Жеке тұлғаның өзін - өзі тәрбиелеуі мен өзін жетілдіру мәселесі
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті
Психология және педагогикасы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде студенттердің өзін-өзі
тәрбиелеуі
Орындаған: Аға оқытушы С.Қ. Дәрібаева
Қызылорда, 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І.1 Студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің психологиялық сипаты,
ерекшеліктері мен педагогикалық мәні
І тарау Рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде студенттердің өзін-өзі
тәрбиелеуінің ғылыми-теориялық, тұжырымдамалық негізі
І.1 Студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің психологиялық сипаты,
ерекшеліктері, педагогикалық мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Өзін-өзі тәрбиелеудің мақсаты мен оны рухани-адамгершілік құндылықтар
негізінде ұйымдастырудың шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
1.3 Өзін-өзі тәрбиелеу – студенттерді жетілдіруге бағытталған саналы
әрекет, өзін-өзі тәрбиелеудің
мотивтері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
1.4 ... Өзін-өзі тәрбиелеуді ұйымдастырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
Бірінші тараубойынша
тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..43
ІІ тарау.Зерттеу жұмысының эксперименттік бөлімі.
2.1.Өзін-өзі тәрбиелеуде рухани-адамгершілік құндылықтарды пайдалану
мүмкіндіктері, оның мазмұны
2.2жүзеге асыру әдіс-тәсіл, құралдары
ІІ тарау бойыншатұжырым
Дипломдық жұмыс бойынша
қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Өркениетті елу елдің қатарына қосылу
мақсатын жүзеге асыруға кіріскен Қазақстан үшін халқымыздың ұлттық сана-
сезімін, құндылықтарын, мәдени мұрасын бағалай білетін, қазіргі әлеуметтік-
экономикалық қарым-қатынастарға, заманауи талаптарға сай білімді, білікті
рухани-адамгершілік қасиеттері биік, дара тұлғаны, құзіретті маманды
тәрбиелеу ең өзекті мәселелер қатарына жатады. Қоғам өмірін
демократияландыру мен ізгілендіру бағытындағы түбегейлі өзгерістерге
байланысты жоғары мектеп студенттерінің білім сапасына, тәрбиелік деңгейіне
жаңа талаптар қойылуда. Қазақстанда да, Ресейде де, әлемдік деңгейде оқыту,
тәрбиелеу, кәсіби даярлау проблемаларына толассыз назар аударылуда.
Солардың айғағы: Қазақстан Республикасының Білім туралыЗаңында білім
беру жүйесінің басты міндеті-жеке тұлғаның ұлттық, жалпыадамзаттық, рухани-
адамгершілік құндылықтардың, ғылым мен практиканың жетістіктері негізінде
қалыптастыру, дамыту және кәсіби тұрғыдан жетілдіру,- деп көрсетілуі
қарастырылып отырған тақырыптың өзектілігін айқындай түседі [ 1]. , Жеке
тұлғаның өзіндік сана –сезімі мен өзін-өзі тәрбиелеу мәселелері
педагогиканың көрнекті өкілдері: Ы. Алтынсарин, Ш.Уалиханов, А.Құнанбаев,
Ш.Құдайбергенов, Х.Досмухамедұлы, М.Жұмабаев, М.Дулатов, А.Байтұрсынов,
Ж.Аймауытов, К.Д. Ушинский, В.А.Сухомлинский, т.б. еңбектерінде жан-жақты
қарастырылған. Тәрбие – көп қырлы, күрделі процесс, қоғамдық құбылыс.Сара
Алпысқызының: Руханияттың кәусар бастауына апаратын жолды іздеу-бүгінгі
таңдағы... баршамыздың басты міндетіміз...қаласаңыз оны адам туралы
білімдер көмбесіне апаратын жол деп те атауға бролады,-деген сөзі
бәрімізге үлкен жауапкершілік жүктейді [ 2]. Сонымен қатар
Л.С.Выготскийдің: Тәрбие ең ақырғы нәтижесінде өзін-өзі тәрбиелеу болып
шығады, - деген пікірін толық қолдай отырып, Селевко студенттің өзін-өзі
жетілдіру, тәрбиелеу іс-әрекетінің теориялық, технологиялық аспектілерін
қарастырады, анықтама береді [3]. Ол: Өзін-өзі тәрбиелеу деп жеке тұлғаның
өз даму жолын саналы басқару процесі, өз қызығушылықтары мен субъективтік
мақсаттарына орай сапалық қасиеттерін, қабілетін дамыту - деп тұжырымдайды
[4 ].
Жеке тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеуі мен өзін жетілдіру мәселесі
Ш.Уалиханов, К.А.Абульханова-Славская, А.А.Вербицкий, Ю.М.Орлов,
В.Г.Романенко, И.И.Чесновкова, т.б., ал өзін-өзі бағалау ерекшеліктерін
Н.Е.Анкудинова, А.И.Липкина, В.С.Магун, Е.И.Савонько, В.Ф.Сафин, т.б.
ғалымдар еңбектерінен көруге болады.
С.А.Назарбаеваның Өзін-өзі тану бағдарламасының аясында жүргізілген
зерттеулерді ғылыми-теориялық, тұжырымдамалық, тәжірибелік тұрғыдан
қарастырған ғалымдар: З.Т.Шерьязданова, Т.А.Левченко, М.Х.Балтабаев,
А.А.Семченко, Л.К.Көмекбаева, З.Б.Мадалиева, Е.Е.Бурова, Б.А.Әлмұхамбетов,
К.Ж.Қожахметов, К.Н.Шамшидинова, т.б. өзін-өзі тәрбиелеудің педагогикалық-
психологиялық мәселелерімен айналысуда. Тұжырымдаманы құрастырушылар
қазіргі қоғамдағы тәрбие жеке тұлғаны жан-жақты жарасымды дамытуға рухани-
адамгершілік білім беруге бағытталуы қажет деп есептейді. Сонымен зерттеу
барысында бүгінгі қоғам сұранысының талабына сай студенттердің өзіндік сана-
сезімін, өзін-өзі тәрбиелеуі мәселесін теориялық тұрғыдан шешу қажеттілігі
мен осы бағыттарухани-адамгершілік құндылықтарды пайдаланудың жоғары оқу
орны тәжірибесінде өз дәрежесінде болмауы арасында қайшылық орын алып
отырғандығына көз жеткіздік.
Демек, біздің зерттеу жұмысымыздың мақсаты аталған қайшылықтың шешімін
табудың психологиялық сипатын, педагогикалық негізін анықтау болып
саналады. Аталған мәселенің көкейкестілігі, теориялық және әдістемелік
жағынан қарастырылмауы біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын: Рухани-
адамгершілік құндылықтар негізінде студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуі деп
таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу объектісі: жоғары оқу орны студенттерінің өзін-өзі тәрбиелеу
үрдісі.
Зерттеу пәні – рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде
студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің психологиялық ерекшеліктері, сипаты,
педагогикалық негізі.
Зерттеудің мақсаты - студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің
психологиялық сипатын, педагогикалық негізін теориялық, тұжырымдамалық
тұрғыдан айқындау, оны қалыптастыру жолдарын, әдіс-тәсілдерін пайдалану
тиімділігін іс- тәжірибеде көрсету.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер жоғары мектептің оқу-тәрбие үрдісінде
студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінде рухани-адамгершілік құндылықтар тиімді
қолданылса, студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің педагогикалық негізі,
психологиялық сипаты анықталса және өзін-өзі тәрбиелеу әдістері, өзін-өзі
тану, сезу, реттеу бағалау компоненттерімен байланыстырылса, олардың
өзіндік танымына, өзіндік бағдарын анықтауға бағытталса, онда студенттердің
ішкі мүмкіндіктері арқылы тұлғалық дамуының деңгейі көтеріледі, өйткені оқу-
тәрбие үрдісі студенттердің өзін-өзі тану, жетілдіруін басқаруына тиімді
ықпал етеді, толымды тұлғалық сапасы, өзіндік мені қалыптасқан тұлға
ретінде дамуына жол ашылады.
Зерттеудің міндеттері:
- студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің теориялық, тұжырымдамалық,
педагогикалық негізін, психологиялық сипатын анықтау және құрылымдық
моделін жасау;
- студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуіне мүмкіндік беретін психологиялық
ерекшеліктерді анықтау;
- студенттердің тұлғалық дамуындағы өзін-өзі тәрбиелеу әдістемесін
дайындау және тәжірибелік-эксперимент арқылы тиімділігін тексеру;
- студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің жолдарын, бағыттылығын, өзін
ұсына білу, бағалауын анықтау әдіс-тәсілдерін меңгеруіне көмектесу.
Зерттеудің жетекші идеясы: студенттерді өмірдің мәнін түсінуге
бағдарлау өзін-өзі тәрбиелеуіне негіз болады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: философиялық таным,
жеке тұлға теориясы, тәрбие мәнін анықтайтын психологиялық, педагогикалық
идеялар, тәлім-тәрбие тұжырымдамасы, жеке тұлғаның дамуы және өзін-өзі
дамытуы жөніндегі ғылыми тұжырымдар, өзін-өзі тәрбиелеудің теориялық
қағидалары, тұжырымдамалары.
Зерттеу көздері: философ, психолог, педагогтардың таным, тұлға туралы,
танымдық әрекет, өзін-өзі тану теориясы мен тәжірибесі, нормативті
құжаттары, ҚР Білім туралы заңы, Қазақстан-2030 даму стратегиясы,
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамалары, ҚР жастар саясаты тұжырымдамасы, Қазақстан
Республикасының білім беру ұйымдарында тәрбиелеудің 2006-2011 жылдарға
арналған кешенді бағдарламасы, озық тәжірибелер, сондай-ақ, автордың
педагогикалық, зерттеушілік тәжірибесі.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттерін шешу үшін төмендегідей
әдістер таңдап алынды:
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша педагогикалық,
психологиялық әдебиеттерді теориялық талдау, нормативтік құжаттарды,
педагогикалық басылымдарды зерделеу, модельдеу, салыстырмалы талдау, Тұлға
бағыттылығын анықтау анкетасы, Субъективті бақылау деңгейін зерттеу әдісі,
М.Рокич әдістемесі, Адамның өзін-өзі ұсыну мен бағалау әдістемесі (Т.Лири),
тестілеу, эксперимент жүргізу және оның нәтижелерін өңдеу, қорыту.
Зерттеудің негізгі кезеңдері: қараша, желтоқсан, қаңтар, ақпан айлары.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы:
- студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуі теориялық, тұжырымдамалық тұрғыдан
негізделді;
- өзіндік сана-сезім, өзін-өзі тәрбиелеу, өзін-өзі тану
ұғымдарының өзара байланысы анықталады;
- студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің моделі жасалды, оның өлшемдері,
көрсеткіштері мен деңгейлері анықталды;
- өзін-өзі тәрбиелеудің өзін-өзі тану, өзін-өзі дамыту, өзін-өзі
басқаруға негізделген педагогикалық негізі, психологиялық сипаты
анықталды.
Жұмыстың практикалық мәнділігі:
- студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің құрылымы;
- студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің нәтижелілігін бақылау мақсатында
педагогикалық-психологиялық жүйе жасалды;
- студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуін ұйымдастырудың әдістемесі жасалды.
Зерттеу базасы: Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университетінің
Педагогика және психология, Психология мамандықтарының 1-, 2-, 4-курс
студенттері.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі
тараудан, тұжырымдар мен қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен
қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімде зерттеудің көкейкестілігі, объектісі, пәні, мақсаты,
ғылыми болжамы, міндеттері, жетекші идеясы, әдіснамалық негізі, дерек
көздері, зерттеудің әдістері мен негізгі кезеңдері, ғылыми жиналығы,
практикалық мәні және қорғауға ұсынылатын қағидалары баяндалды.
Рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде студенттердіңөзін-өзі
тәрбиелеуінің ғылыми-теориялық, тұжырымдамалық негізі аталатын бірінші
тараудың Студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің психологиялық сипаты,
ерекшеліктері мен педагогикалық мәні бөлімінде студенттердің өзін-өзі
тәрбиелеуінің философиялық, тұжырымдамалық, педагогикалық негіздері, өзін-
өзі тану, тәрбиелеу мүмкіндіктері, қағидалары мен шарттары анықталды және
құрылымдық моделі жасалып, оның өлшемдері мен көрсеткіштері, деңгейлері
белгіленді.
Өзін-өзі тәрбиелеу - студенттерді жетілдіруге бағытталған саналы
әрекет, өзін-өзі тәрбиелеудің мотивтері, - деген бөлімде өзін-өзі
тәрбиелеуді жүзеге асырудың жолдары, мазмұны, әдістемесі, құрылымы
сипатталды. Осы тарауда арнайы теориялық зерттелеу жұмыстарының нәтижесі,
өзін-өзі тәрбиелеудің жаңа моделінің тиімділігі негізделді.
Қорытындыда дипломдық жұмыстың нәтижелері негізінде дайындалған
тұжырымдар мен ұсыныстар берілді. Қосымшада зерттеу мазмұнына қатысты
жұмыстардың үлгілері көрсетілді.
ТАРАУ. РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҚТАР НЕГІЗІНДЕ СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗІН-ӨЗІ
ТӘРБИЕЛЕУІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ, ТҰЖЫРЫМДАМАЛЫҚ НЕГІЗІ
І.1 Студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің психологиялық сипаты,
ерекшеліктері мен педагогикалық мәні
Қазақстан Республикасының біртұтас әлемдік білім кеңістігіне енуге
бетбұрыс жасауы болашақ маман иелері-студенттердің оқу-тәрбие үрдісінің
демократиялық және ізгіліктік ұстанымдар негізінде тұлғаға бағытталып
жүргізілуін талап етуде. Өзін-өзі тәрбиелеудің философиялық негізін
А.Н.Нысанбаев, Г.Г.Соловьева; педагогикалық, этнопедагогикалық тұрғыдан
К.Ж.Қожахметова; психологиялық негізі Кон, Х.Т.Шериязданова еңбектерінде
қарастырылады.
Егеменді еліміздің болашағы бүгінгі студенттердің білікті де білімді,
іскер де тәрбиелі, саналы да салауатты болып қалыптасуы жоғары мектептегі
білім беру мен тәрбиелеудің сапалы ұйымдастырылуына, өзін-өзі тану, реттеу,
тәрбиелеу, бағалау дағдыларының қалыптасу деңгейіне, өзіндік сана-сезімді
қалыптастыру негізін білуіне байланысты болғандықтан, өзін-өзі тәрбиелеуге,
өзін-өзі жетілдіруге қабілетті, кәсіби құзіретті тұлғаны қалыптастыру
мәселесі алдыңғы орынға шығарылып отыр.
Жоғары мектеп студенттерге кәсіби білім беру, даярлау міндетін
нәтижелі шешу үшін алдымен студент, студенттік қауымдастық,
студенттік кезең, шақ, жастық шақ, студенттік типология, студент
тұлғасы, жеке тұлға, студенттік ерекшелік, өзін-өзі тәрбиелеу,
өзіндік сана т.б. негізгі ұғымдарға тоқталайық. Студент (studens)- латын
сөзі. Қазақ тілінде ұқыпты, іждағатты түрде жұмыс істеуші, оқу-танымдық,
ізденушілік әрекетпен шұғылданушы, білім алушы деген мағынаны білдіреді,
жоғары оқу орнында білім алушы адам.
Студенттік шақ-екінші жастық, бірінші есею кезеңіне сәйкес келеді.
Бұл адам өміріндегі ерекше орын алатын, дамуында мәнді роль атқаратын,
жеке тұлғалық қасиеттері қалыптасатын, дербес ерекшеліктері мен
мүмкіндіктері айрықша байқалатын кезең. Өйткені жоғары оқу орнына түскен
соң жас өспірімдердің әлеуметтік статусы өзгереді. Мақсатты түрде терең,
тиянақты білім алу, бәсекелестік жағдайында өзін көрсету, алға ұмтылу,
дербес шешім қабылдау, бастама көтеру, табандылық, жауапкершілік, өзін-өзі
ұстау сияқты қасиеттерді өз бойларында бекітеді. Әлеуметтік ортада
адамдардың өзара қарым-қатынас жасау, қатынасу ережелерімен танысып,
меңгереді. Студент- жоғары оқу орындарында кәсіби білім алу мақсатында
білім беру жүйесінің ұйымдастыруымен біріктірілген ерекше әлеуметтік
категория. Бұл ұғым ХІ-ХІІ - ғасырда алғашқы университеттердің пайда
болуымен қалыптасты ( (.
Студенттік қауымдастықты әлеуметтік-психологиялық категория
ретіндегі (Б.Г. Ананьев), студенттің даму ерекшеліктері мен жеке тұлға
типологиясын (М.В.Буланова-Топоркова, С.И. Самыгин) зерттеулерінде кең
көлемде қарастырады ( (. Ғалымдар жинақталған бақылау нәтижелері, аталған
проблема бойынша жасалған тәжірибе қорытындылары мен теориялық
мәліметтерге сүйене отырып студентті белгілі бір әлеуметтік-психологиялық,
психологиялық-педагогикалық позициясы бар оқу әрекетінің ерекше субьектісі
ретінде сипаттайды.
Студентті жас ерекшеліне, жеке тұлғалық болмыс-бітіміне қарай
төмендегідей үш негізде сипаттауға болады: біріншіден, психологиялық
тұрғыдан; Ол психологиялық процестің, жағдайдың, тұлға қасиетінің (бағыт,
темперамент, мінез, қабілет) бірлігін көрсетеді. Мұнда психологиялық
қасиет негізгі роль атқарады, себебі психологиялық процестің өтуіне,
психологиялық жағдайдың, психикалық пайымдаудың қалыптасуына әсер етеді.
Екіншіден, әлеуметтік жағынан; Студент- бір белгілі әлеуметтік топ, ұлт
өкілі ретінде түрлі қоғамдық қатынасқа түседі. Үшіншіден, биологиялық
жағынан; Студенттің жоғары нерв жүйесінің қызметі, оның типі,
анализаторларының құрылысы, шартсыз рефлекстерінің, инстинктерінің,
физикалық күшінің, дене құрылысының, бет-бейнесінің, терісінің, көзінің,
түрінің, бойының, т.б. ерекшеліктері қарастырады. Бұл негізінен тұқым
қуалай берілген, туа біткен нышандары арқылы байқалады. Белгілі
жағдайларда өмір сүру шарттарына байланысты өзгеруі мүмкін. Мұндай
қырларын зерттеу студенттің білім сапасы мен мүмкіндіктерін, жас
ерекшеліктері мен тұлғалық ерекшеліктерін ашуға көмектеседі. Егер
студентке белгілі бір жас шамасындағы адам ретінде қарасақ, басқа
кезеңдегі дамумен салыстырғанда бұл шақта оперативті есте сақтау,
вербальды-логикалық мақсаттарды шешу жоғары деңгейде дамитындығы
байқалады. Студенттік кезең- биологиялық, психологиялық, әлеуметтік
дамуында адамның ең жоғарғы нәтижеге қол жеткізетін шағы. Студенттің жеке
тұлғалық дамуын зерттеу барысында оның өзіндік ерекшелігі, психологиялық
жағдайы мен қасиеті ескеріледі.
Студентті жеке тұлға ретінде қарастырсақ, 18-20 жас – физикалық, дене
күшінің адамгершілік, эстетикалық сезімдерінің даму, адам мінезінің
қалыптасу, орнығу кезеңі. Мамандық иесі ретінде кәсіби-еңбегінің негізін
меңгеретін, азаматтық болмыс-бейнесінің қалыптасатын, әлеуметтік
рольдерді игеретін, әрі "экономикалық белсенділік" танытатын кезеңі.
Демографтар "экономикалық белсенділік" кезеңі деп адамның дербес
өндірістік қатынастарға түсуін, еңбек жолының басталуын, отбасы құруын
атайды.
Құндылық бағыттар жүйесінің өзгеруі, кәсіби -мүмкіндіктерінің өсуіне
орай студент қабілеті, интеллектісі белсенді қалыптасады. Бұл - спортта,
көркем өнерде, техникалық, ғылыми жетістіктерге жететін кезеңі.
Студент тұлғасын зерттеуші ғалымдар: В.А.Попков, А.В.Коржуев,
С.Д.Смирнов, оның ішкі дүниесі қарама-қайшылықты, өз бойында жоғары
мәдениеттілікті, өзіндік сана-сезімді қалыптастыруда өзінің ерекшеліктерін
түсінуде көп қиыншылықтарға кездесетіндігін атайды ( (. Студенттік
кезең В.Г.Ананьев, К.А.Абульханова-Славская, А.Г.Асмолов, А.А.Бодалев,
А.В. Дмитриев, И.С.Кон, В.Т.Лисовский, Ю.Г.Фокин, т.б. ғалымдардың
еңбектерінде талданған. Жастық шақ-өзін-өзі тану, өзіндік талдау жасау,
өзін-өзі бағалау, өзгемен салыстыру кезеңі. Идеалдағы "Менді" нақты
ақиқатпен салыстыру арқылы өзіндік бағалау жүзеге асырылады. Бірақ идеалды
"Мен" әлі тексерілмеген сондықтан кездейсоқ болуы мүмкін, ал ақиқатты
"Мен" тұлға тарапынан жан-жақты бағаланбауы мүмкін. Бұл обьективті қарама-
қайшылықтар жас адамның тұлғалық дамуында өзіне деген жалған қатынасты,
ішкі сенімсіздігін туғызуы мүмкін, кейде ол ішкі агрессивтілік,
бейбастақтық, түсінбеушілік сезімдерімен қатар жүреді. Эриксонның пікірі
бойынша, жастық шақ ұқсастық дағдарысы төңірегінде құрылады. Ол әлеуметтік
және жеке-тұлғалық таңдау серияларынан, идентификациядан және өзін-өзі
анықтаудан тұрады. Егер бозбала бұл міндеттерді шеше алмаса, онда
адекватты емес ұқсастық қалыптасуы мүмкін[ ]
Түрлі Жеке тұлға тұжырымдамаларын қарастырған уақытта Ресей,
Қазақстан, шетел психологтарың көзқарастарына байыпты талдау жасалуы
керек. Тұжырымдамаларға қысқаша шолу жасар алдында, ескерте кететін
мәселеле, мазмұндық жағынан қарастырсақ, құрылымдық, кейін жүйелік-
құрылымдық қатынастың басым келетінін байқаймыз. Жеке тұлға
тұжырымдамасының арасында грузин психологиялық мектебінің өкілдері:
Д,Н.Узнадзе, А.С.Прангишвили пікірлерінің өзгеше бір оқшау тұратынын айта
кетпесе болмайды. А.Ф.Лазурский, В.Н. Мясищевтің, Б.Г.Ананьев,
А.Г.Ковалев, С.Л.Рубинштейн, Л.С.Выгодский, А.Н:Платоновтардың жеке тұлға
туралы тұжырымдамасының кең танымал болғандығы, әлеуметтік-психологиялық
концепциялар арасынан В.А.Ядовтың диспозициялық тұжырымдамасы аталады (
(. А.Г.Маклаков Жеке тұлғаның психологиялық құрылымы деген тақырыпты
қарастыру барысында әрбір психолог-әдіскер ғалымның тұжырымдамадағы, оның
жеке тұлға туралы көзқарасын талдай отырып, мәселені теориялық тұрғыдан
түсіну маңызды орын алады деген қорытындыға келеді. Мысалы, В.Н.Мясищевтің
жеке тұлға тұжырымдамасында кемі мынандай екі жағдай бөліп қарастырылады.
Біріншіден, ғалым жеке тұлға құрылымы туралы ашық түрде мәселе
көтерушілердің алдыңғы қатарында болғандығын және осы сұрақты көтеруінің,
жеке тұлға қатынасы идеясының Ресей психологтарының көпшілігіне, әсіресе,
Санкт-Петербургтік психологтар мектебі үшін, ерекше бір мәні болуында.
А.Ф. Лазурскийдің жеке тұлғаның табиғаты мен құрылымына көзқарасы да
ерекше көңіл бөлуді қажет етеді [ ]
Студент тұлғасы, жеке тұлға ұғымдарын қарастыру философиялық,
психологиялық, педагогикалық тұрғыдан қарастырылып адам, индивид,
жеке тұлға, даралық иесі-дара тұлға бірлікте талқыланғанда әрі бұл
ұғымдардың мәнін толық ашқанда, құрылымдық талдау жасалғанда,
қарастырудағы айырмашылықтардың себебін анықтағанда, бүгінгі күнгі тұлға
психологиясының жағдайымен толық таныстырғанда ғана сапалы жүзеге асады.
Әлі күнге психологияда тұлға ұғымының барлық ғалымдар мойындаған бір
ауыздан қабылдаған анықтамасының жоқтығы мәселенің шешімін таппағандығын
көрсетеді. Психологияда тұлға ұғымы кең және тар мағынада қарастырылады.
Тұлға ұғымын кең мағынада қарастыруша ғалымдар жеке тұлға құрылымына
ағзаның- организмнің дара биофизиологиялық сипатында қосады. Мысалы
К.К.Платонов зерттеулерінде Жеке тұлға құрылымы төрт негізде:
біріншіден, бағыттылығы; Ғалым жеке тұлғаның бағыттылығы арқылы қарым-
қатынасының түрі мен моральдық бейнесі, адамгершілік қасиеті, сапасы
бірлікте қарастырады. Екіншіден, әлеуметтік тәжірибесі білім алу, оқу,
әлуметтік қатынастарға түсу арқылы құралады; Үшіншіден, тұлға-дене бітімі,
жеке-дара өзіндік ерекшеліктері, бітімі денесінің констукциясы, қадір-
қасиеті, таным процестерінің, қабілетінің өзіндік сипаты; Төртіншіден,
биологиялық шарттық, типтік сапаларының жыныстық, жас ерекшелік байланысы;
Тұлғаны осы негізде қарастыру әрбір адамның кескін келбетінің, болмыс-
бітімінің қайталанбайтындығын, өзіндік дербестігі сақталатындығын
білдіреді. Тар мағынада адамзатқа тән бар белгісінің сақталуын бейнелейді
[ ]
Студент-ол материалдық және рухани өндірісте жоғары әлеуметтік және
мамандық бойынша атқаратын рольдерін ұйымдастырылған түрде меңгерумен
шұғылданатын, белгілі бағдарлама негізде мақсат-бағыттылы дайындалатын,
өздеріне тән ерекше өмір салтымен, еңбегімен, тұрмысымен, мінез-құлық,
психологиялық сипатымен, бағалық бағдарлау жүйесімен сипатталатын,
жастардың құрамдас бөлігі, арнайы оқу-танымдық, ғылыми-зерттеу, кәсіби
бағдарлық әрекет негізінде топтастырылған әлеуметтік топ [].
Адам санасы тұлғаның бойынан өмірлік мәселелерді шешуде, өзі және
қоршаған орта туралы мәліметтерді қолдануда әрдайым көрініп отырады.
Адамның жануарлар дүниесінің дамуынан жоғары тұруы оның санасында өзіндік
сана-сезім компоненттері арқылы қалыптасады. Бұл қоғамдық өмірдің және
екінші сигналдық жүйенің, сөйлеудің арқасында мүмкін болады.
Студенттік кезең тұлғаның өмір жолына, өзінің қандай жағдайға
жеткеніне, нені біліп, не қойғысы келетініне, жұртқа нендей пайда
тигізетіндігіне, яғни өз болашағына айрықша үңіліп қарайтын кезең деп
түсіндіріледі. Бір сөзбен айтқанда, осы кезең олардың өзімен-өзі кеңесіп,
өз жан дүниесіне үңілуге құштар шағы. Тұлғаның ішкі жан дүниесі, оның сана-
сезімі ерте замандарда-ақ философ-ойшыларды, оқымысты ғалымдарды, өнер
адамдарын өзіне қарата білді. Сана және өзіндік сана-сезім- философияның,
психологияның, әлеуметтанудың ортақ мәселелерінің бірі. Оның мәні сана және
өзіндік сана туралы білім тек көптеген маңызды теориялық сұрақтарды ғана
емес, сондай-ақ өмірлік ұстанымды қалыптастырумен байланысты практикалық
міндеттерді де шешудің әдістемелік негізін құрайтындығына негізделген.
Өзіндік сана мен өзін-өзі тану қабілеттілігі – адамның ерекше игілігі, яғни
өзінің өзіндік сана-сезімінде қарым-қатынас пен іс-қимылдың, сананың
субъектісі ретінде, өзіне тікелей қатынасты орнатуды таниды. Өзіндік сана-
сезім сананың дамуындағы ең жоғары деңгейі, ақыл-ой белсенділін
қалыптастырудың, өзінің пікірі мен іс-қимылылындағы жеке дербестігінің
негізі. Өзіндік сана-сезімді қысқаша түрде өзінің образын және өзіне деген
қатынас ретінде анықтауға болады. Бұл бейнелер мен қатынастар өзін-өзі
өзгертуге, өздігінен жетілуге ұмтылуымен тікелей байланысты. Өзіндік сана-
сезімнің жоғарғы формаларының бірі өзінің әрекетіндегі мағынаны табуға
тырысу. Өзіндік сананың пайда болу кезеңі адам алғаш рет өзіне мынандай
сұрақтар қою кезінде пайда болған: өзінің әлемін құруға, зерттеуге және
бағындыруға қандай күш әсер етті, оның ақыл-ойының табиғаты қандай, рухани
өмірі қандай заңдылықтарға бағынады, т.б. Мұны қысқаша түрде былай деуге
болады: Егер адам ойы алғашқы кезде өзінің сыртқы әлеміне бағытталса,
өзгелер мен туралы не ойлайды? Мен қандай болып көрінемін? Студенттік кезде
ол өзіне-өзі ерекше көңіл аударады. Адам өзіндік ойлауды зерттеуді,
ойлаудың көмегімен бастауға батылдық көрсетеді [ ]. Тұлға туралы
американдық ілімдердің лидері Г.Олпорт, тұлғаның концептуальды теориясымен
келісе отырып, даралық диспозицияның үш типін бөліп қарастырады, олар:
- кардинальді диспозиция, бұл адамның практикалық әрекетіне мәнді әсер
етеді;
- орталық диспозиция, бұл тұлғаның жалпы сипаттамасын өзіне таңдап
алады;
- қайталанатын диспозиция, бұл біршама тұрақты қарапайым
қажеттіліктермен байланысты.
Диспозициялық типтерді таңдау бейнелі өзіндік ұйымдастырушы жүйе
ретіндегі түрткінің дербес функциональдық қызмет атқару қағидасы әсерімен
түсіндіріледі. Г.Олпорт әрбір жеке индивидтің белсенділігінің ең жоғарғы
деңейі тұлға әрекетіне оның өсуіне позитивті, шығармашыл ұмтылушы Менінің
қатысуымен шартты түрде ықпал етеді. Мен жеке тұлға үшін мәнді
психологиялық сипатқа ие мотивацияның жоғарғы деңгейі, сезіммен оны
реттеуші Менге әсер етеді, яғни сол тұлғаның өзін білімді, шеберлікті,
өзін-өзі тәрбиелеуді игеруіне тиімді ықпал жасайды (Анциферова Л.И.).
Тұлғаның өзіндік сана-сезімінің қалыптасуын, өзін-өзі тәрбиелеуін
кемелденген, дені сау адамның белгісі деп санасақ, онда әлеуметтік мәнді
әсерді айқындайтын іс-әрекет, қимыл дей отырып, Г.Олпорт: Тұлға
теориясының өзегі – өзінділіктің мынадай тұлғалық спектілерден
құралатынын анықтады:
- өз денеңді сезу; өзіндік біртектілік; өзін-өзі тану;
- өзіндік пікір айту;
- өзін-өзі бағалау;
- өзін-өзі тиімді басқару [ ].
Тұлғаның өзіндік тәрбиесінің жағымды формаларын қалыптастыруда өзіндік
сана-сезімнің реттегіштік ролі оны практикалық іс-әрекеттің субъектісі деп
қарастырудан, жеке өзінің адамгершілік қасиеттерін, қызығушылығын,
құндылығын, мұратын, мінез-құлығын ұғынуы мен бағалауынан көрінеді.
Жеке тұлғаның өзін-өзі жетілдіру, тәрбиелеу мәселесі- көне заманнан
бастап бүгінгі күнге дейін философтардың, педагогтардың, психологтардың
көңілін өзіне аударып отырған мәселердің бірі.
Біз зерттеу барысында қарастырылып отырған мәселенің теориялық-
әдіснамалық негізін айқындау мақсатында ғылыми еңбектерге талдау жасау
арқылы өзін-өзі тану, өзіндік сана-сезім ұғымдарының анықтамалары мен
олардың өзара байланысына сипаттама беруге мән бердік.
Адамның өзіне сыни көзқараспен қарай отырып, өз мүмкіндігін өмір
талабына сәйкес бағдарлай білуінің негізінде, өз мақсатын нықталып, ойын
бір тұрақты түйінге байланыстыра алу қабілеттілігі белсенділіктің белгілі –
бір мәнді көрсеткішке жеткізетіндігі сөзсіз. Оның ішінде, өзін-өзі бағалау
тұлғаның өзіне деген сенімін арттырып, рухани күш алады, өзінің айналасын
қоршаған адамдармен қарым-қатынасын, өзіне сыни көзбен қарауын, талап қоя
білуін, сәтсіздік пен жетістікке қатынасын, көзқарасын, ұстанымын
қалыптастыруына мүмкіндік береді. Сондай-ақ тұлғаның өзінің іс-әрекетінің
тиімділігіне көңіл бөлгізіп, оның жеке тұлға ретінде дамуына әсер етеді,
мұнда ескеретін жағдай, ең алдымен сол адамға басқалардың беретін бағалау
критерийлеріне қарай қалыптасады. Бұл тұлға өзін қоршаған адамдар қалай
бағалайтын болса, ол өзін-өзі солай бағалауға бейім екендігін көрсетеді.
Өзін-өзі тәрбиелеу деп адамның белгілі бір мақсатқа бағытталған, өз сапасын
жетілдіру арқылы, кемшіліктерінен арылу әрекеті. Студенттің білімге
ұмтылысы үнемі құпталып, жол көрсетіліп отырылуы тиіс. Осыдан келіп
студенттің оқуға деген өзінің ынтасы, өзін соған икемдейтін ерік қайраты
пайда болады. Егер студент білімді меңгеруге, оқуға өзі ынталанбайынша,
ұмтылмайынша, өзі-өзінің дара сапасын қалыптастырмайынша, білімге деген
ізденісін тудырмайынша, оның адамгершілік, эстетикалық мәдениеті өзінен-өзі
келе салатын нәрсе емес. Сондықтан оқу-тәрбие жұмысының мақсаты студенттің
белсенділігін арттыра отырып, оның талпынысын, еңбекке деген
сүйіспеншілігін, қоғамдық-саяси, адамгершілік-эстетикалық әрекетін дамыту
болады.
Қандай да болмасын тәрбие жұмысының тиімділігі тәрбиеленушінің ішкі
қажетсінуінің нәтижесінде іске асады. Әрине, қажетсіну студентті қоршаған
ортаның сезімталдығы мен оған деген ілтипатты қарым-қатынасы арқылы, оның
іс-әрекетіне, оны қолдап отыруына, оған беретін бағасына да байланысты
болады. Әр адамның іштей рухани қалыптасуы ең алдымен өзінің ішкі сезімінің
жұмысы бола тұрса да, оны тәрбие жұмысы арқылы қанаттандырып, қолдап, бағыт-
бағдар беріп отыруға байланысты – деген С.Л.Рубинштейн [ ].
Бұл салада кезінде ой толғаған Абай ішкі сезім мен талаптың, ынтаның
қызметіне байланысты былай деген: Сөз өнері тұр таяу, ұқпасын ба сөзді
тез. Қорыта айтқанда, дұрыс жолға қойылған тәрбие жұмысы, өсіп қалыптасып
келе жатқан жеке бастың ішкі талпынастарын, талабын, белсенділігін
ынталандыру арқылы, дұрыс баптай білсе, оның өз бетімен ізденіп жұмыс
істеуіне өзін-өзі толықтырып, жетілдіруіне жол ашылады. Қысқасын айтқанда
тәрбие процесінде студенттің өзін-өзі тәрбиелеу жұмысының өзіндік орны бар.
Әрине, ол оқытушының, куратордың, жоғары оқу орны ұжымының, студенттердің
өзін-өзі басқару органдарының тәрбие- лік ықпалы арқылы іске асады. Өз
алдына мақсат қоя отырып тәрбиеші- педагог студенттердің санасында өз
бетімен білім алу қажеттілігін қалыптастырады. Сөйтіп ол студенттің күнбе-
күнге іс-әрекетіне арқау болып табылатын - өз бетімен білім алу
белсенділігін оятады.
Ал көп ретте адам өз алдына белгілі бір биік мақсат қойып өз бетімен
ізденіп, өзін-өзі тәрбиелеп жетілдірудің жолдарын өзі қарастырады. Содан
әсерленіп қанағаттанған, оның ішкі сезімдері арқылы қажетсінуі пайда болуы.
Соның нәтижесінде мақсатына жету үшін табандылықпен ізденеді. Өзін-өзі
белсендіретін тұлға – қай уақытта болмасын өзінің мүмкіндіктерін үнемі
толық ашып дамытуға ұмтылушылық қасиетке ие тұлға. Осындай тұлға болып
жетілуде студенттер болашақта шығармашылыққа, толыққанды қарым-қатынас
жасауға, өз ойындағысын орындауға қабілетті бола отырып, ізгілікті,
тұлғалық бағдарлы тәрбие жүйесінде өзін қалыптастыра алады. Тұлға өзінің
өмірлік қуатының мәнін, мақсатын жүзеге асыратын, тәндік, жандық, рухани
күш-қуатын сандық және сапалық өзгеріске түсетін ішкі объективтік процесс
ретінде таниды. Тұлға белсенділігін арттыруда өзін-өзі жетілдіру қызметі де
өз үлесін байқатады. Бұл процесс оқу үрдісін зерттеуде ерекше мәнге ие
екендігін дәлелдей отырып психологиялық-педагогикалық мәселелердің бірі
етіп алға қояды. Студенттің өз бойындағы теріс қылықтарын жойып, жағымды
қасиеттерін жетілдіру саласындағы саналы, мақсатты іс-әрекеті өзін-өзі
тәрбиелеу болып табылады. Көп жағдайда, жеткілікті әлеуметтік тәжірибенің
және психологиялық дайындықтың жоқтығынан студенттер өз қылықтарының
мотивтерін, яғни себеп-салдарын түсіне бермейді. Демек, мұндайда оларға
міндетті түрде педагогикалық жетекшілік қажет. Өйткені, олар үлкендердің
қолдауы мен көмегінсіз өзін-өзі тәрбиелей алмайды. Осыған орай тұлғалық
қасиеттердің едәуір дәрежеде қалыптасатын кезең студенттік шақта өзін-өзі
тәрбиелеуді адамның моральдық қасиеттерінің негізі түрі ретінде дамыту
қажет. Нәтижесінде студент өзінің іс-әрекетін, ақыл-санасын іштей бақылап,
бағыттай отырып, өзін-өзі бақылау арқылы әдеттерден тыйылып, жақсы
әдеттерін, жағымды мінез-құлқын дамытып жетілдіруге мүмкіндігі туады.
Мұндай жағдайда оған ерік күш-жігерін берік ұстау, ұстамдылық, табандылық,
т.б. тұлғалық сапалар маңызды роль аиқарады. Бұл сапалар – студент
белсенділігін дамытудағы тұлғаның эмоциялық, әлеуметтік кемелділігінің
көрсеткішін көрсетеді.
Тұлғаның өзіндік тәрбиесінің жағымды формаларын қалыптастыруда өмірлік
ұстанымның ролі ерекше. Бұл тұлғаның дүниетанымдық, моральдық-психологиялық
қасиеттері және оның қоғамға қарым-қатынасын білдіру арқылы көрінетін ішкі
қағидасы болып табылады. Өмірлік ұстаным негізінде студенттер өз әрекетін
белсенді немесе баяу етіп көрсетеді. Дәлірек айтсақ, белсенді деп
отырғанымыз, олар айналадағы шындықты өзгертуге үнемі ұмтылады; ал баяу
дегеніміз – қалыптасқан тәртіп пен салтты және норманы сақтаумен шектеледі.
Жеке тұлғаның іс-әрекетінің белгілі бір бағыттылығы ретінде өмірлік ұстаным
адамгершілік бағытта ол тұлғаның мінез-құлық жүйесінен көрініс табады,
адамдардың сенімінен, ар-ожданынан, идеялық бір бағыттылығынан байқалады.
Студенттік кезеңдегі өмірлік ұстанымды дамытуды алатын болсақ, оның
өмірлік ұстанымның шындығын және дұрыстығын айқындау бұл қоғам прогресінің
дамуына сай келуімен өлшенеді. Студенттің тұлғалық дамуын анықтаудың ең
басты белгісі, оның өмір сүріп отырған қоғамдық тарихи-мәдени анықтаудың ең
басты белгісі, оның өмір сүріп отырған қоғамдық тарихи-мәдени процестегі
орнын белгілеу. Оның тұлға ретінде қалыптасуы, ең алдымен, өмірден өз орнын
саналы түрде таба біліп, адаспауына байланысты. Студенттің өмірлік
көзқарасын қалыптастырушы факторлар: жеке тұлға, отбасы, қоғам, саясат,
идеология және т.б., оның өмірі мен қызметі, болашақ мамандығына деген
өмірлік ұстанымына әсер етеді. Студенттің белсенді ұстанымы оқу-еңбек
процесінде айқындалады, шындала бекитініне үлкен мән беруіміз қажет.
Тұлғаның өзіндік өмірлік ұстанымы оның қоғамдық байлыққа деген көзқарас
пікірінен, іс-әрекетінен, қоғамдық қызметінен, өмірге деген көзқарасынан
білінеді, сондай-ақ іс-әрекет пен сөз ұғымының бірлігінен, адамның алға
қойған мақсатты орындауға белсенділігінен, теориялық білім, білік, іскерлік
қабілетін жүзеге асыра білуінен байқалады. Тұлғаның өзіндік тәрбиесінің
жағымды формаларын қалыптастыру – бұл оқытушының белгілі мақсатқа ұмтылған
әрекеті, мазмұнды, көлемді танымдық қолданылатын, шығармашылықты
арттыратын, білімді меңгерудегі студенттің өзіндік үйренуі, дағды мен
шеберліктің қалыптасуы, оларды тәжірибеде қолдануға бағытталған. Бұл
танымдық-ой еңбегінің төмендеуі мен тоқтап қалуынан сақтайтын, жігерлі,
мақсатты, бағытталған жүйе. Жастардың өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігін
қоғамдық пайдалы жұмыстарға байланысты тапсырмалар беріп, орындау арқылы
дамытуға болады. Студенттердің жас ерекшеліктері мен жеке қабілеттерін
ескере отырып, барлық тапсырмалармен, яғни түрлі қоғамдық іс-әрекеттермен
қамтамасыз етіп отыру керек. Адам өзі мағынасын түсінуге өзін мақсималды
түрде жүзеге асыруға ұмтылса, онда тұлғалыұ өзін-өзі дамуының жоғарғы
деңгейіне өтеді.
Өзін-өзі өзектендіретін тұлғаға келесілер тән:
- шындықты толық қабылдау және онымен үйлесімді қатынаста болу;
- басқаларды және өзін-өзі қабылдау;
- еңбекке, тапсырмаға бағдарлану, сүйікті ісіне кәсіби қызығу;
- автономдық, әлеуметтік ортаға тәуелсіздік;
- өзге жандарды түсіне қабілеті, көңіл аударуы, жақсылық жасау;
- үнемі жаңалыққа ұмтылу, тәжірибеге ықыласты қарап, ашықтығын бағалау;
- мақсат пен тәсілдерді, жақсылық пен жамандықты ажырату;
- мінез-құлықтың шынайлылығы;
- әзіл-оспақ, ажуа;
- өзін-өзі дамыту, қабілеттіліктерін көрсету, еңбекте, махаббатта,
өмірде өзін өзектендіру шығармашылығы;
- жаңа мәселелерді шешуге деген дайындығы, кедергілерді түсінуі.
Жеке тұлғаның дамуына кедергі келтіретін тұқымқуалай берілген
патогенді механизмдерге шындыққа деген пассивтілік, ығыстыру және басқа да
Мен қорғаныс тәсілдері проекция т.б. жатады. Бұлардың негізінде
эксперименталды вакуум пайда болады, адам өзі не жасағысы келетінін
білмейді, басқалардың қуыршағына айналады. Өзіндік сана-сезім - өте
күрделі психологиялық құрылым. В.С.Мерлин өзіндік сана-сезімнің ерекше
компоненттерінің сапалығын былай атап өтеді:
1-ден, сана өзінің тепе-теңдігімен ерекше;
2-ден, өзіндік сана жеке менінің белсенді, әрекетшілдігі ретінде;
3-ден, өзінің психикалық қасиеттері мен сапаларын тану;
4-ден, әлеуметтік адамгершілік өзін-өзі бағалаудың белгілі бір жүйесі
болуымен ерекшеленеді [ ].
Бұл барлық элементтер бір-бірімен функционалды және генетикалық
тұрғыда байланысты, бірақ олар бір уақытта қалыптаспайды. Сана-сезімнің
теңдігінің бастамасы ерте нәрестелік шақта басталады, яғни олар сыртқы
заттардан келген түйсіктерді, ажырата бастаған кезде, өзінің бойында мен
деген ұғымы келгенде (шамамен 3-жасқа келгенде), яғни өзінің жеке сөздерін
дұрыс қолдана алатын кезде пайда болады. Өзінің психикалық сапалары мен
өзіндік бағалауын тану. Студенттік кезінде ерекше мәнге ие болады.
А.Г.Спиркин мынадай анықтама береді: Өзіндік сана – сезім бұл адамның
өзінің қимылдарын және олардың нәтижелерін, ойларын, сезімдерін, моральдық
бейнесімен қызығушылықтарын, жүріс-тұрыстарын түрткілерін бағалау, өмірдегі
өзінің орнын өзі толық бағалауы мен тануы [ ].
Өзіндік сана-сезім сананы өзінің пәні ретінде иелік етеді, сондай-ақ
оны өзіне қарсы қояды. Бірақ, сол уақытта сана өзіндік сана-сезімде өзінің
дербес мәніне жетуге бағдарланған кезең ретінде сақталады. Егер сана
адамның қоршаған ортаға бағдарлаудың субъективті шарты, басқалар туралы
білімі болса, онда өзіндік сана-сезім адамның жеке тұлғасына, өзі туралы
білімге бағдар болып табылады. Бұл өзінше өзінен және басқадан көрінетін
рухани жарық сияқты көрінеді [ ]. Өзіндік сана-сезім – сезім жоғары
психикалық қызметтің дамуының күре тамыры болып табылады. Ол адамға сыртқы
ортаны тануға ғана мүмкіндік беріп қоймайды, сондай-ақ осы өмірдің өзін
бөлуге, өзінің ішкі дүниесін тануға, оны сезінуге және белгілі бір жағдайда
өзіне қатыстыруға мүмкіндік береді. Өзіңді тұрақты объектінің сапасында
тану тұлғаның тұрақтылығын, ішкі тұтастығын ұсынады, яғни өзгермелі
жағдайларға қарамастан өзімен-өзінің қалауына қабілеттілігін көрсетеді.
Әдетте өзіндік сана-сезім мәселесін А.Н.Леонтьев: жоғарғы өмірлік
мәні бар тұлға психологиясының күре тамыры ретінде сипаттады, ғылыми-
психологиялық талдаудың шешімі ретінде бағалады [ ]. Өзіндік сана өзімен
бірнеше іс-әрекеттер, актілерді ұсынады, яғни Мен деп айтуға болатын,
маған қатысы бар, мен қабылдай аламын деген барлық заттар мен
процестердің көмегімен жасалынады.
Мен қатынасының актісін психологияда идентификация деп атауға
болады. Бұл акт бізге мынадай жағдайларда қолайсыздықтар туғызады: біз
өзімізді басқа адамдармен, заттармен идентификациялаған кезде. Бірақ, егер
біз өзімізді тәуелділікке ие адамдармен идентификацияласақ пайдасын көрген
болар едік. Егер де олар жаман жағынан көрінсе, онда қинайтын қобалжулары
мұраттардың өзгеруі пайда болады. Біз өзімізге идентификациялаған адамды
өзіміздің менімізге қосамыз және жоғары бағалаймыз, мұратымыз ретінде
қараймыз. Егер мұндай мұрат (идеал) тікелей қоршаған ортада жоқ болса, онда
ол (жай ғана) әдебиеттердің, киноның, не өзіндік қиялдың негізінде құрылады
[ ].
Идентификация – бұл өзінді басқа адаммен салыстырып қана қою емес,
өзіңе не болса да жарасымжылық пен ұнамдылық қатынасы. Студенттің
идентификациясы оның өзін өзге адаммен ұқсастыруы, өзін өзгелермен
салыстыруы, басқаның орнына қоюы, оның жеке тұлғалық мағыналарын игеруі.
Соған сәйкес мінез-құлық нысандары (альтруизм, эмпатия, т.б.) пайда болады.
Идентификация барысында сапаларды, рольдерді меңгереді, игереді, басқа
адамның ойларын, әрекетін, сезімдерін өзіне көшіреді. Өзіндік сана-сезім
мынандай психикалық білімдерді де тцдыра алады, олар атаққұмарлық шамадан
тыс көкіректік, түсініксіз дабылдар, көре алмаушылық, жасыздық,
қанағаттанбауышылық, т.б. сезімдер кейде адамды азаптайтыны соншалық, ол
өзінің мүмкіндіктерінен, өзін-өзі тануға мүмкіндік беретін күштерінен
айырылуына апарады. Жетістікке тойымсыз ұмтылған адам ешқашан бір минутқа
да тыныштала алмайды; өзара сүйіспеншілікте махаббаттан айырылып қалу
қорқынышынан қайғырады; ақшалы болса – ол әлі де аз деп жиі ойлайды; ал
өзінің жетістіктерін басқа жетістіктермен салыстырғанда - өзінен-өзі
көңілсізденеді [ ].
Осындай даралық даму деңгейіне идеалды түрде жетістікке жету үшін,
өзіндік сана-сезімді дамыту, оның мүмкіндіктерін жоғарыда айтылған
қобалжуларсыз жетілдірсе, ең болмағанда шыдауға болатындай деңгейге түсіру,
өзіндік сананың дамуына қолайлы жағдай туғызады. Студенттің өзіндік сана-
сезімінің әртүрлі көріністері, оның әр-қайсысына қатысты жағдайдағы
тұлғасының дамуы мен қалыптасуының нәтижесі.
Тұлғаның даму процесі студенттің өзін-өзі бағалауының, сыйлауының,
өзіндік сезімінің тұрақты трансформациясын, бір сөзбен айтқанда оның
өзіндік сана-сезімінің динамикасын ұсынады. Мен – бейнесінің адекваттылық
дәрежесі студенттің маңызды аспектілерінің бірі - өзін-өзі бағалауынан
көрінеді [ ].
Өзін-өзі бағалау адамның айналасындағылармен қарым-қатынасын, өзіне
сын көзбен қарауын және талап қоя білуін, жетістікке, сәтсіздікке қалай
қарайтындығын көрсетеді. Сонымен қатар, өзін-өзі бағалау адамның іс-
әрекетінің тиімділігіне және оның тұлға ретінде дамуына әсер етеді. Өзін-
өзі бағалау ең алдымен адамға басқалардың беретін бағасына қарай
қалыптасады. Студент өзін айналасындағылардың бағалауына сәйкес өзін-өзі
бағалауға бейім келеді. Студент өзін-өзі бағалауы негізінде өзін-өзі
жетілдіре түседі. Өзін-өзі жетілдіру – бұл өзінің өмірлік қуатының мәнін,
мақсатын жүзеге асыратын, тәндік, жандық, рухани күш-қуатын сандық-сапалық
өзгеріске түсіретін ішкі объективті процесс. Студенттің өзін-өзі бағалауы
- өзін, өзінің мүмкіндіктерін, сапаларын және басқа адамдардың арасындағы
орнын бағалауы. Егер табиғи қажеттіліктерді қанағаттандыруды басқа жаққа
қойып, студент өзі үшін жасайтын болса, онда үлкен дәрежеде басқалар үшін,
тіпті керісінше болған күнде де солардың үлесіне тиеді [ ].
Өзін-өзі бағалау көп жағдайда психологиялық қорғаныс құралы ретінде
қызмет көрсетеді. Студенттік кезең адамның өмір жолына, өзінің қандай
жағдайда жеткеніне, неге шамасы келетініне, дүниеде не үшін өмір сүріп, жер
басып жүргеніне, нені біліп, не қойғысы келетініне, жұртқа нендей пайда
тигізетіндігіне, яғни өз болашағына айрықша үңіліп қарайтын кезең деп
жоғарыда айтып өттік. Яғни бір сөзбен айтқанда осы кезең – олардың өзімен
өзі кеңесіп, жан дүниесіне үңілуге құшатр шағы [ ]. Студенттік кезең
адамның өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінде ерекше орын алады. Олардың бірі өз
бойындағы берекесіздіктен, екінші біреуі тұйықтықтан, үшіншісі – орынсыз
ұялшықтан арылғысы келеді. Мұндайда ол келеңсіз қылығымен шама шарқынша
алысып, өзін-өзі қатты қадағалайды. Бұл үшін жоспар құрып, оған қажетті әр
түрлі іс-әрекет мен шаралар белгілейді, тиісті жаттығулар жасауды
ойластырады. Әрине, бұл белгілі жүйемен жүргізілсе, нәтижесіз де болмайды [
].
Адамның өзін-өзі тәрбиелеуі оңайлықпен қолға түспейді. Студент
санасының оянуы, оның өзіндік менің сезіне бастауы, Абай тілімен
айтқанда, кісінің өзіне-өзі ұдайы есеп беруінен, өзін-өзі аңғара, байқай
алу қабілетінен көрінеді. Өзіңе-өзің үңіліп, өзіңді тізгіндеуге тырысу,
белгілі мақсат көздеу – осы істегі бастапқы қадам. Әрине, бұл өзіндік
тәрбиенің бірден-бір өлшемі емес. Ояна бастаған балғын сана сыртқы ортадан
белгілі бір түрткіні қажет етеді. Ал мұндай түрткілер алғашқы кезде ата-
ана, ұстаз-тәрбиеші, құрдастары және оның ішіндегі шебер ұстаздар тарапынан
болуы мүмкін. Жақсы қасиетті иелену дегеніміз жақсы ата, жақсы ана, жақсы
ұстаз, жақсы құрдастан болады, - дейді Абай [ ]. Мұндай кісі өз мінез-
құлқының жаман-жақсы жақтарын ой таразысына салуға ұмтылады, алдына таудай
талаптар қойып, қайткенде тиімді етіп орындау жолын қарастырады. Адам өзін-
өзі тәрбиелеуде асқан шыдамдылық, қиыншылықтарға төзімділік, ерекше
ұстамдылық танытып, ұзақ уақыт қажымай-талмай, ерінбей-жалықпай жұмыс істей
білуге машықтану қажет. Балаң жастағылардың асында ой-армандарын күнделік
бетіне түсіріп отыратындары да кезедеседі. Күнделік – адамның өзін-өзі
тәрбиелеу ісінде психологиялық жағынан құнды құжаттардың бірі. Мұнда ұстаз
бен ата-ананың көзіне түсе бермейтін адам өмірінің көптеген қыры мен сыры
қағаз бетіне түседі, яғни күнделік арқылы жас адам өзімен-өзі сырласып
мұңдасады. Мұнда ол өзінің мінез бітістерінің кем-кетігін, нақтылы іс-
әрекетін, айналасымен қарым-қатынасын, тіршілікте не тындырып, нені
көздейтіндігін, асыл арман, асқақ мақсатын толғай тебіренеді. Реті келгенде
тәлімгер қауым күнделік жазушыларға бағыт-бағдар беріп, ақыл кеңес беріп
тұрса нұр үстіне нұр. Мұның шәкірт пен ұстаздың бір-бірмен жақсы тіл
табысып кетуіне қолайлы жағдай туғызатыны сөзсіз. Әрине, ұстаз
психологиялық қырағылық пен тәлімгерлік әдепті (тактіні) шеберлікпен
пайдалануы қажет, оны болашақ кәсібіне бағдарлай білуі және бағыттай алуына
түрткі беру. Студенттің өзін-өзі тәрбиелеуі көбіне қиялдағы сипатта
болатыны сияқты, өзін-өзі талдау да көбінесе қиялдағы сипатта болады. Бірақ
өзін-өзі талдауды қажетсінудің өзі дамыған адамның қажетті белгісі және
нысаналы түрде өзін-өзі тәрбиелеудің алғы шарты [ ].
Орыстың ұлы жазушысы Л.Н.Толстой Ерікті дамытудың ережелері деген
шағын шығармасаныда күн сайынғы режимдік мәселелермен қатар (ұйқыдан ерте
ояну, бір мезгілде тамақтану, дем алу, қызмет істеу т.б.) адамгершілік
принциптерінде (ретсіз қошеметке жоламау, көптің көзіне орынсыз түспеу, ,
мағынасыз іске үйір болмау, дүниеқоңыздыққа салынбау) тізбектеп көрсеткен [
]. Студент өзін-өзі қалайша тәрбиелегенде айқын байқалады? Ұлы жазушы әр
уақытта да бір нәрсеге ерекше назар аудара білу, шама келгенше іспен
айналысу, сол жөнінде ғана ойлап, отыруға ерекше мән берген, осы тұрғыдан
К.Д.Ушинский өзін-өзі тәрбиелеу мақстаында жасаған жоспарына көңіл
аударалық, ол төмендегідей түйінге негізделеді:
▪ ерекше сабырлық, ең болмағанда сырттай сабырлы болу;
▪ сөз бен істе әділ болу;
▪ қимыл-қозғалыстың ақылға қонымдылығы;
▪ тоқтамға тез келе алу; өзінің жөнінде орынсыз сөз айтпау;
▪ уақытта бос өткізбеу, кездейсок іске ұрынбай, сүйікті ісімен
айналысу;
▪ қажетті не ұнамды нәрсеге ғана бой ұсыну, көрсеқызырлыққа салынбау;
▪ әр кез өзінң істеген іске мұқият есеп беріп отыру;
▪ еш уақытта да өткендегі, қазіргі, алда болатын ісіңмен мақтанбау [
].
Жоғарыда келтірілген мысалдар студентті өзін-өзі тәрбиелеу процесінде
іс-әрекетке итермелейтін ішкі түрткілер. Өзін-өзі тәрбиелеуге бел буған
адам өзіне нақтылы уәде беріп, серттеседі, бұйырып, міндеттеме алады. Өзін-
өзі мақұлдайды, кейде ойлаған ісінен бас тартады. Айтылғандардың бәрі тек
ізгі тілек ретінде қалмай, адамның күнделікті нақтылы ісінде, көздеген
мақсатына жету жолындағы түрлі кедергі-қиыншылықтарды жеңуде көрінсе ғана,
адамгершілік сапаларының қалыптасуына жәрдемін тигізеді. Өзін-өзі тәрбиелеу
әдістерінің бірі – адамның өзін-өзі бақылай білуі, оған жеткізетін жолдарды
өздігінен іздестіре алуы, оның орындалуын қадағалап отырады. Өзін-өзі
тәрбиелеудің бұлардан басқа да толып жатқан әдіс-тәсілдері бар. Мұның
біразы Абайдың қара сөздерінде де келтірілген. Өзін-өзі тәрбиелеу
адамгершілік принциптерімен ұштастырылса, жеке мүддені жұрт мүддесімен
орайластырып, туған халқы мен отбасына адал қызмет ету, оларға ылғи да
борыштымен деу секілді ізгі ниеттерден туындап жатса, оның осы саладағы
тыныс-тіршілігі мазмұнды да жемісте болады. Өйткені борыш пен
жауапкершілік, парыз бен қарыз, ар-ұят, намыс сезімі өзін-өзі тәрбиелеу
ісіне түрткі болады, қиыншылықтарға төзуіне, оларды жеңе білуіне жарқын
өмірге бағдарлайды.
Зерттеу жұмысында студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінде дәстүрлі
қағидалармен қатар ізгіліктік, жариялылық, мәдениетке сәйкестілік,
табиғатқа сәйкестілік, тұлғалық бағдарлы, субъектілік, рефлексиялық
қағидалар негізге алынды. Бұл қағидалар студенттердің өзін-өзі дамытуының
алғы шарты, тәрбиелеу тиімділігінің педагогикалық негізі:
- оқу үрдісіне тәрбиенің тұлғалық бағыттылығын анықтауды енгізу; оның
басты идеясы – тұлғаның өзіндік танымы мен мүмкіндіктерін дамыту
арқылы өзін-өзі тәрбиелеуге жол ашу;
- студенттердің өз мүмкіндіктері мен өзінің сапалық қасиеттері, мінез-
құлқындағы ерекшеліктерді өзін-өзі тану әдіс-тәсілдері арқылы анықтап
алған соң өзін-өзі тәрбиелеп дамытуын жүзеге асыратындай ахуал туғызу;
- өз мүмкіндіктерін өмірде пайдаланып, дағдыға айналдыру, іскерлік,
ұйымдастырғыштық, тұлғалық даралық қабілетін жүзеге асыру бағытында
студенттердің өзін-өзі ұсыну, бағалауы арқылы мүмкін болады.
Зерттеуде өзін-өзі тәрбиелеудің өзін-өзі тану, өзін-өзі ұмтылдыру,
өзін-өзі өзектілеу әдістері қарастырылды.
Жоғары мектеп студенттің жеке тұлғалық қасиеттерін өздігінен дамыту
технологиясының құрылымдық сызбасы. Г.К.Селевконың жобасында төмендегідей
түрде бейнеленген [61].
1-кесте
Сызбадан (схемадан) көрініп тұрғандай аталмыш технология үш жүйеден
тұрады: І – Теория, ІІ – Практика, ІІІ – Әдістеме.
Теория жүйесі - студенттердің өзін-өзі жеке тұлғалық жетілдіру
негіздерін мақсатты, жүйелі түрде оқуға үндейді. Студенттердің осы бағытта
теориялық дайындалуы 1-курстан ІV курсқа дейін жүреді және төмендегідей
бөілмдерден тұрады: Өзін-өзі дамыту; Жеке тұлғаның өзін-өзі жетілдіруі.
Тәрбиенің негізгі мазмұны болып студент өзін-өзі тәрбиелеу, құру, өзін-өзі
бекіту және жеке тұлғалық қасиеттерін өздігінен жүзеге асыру жұмыстарын
мақсатты және нәтижелі түрде жүргізуіне мүмкіндік беретін білім, қабілет
және дағды болып табылады. Олар студенттердің оқу және аудиториядан тыс
жұмыстарында, студенттердің өз мүмкіндіктерін бағалау және соған сай мінез-
құлық тәртібін таңдау жұмыстары бойынша жаттығулар жүргізу процесінде
немесе әлеуметтік ситуациялар мен сынақ-байқаулар ұйымдастыру арқылы
қалыптасады. Осының арқасында студенттерде өзін-өзі жетілдіру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті
Психология және педагогикасы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде студенттердің өзін-өзі
тәрбиелеуі
Орындаған: Аға оқытушы С.Қ. Дәрібаева
Қызылорда, 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І.1 Студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің психологиялық сипаты,
ерекшеліктері мен педагогикалық мәні
І тарау Рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде студенттердің өзін-өзі
тәрбиелеуінің ғылыми-теориялық, тұжырымдамалық негізі
І.1 Студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің психологиялық сипаты,
ерекшеліктері, педагогикалық мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Өзін-өзі тәрбиелеудің мақсаты мен оны рухани-адамгершілік құндылықтар
негізінде ұйымдастырудың шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
1.3 Өзін-өзі тәрбиелеу – студенттерді жетілдіруге бағытталған саналы
әрекет, өзін-өзі тәрбиелеудің
мотивтері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
1.4 ... Өзін-өзі тәрбиелеуді ұйымдастырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
Бірінші тараубойынша
тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..43
ІІ тарау.Зерттеу жұмысының эксперименттік бөлімі.
2.1.Өзін-өзі тәрбиелеуде рухани-адамгершілік құндылықтарды пайдалану
мүмкіндіктері, оның мазмұны
2.2жүзеге асыру әдіс-тәсіл, құралдары
ІІ тарау бойыншатұжырым
Дипломдық жұмыс бойынша
қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Өркениетті елу елдің қатарына қосылу
мақсатын жүзеге асыруға кіріскен Қазақстан үшін халқымыздың ұлттық сана-
сезімін, құндылықтарын, мәдени мұрасын бағалай білетін, қазіргі әлеуметтік-
экономикалық қарым-қатынастарға, заманауи талаптарға сай білімді, білікті
рухани-адамгершілік қасиеттері биік, дара тұлғаны, құзіретті маманды
тәрбиелеу ең өзекті мәселелер қатарына жатады. Қоғам өмірін
демократияландыру мен ізгілендіру бағытындағы түбегейлі өзгерістерге
байланысты жоғары мектеп студенттерінің білім сапасына, тәрбиелік деңгейіне
жаңа талаптар қойылуда. Қазақстанда да, Ресейде де, әлемдік деңгейде оқыту,
тәрбиелеу, кәсіби даярлау проблемаларына толассыз назар аударылуда.
Солардың айғағы: Қазақстан Республикасының Білім туралыЗаңында білім
беру жүйесінің басты міндеті-жеке тұлғаның ұлттық, жалпыадамзаттық, рухани-
адамгершілік құндылықтардың, ғылым мен практиканың жетістіктері негізінде
қалыптастыру, дамыту және кәсіби тұрғыдан жетілдіру,- деп көрсетілуі
қарастырылып отырған тақырыптың өзектілігін айқындай түседі [ 1]. , Жеке
тұлғаның өзіндік сана –сезімі мен өзін-өзі тәрбиелеу мәселелері
педагогиканың көрнекті өкілдері: Ы. Алтынсарин, Ш.Уалиханов, А.Құнанбаев,
Ш.Құдайбергенов, Х.Досмухамедұлы, М.Жұмабаев, М.Дулатов, А.Байтұрсынов,
Ж.Аймауытов, К.Д. Ушинский, В.А.Сухомлинский, т.б. еңбектерінде жан-жақты
қарастырылған. Тәрбие – көп қырлы, күрделі процесс, қоғамдық құбылыс.Сара
Алпысқызының: Руханияттың кәусар бастауына апаратын жолды іздеу-бүгінгі
таңдағы... баршамыздың басты міндетіміз...қаласаңыз оны адам туралы
білімдер көмбесіне апаратын жол деп те атауға бролады,-деген сөзі
бәрімізге үлкен жауапкершілік жүктейді [ 2]. Сонымен қатар
Л.С.Выготскийдің: Тәрбие ең ақырғы нәтижесінде өзін-өзі тәрбиелеу болып
шығады, - деген пікірін толық қолдай отырып, Селевко студенттің өзін-өзі
жетілдіру, тәрбиелеу іс-әрекетінің теориялық, технологиялық аспектілерін
қарастырады, анықтама береді [3]. Ол: Өзін-өзі тәрбиелеу деп жеке тұлғаның
өз даму жолын саналы басқару процесі, өз қызығушылықтары мен субъективтік
мақсаттарына орай сапалық қасиеттерін, қабілетін дамыту - деп тұжырымдайды
[4 ].
Жеке тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеуі мен өзін жетілдіру мәселесі
Ш.Уалиханов, К.А.Абульханова-Славская, А.А.Вербицкий, Ю.М.Орлов,
В.Г.Романенко, И.И.Чесновкова, т.б., ал өзін-өзі бағалау ерекшеліктерін
Н.Е.Анкудинова, А.И.Липкина, В.С.Магун, Е.И.Савонько, В.Ф.Сафин, т.б.
ғалымдар еңбектерінен көруге болады.
С.А.Назарбаеваның Өзін-өзі тану бағдарламасының аясында жүргізілген
зерттеулерді ғылыми-теориялық, тұжырымдамалық, тәжірибелік тұрғыдан
қарастырған ғалымдар: З.Т.Шерьязданова, Т.А.Левченко, М.Х.Балтабаев,
А.А.Семченко, Л.К.Көмекбаева, З.Б.Мадалиева, Е.Е.Бурова, Б.А.Әлмұхамбетов,
К.Ж.Қожахметов, К.Н.Шамшидинова, т.б. өзін-өзі тәрбиелеудің педагогикалық-
психологиялық мәселелерімен айналысуда. Тұжырымдаманы құрастырушылар
қазіргі қоғамдағы тәрбие жеке тұлғаны жан-жақты жарасымды дамытуға рухани-
адамгершілік білім беруге бағытталуы қажет деп есептейді. Сонымен зерттеу
барысында бүгінгі қоғам сұранысының талабына сай студенттердің өзіндік сана-
сезімін, өзін-өзі тәрбиелеуі мәселесін теориялық тұрғыдан шешу қажеттілігі
мен осы бағыттарухани-адамгершілік құндылықтарды пайдаланудың жоғары оқу
орны тәжірибесінде өз дәрежесінде болмауы арасында қайшылық орын алып
отырғандығына көз жеткіздік.
Демек, біздің зерттеу жұмысымыздың мақсаты аталған қайшылықтың шешімін
табудың психологиялық сипатын, педагогикалық негізін анықтау болып
саналады. Аталған мәселенің көкейкестілігі, теориялық және әдістемелік
жағынан қарастырылмауы біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын: Рухани-
адамгершілік құндылықтар негізінде студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуі деп
таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу объектісі: жоғары оқу орны студенттерінің өзін-өзі тәрбиелеу
үрдісі.
Зерттеу пәні – рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде
студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің психологиялық ерекшеліктері, сипаты,
педагогикалық негізі.
Зерттеудің мақсаты - студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің
психологиялық сипатын, педагогикалық негізін теориялық, тұжырымдамалық
тұрғыдан айқындау, оны қалыптастыру жолдарын, әдіс-тәсілдерін пайдалану
тиімділігін іс- тәжірибеде көрсету.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер жоғары мектептің оқу-тәрбие үрдісінде
студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінде рухани-адамгершілік құндылықтар тиімді
қолданылса, студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің педагогикалық негізі,
психологиялық сипаты анықталса және өзін-өзі тәрбиелеу әдістері, өзін-өзі
тану, сезу, реттеу бағалау компоненттерімен байланыстырылса, олардың
өзіндік танымына, өзіндік бағдарын анықтауға бағытталса, онда студенттердің
ішкі мүмкіндіктері арқылы тұлғалық дамуының деңгейі көтеріледі, өйткені оқу-
тәрбие үрдісі студенттердің өзін-өзі тану, жетілдіруін басқаруына тиімді
ықпал етеді, толымды тұлғалық сапасы, өзіндік мені қалыптасқан тұлға
ретінде дамуына жол ашылады.
Зерттеудің міндеттері:
- студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің теориялық, тұжырымдамалық,
педагогикалық негізін, психологиялық сипатын анықтау және құрылымдық
моделін жасау;
- студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуіне мүмкіндік беретін психологиялық
ерекшеліктерді анықтау;
- студенттердің тұлғалық дамуындағы өзін-өзі тәрбиелеу әдістемесін
дайындау және тәжірибелік-эксперимент арқылы тиімділігін тексеру;
- студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің жолдарын, бағыттылығын, өзін
ұсына білу, бағалауын анықтау әдіс-тәсілдерін меңгеруіне көмектесу.
Зерттеудің жетекші идеясы: студенттерді өмірдің мәнін түсінуге
бағдарлау өзін-өзі тәрбиелеуіне негіз болады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: философиялық таным,
жеке тұлға теориясы, тәрбие мәнін анықтайтын психологиялық, педагогикалық
идеялар, тәлім-тәрбие тұжырымдамасы, жеке тұлғаның дамуы және өзін-өзі
дамытуы жөніндегі ғылыми тұжырымдар, өзін-өзі тәрбиелеудің теориялық
қағидалары, тұжырымдамалары.
Зерттеу көздері: философ, психолог, педагогтардың таным, тұлға туралы,
танымдық әрекет, өзін-өзі тану теориясы мен тәжірибесі, нормативті
құжаттары, ҚР Білім туралы заңы, Қазақстан-2030 даму стратегиясы,
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамалары, ҚР жастар саясаты тұжырымдамасы, Қазақстан
Республикасының білім беру ұйымдарында тәрбиелеудің 2006-2011 жылдарға
арналған кешенді бағдарламасы, озық тәжірибелер, сондай-ақ, автордың
педагогикалық, зерттеушілік тәжірибесі.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттерін шешу үшін төмендегідей
әдістер таңдап алынды:
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша педагогикалық,
психологиялық әдебиеттерді теориялық талдау, нормативтік құжаттарды,
педагогикалық басылымдарды зерделеу, модельдеу, салыстырмалы талдау, Тұлға
бағыттылығын анықтау анкетасы, Субъективті бақылау деңгейін зерттеу әдісі,
М.Рокич әдістемесі, Адамның өзін-өзі ұсыну мен бағалау әдістемесі (Т.Лири),
тестілеу, эксперимент жүргізу және оның нәтижелерін өңдеу, қорыту.
Зерттеудің негізгі кезеңдері: қараша, желтоқсан, қаңтар, ақпан айлары.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы:
- студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуі теориялық, тұжырымдамалық тұрғыдан
негізделді;
- өзіндік сана-сезім, өзін-өзі тәрбиелеу, өзін-өзі тану
ұғымдарының өзара байланысы анықталады;
- студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің моделі жасалды, оның өлшемдері,
көрсеткіштері мен деңгейлері анықталды;
- өзін-өзі тәрбиелеудің өзін-өзі тану, өзін-өзі дамыту, өзін-өзі
басқаруға негізделген педагогикалық негізі, психологиялық сипаты
анықталды.
Жұмыстың практикалық мәнділігі:
- студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің құрылымы;
- студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің нәтижелілігін бақылау мақсатында
педагогикалық-психологиялық жүйе жасалды;
- студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуін ұйымдастырудың әдістемесі жасалды.
Зерттеу базасы: Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университетінің
Педагогика және психология, Психология мамандықтарының 1-, 2-, 4-курс
студенттері.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі
тараудан, тұжырымдар мен қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен
қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімде зерттеудің көкейкестілігі, объектісі, пәні, мақсаты,
ғылыми болжамы, міндеттері, жетекші идеясы, әдіснамалық негізі, дерек
көздері, зерттеудің әдістері мен негізгі кезеңдері, ғылыми жиналығы,
практикалық мәні және қорғауға ұсынылатын қағидалары баяндалды.
Рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде студенттердіңөзін-өзі
тәрбиелеуінің ғылыми-теориялық, тұжырымдамалық негізі аталатын бірінші
тараудың Студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің психологиялық сипаты,
ерекшеліктері мен педагогикалық мәні бөлімінде студенттердің өзін-өзі
тәрбиелеуінің философиялық, тұжырымдамалық, педагогикалық негіздері, өзін-
өзі тану, тәрбиелеу мүмкіндіктері, қағидалары мен шарттары анықталды және
құрылымдық моделі жасалып, оның өлшемдері мен көрсеткіштері, деңгейлері
белгіленді.
Өзін-өзі тәрбиелеу - студенттерді жетілдіруге бағытталған саналы
әрекет, өзін-өзі тәрбиелеудің мотивтері, - деген бөлімде өзін-өзі
тәрбиелеуді жүзеге асырудың жолдары, мазмұны, әдістемесі, құрылымы
сипатталды. Осы тарауда арнайы теориялық зерттелеу жұмыстарының нәтижесі,
өзін-өзі тәрбиелеудің жаңа моделінің тиімділігі негізделді.
Қорытындыда дипломдық жұмыстың нәтижелері негізінде дайындалған
тұжырымдар мен ұсыныстар берілді. Қосымшада зерттеу мазмұнына қатысты
жұмыстардың үлгілері көрсетілді.
ТАРАУ. РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҚТАР НЕГІЗІНДЕ СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗІН-ӨЗІ
ТӘРБИЕЛЕУІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ, ТҰЖЫРЫМДАМАЛЫҚ НЕГІЗІ
І.1 Студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің психологиялық сипаты,
ерекшеліктері мен педагогикалық мәні
Қазақстан Республикасының біртұтас әлемдік білім кеңістігіне енуге
бетбұрыс жасауы болашақ маман иелері-студенттердің оқу-тәрбие үрдісінің
демократиялық және ізгіліктік ұстанымдар негізінде тұлғаға бағытталып
жүргізілуін талап етуде. Өзін-өзі тәрбиелеудің философиялық негізін
А.Н.Нысанбаев, Г.Г.Соловьева; педагогикалық, этнопедагогикалық тұрғыдан
К.Ж.Қожахметова; психологиялық негізі Кон, Х.Т.Шериязданова еңбектерінде
қарастырылады.
Егеменді еліміздің болашағы бүгінгі студенттердің білікті де білімді,
іскер де тәрбиелі, саналы да салауатты болып қалыптасуы жоғары мектептегі
білім беру мен тәрбиелеудің сапалы ұйымдастырылуына, өзін-өзі тану, реттеу,
тәрбиелеу, бағалау дағдыларының қалыптасу деңгейіне, өзіндік сана-сезімді
қалыптастыру негізін білуіне байланысты болғандықтан, өзін-өзі тәрбиелеуге,
өзін-өзі жетілдіруге қабілетті, кәсіби құзіретті тұлғаны қалыптастыру
мәселесі алдыңғы орынға шығарылып отыр.
Жоғары мектеп студенттерге кәсіби білім беру, даярлау міндетін
нәтижелі шешу үшін алдымен студент, студенттік қауымдастық,
студенттік кезең, шақ, жастық шақ, студенттік типология, студент
тұлғасы, жеке тұлға, студенттік ерекшелік, өзін-өзі тәрбиелеу,
өзіндік сана т.б. негізгі ұғымдарға тоқталайық. Студент (studens)- латын
сөзі. Қазақ тілінде ұқыпты, іждағатты түрде жұмыс істеуші, оқу-танымдық,
ізденушілік әрекетпен шұғылданушы, білім алушы деген мағынаны білдіреді,
жоғары оқу орнында білім алушы адам.
Студенттік шақ-екінші жастық, бірінші есею кезеңіне сәйкес келеді.
Бұл адам өміріндегі ерекше орын алатын, дамуында мәнді роль атқаратын,
жеке тұлғалық қасиеттері қалыптасатын, дербес ерекшеліктері мен
мүмкіндіктері айрықша байқалатын кезең. Өйткені жоғары оқу орнына түскен
соң жас өспірімдердің әлеуметтік статусы өзгереді. Мақсатты түрде терең,
тиянақты білім алу, бәсекелестік жағдайында өзін көрсету, алға ұмтылу,
дербес шешім қабылдау, бастама көтеру, табандылық, жауапкершілік, өзін-өзі
ұстау сияқты қасиеттерді өз бойларында бекітеді. Әлеуметтік ортада
адамдардың өзара қарым-қатынас жасау, қатынасу ережелерімен танысып,
меңгереді. Студент- жоғары оқу орындарында кәсіби білім алу мақсатында
білім беру жүйесінің ұйымдастыруымен біріктірілген ерекше әлеуметтік
категория. Бұл ұғым ХІ-ХІІ - ғасырда алғашқы университеттердің пайда
болуымен қалыптасты ( (.
Студенттік қауымдастықты әлеуметтік-психологиялық категория
ретіндегі (Б.Г. Ананьев), студенттің даму ерекшеліктері мен жеке тұлға
типологиясын (М.В.Буланова-Топоркова, С.И. Самыгин) зерттеулерінде кең
көлемде қарастырады ( (. Ғалымдар жинақталған бақылау нәтижелері, аталған
проблема бойынша жасалған тәжірибе қорытындылары мен теориялық
мәліметтерге сүйене отырып студентті белгілі бір әлеуметтік-психологиялық,
психологиялық-педагогикалық позициясы бар оқу әрекетінің ерекше субьектісі
ретінде сипаттайды.
Студентті жас ерекшеліне, жеке тұлғалық болмыс-бітіміне қарай
төмендегідей үш негізде сипаттауға болады: біріншіден, психологиялық
тұрғыдан; Ол психологиялық процестің, жағдайдың, тұлға қасиетінің (бағыт,
темперамент, мінез, қабілет) бірлігін көрсетеді. Мұнда психологиялық
қасиет негізгі роль атқарады, себебі психологиялық процестің өтуіне,
психологиялық жағдайдың, психикалық пайымдаудың қалыптасуына әсер етеді.
Екіншіден, әлеуметтік жағынан; Студент- бір белгілі әлеуметтік топ, ұлт
өкілі ретінде түрлі қоғамдық қатынасқа түседі. Үшіншіден, биологиялық
жағынан; Студенттің жоғары нерв жүйесінің қызметі, оның типі,
анализаторларының құрылысы, шартсыз рефлекстерінің, инстинктерінің,
физикалық күшінің, дене құрылысының, бет-бейнесінің, терісінің, көзінің,
түрінің, бойының, т.б. ерекшеліктері қарастырады. Бұл негізінен тұқым
қуалай берілген, туа біткен нышандары арқылы байқалады. Белгілі
жағдайларда өмір сүру шарттарына байланысты өзгеруі мүмкін. Мұндай
қырларын зерттеу студенттің білім сапасы мен мүмкіндіктерін, жас
ерекшеліктері мен тұлғалық ерекшеліктерін ашуға көмектеседі. Егер
студентке белгілі бір жас шамасындағы адам ретінде қарасақ, басқа
кезеңдегі дамумен салыстырғанда бұл шақта оперативті есте сақтау,
вербальды-логикалық мақсаттарды шешу жоғары деңгейде дамитындығы
байқалады. Студенттік кезең- биологиялық, психологиялық, әлеуметтік
дамуында адамның ең жоғарғы нәтижеге қол жеткізетін шағы. Студенттің жеке
тұлғалық дамуын зерттеу барысында оның өзіндік ерекшелігі, психологиялық
жағдайы мен қасиеті ескеріледі.
Студентті жеке тұлға ретінде қарастырсақ, 18-20 жас – физикалық, дене
күшінің адамгершілік, эстетикалық сезімдерінің даму, адам мінезінің
қалыптасу, орнығу кезеңі. Мамандық иесі ретінде кәсіби-еңбегінің негізін
меңгеретін, азаматтық болмыс-бейнесінің қалыптасатын, әлеуметтік
рольдерді игеретін, әрі "экономикалық белсенділік" танытатын кезеңі.
Демографтар "экономикалық белсенділік" кезеңі деп адамның дербес
өндірістік қатынастарға түсуін, еңбек жолының басталуын, отбасы құруын
атайды.
Құндылық бағыттар жүйесінің өзгеруі, кәсіби -мүмкіндіктерінің өсуіне
орай студент қабілеті, интеллектісі белсенді қалыптасады. Бұл - спортта,
көркем өнерде, техникалық, ғылыми жетістіктерге жететін кезеңі.
Студент тұлғасын зерттеуші ғалымдар: В.А.Попков, А.В.Коржуев,
С.Д.Смирнов, оның ішкі дүниесі қарама-қайшылықты, өз бойында жоғары
мәдениеттілікті, өзіндік сана-сезімді қалыптастыруда өзінің ерекшеліктерін
түсінуде көп қиыншылықтарға кездесетіндігін атайды ( (. Студенттік
кезең В.Г.Ананьев, К.А.Абульханова-Славская, А.Г.Асмолов, А.А.Бодалев,
А.В. Дмитриев, И.С.Кон, В.Т.Лисовский, Ю.Г.Фокин, т.б. ғалымдардың
еңбектерінде талданған. Жастық шақ-өзін-өзі тану, өзіндік талдау жасау,
өзін-өзі бағалау, өзгемен салыстыру кезеңі. Идеалдағы "Менді" нақты
ақиқатпен салыстыру арқылы өзіндік бағалау жүзеге асырылады. Бірақ идеалды
"Мен" әлі тексерілмеген сондықтан кездейсоқ болуы мүмкін, ал ақиқатты
"Мен" тұлға тарапынан жан-жақты бағаланбауы мүмкін. Бұл обьективті қарама-
қайшылықтар жас адамның тұлғалық дамуында өзіне деген жалған қатынасты,
ішкі сенімсіздігін туғызуы мүмкін, кейде ол ішкі агрессивтілік,
бейбастақтық, түсінбеушілік сезімдерімен қатар жүреді. Эриксонның пікірі
бойынша, жастық шақ ұқсастық дағдарысы төңірегінде құрылады. Ол әлеуметтік
және жеке-тұлғалық таңдау серияларынан, идентификациядан және өзін-өзі
анықтаудан тұрады. Егер бозбала бұл міндеттерді шеше алмаса, онда
адекватты емес ұқсастық қалыптасуы мүмкін[ ]
Түрлі Жеке тұлға тұжырымдамаларын қарастырған уақытта Ресей,
Қазақстан, шетел психологтарың көзқарастарына байыпты талдау жасалуы
керек. Тұжырымдамаларға қысқаша шолу жасар алдында, ескерте кететін
мәселеле, мазмұндық жағынан қарастырсақ, құрылымдық, кейін жүйелік-
құрылымдық қатынастың басым келетінін байқаймыз. Жеке тұлға
тұжырымдамасының арасында грузин психологиялық мектебінің өкілдері:
Д,Н.Узнадзе, А.С.Прангишвили пікірлерінің өзгеше бір оқшау тұратынын айта
кетпесе болмайды. А.Ф.Лазурский, В.Н. Мясищевтің, Б.Г.Ананьев,
А.Г.Ковалев, С.Л.Рубинштейн, Л.С.Выгодский, А.Н:Платоновтардың жеке тұлға
туралы тұжырымдамасының кең танымал болғандығы, әлеуметтік-психологиялық
концепциялар арасынан В.А.Ядовтың диспозициялық тұжырымдамасы аталады (
(. А.Г.Маклаков Жеке тұлғаның психологиялық құрылымы деген тақырыпты
қарастыру барысында әрбір психолог-әдіскер ғалымның тұжырымдамадағы, оның
жеке тұлға туралы көзқарасын талдай отырып, мәселені теориялық тұрғыдан
түсіну маңызды орын алады деген қорытындыға келеді. Мысалы, В.Н.Мясищевтің
жеке тұлға тұжырымдамасында кемі мынандай екі жағдай бөліп қарастырылады.
Біріншіден, ғалым жеке тұлға құрылымы туралы ашық түрде мәселе
көтерушілердің алдыңғы қатарында болғандығын және осы сұрақты көтеруінің,
жеке тұлға қатынасы идеясының Ресей психологтарының көпшілігіне, әсіресе,
Санкт-Петербургтік психологтар мектебі үшін, ерекше бір мәні болуында.
А.Ф. Лазурскийдің жеке тұлғаның табиғаты мен құрылымына көзқарасы да
ерекше көңіл бөлуді қажет етеді [ ]
Студент тұлғасы, жеке тұлға ұғымдарын қарастыру философиялық,
психологиялық, педагогикалық тұрғыдан қарастырылып адам, индивид,
жеке тұлға, даралық иесі-дара тұлға бірлікте талқыланғанда әрі бұл
ұғымдардың мәнін толық ашқанда, құрылымдық талдау жасалғанда,
қарастырудағы айырмашылықтардың себебін анықтағанда, бүгінгі күнгі тұлға
психологиясының жағдайымен толық таныстырғанда ғана сапалы жүзеге асады.
Әлі күнге психологияда тұлға ұғымының барлық ғалымдар мойындаған бір
ауыздан қабылдаған анықтамасының жоқтығы мәселенің шешімін таппағандығын
көрсетеді. Психологияда тұлға ұғымы кең және тар мағынада қарастырылады.
Тұлға ұғымын кең мағынада қарастыруша ғалымдар жеке тұлға құрылымына
ағзаның- организмнің дара биофизиологиялық сипатында қосады. Мысалы
К.К.Платонов зерттеулерінде Жеке тұлға құрылымы төрт негізде:
біріншіден, бағыттылығы; Ғалым жеке тұлғаның бағыттылығы арқылы қарым-
қатынасының түрі мен моральдық бейнесі, адамгершілік қасиеті, сапасы
бірлікте қарастырады. Екіншіден, әлеуметтік тәжірибесі білім алу, оқу,
әлуметтік қатынастарға түсу арқылы құралады; Үшіншіден, тұлға-дене бітімі,
жеке-дара өзіндік ерекшеліктері, бітімі денесінің констукциясы, қадір-
қасиеті, таным процестерінің, қабілетінің өзіндік сипаты; Төртіншіден,
биологиялық шарттық, типтік сапаларының жыныстық, жас ерекшелік байланысы;
Тұлғаны осы негізде қарастыру әрбір адамның кескін келбетінің, болмыс-
бітімінің қайталанбайтындығын, өзіндік дербестігі сақталатындығын
білдіреді. Тар мағынада адамзатқа тән бар белгісінің сақталуын бейнелейді
[ ]
Студент-ол материалдық және рухани өндірісте жоғары әлеуметтік және
мамандық бойынша атқаратын рольдерін ұйымдастырылған түрде меңгерумен
шұғылданатын, белгілі бағдарлама негізде мақсат-бағыттылы дайындалатын,
өздеріне тән ерекше өмір салтымен, еңбегімен, тұрмысымен, мінез-құлық,
психологиялық сипатымен, бағалық бағдарлау жүйесімен сипатталатын,
жастардың құрамдас бөлігі, арнайы оқу-танымдық, ғылыми-зерттеу, кәсіби
бағдарлық әрекет негізінде топтастырылған әлеуметтік топ [].
Адам санасы тұлғаның бойынан өмірлік мәселелерді шешуде, өзі және
қоршаған орта туралы мәліметтерді қолдануда әрдайым көрініп отырады.
Адамның жануарлар дүниесінің дамуынан жоғары тұруы оның санасында өзіндік
сана-сезім компоненттері арқылы қалыптасады. Бұл қоғамдық өмірдің және
екінші сигналдық жүйенің, сөйлеудің арқасында мүмкін болады.
Студенттік кезең тұлғаның өмір жолына, өзінің қандай жағдайға
жеткеніне, нені біліп, не қойғысы келетініне, жұртқа нендей пайда
тигізетіндігіне, яғни өз болашағына айрықша үңіліп қарайтын кезең деп
түсіндіріледі. Бір сөзбен айтқанда, осы кезең олардың өзімен-өзі кеңесіп,
өз жан дүниесіне үңілуге құштар шағы. Тұлғаның ішкі жан дүниесі, оның сана-
сезімі ерте замандарда-ақ философ-ойшыларды, оқымысты ғалымдарды, өнер
адамдарын өзіне қарата білді. Сана және өзіндік сана-сезім- философияның,
психологияның, әлеуметтанудың ортақ мәселелерінің бірі. Оның мәні сана және
өзіндік сана туралы білім тек көптеген маңызды теориялық сұрақтарды ғана
емес, сондай-ақ өмірлік ұстанымды қалыптастырумен байланысты практикалық
міндеттерді де шешудің әдістемелік негізін құрайтындығына негізделген.
Өзіндік сана мен өзін-өзі тану қабілеттілігі – адамның ерекше игілігі, яғни
өзінің өзіндік сана-сезімінде қарым-қатынас пен іс-қимылдың, сананың
субъектісі ретінде, өзіне тікелей қатынасты орнатуды таниды. Өзіндік сана-
сезім сананың дамуындағы ең жоғары деңгейі, ақыл-ой белсенділін
қалыптастырудың, өзінің пікірі мен іс-қимылылындағы жеке дербестігінің
негізі. Өзіндік сана-сезімді қысқаша түрде өзінің образын және өзіне деген
қатынас ретінде анықтауға болады. Бұл бейнелер мен қатынастар өзін-өзі
өзгертуге, өздігінен жетілуге ұмтылуымен тікелей байланысты. Өзіндік сана-
сезімнің жоғарғы формаларының бірі өзінің әрекетіндегі мағынаны табуға
тырысу. Өзіндік сананың пайда болу кезеңі адам алғаш рет өзіне мынандай
сұрақтар қою кезінде пайда болған: өзінің әлемін құруға, зерттеуге және
бағындыруға қандай күш әсер етті, оның ақыл-ойының табиғаты қандай, рухани
өмірі қандай заңдылықтарға бағынады, т.б. Мұны қысқаша түрде былай деуге
болады: Егер адам ойы алғашқы кезде өзінің сыртқы әлеміне бағытталса,
өзгелер мен туралы не ойлайды? Мен қандай болып көрінемін? Студенттік кезде
ол өзіне-өзі ерекше көңіл аударады. Адам өзіндік ойлауды зерттеуді,
ойлаудың көмегімен бастауға батылдық көрсетеді [ ]. Тұлға туралы
американдық ілімдердің лидері Г.Олпорт, тұлғаның концептуальды теориясымен
келісе отырып, даралық диспозицияның үш типін бөліп қарастырады, олар:
- кардинальді диспозиция, бұл адамның практикалық әрекетіне мәнді әсер
етеді;
- орталық диспозиция, бұл тұлғаның жалпы сипаттамасын өзіне таңдап
алады;
- қайталанатын диспозиция, бұл біршама тұрақты қарапайым
қажеттіліктермен байланысты.
Диспозициялық типтерді таңдау бейнелі өзіндік ұйымдастырушы жүйе
ретіндегі түрткінің дербес функциональдық қызмет атқару қағидасы әсерімен
түсіндіріледі. Г.Олпорт әрбір жеке индивидтің белсенділігінің ең жоғарғы
деңейі тұлға әрекетіне оның өсуіне позитивті, шығармашыл ұмтылушы Менінің
қатысуымен шартты түрде ықпал етеді. Мен жеке тұлға үшін мәнді
психологиялық сипатқа ие мотивацияның жоғарғы деңгейі, сезіммен оны
реттеуші Менге әсер етеді, яғни сол тұлғаның өзін білімді, шеберлікті,
өзін-өзі тәрбиелеуді игеруіне тиімді ықпал жасайды (Анциферова Л.И.).
Тұлғаның өзіндік сана-сезімінің қалыптасуын, өзін-өзі тәрбиелеуін
кемелденген, дені сау адамның белгісі деп санасақ, онда әлеуметтік мәнді
әсерді айқындайтын іс-әрекет, қимыл дей отырып, Г.Олпорт: Тұлға
теориясының өзегі – өзінділіктің мынадай тұлғалық спектілерден
құралатынын анықтады:
- өз денеңді сезу; өзіндік біртектілік; өзін-өзі тану;
- өзіндік пікір айту;
- өзін-өзі бағалау;
- өзін-өзі тиімді басқару [ ].
Тұлғаның өзіндік тәрбиесінің жағымды формаларын қалыптастыруда өзіндік
сана-сезімнің реттегіштік ролі оны практикалық іс-әрекеттің субъектісі деп
қарастырудан, жеке өзінің адамгершілік қасиеттерін, қызығушылығын,
құндылығын, мұратын, мінез-құлығын ұғынуы мен бағалауынан көрінеді.
Жеке тұлғаның өзін-өзі жетілдіру, тәрбиелеу мәселесі- көне заманнан
бастап бүгінгі күнге дейін философтардың, педагогтардың, психологтардың
көңілін өзіне аударып отырған мәселердің бірі.
Біз зерттеу барысында қарастырылып отырған мәселенің теориялық-
әдіснамалық негізін айқындау мақсатында ғылыми еңбектерге талдау жасау
арқылы өзін-өзі тану, өзіндік сана-сезім ұғымдарының анықтамалары мен
олардың өзара байланысына сипаттама беруге мән бердік.
Адамның өзіне сыни көзқараспен қарай отырып, өз мүмкіндігін өмір
талабына сәйкес бағдарлай білуінің негізінде, өз мақсатын нықталып, ойын
бір тұрақты түйінге байланыстыра алу қабілеттілігі белсенділіктің белгілі –
бір мәнді көрсеткішке жеткізетіндігі сөзсіз. Оның ішінде, өзін-өзі бағалау
тұлғаның өзіне деген сенімін арттырып, рухани күш алады, өзінің айналасын
қоршаған адамдармен қарым-қатынасын, өзіне сыни көзбен қарауын, талап қоя
білуін, сәтсіздік пен жетістікке қатынасын, көзқарасын, ұстанымын
қалыптастыруына мүмкіндік береді. Сондай-ақ тұлғаның өзінің іс-әрекетінің
тиімділігіне көңіл бөлгізіп, оның жеке тұлға ретінде дамуына әсер етеді,
мұнда ескеретін жағдай, ең алдымен сол адамға басқалардың беретін бағалау
критерийлеріне қарай қалыптасады. Бұл тұлға өзін қоршаған адамдар қалай
бағалайтын болса, ол өзін-өзі солай бағалауға бейім екендігін көрсетеді.
Өзін-өзі тәрбиелеу деп адамның белгілі бір мақсатқа бағытталған, өз сапасын
жетілдіру арқылы, кемшіліктерінен арылу әрекеті. Студенттің білімге
ұмтылысы үнемі құпталып, жол көрсетіліп отырылуы тиіс. Осыдан келіп
студенттің оқуға деген өзінің ынтасы, өзін соған икемдейтін ерік қайраты
пайда болады. Егер студент білімді меңгеруге, оқуға өзі ынталанбайынша,
ұмтылмайынша, өзі-өзінің дара сапасын қалыптастырмайынша, білімге деген
ізденісін тудырмайынша, оның адамгершілік, эстетикалық мәдениеті өзінен-өзі
келе салатын нәрсе емес. Сондықтан оқу-тәрбие жұмысының мақсаты студенттің
белсенділігін арттыра отырып, оның талпынысын, еңбекке деген
сүйіспеншілігін, қоғамдық-саяси, адамгершілік-эстетикалық әрекетін дамыту
болады.
Қандай да болмасын тәрбие жұмысының тиімділігі тәрбиеленушінің ішкі
қажетсінуінің нәтижесінде іске асады. Әрине, қажетсіну студентті қоршаған
ортаның сезімталдығы мен оған деген ілтипатты қарым-қатынасы арқылы, оның
іс-әрекетіне, оны қолдап отыруына, оған беретін бағасына да байланысты
болады. Әр адамның іштей рухани қалыптасуы ең алдымен өзінің ішкі сезімінің
жұмысы бола тұрса да, оны тәрбие жұмысы арқылы қанаттандырып, қолдап, бағыт-
бағдар беріп отыруға байланысты – деген С.Л.Рубинштейн [ ].
Бұл салада кезінде ой толғаған Абай ішкі сезім мен талаптың, ынтаның
қызметіне байланысты былай деген: Сөз өнері тұр таяу, ұқпасын ба сөзді
тез. Қорыта айтқанда, дұрыс жолға қойылған тәрбие жұмысы, өсіп қалыптасып
келе жатқан жеке бастың ішкі талпынастарын, талабын, белсенділігін
ынталандыру арқылы, дұрыс баптай білсе, оның өз бетімен ізденіп жұмыс
істеуіне өзін-өзі толықтырып, жетілдіруіне жол ашылады. Қысқасын айтқанда
тәрбие процесінде студенттің өзін-өзі тәрбиелеу жұмысының өзіндік орны бар.
Әрине, ол оқытушының, куратордың, жоғары оқу орны ұжымының, студенттердің
өзін-өзі басқару органдарының тәрбие- лік ықпалы арқылы іске асады. Өз
алдына мақсат қоя отырып тәрбиеші- педагог студенттердің санасында өз
бетімен білім алу қажеттілігін қалыптастырады. Сөйтіп ол студенттің күнбе-
күнге іс-әрекетіне арқау болып табылатын - өз бетімен білім алу
белсенділігін оятады.
Ал көп ретте адам өз алдына белгілі бір биік мақсат қойып өз бетімен
ізденіп, өзін-өзі тәрбиелеп жетілдірудің жолдарын өзі қарастырады. Содан
әсерленіп қанағаттанған, оның ішкі сезімдері арқылы қажетсінуі пайда болуы.
Соның нәтижесінде мақсатына жету үшін табандылықпен ізденеді. Өзін-өзі
белсендіретін тұлға – қай уақытта болмасын өзінің мүмкіндіктерін үнемі
толық ашып дамытуға ұмтылушылық қасиетке ие тұлға. Осындай тұлға болып
жетілуде студенттер болашақта шығармашылыққа, толыққанды қарым-қатынас
жасауға, өз ойындағысын орындауға қабілетті бола отырып, ізгілікті,
тұлғалық бағдарлы тәрбие жүйесінде өзін қалыптастыра алады. Тұлға өзінің
өмірлік қуатының мәнін, мақсатын жүзеге асыратын, тәндік, жандық, рухани
күш-қуатын сандық және сапалық өзгеріске түсетін ішкі объективтік процесс
ретінде таниды. Тұлға белсенділігін арттыруда өзін-өзі жетілдіру қызметі де
өз үлесін байқатады. Бұл процесс оқу үрдісін зерттеуде ерекше мәнге ие
екендігін дәлелдей отырып психологиялық-педагогикалық мәселелердің бірі
етіп алға қояды. Студенттің өз бойындағы теріс қылықтарын жойып, жағымды
қасиеттерін жетілдіру саласындағы саналы, мақсатты іс-әрекеті өзін-өзі
тәрбиелеу болып табылады. Көп жағдайда, жеткілікті әлеуметтік тәжірибенің
және психологиялық дайындықтың жоқтығынан студенттер өз қылықтарының
мотивтерін, яғни себеп-салдарын түсіне бермейді. Демек, мұндайда оларға
міндетті түрде педагогикалық жетекшілік қажет. Өйткені, олар үлкендердің
қолдауы мен көмегінсіз өзін-өзі тәрбиелей алмайды. Осыған орай тұлғалық
қасиеттердің едәуір дәрежеде қалыптасатын кезең студенттік шақта өзін-өзі
тәрбиелеуді адамның моральдық қасиеттерінің негізі түрі ретінде дамыту
қажет. Нәтижесінде студент өзінің іс-әрекетін, ақыл-санасын іштей бақылап,
бағыттай отырып, өзін-өзі бақылау арқылы әдеттерден тыйылып, жақсы
әдеттерін, жағымды мінез-құлқын дамытып жетілдіруге мүмкіндігі туады.
Мұндай жағдайда оған ерік күш-жігерін берік ұстау, ұстамдылық, табандылық,
т.б. тұлғалық сапалар маңызды роль аиқарады. Бұл сапалар – студент
белсенділігін дамытудағы тұлғаның эмоциялық, әлеуметтік кемелділігінің
көрсеткішін көрсетеді.
Тұлғаның өзіндік тәрбиесінің жағымды формаларын қалыптастыруда өмірлік
ұстанымның ролі ерекше. Бұл тұлғаның дүниетанымдық, моральдық-психологиялық
қасиеттері және оның қоғамға қарым-қатынасын білдіру арқылы көрінетін ішкі
қағидасы болып табылады. Өмірлік ұстаным негізінде студенттер өз әрекетін
белсенді немесе баяу етіп көрсетеді. Дәлірек айтсақ, белсенді деп
отырғанымыз, олар айналадағы шындықты өзгертуге үнемі ұмтылады; ал баяу
дегеніміз – қалыптасқан тәртіп пен салтты және норманы сақтаумен шектеледі.
Жеке тұлғаның іс-әрекетінің белгілі бір бағыттылығы ретінде өмірлік ұстаным
адамгершілік бағытта ол тұлғаның мінез-құлық жүйесінен көрініс табады,
адамдардың сенімінен, ар-ожданынан, идеялық бір бағыттылығынан байқалады.
Студенттік кезеңдегі өмірлік ұстанымды дамытуды алатын болсақ, оның
өмірлік ұстанымның шындығын және дұрыстығын айқындау бұл қоғам прогресінің
дамуына сай келуімен өлшенеді. Студенттің тұлғалық дамуын анықтаудың ең
басты белгісі, оның өмір сүріп отырған қоғамдық тарихи-мәдени анықтаудың ең
басты белгісі, оның өмір сүріп отырған қоғамдық тарихи-мәдени процестегі
орнын белгілеу. Оның тұлға ретінде қалыптасуы, ең алдымен, өмірден өз орнын
саналы түрде таба біліп, адаспауына байланысты. Студенттің өмірлік
көзқарасын қалыптастырушы факторлар: жеке тұлға, отбасы, қоғам, саясат,
идеология және т.б., оның өмірі мен қызметі, болашақ мамандығына деген
өмірлік ұстанымына әсер етеді. Студенттің белсенді ұстанымы оқу-еңбек
процесінде айқындалады, шындала бекитініне үлкен мән беруіміз қажет.
Тұлғаның өзіндік өмірлік ұстанымы оның қоғамдық байлыққа деген көзқарас
пікірінен, іс-әрекетінен, қоғамдық қызметінен, өмірге деген көзқарасынан
білінеді, сондай-ақ іс-әрекет пен сөз ұғымының бірлігінен, адамның алға
қойған мақсатты орындауға белсенділігінен, теориялық білім, білік, іскерлік
қабілетін жүзеге асыра білуінен байқалады. Тұлғаның өзіндік тәрбиесінің
жағымды формаларын қалыптастыру – бұл оқытушының белгілі мақсатқа ұмтылған
әрекеті, мазмұнды, көлемді танымдық қолданылатын, шығармашылықты
арттыратын, білімді меңгерудегі студенттің өзіндік үйренуі, дағды мен
шеберліктің қалыптасуы, оларды тәжірибеде қолдануға бағытталған. Бұл
танымдық-ой еңбегінің төмендеуі мен тоқтап қалуынан сақтайтын, жігерлі,
мақсатты, бағытталған жүйе. Жастардың өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігін
қоғамдық пайдалы жұмыстарға байланысты тапсырмалар беріп, орындау арқылы
дамытуға болады. Студенттердің жас ерекшеліктері мен жеке қабілеттерін
ескере отырып, барлық тапсырмалармен, яғни түрлі қоғамдық іс-әрекеттермен
қамтамасыз етіп отыру керек. Адам өзі мағынасын түсінуге өзін мақсималды
түрде жүзеге асыруға ұмтылса, онда тұлғалыұ өзін-өзі дамуының жоғарғы
деңгейіне өтеді.
Өзін-өзі өзектендіретін тұлғаға келесілер тән:
- шындықты толық қабылдау және онымен үйлесімді қатынаста болу;
- басқаларды және өзін-өзі қабылдау;
- еңбекке, тапсырмаға бағдарлану, сүйікті ісіне кәсіби қызығу;
- автономдық, әлеуметтік ортаға тәуелсіздік;
- өзге жандарды түсіне қабілеті, көңіл аударуы, жақсылық жасау;
- үнемі жаңалыққа ұмтылу, тәжірибеге ықыласты қарап, ашықтығын бағалау;
- мақсат пен тәсілдерді, жақсылық пен жамандықты ажырату;
- мінез-құлықтың шынайлылығы;
- әзіл-оспақ, ажуа;
- өзін-өзі дамыту, қабілеттіліктерін көрсету, еңбекте, махаббатта,
өмірде өзін өзектендіру шығармашылығы;
- жаңа мәселелерді шешуге деген дайындығы, кедергілерді түсінуі.
Жеке тұлғаның дамуына кедергі келтіретін тұқымқуалай берілген
патогенді механизмдерге шындыққа деген пассивтілік, ығыстыру және басқа да
Мен қорғаныс тәсілдері проекция т.б. жатады. Бұлардың негізінде
эксперименталды вакуум пайда болады, адам өзі не жасағысы келетінін
білмейді, басқалардың қуыршағына айналады. Өзіндік сана-сезім - өте
күрделі психологиялық құрылым. В.С.Мерлин өзіндік сана-сезімнің ерекше
компоненттерінің сапалығын былай атап өтеді:
1-ден, сана өзінің тепе-теңдігімен ерекше;
2-ден, өзіндік сана жеке менінің белсенді, әрекетшілдігі ретінде;
3-ден, өзінің психикалық қасиеттері мен сапаларын тану;
4-ден, әлеуметтік адамгершілік өзін-өзі бағалаудың белгілі бір жүйесі
болуымен ерекшеленеді [ ].
Бұл барлық элементтер бір-бірімен функционалды және генетикалық
тұрғыда байланысты, бірақ олар бір уақытта қалыптаспайды. Сана-сезімнің
теңдігінің бастамасы ерте нәрестелік шақта басталады, яғни олар сыртқы
заттардан келген түйсіктерді, ажырата бастаған кезде, өзінің бойында мен
деген ұғымы келгенде (шамамен 3-жасқа келгенде), яғни өзінің жеке сөздерін
дұрыс қолдана алатын кезде пайда болады. Өзінің психикалық сапалары мен
өзіндік бағалауын тану. Студенттік кезінде ерекше мәнге ие болады.
А.Г.Спиркин мынадай анықтама береді: Өзіндік сана – сезім бұл адамның
өзінің қимылдарын және олардың нәтижелерін, ойларын, сезімдерін, моральдық
бейнесімен қызығушылықтарын, жүріс-тұрыстарын түрткілерін бағалау, өмірдегі
өзінің орнын өзі толық бағалауы мен тануы [ ].
Өзіндік сана-сезім сананы өзінің пәні ретінде иелік етеді, сондай-ақ
оны өзіне қарсы қояды. Бірақ, сол уақытта сана өзіндік сана-сезімде өзінің
дербес мәніне жетуге бағдарланған кезең ретінде сақталады. Егер сана
адамның қоршаған ортаға бағдарлаудың субъективті шарты, басқалар туралы
білімі болса, онда өзіндік сана-сезім адамның жеке тұлғасына, өзі туралы
білімге бағдар болып табылады. Бұл өзінше өзінен және басқадан көрінетін
рухани жарық сияқты көрінеді [ ]. Өзіндік сана-сезім – сезім жоғары
психикалық қызметтің дамуының күре тамыры болып табылады. Ол адамға сыртқы
ортаны тануға ғана мүмкіндік беріп қоймайды, сондай-ақ осы өмірдің өзін
бөлуге, өзінің ішкі дүниесін тануға, оны сезінуге және белгілі бір жағдайда
өзіне қатыстыруға мүмкіндік береді. Өзіңді тұрақты объектінің сапасында
тану тұлғаның тұрақтылығын, ішкі тұтастығын ұсынады, яғни өзгермелі
жағдайларға қарамастан өзімен-өзінің қалауына қабілеттілігін көрсетеді.
Әдетте өзіндік сана-сезім мәселесін А.Н.Леонтьев: жоғарғы өмірлік
мәні бар тұлға психологиясының күре тамыры ретінде сипаттады, ғылыми-
психологиялық талдаудың шешімі ретінде бағалады [ ]. Өзіндік сана өзімен
бірнеше іс-әрекеттер, актілерді ұсынады, яғни Мен деп айтуға болатын,
маған қатысы бар, мен қабылдай аламын деген барлық заттар мен
процестердің көмегімен жасалынады.
Мен қатынасының актісін психологияда идентификация деп атауға
болады. Бұл акт бізге мынадай жағдайларда қолайсыздықтар туғызады: біз
өзімізді басқа адамдармен, заттармен идентификациялаған кезде. Бірақ, егер
біз өзімізді тәуелділікке ие адамдармен идентификацияласақ пайдасын көрген
болар едік. Егер де олар жаман жағынан көрінсе, онда қинайтын қобалжулары
мұраттардың өзгеруі пайда болады. Біз өзімізге идентификациялаған адамды
өзіміздің менімізге қосамыз және жоғары бағалаймыз, мұратымыз ретінде
қараймыз. Егер мұндай мұрат (идеал) тікелей қоршаған ортада жоқ болса, онда
ол (жай ғана) әдебиеттердің, киноның, не өзіндік қиялдың негізінде құрылады
[ ].
Идентификация – бұл өзінді басқа адаммен салыстырып қана қою емес,
өзіңе не болса да жарасымжылық пен ұнамдылық қатынасы. Студенттің
идентификациясы оның өзін өзге адаммен ұқсастыруы, өзін өзгелермен
салыстыруы, басқаның орнына қоюы, оның жеке тұлғалық мағыналарын игеруі.
Соған сәйкес мінез-құлық нысандары (альтруизм, эмпатия, т.б.) пайда болады.
Идентификация барысында сапаларды, рольдерді меңгереді, игереді, басқа
адамның ойларын, әрекетін, сезімдерін өзіне көшіреді. Өзіндік сана-сезім
мынандай психикалық білімдерді де тцдыра алады, олар атаққұмарлық шамадан
тыс көкіректік, түсініксіз дабылдар, көре алмаушылық, жасыздық,
қанағаттанбауышылық, т.б. сезімдер кейде адамды азаптайтыны соншалық, ол
өзінің мүмкіндіктерінен, өзін-өзі тануға мүмкіндік беретін күштерінен
айырылуына апарады. Жетістікке тойымсыз ұмтылған адам ешқашан бір минутқа
да тыныштала алмайды; өзара сүйіспеншілікте махаббаттан айырылып қалу
қорқынышынан қайғырады; ақшалы болса – ол әлі де аз деп жиі ойлайды; ал
өзінің жетістіктерін басқа жетістіктермен салыстырғанда - өзінен-өзі
көңілсізденеді [ ].
Осындай даралық даму деңгейіне идеалды түрде жетістікке жету үшін,
өзіндік сана-сезімді дамыту, оның мүмкіндіктерін жоғарыда айтылған
қобалжуларсыз жетілдірсе, ең болмағанда шыдауға болатындай деңгейге түсіру,
өзіндік сананың дамуына қолайлы жағдай туғызады. Студенттің өзіндік сана-
сезімінің әртүрлі көріністері, оның әр-қайсысына қатысты жағдайдағы
тұлғасының дамуы мен қалыптасуының нәтижесі.
Тұлғаның даму процесі студенттің өзін-өзі бағалауының, сыйлауының,
өзіндік сезімінің тұрақты трансформациясын, бір сөзбен айтқанда оның
өзіндік сана-сезімінің динамикасын ұсынады. Мен – бейнесінің адекваттылық
дәрежесі студенттің маңызды аспектілерінің бірі - өзін-өзі бағалауынан
көрінеді [ ].
Өзін-өзі бағалау адамның айналасындағылармен қарым-қатынасын, өзіне
сын көзбен қарауын және талап қоя білуін, жетістікке, сәтсіздікке қалай
қарайтындығын көрсетеді. Сонымен қатар, өзін-өзі бағалау адамның іс-
әрекетінің тиімділігіне және оның тұлға ретінде дамуына әсер етеді. Өзін-
өзі бағалау ең алдымен адамға басқалардың беретін бағасына қарай
қалыптасады. Студент өзін айналасындағылардың бағалауына сәйкес өзін-өзі
бағалауға бейім келеді. Студент өзін-өзі бағалауы негізінде өзін-өзі
жетілдіре түседі. Өзін-өзі жетілдіру – бұл өзінің өмірлік қуатының мәнін,
мақсатын жүзеге асыратын, тәндік, жандық, рухани күш-қуатын сандық-сапалық
өзгеріске түсіретін ішкі объективті процесс. Студенттің өзін-өзі бағалауы
- өзін, өзінің мүмкіндіктерін, сапаларын және басқа адамдардың арасындағы
орнын бағалауы. Егер табиғи қажеттіліктерді қанағаттандыруды басқа жаққа
қойып, студент өзі үшін жасайтын болса, онда үлкен дәрежеде басқалар үшін,
тіпті керісінше болған күнде де солардың үлесіне тиеді [ ].
Өзін-өзі бағалау көп жағдайда психологиялық қорғаныс құралы ретінде
қызмет көрсетеді. Студенттік кезең адамның өмір жолына, өзінің қандай
жағдайда жеткеніне, неге шамасы келетініне, дүниеде не үшін өмір сүріп, жер
басып жүргеніне, нені біліп, не қойғысы келетініне, жұртқа нендей пайда
тигізетіндігіне, яғни өз болашағына айрықша үңіліп қарайтын кезең деп
жоғарыда айтып өттік. Яғни бір сөзбен айтқанда осы кезең – олардың өзімен
өзі кеңесіп, жан дүниесіне үңілуге құшатр шағы [ ]. Студенттік кезең
адамның өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінде ерекше орын алады. Олардың бірі өз
бойындағы берекесіздіктен, екінші біреуі тұйықтықтан, үшіншісі – орынсыз
ұялшықтан арылғысы келеді. Мұндайда ол келеңсіз қылығымен шама шарқынша
алысып, өзін-өзі қатты қадағалайды. Бұл үшін жоспар құрып, оған қажетті әр
түрлі іс-әрекет мен шаралар белгілейді, тиісті жаттығулар жасауды
ойластырады. Әрине, бұл белгілі жүйемен жүргізілсе, нәтижесіз де болмайды [
].
Адамның өзін-өзі тәрбиелеуі оңайлықпен қолға түспейді. Студент
санасының оянуы, оның өзіндік менің сезіне бастауы, Абай тілімен
айтқанда, кісінің өзіне-өзі ұдайы есеп беруінен, өзін-өзі аңғара, байқай
алу қабілетінен көрінеді. Өзіңе-өзің үңіліп, өзіңді тізгіндеуге тырысу,
белгілі мақсат көздеу – осы істегі бастапқы қадам. Әрине, бұл өзіндік
тәрбиенің бірден-бір өлшемі емес. Ояна бастаған балғын сана сыртқы ортадан
белгілі бір түрткіні қажет етеді. Ал мұндай түрткілер алғашқы кезде ата-
ана, ұстаз-тәрбиеші, құрдастары және оның ішіндегі шебер ұстаздар тарапынан
болуы мүмкін. Жақсы қасиетті иелену дегеніміз жақсы ата, жақсы ана, жақсы
ұстаз, жақсы құрдастан болады, - дейді Абай [ ]. Мұндай кісі өз мінез-
құлқының жаман-жақсы жақтарын ой таразысына салуға ұмтылады, алдына таудай
талаптар қойып, қайткенде тиімді етіп орындау жолын қарастырады. Адам өзін-
өзі тәрбиелеуде асқан шыдамдылық, қиыншылықтарға төзімділік, ерекше
ұстамдылық танытып, ұзақ уақыт қажымай-талмай, ерінбей-жалықпай жұмыс істей
білуге машықтану қажет. Балаң жастағылардың асында ой-армандарын күнделік
бетіне түсіріп отыратындары да кезедеседі. Күнделік – адамның өзін-өзі
тәрбиелеу ісінде психологиялық жағынан құнды құжаттардың бірі. Мұнда ұстаз
бен ата-ананың көзіне түсе бермейтін адам өмірінің көптеген қыры мен сыры
қағаз бетіне түседі, яғни күнделік арқылы жас адам өзімен-өзі сырласып
мұңдасады. Мұнда ол өзінің мінез бітістерінің кем-кетігін, нақтылы іс-
әрекетін, айналасымен қарым-қатынасын, тіршілікте не тындырып, нені
көздейтіндігін, асыл арман, асқақ мақсатын толғай тебіренеді. Реті келгенде
тәлімгер қауым күнделік жазушыларға бағыт-бағдар беріп, ақыл кеңес беріп
тұрса нұр үстіне нұр. Мұның шәкірт пен ұстаздың бір-бірмен жақсы тіл
табысып кетуіне қолайлы жағдай туғызатыны сөзсіз. Әрине, ұстаз
психологиялық қырағылық пен тәлімгерлік әдепті (тактіні) шеберлікпен
пайдалануы қажет, оны болашақ кәсібіне бағдарлай білуі және бағыттай алуына
түрткі беру. Студенттің өзін-өзі тәрбиелеуі көбіне қиялдағы сипатта
болатыны сияқты, өзін-өзі талдау да көбінесе қиялдағы сипатта болады. Бірақ
өзін-өзі талдауды қажетсінудің өзі дамыған адамның қажетті белгісі және
нысаналы түрде өзін-өзі тәрбиелеудің алғы шарты [ ].
Орыстың ұлы жазушысы Л.Н.Толстой Ерікті дамытудың ережелері деген
шағын шығармасаныда күн сайынғы режимдік мәселелермен қатар (ұйқыдан ерте
ояну, бір мезгілде тамақтану, дем алу, қызмет істеу т.б.) адамгершілік
принциптерінде (ретсіз қошеметке жоламау, көптің көзіне орынсыз түспеу, ,
мағынасыз іске үйір болмау, дүниеқоңыздыққа салынбау) тізбектеп көрсеткен [
]. Студент өзін-өзі қалайша тәрбиелегенде айқын байқалады? Ұлы жазушы әр
уақытта да бір нәрсеге ерекше назар аудара білу, шама келгенше іспен
айналысу, сол жөнінде ғана ойлап, отыруға ерекше мән берген, осы тұрғыдан
К.Д.Ушинский өзін-өзі тәрбиелеу мақстаында жасаған жоспарына көңіл
аударалық, ол төмендегідей түйінге негізделеді:
▪ ерекше сабырлық, ең болмағанда сырттай сабырлы болу;
▪ сөз бен істе әділ болу;
▪ қимыл-қозғалыстың ақылға қонымдылығы;
▪ тоқтамға тез келе алу; өзінің жөнінде орынсыз сөз айтпау;
▪ уақытта бос өткізбеу, кездейсок іске ұрынбай, сүйікті ісімен
айналысу;
▪ қажетті не ұнамды нәрсеге ғана бой ұсыну, көрсеқызырлыққа салынбау;
▪ әр кез өзінң істеген іске мұқият есеп беріп отыру;
▪ еш уақытта да өткендегі, қазіргі, алда болатын ісіңмен мақтанбау [
].
Жоғарыда келтірілген мысалдар студентті өзін-өзі тәрбиелеу процесінде
іс-әрекетке итермелейтін ішкі түрткілер. Өзін-өзі тәрбиелеуге бел буған
адам өзіне нақтылы уәде беріп, серттеседі, бұйырып, міндеттеме алады. Өзін-
өзі мақұлдайды, кейде ойлаған ісінен бас тартады. Айтылғандардың бәрі тек
ізгі тілек ретінде қалмай, адамның күнделікті нақтылы ісінде, көздеген
мақсатына жету жолындағы түрлі кедергі-қиыншылықтарды жеңуде көрінсе ғана,
адамгершілік сапаларының қалыптасуына жәрдемін тигізеді. Өзін-өзі тәрбиелеу
әдістерінің бірі – адамның өзін-өзі бақылай білуі, оған жеткізетін жолдарды
өздігінен іздестіре алуы, оның орындалуын қадағалап отырады. Өзін-өзі
тәрбиелеудің бұлардан басқа да толып жатқан әдіс-тәсілдері бар. Мұның
біразы Абайдың қара сөздерінде де келтірілген. Өзін-өзі тәрбиелеу
адамгершілік принциптерімен ұштастырылса, жеке мүддені жұрт мүддесімен
орайластырып, туған халқы мен отбасына адал қызмет ету, оларға ылғи да
борыштымен деу секілді ізгі ниеттерден туындап жатса, оның осы саладағы
тыныс-тіршілігі мазмұнды да жемісте болады. Өйткені борыш пен
жауапкершілік, парыз бен қарыз, ар-ұят, намыс сезімі өзін-өзі тәрбиелеу
ісіне түрткі болады, қиыншылықтарға төзуіне, оларды жеңе білуіне жарқын
өмірге бағдарлайды.
Зерттеу жұмысында студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінде дәстүрлі
қағидалармен қатар ізгіліктік, жариялылық, мәдениетке сәйкестілік,
табиғатқа сәйкестілік, тұлғалық бағдарлы, субъектілік, рефлексиялық
қағидалар негізге алынды. Бұл қағидалар студенттердің өзін-өзі дамытуының
алғы шарты, тәрбиелеу тиімділігінің педагогикалық негізі:
- оқу үрдісіне тәрбиенің тұлғалық бағыттылығын анықтауды енгізу; оның
басты идеясы – тұлғаның өзіндік танымы мен мүмкіндіктерін дамыту
арқылы өзін-өзі тәрбиелеуге жол ашу;
- студенттердің өз мүмкіндіктері мен өзінің сапалық қасиеттері, мінез-
құлқындағы ерекшеліктерді өзін-өзі тану әдіс-тәсілдері арқылы анықтап
алған соң өзін-өзі тәрбиелеп дамытуын жүзеге асыратындай ахуал туғызу;
- өз мүмкіндіктерін өмірде пайдаланып, дағдыға айналдыру, іскерлік,
ұйымдастырғыштық, тұлғалық даралық қабілетін жүзеге асыру бағытында
студенттердің өзін-өзі ұсыну, бағалауы арқылы мүмкін болады.
Зерттеуде өзін-өзі тәрбиелеудің өзін-өзі тану, өзін-өзі ұмтылдыру,
өзін-өзі өзектілеу әдістері қарастырылды.
Жоғары мектеп студенттің жеке тұлғалық қасиеттерін өздігінен дамыту
технологиясының құрылымдық сызбасы. Г.К.Селевконың жобасында төмендегідей
түрде бейнеленген [61].
1-кесте
Сызбадан (схемадан) көрініп тұрғандай аталмыш технология үш жүйеден
тұрады: І – Теория, ІІ – Практика, ІІІ – Әдістеме.
Теория жүйесі - студенттердің өзін-өзі жеке тұлғалық жетілдіру
негіздерін мақсатты, жүйелі түрде оқуға үндейді. Студенттердің осы бағытта
теориялық дайындалуы 1-курстан ІV курсқа дейін жүреді және төмендегідей
бөілмдерден тұрады: Өзін-өзі дамыту; Жеке тұлғаның өзін-өзі жетілдіруі.
Тәрбиенің негізгі мазмұны болып студент өзін-өзі тәрбиелеу, құру, өзін-өзі
бекіту және жеке тұлғалық қасиеттерін өздігінен жүзеге асыру жұмыстарын
мақсатты және нәтижелі түрде жүргізуіне мүмкіндік беретін білім, қабілет
және дағды болып табылады. Олар студенттердің оқу және аудиториядан тыс
жұмыстарында, студенттердің өз мүмкіндіктерін бағалау және соған сай мінез-
құлық тәртібін таңдау жұмыстары бойынша жаттығулар жүргізу процесінде
немесе әлеуметтік ситуациялар мен сынақ-байқаулар ұйымдастыру арқылы
қалыптасады. Осының арқасында студенттерде өзін-өзі жетілдіру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz