нақты
жүк берушінің заттарын сақтауға берілген алаңға пропорционалды үй-жай үшін
жалға алу ақысының жалпы сомасынан есептелуге тиіс. Қойманы белгілі бір
тауарларды сақтауға бейімдеуді өтінген клиент жүк берушілердің сұраныстарын
ескере отырып, сақтаушы желдеткіш, жылыту жүйелеріне және т.б. орнату
бойынша шығындар жұмсауы мүмкін, Мұндай жағдайларда сақтаушының шығындары
қажетті деп танылуға тиіс. Бірақ оларды жекелеген жүк берушімен өтеу
қажетті деп танылуға тиіс. Бірақ оларды жекелеген жүк берушімен өтеу оның
тауарларын (заттарын) сақтаудың ұзақтығы мен көлемін, осының саддарынан
оның көретін қосымша пайдасын ескерумен жүргізілуге тиіс. Бұл қажетті
шығындар деген түсініктің біртектес емес болып табылатындығын куәландырады.
Кейде ол айқын және іс жүзінде қажетті шығындарды қамтуы мүмкін. Ал егер
сақтаудың сапасын жақсартатын қосымша шаралар қолдану бойынша жүк берушінің
тілегі білдірілсе және ол сақтаушымен келісілсе, олардың қатарына кәдімгі
жағдайларда ұсынылмауы мүмкін болатындары да жатқызыла алады.
Сақтау міндеттемесінің мәнісіне орай, сақтау бойынша шығындардың
есебін сақтаушы жасауға тиіс. Заңнамамен бұған қатысты өзге ережелер
белгіленуі мүмкін. Мәселен, арестке алынған мүлікті сақтаудың тәртібі мен
жағдайлары туралы нұсқаудың 4-тармағына сәйкес арестке алынған мүлікті
сақтамағаны үшін шығындарды өтеу сот орындаушымен құрастырылған есеп
бойынша жүргізіледі. Ол, жоғарыда атап өткеніміздей, сақтау шартын жүк
беруші ретінде бекітеді. Сот орындаушысымен құрастырылған сақтау
шығындарының есебімен сақтаушы келіспеген жағдайда, ол оны белгіленген
(претензиялық және соттық) тәртіпте даулай алады.
Төтенше шығындар алдын ала жоспарланбайды. Осыған орай, төтенше
шығындар шартпен көзделген сыйақы сомасына немесе шығындар құрамына
енгізілмейді. Егер де сақтау күтпеген шығындардың пайда болу қаупімен
байланысты болса немесе жүк берушінің өзі өзін күтпеген шығындарға
жатқызылуы мүмкін шекті соманы алдын ала анықтай алады. Онда төтенше
шығындардың келісілген сомамен қамтылмаған бөлігі сақтаушының есебіне
жатқызылатын болады (оның қаупіне). Әрине, құқықтар мен міндеттерді
осылайша бөлу кәсіпкерлік сақтау шарттарында ғана мүмкін болады.
Төтенше жағдайларда әрекет ете отырып, сақтаушы тапсырыссыз әрекет
етуін тұлға рөліне тап болады. Сақтаушының құқықтық жағдайының ерекшелігі
оның шартқа сәйкес, әдетте, қажетті төтенше шаралар қолдануға
міндеттілігінде. Бұл туралы да біз жоғарыда айтқанбыз. Егер мүмкіндік
болса, ол бұл шараларды және олардың болжамды, мүмкіндігінше дәл шығындарын
жүк берушімен келісіп алуға тиіс. Бұл жағдайда осы шығындар қажетті
шығындарға теңестірілетін болады, ал сақтау шарты белгілі бір бөлігінде
өзгертілетін болады.
Күттілмейтін жағдайда әрекет ете отырып, сақтаушы, жүк берушіні
хабарландыру мүмкіндігіне ие болмай, қандай төтенше шығындар жасау
керектігін өзі жеке анықтай алады. Бірақ соңынан сақтаушы шығындар мен
олардың мөлшерінің қажеттілігін дәлелдеуде тәжірибелік қиыншылықтарға
кездесуі мүмкін.
Бірінші мүмкіндік кезінде-ақ ол алдағы төтенше шығындар туралы жүк
берушімен келісіп алуға тиіс.
Шартпен көзделген сақтау мерзімі немесе мерзімсіз сақтауға (талап
етілмелі) өткізілген затты қайта алу үшін сақтаушымен жүк берушіге берілген
қисынды уақыт мерзімі өткеннен кейін жүк беруші сақтауға өткізілген затты
қайтып алуға міндетті. Жүк беруші аталған әрекетті келісілген күнде немесе
сағатта (сағаттарда) жүзеге асыруға міндетті. Сақтау белгілі бір қызмет ету
тәртібі бар ұйымдармен жүзеге асырылатын жағдайларда жүк беруші затты
сақтаушы ұйымның жұмыс уақыты кезінде қайтып алуға міндетті.
Шарт мазмұнынан (міндеттеме мәнісінен) оның әрекет ету мерзімінің
аяқталуы сөзсіз оның тоқтатылуына алып келетіндігін және шартты қайта
күшіне енгізуге жол берілмейтіндігін білдіруі мүмкін. Мысалы, даулы
заттарды сақтау, тұтынылатын заттарды сақтау және т.б. объективті түрде
шарттың одан әрі жалғастырылмайтынына алып келеді. Мұндай жағдайлар орын
алмаған кезде шарттық қатынастарды жалғастыру мүмкін болады. Бұл үшін
сақтаушымен, оның шарттық әрекет етуіне қарсы емес екенін куәландыратын,
конклюдентті әрекеттерді жасау маңызды болады. Егер жүк берушімен болжанған
шарттың ұзартылуы (пролонгация) орын алса. онда жүк берушіге ықпал ету
шаралары қолданыла алмайды немесе оларды қолдану заңсыз боп танылады.
Аталған ықпал ету шараларының мэнісі келесідей. Затты қайтып алу-дан
жалтарып жүрген жүк берушіге оның меншік құқығына әсер ететін репрессивті
шаралар қолданылады. Жүк берушінің заты оның еркіне қара-мастан альшып
қойылады. Бүған қоса, жалпы жүк берушінің мүліктік аясына әсер ету орын
алады. Одан сыйақының тиісті сомасы және мүлікті сақтау бойынша шығындар
өндіріледі, сондай-ақ оған борышқор жүк берушінің мерзімді өткізіп алумен
келтірілген залалды өндіріп алу түріндегі шарттық жауапкершілік санкциялары
да қолданылады. Аталған барлық шараларды қолданудан алынған жиынтық
(мүліктік) нәтиже, әрине, жүк берушінің сақтаушы алдындағы міндеттемелердің
(соның ішінде жауапкершілікті де қоса) іс жүзіндегі мөлшерінен аса
алмайтындығын атап өткен жөн.
Мазмұнын ашып көрсеткен шараларды қолданудың негізі болып жүк
берушінің өз затын қайтып алудан айқын (дәлелдемелі) жалтаруы табылады.
Мысалы ол сақтау шартының қайтадан басталмайтындығы туралы сақтаушымен
жазбаша хабарландырылады, ол бұл туралы білді немесе білуге тиіс болды және
т.б. Кемінде бір ай бұрын ескерткенмен (заң ескерту нысанын нақтыламаған,
бұл шартта белгіленуге тиіс) кейін жүк беруші жалтарған кезде сақтаушы
затты Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізушілік кодексімен
көзделген тәртіппен сақтуды талап етуге құқылы.1
Заң актілерімен немесе шартпен көзделген жағдайларда сақтаушыға
сақталып жатқан затты соттан тыс тәртіпте өндіріп алу құқығы берілуі
мүмкін.
Затты (заттарды) сатудан алынған сомалар, барлық жағдайларда
сақтаушыға тиесілі сомалар шегеріле отырып жүк берушіге берілуге тиіс.
1.2 Сақтау шарты бойынша жауапкершілік
Тараптардың жауапкершілігінің жекелеген сәттерін белгілі бір мәселелер
аясында жоғарыда қарастырып өткенбіз. Біз мұндай жолды әдіснамалық тұрғыдан
дұрысырақ деп есептейміз, өйткені соның арқасында тараптардың міндеттері
мен олардың құқықтық жағдайының басқа да ерекшеліктері жақсы сипатталады
(нақтыланады).
Даулы жағдайларды шешу және кінәлі тұлғаларды жауапқа тарту үшін
азаматтық құқықтағы жауапкершілік туралы жалпы ережелерді кеңінен қолданған
жөн екенін атап өткен дұрыс. Сақтау стандартты шарттың институт, ал
жауапкершілік бойынша талап етілмелі ерекшелік оны реттейтін нормаларда
ескерілген.
Сақтау шартында кәсіпкерлермен қатар кәсіпкер еместер де жиі көрінеді.
Сондықтан, жалпы ереже бойынша, сақтаушының жауапкершілігі, борышқордың
жауапкершілігі сияқты. Оның кінәлі іс-әрекетіне (әрекетсіздігіне)
негізделеді. Сақтаушы сақтауға алынған заттың жоғалғаны, кем шыққаны немесе
бүлінгені үшін егер ол заттың жоғалуы, кем шыққаны немесе бүлінуін өзінің
кінәсінен болмағанын дәлелдемесе, жауап береді. Сақтаушы шарт бойынша басқа
міндеттемелерді орындамағаны, тиісті түрде орындалмағаны үшін де, егер
соның салдарынан жүк берушіге зиян (залалдар) келтірілсе немесе айып төлеу
түріндегі жауапкершілік санкциялары көзделсе, кінәлі жауапкершілікке
тартылады.
Сақтауды өзінің кәсіпкерлік қызметіне орай жүзеге асыратын тұлға, тек
заттың жоғалуы, кем шығуы немесе бүлінуі дүлей күштің салдарынан не заттың
өзіне тән ерекшелігінен, не жүк берушінің қасақана пиғылынан немесе өрескел
абайсыздығынан болған жағдайларда ғана заттың сақталмағаны үшін
жауаптылықтан босатылады. Кәсіптенген сақтаушыға заттың кез келген
кездейсоқ жоғалуы, кем шығуы немесе бүлінуі үшін кінәлі жауапкершілік
немесе керісінше, жауапкершілік жүктелетіндігі (сақтау шартымен) көзделуі
мүмкін. Бұған әрине, олардың заттың өзіне тән қасиеттері не жүк берушінің
қасақана пиғылы немесе дөрекі абайсыздығы салдарынан болатын жағдайлар
кірмейді.
Егер мерзімді сақтау шартында көзделген сақтау мерзімі немесе
мерзімсіз сақтау шарты бойынша затты қайтып алу үшін сақтаушымен көзделген
қисынды мезгіл өткен соң жүк беруші затты қайтарып алмаған болса, сақтаушы
өз тарапынан қасақана пиғыл немесе өрескел абайсыздық болғанда ғана бұл
заттың жоғалғаны, кем шыққаны немесе бүлінгені үшін жауап береді.
Жалпы ереже бойынша жүк берушіге заттың жоғалуы, кем шығуы немесе
бүлінуінен келтірілген залалдар сақтаушымен ҚР АК 350-бабына сәйкес
өтеледі. Яғни, ҚР АК 9-бабының 4-тармағына сәйкес анықталатын зиянды толық
көлемде өтеу туралы сөз болып отыр. Табыс алу үшін жүк берушімен
қолданылған шаралар жэне осы үшін онымен жасалған дайындықтар ескерілетін
болады.
Кез келген жағдайда жоғалған, кем шыққан, бүлінген мүліктің іс
жүзіндегі шығынының құны өтелетін болады. Егер сақтауға өткізу кезінде
шартта немесе өзге жазбаша құжатта көрсетілгендей заттың бағалануы жүзеге
асырылған болса, сақтаушының жауапкершілігі бағалау сомасына сүйене отырып
анықталатын болады. Ол барлық жағдайларда даулана алады.
Ақысыз сақтау кезінде сақтаушының міндеттемелерді бұзғаны үшін мөлшері
іс жүзіндегі зиянмен шектелген жауапкершілік туындайтын болады.
Ақысыз сақтау кезінде жүк берушіге заттың жоғалуынан, кем шығуынан
немесе бүлінуінен келтірілген залалдар:
1) затты жоғалтқаны немесе оның кем шыққаны үшін - жоғалған немесе кем
шыққан заттың құны мөлшерінде;
2) заттың бүлінгені үшін - оның кұны төмендеген соманың мөлшерінде
өтеледі.
Егер сақтаушы жауап беретін заттың бүліну і салдарынан, зат сапасын
соншалықты өзгергендігінен оны бастапқы мақсат бойынша пайдалану мүмкін
болмайтын жағдайда, егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе,
жүк беруші одан бас тартуға және сақтаушыдан бұл заттың құнын өтеуді,
сондай ақ басқа да залалдардың орнын толтыруды талап етуге құқылы.
Егер сақтаушы затты сақтауға қабылдағанда бұл ерекшеліктер туралы
білмесе және білуге тиіс болмаса, жүк беруші сақтаушыға заттың өз
ерекшеліктерінен туындаған залалдардың орнын толтыруға міндетті.
2 тарау. Сақтандыру туралы жалпы ережелер
2.1 Сақтандыру жіктелуінің негіздері
Қазіргі жағдайда сақтандыру -бұл өмірдің әртүрлі салаларында барынша
жиі болатын жағдайлардың теріс әсерінен заңды тұлғалар мен азаматтардың
мүдделерін қорғау әдістерінің бірі.
Адамдар жиі өрттерден, су тасқыны, сел және осылар сияқты т.б.
жағдайлар нәтижесінде өздерінің қозғалмайтын және қозғалатын мүліктерінен
айырылу мүмкіндігінен сақтануды қалайды. Кәсіпкерліктің дамуы тиісінше
тәуекелдердің өсе түсуіне әкелді, олар іскерліктегі әріптестердің сенімсіз
болып шығуы, нарықтағы бағалар (құндылықтар) кенет өзгеріп кетуіне, шарт
бойынша әріптестердің банкротқа ұшырауына байланысты болуы мүмкін шығындар
болады. Өз кезегінде бұл сақтандырудың дамуына қосымша түрткі болды. Уақыт
ағымында мұндай қажеттілік азаймайды, керісінше азаматтар мүліктік жағдайы
жақсаруының және кәсіпкерлік дамуының салдарынан сақтандырудағы қажеттілік
одан әрі өсе түседі.
Айтылғандардың сенімділігін Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығымен № 491. 27 қараша, 2000 жылы бекітілген, 2000-2002 жылдары
Қазақстан Республикасында сақтандыруды дамытудың Мемлекеттік бағдарламасын
қабылдау фактісі растайды. Бұл бағдарламаның мақсаты ретінде қазіргі
заманға сәйкес және тұрақты ұлттық сақтандыру нарығын қалыптастыру
белгіленген (аталған). Мұндай сақтандыру нарығы мемлекеттің, азаматтардың
және шаруашылық субъектілердің мүдделерін қорғаудың шынайы құралы болуы
қажет. Осымен қоса тиімді сақтандыру жүйесін құру, мемлекеттік әлеуметтік
саясаттың бір құрамасы ретінде де танылуы керек.
Бағдарламада атап өтілгендей, сақтандыру саласы адам өмірінің
өндірістік жөне әлеуметтік-экономикалық қызметтерінің барлық жағын қамтиды.
Сақтандырудың дәстүрлі орын толтыру (компенсациялық) міндетімен бірге өзге
де міндеті қарастырылған. Енді сақтандыру жинақтау -қаражат сақтау міндетін
де атқаруы қажет.
Сақтандырудың мәні бір қатар факторлармен анықталады. Ол мемлекет
тарапынан қаралған шаралар көлемі мен сипатынан тәуелсіз халық пен
ұйымдардың әртүрлі мүдделерін қосымша қорғауды ұсынуға мүмкіндік береді.
Табиғи және техногендік апаттар, әсерлерін жою бойынша шығындардың негізгі
ауыртпалығы қазіргі уақытта оның мүмкіншіліктері объективті шектеулі болып
келетін мемлекеттік бюджетке түседі. Сақтандыру осы қолайсыздықты жоюы
тиіс. Бұдан басқа сақтандыру механизмін пайдалану өндірісте қолданылып
жүрген технологияның жетілдірілуіне, кәсіпкерлік қызметтің жедел дамуына
мүмкіншілік береді.
Сақтандыру жүйесі республика экономикасы тұрақты дамуына, халықты
әлеуметтік қорғауды көтеру үшін қосымша негізді құруға, азаматтар мен
шаруашылық субъектілер мүлкін сақтандыруға әсер етуі қажет.
Сақтандыру мәселелері медицинаны қоса алғандағы әлеуметтік қамтамасыз
ету мәселелеріне тікелей қатысты. Қазіргі заманғы сақтандыру индустриясын
құру мемлекетке келесі міндеттер қатарын шешуге мүмкіндік береді:
1) табиғи-техногендік сипаттағы қарастырылмаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 тарау. Сақтау және сақтандыру шаралары туралы түсінік
1.1 Сақтау шартының түсінігі, түрлері және элементтері
1.2 Сақтау шарты бойынша жауапкершілік
2 тарау. Сақтандыру туралы жалпы ережелер
2.1 Сақтандыру жіктелуінің негіздері
2.2 Қазақстан Республикасының Қайта сақтандыру жүйесінің дамуы және
оны жетілдіру жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Сақтау шарты бойынша бір тарап (сақтаушы) оған екінші тараптың (жүк
берушінің) берген затын сақтауға және бұл затты сақталған күйінде қайтаруға
міндеттенеді (ҚР АК 768-6.1-т.).
Сақтау мәселесін баяндайтын бірқатар теориялық зерттеулерде атап
өтілгендей сақтау қызмет көрсетудің ерекше түрі, соның ішінде қызмет
көрсетулердің ішінде азаматтық-құқықтық міндеттемелер арқылы қамтамасыз
етіле алатын кең таралған түрлерінің бірі болып табылады.
Қазіргі қоғамда сақтау бойынша қатынастардың кеңінен таралуын толық
түсінуге болады. Азамат өз үйінен шығып, қоғамдық орындарға барғанда-ақ
заттарды сақтауға беру қажеттілігі жиі туындайды. Мұндай жағдайларда азамат
үшін шарт еркіндігі, біз бұған мән бермесек те, елеулі түрде шектеледі.
Білім беру, дәрігерлік, өзге де мекемелерде, ұйымдарда, театрлар мен т.б.
жерлерде сырт киімді гардеробқа өткізу талабы белгіленуі мүмкін. Дүкендерде
(сауда кәсіпорындарда) сөмкелерді, қол сандықтарды, кейстер мен өзге де
ұқсас заттарды сақтауға өткізуді талап ете алады.
Жалпы пайдаланыстағы орындарда (базаларда) саудамен айналысатын
кәсіпкерлер базарларға тиесілі үй-жайларда сақтау қызметін пайдалана алады.
Жалпы кіші кәсіпкерлік субъектілеріне (сауда фирмаларына) өз тауарларьгаың
сақталуын қамтамасыз ету үшін сақтаумен кәсіби түрде айналысатын
субъектілердің қызметтерін пайдалану тиімдірек болып та-былуы мүмкін. Бұл
аталған кэсіпкерлерге қайта үй жайларының кұрылысына (оларды сатып алуға)
оларды жалға алуға, күзетуге, сондай-ақ қойма жабдықтарын сатып алуға
қомақты соманы жіберуге мәжбүр болғанның орнына өзінің айналым қаражаттарын
жұмсамауға мүмкіндік береді.
Сақтау қажеттілігі заңдардың талаптарына сәйкес туындайтын жағдайлар
да орын алады. Мысалы, арестке алынған мүлікті, мұраға қалдырылған мүлікті,
кеден қоймаларындағы мүлікті және т.б. сақтау жүзеге асырылады.
Заттардың белгілі бір түрлері тек тиісті жағдайлары бар, заттардың
сақталуын камтамасыз ете алатын (соның ішінде ұрлаудан сақтай алатын),
оларды беру мен сақтауға қабылдаудың тиісті режимін қамтамасыз ететін
сақтаушылармен ғана сақтала алады. Әрине, мұндай жағдайларда да заттарды
сақтауға беру қажеттілігі туындайтын болады.
Яғни, сақтау бойынша міндеттеменің туындауы әртүрлі себептермеи
жетеленуі мүмкін және ол тек сақтау шартына ғана байланысты туындамайды.
Алайда сақтау шарты басқа да барлық жағдайларда осындай міндеттеменің
туындауының негізі болып табылады. Сақтаушы тұлға мен заттарды сақтауға
берген тұлғаның құқықтары мен міндеттері шартқа сәйкес сақтау туралы
ережелермен анықталатын болады. Қазіргі жағдайларда мүлікті сақтау бойынша
міндеттердің тұлғаға оның еркінен тыс жүктелуі сирек кездесетін жағдайларды
қоспағанда, мүмкін емес екенін атап өткен жөн. Сондықтан біз, мұны қаласақ
та, қаламасақ та сақтау шартының құрылымына жүгінуге мәжбүр боламыз.
1 тарау. Сақтау және сақтандыру шаралары туралы түсінік
1.1 Сақтау шартының түсінігі, түрлері және элементтері
Сақтау қолданылатын аялар сақтаудың жекелеген түрлерін сондай-ақ,
сақтау қатынастарын реттейтін заңнама актілерін қарастыру (атап өту)
кезінде тағы бір рет ситтатталатын (нақтырақ) болады.
Пост кеңестікте сақтау институтының қазіргі жай күйіндегі мәселелерін
жан-жақты баяндаған аз ғана авторлардың бірі - М.И.Брагинский.1 Оның сақтау
қамтамасыз етілетін мүмкін болатын заңдық құрылымдарды талдауы назар
аударуға тұрарлықтай (біз осындай құрылымның негізі болып тікелей сақтау
шарты табылатындығын атап өттік).
Аталған автор сақтау бойынша қатынастардың төрт негізгі құрылымын
ажыратады. Біріншісі ретінде, біз айтқандай, шарт үлгісі аталады. Ол
бүтіндей және толығымен заңды анықтама аясына сай келеді. Бұл құрылымға
деген қажеттілік немесе мұқтаждық сақтау қызметі дербес сипатқа ие болғанда
туындайды.
Сақтау бойынша міндеттеме басқа түрдегі шарттар мазмұнына кіретін
жағдайлар туындауы мүмкін. Бұл объективті де субъективті де факторлармен
түсіндірілуі мүмкін.
Осылайша сақтау жөніндегі міндеттемелердің қалған құрылымдары, олардың
басқа шарттардың мазмұнына кіруіне негізделеді.
Бұл жағдайларда да, сақтау бойынша қатынастардың қалған үш құрылымын
ажыратып алуға мүмкіндік беретін вариациялар мүмкін болады.
Екінші құрылым болып сақтау бойынша міндеттеменің бір тұтас күрделі
шартқа енуі табылады. Сонымен бірге мұндай шарт сақтаусыз әрекет ету
мүмкіндігіне ие болмауға тиіс. Мұндай шарттың мысалына тасымалдау шарты
жатады. М.И.Брагинский Г.Ф.Шершеневичке сілтеме жасайды (Шершеневич Г.Ф.
Курс торгового права. Т. II. С.-Петербург, 1908ж.240-б.). Г.Ф.Шершеневич
тасымалдау шартында мынадай төрт элементті ажыратқан: жеке жалға алу;
мүліктік жалға алу; тапсырыс және жүк. Осы элемент (сақтау) тек тасымалдау
шартында ғана емес, сондай-ақ басқа да күрделі шарттарда, соның ішінде
кепіл, консигнация (тауарларды сатуға беру туралы шарт) шартында, почта
байланысының қызметтерін көрсету кезінде және т.б. бар.
Сақтау күрделі емес, аралас шарттың да құрамына ене алады. Сақтаудың
аралас шарттың құрамына енуі екі құрылымды мүмкін етеді.
Бірінші құрылым (яғни жалпы тізім бойынша үшінші) кезінде сақтау
шарттағы тараптың негізгі міндеттемесіне қызмет көрсетеді. Яғни оның өзі
қосымша болып табылады. Оны ашатын мысалдарға бірнешеуін келтіруге болады.
Мәселен, сақтау бойынша қосымша міндеттеме тараптардың келісімімен көлік
экспедициясы, мердігерлік комиссия, тапсырыс шарттарында көзделуі мүмкін.
Төртінші құрылым сақтау бойынша міндеттеменің басқа міндеттемелермен
қатар орын алуын (басымды немесе кем дегенде теңдей тәртіпте) көздейтін
болады. Сақтаушы өзіне экспедициялық қызмет көрсету бойынша, жүк беруші
пайдасына қосымша мердігерлік жұмыстар атқару және т.б. міндеттерді
қабылдауы мүмкін.
Сол бір немесе өзге құрылымды қолдану, сақтау бойынша қызмет
көрсететін субъект пен оның несие берушісі қатынастарының тәжірибелік
мәселелерін шешуге әрине ықпал етеді. Алайда, біздің ойымызша, сақтау
жөніндегі жалпы, негізгі ережелердің де маңызын кемсітпеген жөн.
Елеулі айырмашылық сақтаудың күрделі шартқа енуі мен сақтаудың аралас
шартқа енуі арасында айқын көрініс табады. Бірақ, жоғарыда айтылғанды
ескере отырып, М.И.Брагинскийдің "сақтау шарттың басқа элементтерімен
қосылып кететін күрделі шартқа қарағанда оған белгіленген біртұтас құқықтық
режимге бағынады... аралас кезінде АК 412-бабы күшіне енеді"1 деген
біржақты пікірі дұрыстау емес деген ойдамыз, Мүмкін, күрделі шарт
қатынастарын тікелей реттейтін нормалар әрекетінің басымдығы және сақтау
туралы нормаларды қолдану мүмкіндігі туралы айтқан жөн болар. Әйтпегенде,
күрделі шарттар аясында "жүк элементін"'(сақтауды) бөліп көрсету мәнісінен
айырылады. Бұған қоса, заңнаманы осылай талқылау арқылы біз бірқатар ұқсас
жағдайларда сақтау туралы нормалардың жалпы (бағыттаушы) маңызын елеулі
түрде төмендетіп аламыз. Сақтаушылар және жүк берушілер деп тікелей
аталмаған субъектілердің құқықтары мен міндеттерін анықтауда айтарлықтай
қиыншылықтар туындайды, алайда олардың іс жүзіндегі жағдайы сақтаушы мен
жүк берушінің жағдайы сияқты болып табылады немесе соған жақынырақ болады.
Сақтау шартын (міндеттемесін) аралас шарттардан бөлектеген жөн. Бұл
сақтау шартының өзі туралы толық пікір (әсер) алуға мүмкіндік береді.
Сақтау шартының қарым-қатынасы туралы осы мәселені баяндауда
А.П.Сергеева мен Ю.К.Толстойдың редакторлығымен шыққан азаматтық құқық
оқулығының авторлары қомақты үлес қосты.
Аталған оқулықтың авторлары атап өткендей, сақтаудың жалга алу мен
асудадан ерекшелігі - сақтаушының мүліктің сақталуын оны пайдалану
құқықтарын иеленбей қамтамасыз етуге тиіс екенінде. Ал жалға алушы мен
несие беруші мүлікті пайдалану құқығын иеленеді.1 Яғни екі жағдайда да
мүлікті уақытша иелікке берудің мақсаттары әртүрлі (осының өзі салыстырмалы
талдау жасауға түрткі болды).
Аталған ерекшелікке сүйене отырып, сақтаушының әрекеттерін, егер ол
өзінің шарттық өкілеттіктерін асыра отырып, мүлікті пайдаланатын болса,
заңсыз деп тануға болады. Жалға алу шартында сақтау элементін бөліп көрсету
мүмкін емес, өйткені жалға алушы, мүлікті уақытша болса да өз иелігіне ала
отырып, оны өз мақсаттары үшін сақтайтын болады. Мүліктің сақталуын
қамтамасыз ету бойынша жалға алушының міндеттері тікелей мүлікті жалға алу
шартынан туындайды (тек осы шарттың ерекшелігін құрайды). Жоғарыда мүлікті
жалға алу шартын қарастыра отырып, біз мүлікті ұстау жөніндегі ауыртпалық
сәйкесінше жалға алушыға өтуге тиіс екендігі туралы айтқанбыз. Егер де
сақтау шарты туралы сөз қозғайтын болсақ, онда мүлікті ұстау ауыртпалығын
сақтаушыға беруге жол берілмейді.
Осы айтылған сөз аралас шарттардың соның ішінде жалға алу элементтері
бар сақтау шартының бекітілуін жоққа шығармайды. Мұндай сәттерде, тиісінше
жалға алу немесе сақтау туралы нормаларды қандай пропорцияда, тараптардың
қандай қатынастарына қолдануды анықтау міндеті туындайды. Бұл жөнсіз мәселе
емес. Мәселен, жалға беруші мүлікті жалға бере отырып, затты пайдалану
нәтижесінде оның мүмкін болатын тозуымен алдын-ала келіседі. Ал, жеке
беруші болса затты бұрьшғы күйінде, тозусыз қайта алуға жиынтық айырмашылық
айқын көрінеді. Қандай нормалар басымды болып табылады, тараптар
мүдделерінің балансы қайда? Бұл даулар бойынша істерді шеше алатын аяттар,
сондай-ақ зерттеушілер мен азаматтық қүқықтың өзге де мамандары үшін
күрделі сұрақтар болып табылады. Сондықтан олардың мәнісіне, мазмұнына
нормативтік реттелуі мен осыған байланысты, мүмкін болатын тәжірибелік
айырмашылықтарға сүйене отырып біз сақтаумен заем сақтау мен қозғалмайтын
мүлікті күзету шарттарын ажыратамыз.
Бірақ біз аталған оқулық авторларының мынадай пікірімен келіспейміз:
"сақтау шартын, басқа азаматтық-құқықтық міндеттемелердің құрамдас
бөліктері болып табылатын мүліктің сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі
міндеттерден ажырату қажет. Дәлірек айтқанда, мұндай міндеттер заңмен
мердігерге (АК 914-бабы) тасымалдаушыға (АК 796-бабы) комиссионерге (АК 998-
бабы) және бірқатар өзге міндеттемелердің қатысушыларына жүктеледі. Осындай
және соларға ұқсас барлық жағдайларда тараптардың өзара қарым-қатынастары
сақтау шарты туралы нормалармен емес тиісті шарттар туралы ережелермен
реттеледі". Келіспеушілік себебін жоғарыда атап өткенбіз. Жалға алушы
мүлікті өз мақсаттары үшін алатын жалға алуға қарағанда, кәдімгі сақтаушы
сияқты, мердігер де затты құр сақтайды және мердігердің осы міндетінің
тәртібін реттеу үшін мердігерлік туралы нормалардың өзі жеткіліксіз
болғанда сақтау туралы нормалар қолданылуға тиіс. Енді шарттың өзін нақты
қарастыруға көшейік.
Әрекет етуші заңнамада сақтау шартының бірқатар түрлерінің тәртібі
ретке келтірілген. Ең алдымен, сақтаудың барлық шарттары үшін маңызды
болатын сақтау туралы жалпы ережелер бөліп қарастырылады. Олармен кәдімгі
(тұрмыстық) сақтау да реттеледі.
Субъектілік қатарындағы айырмашылықтарға, мазмұнындағы кейбір
ерекшеліктер мен нормативтік бекітілуіне байланысты сақтау шартының мынадай
түрлері ажыратылады:
1) заттарды ломбардта сақтау;
2) құндылықтарды банкте сақтау;
3) көлік ұйымдарының сақтау камераларында сақтау;
4) ұйымдардың киім ілгіштерінде сақтау;
5) қонақ үйде сақтау;
6) даулы заттарды сақтау - секвестр.
Кәсіпкерлік аясындағы қарым-қатынастарды реттеу үшін арнайы көзделген
жэне осыған орай нысанындағы тараптардың құқықтары мен міндеттеріндегі
елеулі ерекшеліктерге байланысты жеке бөліп қарастырылатын сақтау шартының
тағы бір түрі болып тауарлы қоймада сақтау шарты табылады.
Сақтау шарты туралы нормалар Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінде, 39-тарауда(768~802-баптар) қамтылған. Сақтау қатынастарына
қатысты нормалар сондай-ақ өзге де заңдық және заңға сәйкес нормативтік
актілерде көрініс тапқан. Оларға мыналарды жатқызуға болады: 31 тамыз 1995
жылғы Қазақстан Республикасының "Қазақстан Республикасындағы банктер және
банк қызметі туралы" Заңы, 19 қаңтар 2001 жылғы Қазақстан Республикасының
"Астық туралы Заңы, 20 шілде 1995 жылғы Қазақстан Республикасы
Президентінің "Қазақстан Республикасындағы кеден ісі туралы" Заң күші бар
Жарлығы, 10 шілде 1998 жылғы Қазақстан Республикасының "Есірткі құралдары,
психотропты заттар, прекурсорлар мен олардың заңсыз осы заңның атауын
тексеру керек айналымы мен теріс пайдаланылуына қарсы әрекет ету шаралары
туралы" Заңы және басқа да жекелеген заңдар. Заңға сәйкес нормативтік
актілерге мыналар жатады: ҚР Ұлттық банк Басқармасымен 16 шілде 1995 жылы
бекітілген Ломбардтар туралы Ереже, Қазақстан Республикасы Әділет
министрінің 17 сәуір 2000 жылғы № 35 бұйрығымен бекітілген арестке алынған
мүлікті сақтаудың тәртібі мен жағдайлары туралы нұсқау, Қазақстан
Республикасының Министрлер Кабинеті тұсындағы кеден комитетінің 6 шілде
1995 жылғы № 125 бұйрығымен бекітілген, Кеден қоймалары туралы Ереже;
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 22 ақпан 2000 жылғы № 273 "Астық пен оны
қайта өңдеу өнімдерін элеваторларда қабылдау, сақтау, қайта өңдеу бойынша
қызметті лицензиялаудың жекелеген мәселелері туралы" қаулысы. Бұл, сондай-
ақ сақтау мәселелері жөніндегі нормативті актілердің түпкілікті тізімі
емес.
Сақтау шартының мерзімі. Сақтауды реттейтін АК нормаларының мағынасына
сәйкес сақтау шарты қысқа мерзімді ретінде бекітілуі мүмкін.
Мерзімдік белгісі бойынша дәл осы шарттарды бөлудің тәжірибелік маңызы
бар. Бұл олардың нысанының ерекшеліктерімен байланысты (оларды ауызша
бекітуге мүмкіндік беретіндігімен). Қандай мерзімнің қысқа болып
табылатындығы көрсетілмеген кейбір жағдайларда шарт мерзімі қалыптасқан
жағдайдан айқындалуы мүмкін. Мәселен, театрдың, стадионның, мұражайдың киім
ілгішіне сақтауға өткізілетін зат соларда болатын уақытқа ғана сақталады.
Қысқа мерзімді шарт сол бір немесе өзге мекеменің жұмыс тәртібіне
бағдарланатын киім ілгіштің жұмыс тәртібінің ұзақтығы бойынша анықталуы
мүмкін.
Зат көлік ұйымдарының сақтау камераларына өткізілгенде сақтау мерзімі
сақтаудың тиісті ережелерімен анықталады және бірнеше тәуліктен аспайды.
АК 773-бабында сақгау шартын талап етілмелі мерзімге немесе мерзімін
көрсетпей бекіту мүмкіндігі туралы айтылады. Онымен қатар жоғарыда атап
өтілгендей сақтаудың мерзімді шарттары да бекітілуі мүмкін.
Соңғыларының мерзімі сақтаушы міндеттерінің уақыт ішіндегі шектерін
анықтайды. Басқа тұстарында ол талап етілмей немесе мерзімсіз шарт сияқты
әрекет ете алады. Тек, мерзімді шарт бойынша сақтаушы мерзімнің аяқталу
сәтіне затты қайтарудың барлық жағдайларын (мүмкіндіктерін) қамтамасыз
етуге міндетті екенін есте ұстаған жөн. Өз кезегінде жүк беруші де құқық
бұзушы рөлінде болып қалмас үшін мерзімнің аяқталу сәтінде затты алуға
тиіс.
Талап етілмелі шарттың мәнісі - жүк берушіге шартты кез келген
уақытта, шартты бұзумен сақтаушыға келтірілген шығындарды оған жүктеу
қаупінсіз, бұзу құқығы берілетіндігінде. Талап етілмелі шарт мерзімді де
мерзімсіз де сақтау шартының элементтерін қамтуы мүмкін. Талап етілмелі
шарттың бекіту сақтаушының да құқықтық жағдайын өзгертеді. Егер зат талап
етілмелі сақтауға өткізілген болса (шарт мерзімі оны бекіту жағдайларынан
туындайды), сақтаушы осындай жағдайлардағы заттың әдеттегі сақталу мерзімі
өткен соң жүк берушінің заттарды қайтып алуын талап етуге құқылы. Сақтаушы,
сонымен бірге, жүк берушіге затты қабылдап алуға жететіндей қисынды мерзім
беруге міндетті Мерзімсіз сақтау шартының құрылымы сақтаушы мен беруші
мүдделерінің теңдігіне негізделеді. Сақтауды аяқтаудың дәл қажетті мерзімі
туралы сенімді емес жүк беруші сақтаушымен затты сақтау бойынша сақтаушы
міндетінің жоғарғы шегі формальді түрде шектелмейтіндігі туралы келісімге
келе алады. Осыған сүйене отырып, жүк беруші өзінің белгілі бір өзекті
сатып алушыны тауып әкелуі мүмкін, оның өндірістік мақсаттарда пайдалануы
мүмкін және т.с.с.
Сонымен бірге, сақтаушының мүддесіне затты шексіз сақтау кірмейді.
Соның салдарынан, талап етілмелі шарт кезінде сияқты, сол бір немесе өзге
жағдайларда кәдімгі мерзім өтіп кеткенде, сақтаушы жүк берушіге затты
қабылдап алуға жететіндей қисынды мерзім бере отырып, оны қайтып алуды
талап етуге құқылы болады.
Сақтау шарты талап етілмелі шарт ретінде анықталмаған жағдайларда, жүк
беруші де, шарт бойынша сақтаудың өзге мерзімі көзделсе де, кез келген
уақытта затты сақтаушыдан талап етуге құқылы. Бірақ жүк беруші, егер
шартпен өзгеше көзделмесе, сақтаушыға шартты мерзімінен бұзу салдарынан
келтірілген шығындарды өтеуге міндетті болады.
Сақтау шартының субъектілері (тараптары). Жоғарыда атап өткеніміздей,
сақтау шарты жеке тұрмыстық қажеттіліктерді қанағаттандырушы бола алады,
Бұл азаматтың ұзақ іс сапарға кетуіне байланысты өз туысқанын (танысын)
затты сақтауға қабылдауға өтінетін жағдайларда орын алады. Бұл сақтауға үй-
жануарларын өсімдіктерді жэне т.б. беруге қатысты болуы мүмкін, Кейбір
жағдайларда сол бір азаматтар қандай да бір объективті не субъективті
себептер бойынша ломбард мекемелеріне (теле- радио жабдықтарын сақтау үшін)
арнайы құрылған фирмаларға, асыл тастар мен металлдардан жасалған
бұйымдарды, құжаттарды сақтау үшін банктерге жүгінетін болады. Сақтау
жоғарыда аталғандай кәсіпкерлік айналым қажеттіліктеріне қызмет көрсетеді.
Ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілер үшін сақтау шешуші маңызға ие. Егер
тиісті түрде жабдықталған қоймалар пайдаланылмайтын болса, онда ауыл
шаруашылық өнімін өндірудің өзі еш мағынаға ие болмайды, өйткені өнім
бүлініп кетеді.
Сақтау шартының қолданылу аяларын қосымша сипаттау оның субъекті лік
қатарын айқындау мақсатында беріліп отыр.
Аса көп жағдайларда сақтаушылар ретінде де жүк берушілер ретінде де
азаматтар шыға алады (тұрмыстық сақтау). Кейде шартты азаматтармен жеке
кәсіпкерлер немесе заңды тұлға ретіндегі ұйымдастырушылық құқықтық
нысандағы кәсіпкерлер, ломбардтар, банктер бекітеді. Бұл сақтау шартының
тұтынушылық сипатын қамтамасыз етеді. Заңмен көзделген жағдайларда, кәсіби
сақтаушылар жекелеген заттарды сақтауға лицензия алуға тиіс.
Коммерциялық болып табылмайтын заңды тұлғалар (мекемелер) сақтау
қатынастарына тек сыртқы киімді, сөмкелерді, қол шатырларды, бас киімдерді
және т.б. орналастыру үшін ғана түседі. Кейбір жағдайларда олар сақтауды
(міндеттемені, сақтау шарты емес) іс жүргізушілік заңнама өзге де заңнама
(мәселен табылған заттар орны (стол находок) нормаларының әрекет етуіне
байланысты немесе өзінің арнайы құқық қабілеттілігін жүзеге асыру аясында
жүзеге асырады. Коммерциялық емес заңды тұлғалар өздерінің уақытша бос
тұрған үй-жайларын сақтау қызметтеріне мұқтаж субъектілермен сақтау
жасасудың белгіленген режимін сақтауға міндетті.
Сондай-ақ сақтау шартының екі жағынан да жеке кәсіпкерлікті де заң-ды
тұлға түріндегі ұйымдастырушылық кәсіпкерлікті де жүзеге асыратын
кәсіпкерлер шыға алады.
Сақтау шартының сол бір немесе өзге түрлеріндегі нақты субъектілік
құрамды кейінірек қарастырамыз.
Сақтау шартының пәні. Бұрын әрекет еткен заңнамада мүлікті сақтау
туралы сөз болған. Яғни сақтау пәні нақтыланбаған. Қазіргі әрекет етуші
заңнамада шарт пәні ретінде заттың (заттардың)1 өзі анықталған. Бұл шешім
орынды және толық түсіндіріле алады. Бұрынғы заңнамада "мүлік" пен "зат"
түсініктерінің арасындағы айырмашылық сірә теориялық сипатқа ие болды.
Соның салдарынан сақтау пәнін анықтау үшін "мүлік" терминін де қолдануға
болар еді. Қазіргі жағдайда, яғни заңнамаға сәйкес мүлік құрамы соншалықты
біртектес болмаған кезде, шарт пәнінің мұндай анықтамасы шарт түсінігін
бұрмалауға алып келуі мүмкін. Сақтау шарты өз бетінше "консервативті" деуге
де болады. Егер сатып алу сату, жалға алу, сыйға тарту және кейбір өзге
шарттар үшін олардың пәндері бола алатын обьектілер аясы бірден кеңейтілсе,
сақтау шарты үшін ол бұрынғы қалпын сақтап қалды.
Сақтау шартының пәні болып қозғалмалы заттар табылады. Олардың
қатарына жеке анықталған заттарды да, тектік белгілермен анықталған
заттарды да жатқызуға болады.
Заттарды сақтауға беру бойынша шек қою (тыйым салу) конституциялық
құрылымды қорғау мақсаттарында заңмен көзделген жағдайларда белгіленуі
мүмкін. Мысалы діни экстремизмді тудыруға бағытталған, терроризмді
(лаңкестікті) насихаттау мен соған бағдарлайтын мазмұны бар әдебиеттерді
сақтауға тыйым салу. Сол бір немесе өзге заттарды сақтауға шек қоятын басқа
да негіздерге өзге тұлғалардың адамгершілігін, денсаулығын құқықтары мен
заңды мүдделерін қамтамасыз ету, мемлекеттің қорғанысы мен қауіпсіздігін
қамтамасыз ету қажеттілігі жатқызылуы мүмкін. Қазақстан Республикасының
"Есірткі құралдары, психотропты заттар, прекурсорлар мен олардың заңсыз
айналымы мен теріс пайдаланылуына қарсы әрекет ету шаралары туралы" Заңының
14-бабының 1 -тармағына сәйкес. "Есірткі құралдарын, психотропты заттар мен
прекурсорларды сақтау Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген
тәртіпте осы қызмет түріне (мамандандырылған мекемелерге) берілген лицензия
негізінде арнайы жабдықталған үй-жайлар да жүзеге асырылады". Сақтау
бойынша арнайы талаптар Қазақстан Республикасының 23 қараша 1995 жылғы
"Дәрілік заттар туралы" Заңымен белгіленеді. Аталған заңның 18-бабының 1
-тармағына сәйкес дәрілік заттар олардың сапасының сақталуына кепілдік
беретін, нормативті-техникалық құжаттамамен анықталатын жағдайларда
сақталуға тиіс.
Егер де қолданылған шараларға қарамастан, зат сақталу кезінде бүлінуге
ұшыраса немесе оның сақталуын қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейтін (мысалы
желдеткіш жүйелер істен шықса, ал зат сақтау кезінде тұрақты түрде
желдетуді талап етсе, бірақ сақтаушы аталған жүйелерді қалпына келтіре
алмаса) жэне жүк беруші тарапынан шаралар қолдануды күтуге болмайтын басқа
жағдайлар туындағанда, сақтаушы сақтау және сату бойынша өз шығындарын өтей
отырып, затты немесе оның бір бөлігін сатуға құқылы.
Затты сақтаушы ретінде ұстау кезеңінде, ол затты пайдаланудан
тартынуға міндетті, Сақтаушының затты пайдалану мүмкіндігі сақтау шартымен
көзделуі мүмкін. Сақтаушыға затты пайдалану құқығын беру кейбір жағдайларда
сақтау үшін төленетін ақшалай төлемнің орный алмастыратын болады. Егер бұл
оның сақталуын қамтамасыз етуге қажет болса, сақтаушы затты пайдалануға
құқылы болады.
Сақтаушы өзіне сақтау үшін берілген мүліккке (затқа) заттық құқықтарды
иеленбейтін болғандықтан, сақталған заттарданалынған нәтижелер (өсімдер)
мен кірістерді меншік иесі мен өзінің арасында бөлу туралы да мәселе
туындамайды. Сақтаушы затты қайтарумен бірге сақтау уақытысында алынған
нәтижелер мен кірістерді де беруге міндетті. Шарттан басқаша көзделуі де
мүмкін, жемістермен табыстар көптеген жағдайларда егер бұл жөнінде
тараптардың келісімі болса, сақтау үшін берілетін кәдімгі сыйақыны толықтай
алмастырады жэне сақтаушының шығындарын өтей алады.
Қауіпті заттарды жою кәсіби емес немесе үшінші тұлға мүдделеріне
жасалғанда оларға зиянның орнын толтыру жүктелмейтін бағыттағы белгілі бір
сот тәжірибесін қалыптастыру талап етіледі. Егер қауіпті заттарды жоюды өз
мүддесі немесе үшінші тұлғалар мүддесі үшін кәсіби сақтаушы жүзеге асырса
дифференциалды тұрғыдан келу талап етіледі. Орын алған жағдайға қарай
зиянды өтеу ішінара немесе толығымен кәсіби сақтаушыға жүктелуге тиіс,
өйткені ол жоғарыда атап өткеніміздей, сақтаумен байланысты қауіптерді
көтереді.
Жалпы аталған қатынастардың табиғаты оларды деликтілік құқық
нормаларымен реттеуге жақынырақ болып табылады. Дәл солар кінәлілік
дәрежесін, қатынасқа түсетін әрбір қатысушының құқыққа қайшылық дәрежесін,
сондай-ақ зиянды өтеудің көлемі мен сипатын жан-жақты ескеруге мүмкіндік
береді. Осы айтылғанды есепке ала отырып, аталған мәселелерді шешудегі
қазақстандық заң шығарушылардың қадамы сәттірек болғанын да атап өтуге
болады.
Жүк беруші, егер заңнамамен, шартпен немесе іскерлік айналым дағды-
ларымен өзгеше көзделмеген болса, сақтаушыға сыйақы төлеуге міндетті.
Сыйақы мөлшері, басқа да шарттар сияқты, бірінші кезекте тараптардың
келісімімен анықталады. Сақтаушы болып кәсіпкер, мәселен ломбардтар,
табылатын ал жүк беруші болып тұтынушы табылған жағдайларда және заңнамамен
көзделген басқа беруші болып тұтынушы табылған жағдайларда және заңнамамен
көзделген басқа да жағдайларда сыйақының мөлшері таксалар, ставкалар,
тарифтер бойынша айқындалуы мүмкін.
Баға, басқа да көптеген ақылы шарттар сияқты, сақтау шарты бойын-ша
оның мәнді жағдайы болып табылмайды, Шартта сыйақы мөлшерін көрсетпеу,
әдетте, сақтау шартының жарамдылығына әсер етпейді. Сыйақы мөлшері мұндай
жағдайларда, әдетте соған ұқсас жағдайларда алынатын сыйақыға сүйене отырып
анықталатын болады.1
Жалпы ереже бойынша сыйақы сақтаушыға сақтау шартының мерзімі өткеннен
кейін бір реттік негізде төленеді. Сыйақы төлеудің басқа тәртібі, соның
ішінде оның ақшалай нысаннан басқа, нысаны заң актілерімен немесе
тараптардың келісімімен көзделуі мүмкін. Кезеңдермен төлеу көзделгенде,
сыйақы әрбір кезең өткеннен кейін бөліп-бөліп төленеді. Егер сақтау шартта
анықталған сақтау мерзімі өткенге дейін тоқтатылса, онда сақтаушыға
сыйақының тиісті мөлшері төленуге тиіс. Егер шартты мерзімінен бұрын
тоқтатудың негізі болып жүк берушінің құқыққа қайшы әрекеттері табылса,
онда логика бойынша сақтаушы сыйақыны толық көлемде алу құқығын сақтап
қалуға тиіс.
Жүк берушінің тағы бір міндеті оның сыйақы төлеу жөніндегі міндетімен
тығыз байланысты. Ол шарт мерзімі аяқталтаннан кейін немесе шартты
тоқтатудың басқа да негіздері туындағанда сақтауға берілген затты қайтарып
алуға міндетті. Шартта жүк берушінің затты уақытша мәселен, сақтаушының үй-
жайларын да жөндеу жұмыстары жүргізілгенде қайтарып алу міндеті көзделуі
мүмкін.
Кейбір жағдайларда жүк беруші затты алуға, бірақ өзінің сыйақы төлеу
жөніндегі міндетін орындамауға мүдделі болуы мүмкін. Сол кезде сақтаушы
затты ұстап қалу жөніндегі шұғыл санкцияны қолдана алады, сонда жүк беруші
затқа иелік ету мүмкіндігінен уақытша айырылады. Сонымен затты қайтып аяу
бір уақытта жүк берушінің құқығы да, міндеті де болып табылады деген
қорытынды жасауға болады.
Егер затты қайтып алуды жүк берушінің міндеті қырынан қарастыратын
болсақ, онда оның оны тиісті түрде орындамауына байланысты жағымсыз
салдарға кезігетінін атап өтуге болады. Мысалы, жүк беруші өзіне сақтау
қызметін көрсетуді қажетсінбей қалуы мүмкін, алайда, егер зат сақтаушыда
қалса, жүк беруші сақтаушыға сол бұрынғы мөлшерде одан әрі сақтағаны үшін
сыйақы төлеуге міндетті.
Жүк беруші сақтау шыға затты ұстау бойынша шыққан шығындарды өтеуге
тиіс. Бұл шығындарды жай және төтенше деп бөлуге болады. Жай шығындар
сақтауға берілген заттарды сақтаушымен іс жүзінде сақтау үшін жүргізілген
қажетті шығындар болып табылады.
Егер шартпен өзгеше көзделмесе, сақтау бойынша шығындар сыйақы
сомасына енгізіледі. Олар, сондай-ақ жеке есептелуі де мүмкін. Ақысыз
сақтау кезінде жүк беруші тек сақтау шығындарын ғана өтеуге міндетті.
Тәжірибеде кәсіпкерлердің сақтау құнына сол бір немесе өзге шығындарды
қосып жіберетін жағдайлары жиі кездеседі. Егер олар сақтаушымен іс жүзінде
жузеге асырылмаса, онда жүк беруші негізсіз төленген соманы қайтаруды
немесе оның сақтаудың болашақ кезеңдері үшін төлем ретінде есептелуін талап
етуге құқылы.
Сақтаушының шығындары, ол өз қажеттіліктері үшін жалға алатын және
соның бос алаңдары сақтау қоймалары ретінде пайдаланылатын, қойма үшін
төлейтін жалға алу ақысынан құралуы мүмкін. Мұндай жағдайда шығындар нақты
жүк берушінің заттарын сақтауға берілген алаңға пропорционалды үй-жай үшін
жалға алу ақысының жалпы сомасынан есептелуге тиіс. Қойманы белгілі бір
тауарларды сақтауға бейімдеуді өтінген клиент жүк берушілердің сұраныстарын
ескере отырып, сақтаушы желдеткіш, жылыту жүйелеріне және т.б. орнату
бойынша шығындар жұмсауы мүмкін, Мұндай жағдайларда сақтаушының шығындары
қажетті деп танылуға тиіс. Бірақ оларды жекелеген жүк берушімен өтеу
қажетті деп танылуға тиіс. Бірақ оларды жекелеген жүк берушімен өтеу оның
тауарларын (заттарын) сақтаудың ұзақтығы мен көлемін, осының саддарынан
оның көретін қосымша пайдасын ескерумен жүргізілуге тиіс. Бұл қажетті
шығындар деген түсініктің біртектес емес болып табылатындығын куәландырады.
Кейде ол айқын және іс жүзінде қажетті шығындарды қамтуы мүмкін. Ал егер
сақтаудың сапасын жақсартатын қосымша шаралар қолдану бойынша жүк берушінің
тілегі білдірілсе және ол сақтаушымен келісілсе, олардың қатарына кәдімгі
жағдайларда ұсынылмауы мүмкін болатындары да жатқызыла алады.
Сақтау міндеттемесінің мәнісіне орай, сақтау бойынша шығындардың
есебін сақтаушы жасауға тиіс. Заңнамамен бұған қатысты өзге ережелер
белгіленуі мүмкін. Мәселен, арестке алынған мүлікті сақтаудың тәртібі мен
жағдайлары туралы нұсқаудың 4-тармағына сәйкес арестке алынған мүлікті
сақтамағаны үшін шығындарды өтеу сот орындаушымен құрастырылған есеп
бойынша жүргізіледі. Ол, жоғарыда атап өткеніміздей, сақтау шартын жүк
беруші ретінде бекітеді. Сот орындаушысымен құрастырылған сақтау
шығындарының есебімен сақтаушы келіспеген жағдайда, ол оны белгіленген
(претензиялық және соттық) тәртіпте даулай алады.
Төтенше шығындар алдын ала жоспарланбайды. Осыған орай, төтенше
шығындар шартпен көзделген сыйақы сомасына немесе шығындар құрамына
енгізілмейді. Егер де сақтау күтпеген шығындардың пайда болу қаупімен
байланысты болса немесе жүк берушінің өзі өзін күтпеген шығындарға
жатқызылуы мүмкін шекті соманы алдын ала анықтай алады. Онда төтенше
шығындардың келісілген сомамен қамтылмаған бөлігі сақтаушының есебіне
жатқызылатын болады (оның қаупіне). Әрине, құқықтар мен міндеттерді
осылайша бөлу кәсіпкерлік сақтау шарттарында ғана мүмкін болады.
Төтенше жағдайларда әрекет ете отырып, сақтаушы тапсырыссыз әрекет
етуін тұлға рөліне тап болады. Сақтаушының құқықтық жағдайының ерекшелігі
оның шартқа сәйкес, әдетте, қажетті төтенше шаралар қолдануға
міндеттілігінде. Бұл туралы да біз жоғарыда айтқанбыз. Егер мүмкіндік
болса, ол бұл шараларды және олардың болжамды, мүмкіндігінше дәл шығындарын
жүк берушімен келісіп алуға тиіс. Бұл жағдайда осы шығындар қажетті
шығындарға теңестірілетін болады, ал сақтау шарты белгілі бір бөлігінде
өзгертілетін болады.
Күттілмейтін жағдайда әрекет ете отырып, сақтаушы, жүк берушіні
хабарландыру мүмкіндігіне ие болмай, қандай төтенше шығындар жасау
керектігін өзі жеке анықтай алады. Бірақ соңынан сақтаушы шығындар мен
олардың мөлшерінің қажеттілігін дәлелдеуде тәжірибелік қиыншылықтарға
кездесуі мүмкін.
Бірінші мүмкіндік кезінде-ақ ол алдағы төтенше шығындар туралы жүк
берушімен келісіп алуға тиіс.
Шартпен көзделген сақтау мерзімі немесе мерзімсіз сақтауға (талап
етілмелі) өткізілген затты қайта алу үшін сақтаушымен жүк берушіге берілген
қисынды уақыт мерзімі өткеннен кейін жүк беруші сақтауға өткізілген затты
қайтып алуға міндетті. Жүк беруші аталған әрекетті келісілген күнде немесе
сағатта (сағаттарда) жүзеге асыруға міндетті. Сақтау белгілі бір қызмет ету
тәртібі бар ұйымдармен жүзеге асырылатын жағдайларда жүк беруші затты
сақтаушы ұйымның жұмыс уақыты кезінде қайтып алуға міндетті.
Шарт мазмұнынан (міндеттеме мәнісінен) оның әрекет ету мерзімінің
аяқталуы сөзсіз оның тоқтатылуына алып келетіндігін және шартты қайта
күшіне енгізуге жол берілмейтіндігін білдіруі мүмкін. Мысалы, даулы
заттарды сақтау, тұтынылатын заттарды сақтау және т.б. объективті түрде
шарттың одан әрі жалғастырылмайтынына алып келеді. Мұндай жағдайлар орын
алмаған кезде шарттық қатынастарды жалғастыру мүмкін болады. Бұл үшін
сақтаушымен, оның шарттық әрекет етуіне қарсы емес екенін куәландыратын,
конклюдентті әрекеттерді жасау маңызды болады. Егер жүк берушімен болжанған
шарттың ұзартылуы (пролонгация) орын алса. онда жүк берушіге ықпал ету
шаралары қолданыла алмайды немесе оларды қолдану заңсыз боп танылады.
Аталған ықпал ету шараларының мэнісі келесідей. Затты қайтып алу-дан
жалтарып жүрген жүк берушіге оның меншік құқығына әсер ететін репрессивті
шаралар қолданылады. Жүк берушінің заты оның еркіне қара-мастан альшып
қойылады. Бүған қоса, жалпы жүк берушінің мүліктік аясына әсер ету орын
алады. Одан сыйақының тиісті сомасы және мүлікті сақтау бойынша шығындар
өндіріледі, сондай-ақ оған борышқор жүк берушінің мерзімді өткізіп алумен
келтірілген залалды өндіріп алу түріндегі шарттық жауапкершілік санкциялары
да қолданылады. Аталған барлық шараларды қолданудан алынған жиынтық
(мүліктік) нәтиже, әрине, жүк берушінің сақтаушы алдындағы міндеттемелердің
(соның ішінде жауапкершілікті де қоса) іс жүзіндегі мөлшерінен аса
алмайтындығын атап өткен жөн.
Мазмұнын ашып көрсеткен шараларды қолданудың негізі болып жүк
берушінің өз затын қайтып алудан айқын (дәлелдемелі) жалтаруы табылады.
Мысалы ол сақтау шартының қайтадан басталмайтындығы туралы сақтаушымен
жазбаша хабарландырылады, ол бұл туралы білді немесе білуге тиіс болды және
т.б. Кемінде бір ай бұрын ескерткенмен (заң ескерту нысанын нақтыламаған,
бұл шартта белгіленуге тиіс) кейін жүк беруші жалтарған кезде сақтаушы
затты Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізушілік кодексімен
көзделген тәртіппен сақтуды талап етуге құқылы.1
Заң актілерімен немесе шартпен көзделген жағдайларда сақтаушыға
сақталып жатқан затты соттан тыс тәртіпте өндіріп алу құқығы берілуі
мүмкін.
Затты (заттарды) сатудан алынған сомалар, барлық жағдайларда
сақтаушыға тиесілі сомалар шегеріле отырып жүк берушіге берілуге тиіс.
1.2 Сақтау шарты бойынша жауапкершілік
Тараптардың жауапкершілігінің жекелеген сәттерін белгілі бір мәселелер
аясында жоғарыда қарастырып өткенбіз. Біз мұндай жолды әдіснамалық тұрғыдан
дұрысырақ деп есептейміз, өйткені соның арқасында тараптардың міндеттері
мен олардың құқықтық жағдайының басқа да ерекшеліктері жақсы сипатталады
(нақтыланады).
Даулы жағдайларды шешу және кінәлі тұлғаларды жауапқа тарту үшін
азаматтық құқықтағы жауапкершілік туралы жалпы ережелерді кеңінен қолданған
жөн екенін атап өткен дұрыс. Сақтау стандартты шарттың институт, ал
жауапкершілік бойынша талап етілмелі ерекшелік оны реттейтін нормаларда
ескерілген.
Сақтау шартында кәсіпкерлермен қатар кәсіпкер еместер де жиі көрінеді.
Сондықтан, жалпы ереже бойынша, сақтаушының жауапкершілігі, борышқордың
жауапкершілігі сияқты. Оның кінәлі іс-әрекетіне (әрекетсіздігіне)
негізделеді. Сақтаушы сақтауға алынған заттың жоғалғаны, кем шыққаны немесе
бүлінгені үшін егер ол заттың жоғалуы, кем шыққаны немесе бүлінуін өзінің
кінәсінен болмағанын дәлелдемесе, жауап береді. Сақтаушы шарт бойынша басқа
міндеттемелерді орындамағаны, тиісті түрде орындалмағаны үшін де, егер
соның салдарынан жүк берушіге зиян (залалдар) келтірілсе немесе айып төлеу
түріндегі жауапкершілік санкциялары көзделсе, кінәлі жауапкершілікке
тартылады.
Сақтауды өзінің кәсіпкерлік қызметіне орай жүзеге асыратын тұлға, тек
заттың жоғалуы, кем шығуы немесе бүлінуі дүлей күштің салдарынан не заттың
өзіне тән ерекшелігінен, не жүк берушінің қасақана пиғылынан немесе өрескел
абайсыздығынан болған жағдайларда ғана заттың сақталмағаны үшін
жауаптылықтан босатылады. Кәсіптенген сақтаушыға заттың кез келген
кездейсоқ жоғалуы, кем шығуы немесе бүлінуі үшін кінәлі жауапкершілік
немесе керісінше, жауапкершілік жүктелетіндігі (сақтау шартымен) көзделуі
мүмкін. Бұған әрине, олардың заттың өзіне тән қасиеттері не жүк берушінің
қасақана пиғылы немесе дөрекі абайсыздығы салдарынан болатын жағдайлар
кірмейді.
Егер мерзімді сақтау шартында көзделген сақтау мерзімі немесе
мерзімсіз сақтау шарты бойынша затты қайтып алу үшін сақтаушымен көзделген
қисынды мезгіл өткен соң жүк беруші затты қайтарып алмаған болса, сақтаушы
өз тарапынан қасақана пиғыл немесе өрескел абайсыздық болғанда ғана бұл
заттың жоғалғаны, кем шыққаны немесе бүлінгені үшін жауап береді.
Жалпы ереже бойынша жүк берушіге заттың жоғалуы, кем шығуы немесе
бүлінуінен келтірілген залалдар сақтаушымен ҚР АК 350-бабына сәйкес
өтеледі. Яғни, ҚР АК 9-бабының 4-тармағына сәйкес анықталатын зиянды толық
көлемде өтеу туралы сөз болып отыр. Табыс алу үшін жүк берушімен
қолданылған шаралар жэне осы үшін онымен жасалған дайындықтар ескерілетін
болады.
Кез келген жағдайда жоғалған, кем шыққан, бүлінген мүліктің іс
жүзіндегі шығынының құны өтелетін болады. Егер сақтауға өткізу кезінде
шартта немесе өзге жазбаша құжатта көрсетілгендей заттың бағалануы жүзеге
асырылған болса, сақтаушының жауапкершілігі бағалау сомасына сүйене отырып
анықталатын болады. Ол барлық жағдайларда даулана алады.
Ақысыз сақтау кезінде сақтаушының міндеттемелерді бұзғаны үшін мөлшері
іс жүзіндегі зиянмен шектелген жауапкершілік туындайтын болады.
Ақысыз сақтау кезінде жүк берушіге заттың жоғалуынан, кем шығуынан
немесе бүлінуінен келтірілген залалдар:
1) затты жоғалтқаны немесе оның кем шыққаны үшін - жоғалған немесе кем
шыққан заттың құны мөлшерінде;
2) заттың бүлінгені үшін - оның кұны төмендеген соманың мөлшерінде
өтеледі.
Егер сақтаушы жауап беретін заттың бүліну і салдарынан, зат сапасын
соншалықты өзгергендігінен оны бастапқы мақсат бойынша пайдалану мүмкін
болмайтын жағдайда, егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе,
жүк беруші одан бас тартуға және сақтаушыдан бұл заттың құнын өтеуді,
сондай ақ басқа да залалдардың орнын толтыруды талап етуге құқылы.
Егер сақтаушы затты сақтауға қабылдағанда бұл ерекшеліктер туралы
білмесе және білуге тиіс болмаса, жүк беруші сақтаушыға заттың өз
ерекшеліктерінен туындаған залалдардың орнын толтыруға міндетті.
2 тарау. Сақтандыру туралы жалпы ережелер
2.1 Сақтандыру жіктелуінің негіздері
Қазіргі жағдайда сақтандыру -бұл өмірдің әртүрлі салаларында барынша
жиі болатын жағдайлардың теріс әсерінен заңды тұлғалар мен азаматтардың
мүдделерін қорғау әдістерінің бірі.
Адамдар жиі өрттерден, су тасқыны, сел және осылар сияқты т.б.
жағдайлар нәтижесінде өздерінің қозғалмайтын және қозғалатын мүліктерінен
айырылу мүмкіндігінен сақтануды қалайды. Кәсіпкерліктің дамуы тиісінше
тәуекелдердің өсе түсуіне әкелді, олар іскерліктегі әріптестердің сенімсіз
болып шығуы, нарықтағы бағалар (құндылықтар) кенет өзгеріп кетуіне, шарт
бойынша әріптестердің банкротқа ұшырауына байланысты болуы мүмкін шығындар
болады. Өз кезегінде бұл сақтандырудың дамуына қосымша түрткі болды. Уақыт
ағымында мұндай қажеттілік азаймайды, керісінше азаматтар мүліктік жағдайы
жақсаруының және кәсіпкерлік дамуының салдарынан сақтандырудағы қажеттілік
одан әрі өсе түседі.
Айтылғандардың сенімділігін Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығымен № 491. 27 қараша, 2000 жылы бекітілген, 2000-2002 жылдары
Қазақстан Республикасында сақтандыруды дамытудың Мемлекеттік бағдарламасын
қабылдау фактісі растайды. Бұл бағдарламаның мақсаты ретінде қазіргі
заманға сәйкес және тұрақты ұлттық сақтандыру нарығын қалыптастыру
белгіленген (аталған). Мұндай сақтандыру нарығы мемлекеттің, азаматтардың
және шаруашылық субъектілердің мүдделерін қорғаудың шынайы құралы болуы
қажет. Осымен қоса тиімді сақтандыру жүйесін құру, мемлекеттік әлеуметтік
саясаттың бір құрамасы ретінде де танылуы керек.
Бағдарламада атап өтілгендей, сақтандыру саласы адам өмірінің
өндірістік жөне әлеуметтік-экономикалық қызметтерінің барлық жағын қамтиды.
Сақтандырудың дәстүрлі орын толтыру (компенсациялық) міндетімен бірге өзге
де міндеті қарастырылған. Енді сақтандыру жинақтау -қаражат сақтау міндетін
де атқаруы қажет.
Сақтандырудың мәні бір қатар факторлармен анықталады. Ол мемлекет
тарапынан қаралған шаралар көлемі мен сипатынан тәуелсіз халық пен
ұйымдардың әртүрлі мүдделерін қосымша қорғауды ұсынуға мүмкіндік береді.
Табиғи және техногендік апаттар, әсерлерін жою бойынша шығындардың негізгі
ауыртпалығы қазіргі уақытта оның мүмкіншіліктері объективті шектеулі болып
келетін мемлекеттік бюджетке түседі. Сақтандыру осы қолайсыздықты жоюы
тиіс. Бұдан басқа сақтандыру механизмін пайдалану өндірісте қолданылып
жүрген технологияның жетілдірілуіне, кәсіпкерлік қызметтің жедел дамуына
мүмкіншілік береді.
Сақтандыру жүйесі республика экономикасы тұрақты дамуына, халықты
әлеуметтік қорғауды көтеру үшін қосымша негізді құруға, азаматтар мен
шаруашылық субъектілер мүлкін сақтандыруға әсер етуі қажет.
Сақтандыру мәселелері медицинаны қоса алғандағы әлеуметтік қамтамасыз
ету мәселелеріне тікелей қатысты. Қазіргі заманғы сақтандыру индустриясын
құру мемлекетке келесі міндеттер қатарын шешуге мүмкіндік береді:
1) табиғи-техногендік сипаттағы қарастырылмаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz