Пәнаралық байланыстар география сабағында

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

2
І. КІРІСПЕ.
I.I. Бітіру жұмысының өзектілігі.

Қоғам алға жылжыған сайын жасөспірімдердің таным деңгейлері, көзқарастары
да өзгеріп отырады. Білімге, кейбір пәндерге деген оқушының немқұрайлы
көзқарасы- Мұғалімді шығармашылықпен жұмыс істеуге, көп іздеуге
итермелейді. Себебі ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлы болуына
ықпал етіп, азамат қоғамын алға апаратын күш тек білімде. Сондықтанда
білім беру жүиесі пән ұстаздарына биік міндет қойып отыр. Пәндерді
оқытуда барлық әдіс тәсілдерді қолданып пәндік іскерлікті дамытуға және
оқытудың практикалық бағытына баса көңіл бөледі.
География пәнін оқытудағы ең бір маңызды дидактикалық
ұстанымдардың бірі – пәнаралық байланыс бұл – ғылыми жаратылыстану
пәндерінің қоғамдық - гуманитарлық циклдердің және жастарды еңбекке
баулуда білім берудің барысындағы байланыстарды қамтамасыз етеді.
Пәнаралық байланысты күнделікті сабақ өткізуде пайдалану география пәні
мұғалімнің теориялық білімінің тереңдігін, оның жан-жақтылығын,
іздемпаздығын, еңбекқорлығын талап етеді, география пәндеріндегі әсіресе
Физика география (6-сынып), Материктер мен Мұхиттар географиясы (7-
сынып), Қазақстанның физикалық географиясы (8-сынып). Қазақстанның
физикалық географиясындағы көптеген заңдылықтар мен түсініктер басқа
пәндермен , оның ішінде –физика,химия,биология,тарих,әдебие т,медицина
және экология, математика т.б. өте тығыз байланысты.
География пәнін оқытуда пәнаралық байланыстар бірнеше қызмет
атқарады 1. Методологиялық қызметі. Осы қызметі оқушылардың
табиғаттануға,олардың біртұтастығы дамуына диалектикалық-материалистік
көзқарасын қалыптастыруға үлкен әсенін тигізеді.
Екінші-оқушының білімдік-ой санасын қалыптастырып оның
жүйелілігін,алғырлығын дамытады. Бұл ретте пәнаралық байланыс арқылы
байланыстырады,игеруге мүмкіндік туғызады. Географиялық түсініктерді
дамыту құралы есебінде пайдаланады.
Үшінші-Тәрбиелік қызметі. Пәнаралық байланыс білім берудегі
политехникалық бағытты іске асыруға көмектеседі.

3
Төртінші – Конструктивтік қызметі. Осы қызметті оқу материалдарының
мазмұнын, әдісі мен формаларын арттыруға көмектеседі.
Физикалық география курысынан сабақ беру үшін әрбір мұғалім
пәнаралық байланысты іс жүзінде орындауы тиіс.Оның өзі бірнеше
кезеңдерден тұрады.
а) Физикалық географияның әрбір курысының және басқа да пәндердің
басты тақырыптарының арасындағы пәнаралық байланыстарды талдап қосымша
әдебиеттерді пайдалану.
ә) Курстық және тақырыптық жоспарларды пайдаланып, пәнаралық байланысқа
сәйкестеп, сабақтың жоспарын құрыу.

б) Нақтылы сабақтың тақырыбы бойынша әдістемелік
тәсілдермен керекті құрал жабдықтарды дайындау т.б. жалпы географиялық
ұғымдар мен өзара байланыстарды мектеп оқушыларына олар жаттап алуға
тиісті дайын анықтамалар түрінде ғана емес, қайта оны балалар
табиғаттағы өз байқаулары сабақ үстінде, географиялық алаңда, табиғатқа
жасау нәтижесінде практикалық жұмыстар оқушыларды өз беттерінше тиісті
қортынды жасай алатындай етіп оқыту керек.
Физикалық географияны оқып үйрену үшін мыналарды көздеу керек.
1. – Оқушыларды жер сфералары туралы, оларды зерттеу әдістері
жайындағы, табиғатты зерттеу әдістері жайындағы табиғат
комплексінің негізгі компененттерінен олардың арасындағы өзара
байланыстар жөніндегі білімін түсінікті түрде қамтамасыз ету керек.
2. - Өздері тұрған жердің географиялық ерекшеліктері туралы білімді I-
V кластармен салыстырғанда (рельефті, өзендер режимі, климаты,
табиғат комплексі туралы) жоғары теориялық дәрежеде тереңдете түсуі
тиіс.
3. – Топографиялық планмен жерді глобуста және картада кескіндеу
ерекшеліктерімен таныстыру қажет.
4. – Жер шары халқының саны мен өсуі, нәсілдік құрамы жөнінде жалпы
мағлұмат беру керек.
5. – Жалпы ұғымдарды қалыптастыру процесінде оқылатын жеке табиғат
объектілерінің орналасуы ТМД – елдерімен жеке-жеке мемлекеттерінің
дүниежүзілік саяси картадағы орны туралы картографиялық
түсініктерді қалыптастыруы тиіс.

4
Бұл курстың мазмұны оқушылардың I-V кластарда өткен табиғаттану
жөніндегі дайындықтарына сүйенеді.
Табиғаттанудың бүкіл курсының география үшін зор маңызы бар. Әсіресе,
оның мазмұнда Солтүстік және Оңтүстік жарты шардағы гидросфераның
бөліктері: Олардың өзгеру себептері судың ерігіш қасиеті тау жыныстары және
пайдалы қазбалар, олардың қасиеттері мен шаруашылықта пайдаланылуы
топырақтың түзілуі оның қасиеттері, өсімдіктер мен жануарлардың жылу,
жарық, ылғал мөлшеріне тәуелділігі, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің
пайдаланылуы және өзгеруі табиғат байлығын қорғау сияқты мәселелердің
маңызы өте зор.
Физикалық – географияның курсын оқып үйренудің өзіндік ерекшеліктері
төмендегідей:
а) Оқушылардың өздері тұрған жергілікті жердің географиялық
ерекшеліктерін оқып үйренуді тереңдете түсінудің өзі теориялық бөлігін
(рельеф, су қоймаларының режимі, климат, негізгі компоненттері бар табиғат
комплексі) дамытумен тығыз байланысты жүргізілетін.
б) Жергілікті жерді өлшеу жұмыстарын кеңінен жүргізу.
в) Карталар бойынша білімін үнемі кеңейтіп отыруға және онымен жұмыс
жасау іскерлігін жетілдіре түсу.

Физикалық географияның бастауыш курсының мазмұны, оны оқыту әдістерімен
ұйымдастыру формалары оқушыларды оқып үйрететін оъбектілерді, жер шары
қабықтары мен олардың мезгілге қарай өзгеруге себепті болатын процестер
арасындағы өзара байланыстарды материалистік тұрғыдан түсінуді соған
даярлауды қамтамасыз етуіміз қажет. Оқушылардың литосфера, гидросфера,
тропосфера, биосфера табиғат комплексі және жер шарының бүкіл географиялық
қабығы туралы жалпы физикалық-географиялық түсінігін кеңейту, оларды жалпы
географиялық заңдылықтарды түсінумен қатар, жаратылыстану ғылыми және
гуманитарлық циклдегі пәндермен байланыса отырып, оқушылар ел тану және жер
туралы VII-сыныптағы физикалық географияның бастауыш курсымен салыстырғанда
анағұрлым жоғары ғылыми дәрежеде түсінік алады. ТМД-ның экономикалық және
әлеуметтік дамуының 2005 жылға дейінгі кезеңге арналған негізгі
бағыттарында жер қыртысының, биосфераның, дүниежүзілік мұхиттың және
гидросфераның, атмосфераның құрлымы мен эволюциясы, космос кеңестігі,
сондай-ақ әлем комплексі зерттелсін деп атап көрсетті.

5
Гидросфера құрлымын, эволюциясын, бөліктерін зерттеудегі басты мәселе жер
гидросферасының және әрбір аудандағы су бөліктерінің өзгеріп отыруын әр
пәндермен байланыстыра отырып сырын ашу.

2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ.
Пәнаралық байланыс туралы.

Пәнаралық байланыстардың тиімділікпен жүзеге асыру мектептегі оқу –
тәрбие процесін жетілдірудің маңызды резервтерінің бірі болып табылады.
Олар оқытумен тәрбиелеуге кешенді көзқарастың құралы есебінде көрініс
береді. Оның іс жүзінде асырылуы оқушылардың білімінің мазмұны мен құрамына
сапалық өзгерістер енгізеді. Өйткені ол білімнің интеграциясын қамтамасыз
етіп, оның ғылыми деңгейін арттырады, тұтастайалғанда танымдық әрекетке тән
болып табылатын дағдылардың кешенін, оның ішінде арнаулы дағдылардың ғана
емес, сонымен бірге кең профильді дағдылардың да қалыптасуына жағдай жасау
жұмысының негізгі міндеті болып табылады. Зерттеудің актуальдылығы қазіргі
заманғы көптеген үздік жаңалықтар ілімінен техникалық прогресстің әр түрлі
салаларының тоғысқан тұстарында жасалады. Ғарышты, жасыл өсімдіктердегі
фитосинтез процесін, клеткалардың өмір сүруіндегі шетін, механизмдерді және
басқаларды оқып үйренудегі табыстар әртүрлі салалардағы ғалымдардың:
географтардың, физиктердің, химиктердің, математиктердің, биологтардың,
дәрігерлердің және басқалардың ынтымақтастығының нәтижесі болып табылады.
Әр түрлі ғалымдар табысының синтезі табиғатты оқып, білуге
зерттеушілік тұрғыдан қарағанды қамтамасыз етіп, оқушылардың ойлау
қабілетінің дамуына жағдай туғызады. Сондай-ақ оқу материалдарының
саналықпен меңгеруге жаддай жасап, оқушылардың оқып отырған пәнінен

құбылысқа деген ынтасын арттырады, олардың бойында
ғылыми дүние танымының қалыптасуына ықпал етеді. Мектепте ондаған пәндер
оқылады.
Солардың әрқайсысы өз ілімі арқылы диалектикалық материалистік көзқарасты
қалыптастырады. Олардың бәрі көптеген ақпараттар береді. Алайда әр пән

нақты өмірдің фактілері мен құбылыстарын
өз позициясы арқылы біршама біржақты қарайды. Екінші тұрғыдан алғанда оқу
материалын бір оқу пәнінің шеңберінде ғана алып, тар ауқымда (алып)
қарайтын

6
болсақ, онда жеткіншектерді айналадағы орта жөнінде дұрыс түсінік ала
алмауына және оқшауланып қалуына ұрындыруы мүмкін. Соның салдарынан
оқушылардың білімге ұмтылысы жолында, ғылыми түсініктерінде және табиғат
пен қоғамдағы диалектикалық бірлікті танып білуіне елеулі қиыншылықтар бой
көтереді.
Кеңестік психологтар Б.Г.Аноньев, Ю.А.Самарин және басқалары оқу
аралық немесе пәнаралық ассосиациялар құрылымы жатқандығын атап көрсетті.
Ассосация дегеніміз – психикалық процестердің байланысы, ал физиологиялық
механизм дегеніміз – мидың үлкен жарты шарындағы байланыстар болып
табылады. Олар мынандай ассосациялық байланыстарды даралап шығарады:
фактілер арасындағы қарапайым локальді байланыстар (волга - ол өзен деген
тұрғыдағы ұғым. Мұндай байланыстарда кейбір жүйелік элементтері пайда
болғанымен біршама оқшауланған байланыстар тән болып келеді): жеке жүйелік
– белгілі бір оқу пәнінің материалдарында пайда болып, ойлау қызметінде
айшықты роль атқаратын байланыс: жүйешілік (немесе пәншілік байланыстар)
белгілі бір курстың әртүрлі тараулар арасындағы байланыстар. Жүйеаралық
(немесе пәнаралық байланыстар) - әр түрлі оқу пәндер арасындағы
байланыстар.

1. Пәнаралық байланыстар география сабағында.

Пәнаралық байланыс – күрделі педогогикалық проблемалардың бірі. Ол
әдіснама, педогогика, психология, дидактика, әдістеме тұрғысынан жан-жақты
зерттелуде.
Әдістеме тұрғысынан пәнаралық байланыстардың мазмұны (1) оны жүзеге
асырғанда оқушының оқуы (2) және мұғалімнің оқыту (3) процестері
қарастырылады. Әрбір оқу пәндерінің мазмұны төрт түрлі білімдер жүйесінен
тұрады:
1. Деректер, ұғымдар, заңдар, теориялар.
2. Біліктер жүйесіне конспектілеу, рефарат жасау, библиография
құрастыру, есептің шартындағы берілген шамалардың бір-біріне
қатынасын немесе есепте табылатын және берілген шамалар қатынасын
байқау, ең қарапайым шешу жолын көре білу, т.б. әр пәннің өзіне тән
практикалық біліктері кіреді.
Шығармашылық жұмыс (іс әрекеттер) жүйесіне оқушылардың білім мен
біліктіліктерін өз бетінше жаңа мәселені шешуде

7
қолдана білу, есептің басқа тиімді шығару жолын көре білуі т.б.
проблемалық

ситуацияларды
байқап, объектілердің жаңа функцияларын болжауы т.б. жатады.
3. Өмірге көзқарас яғни оқушыларға берілетін тәрбие жүйесі. Міне осы
жүйелер бойынша төрт түрлі пәнаралық байланыс жүзеге асады.
Бірінші, екінші білімдер жүйелері бойынша біршама зерттеулер
жасалған. Ал үшінші, төртінші бағыттар бойынша әлде де көп пәндер арасында
байланыстар қаралған жоқ деуге болады.
Пәндер арасындағы байланысты жүзеге асыруда оқушының пәнаралық білімді
мұғалімнің түсіндіруінен немесе басқа оқулықтан дайын түрде қабылдайды. Ал
қажет уақытында қайталап айтады, яғни репродукт жолымен игереді. Екіншіден,
оқушы пәнаралық байланыс мазмұнын шығармашылық ізденіс үстінде игере алады.
Онда оқушы бір жаңалық ашқандай сезінеді. Алған білімі есінде ұзақ
сақталып, пән бойынша білім сапасы артады, дүниетанымы жан-жақта болады.
Міне, бұл өте тиімді. Сондықтан мұғалім оқыту барысында осы нәтижелі жол
үлесін көбейтуге тырысуы қажет.
Пәнаралық байланыс мазмұны мен оқушылардыңоны игеруі мұғалім тарапынан
әр түрлі әдіс-тәсілдері ұйымдастыру түрлерін қолдануды талап етеді.
Негізінен пәнаралық байланысты жүзеге асыруда екі түрлі ұйымдастыру
формалары байқалады. Ол пән сабақтары және кластан тыс жүргізілетін оқу
процестері (факультативтік сабақтар немесе оқу үйірмелері).
Пәнаралық бйланыс бірнеше жолдармен жүзеге асырылады.
1. Пәндердің оқу бағдарламаларын сәйкестендіру.
2. Байланыстырылатын пән мұғалімдердің оқу әдістемелік жұмыстарын
үйлестіре жүргізу.
3. Сабақта жаңа материалды өткенде оқушы білімін бекіткенде т.б.
сабақ бөлімдерінде мұғалім өз жұмысында мүмкіндігінше
пәнаралық байланысты жүзеге асыруы керек.
4. Оқушының пәнаралық байланысын жүзеге асыруын қадағалау.
Әр пән арасындағы байланысты нәтижелі жүзеге асыру үшін мынадай
шарттардың орындалуы қажет.

8
1. Әр пәнде ішкі байланыстар үнемі жүзеге асырылуы қажет. Пән
ішіндегі байланысты көріп, оны жүзеге асыра білу, пәнаралық
байланысты жүзеге асыруды жеңілдетеді, себебі жүзеге асыру
тәсілдері бірдей.
2. Білім мен біліктер арасындағы пәнаралық байланыстарды жыл басынан
жоспарлау.
3. Оқушының пәнаралық білімді шығармашылық ізденіс үстінде игеруі.
4. Пәнаралық байланысты жүзеге асыруда әр түрлі тәсілдерді қолдану.

2.2. Биология,
тарих, химия, қазақ әдебиеті
пәндерімен байланысы.

Жаратылыстану ғылымы және гуманитарлық циклдегі пәндер мен пәнаралық
байланыстарды тірек, сабақтас және перспективалық байланыстар деп бөледі.
Тірек байланыстар.
Оқыту барысындағы картографиялық-топографиялық мәселелерді оқып үйрену
план және карта, жердің модулі, глобус плюстер экватор (табиғаттану IV-V)
маштаб бұрыштың шамасы және оның өлшемдері (математика туралы

білімге үйренуді талап етеді. Географиялық геоморфологиялық білім жер
бетінің формаларын өзі туған жердегі тау жыныстары мен пайдалы қазбалардың
қасиеттері туралы (табиғаттану III-V сыныптар) білімнің негізінде дамытылуы
тиіс.
Су айналымы дүние жүзілік мұхит құрлықтағы су, климат, табиғат
компоненттерінің өзара байланысы жөніндегі білім судың, ауаның, топырақтың
қасиеттері жануарлар өсімдіктердің тіршілік ету ортасына тәуелділігі (IV-V
сыныптар) туралы мәліметтердің негізінде қалыптасады. Материктердің табиғи
зоналарын оқып үйрену жер бетіндегі организмдердің алуан түрлілігі
(табиғаттану V сынып) топырақ және оның өсімдіктер тіршілігіндегі маңызы
(ботаника V сынып) туралы білімге үйренуді талап етеді.
Халық туралы мәселені қарастырғанда ТМД халықтарының достығы және
басқа да елдер халықтарының достығы (тарих V сынып) туралы білімді ескеру
қажет.
Ғылыми – техникалық революцияның ең соңғы жетістіктері негізінде еңбек
өнімділігін арттыру жөніндегі экономикалық білім,

9
сондай-ақ экономикалық аудандар туралы білім қоғамдық еңбек өнімділігі
(Орыс мемлекетінің) Сібірді, Приамурьені, Приморені игерудің прогресті
маңызы (тарих V-VIII сыныптар) туралы білімнің негізінде дамытылады.
Экологиялық мәселелерді адам денсаулығын сақтайтын және бұзатын факторлар
(биолгия) туралы білімге сүйеніп оқылады.
Сабақтас байланыстар.
Географияның бастапқы курсын оқығанда географиялық координаттар туралы
білім түзумен жазықтықтағы координаттар осьттері, параллель түзелер,
перпендикуляр (математика IV сынып) жөніндегі біліммен: дүниежүзілік су
айналымы туралы білім жапрақтардың суды буландыруы (биология VI-сынып)
жөніндегі білімнен: табиғат компоненттерінің өзара бірге байланыстары
туралы білім өсімдіктер дүниесінің алуан түрлілігі топрақ өсімдіктердің
тіршілік ортасы екені, өсімдіктер тіршілігіндегі маусымдық құбылыстар
(ботаника VI сынып) жөніндегі бөлімнен Атмосфера. Гидросфера тақырыптары
бойынша практикалық жұмыстар жүргізу. Графиктер, оң және теріс сандар
(математика VII сынып) жөніндегі бөлімнен дүниежүзілік судың қасиеттері
(Физика, химия VIII сынып) жер бетіндегі суды қорғау (ботаника VII сынып)
бөлімінен басталады.
VII
сыныптың – география курсында материктердің табиғат зоналары, олардың адам
әрекетінің әсерінен өзгеруі және табиғат қорғау мәселесі, табиғат
бірлестіктеріндегі өсімдіктердің өзара байланысы, адам әрекетінің
өсімдіктер бірлестігінің әсері және оларды қорғау (ботаника VI сынып)
жөнінде білім алумен оқылады.
Африка халқының орналасуының материктің қоныстану тарихына тәуелділігі
мәселелері арабтардың VI-XI ғасырдағы шапқыншылығы жөніндегі біліммен
санасады: Материктердің ашылуы жөніндегі мәліметтер XV ғасырдың басындағы
географиялық ашылулар (тарих VII сынып) жөніндегі біліммен: климат түзеуші
факторларды және олардың атмосфералық қысымға тигізетін

ықпалын оқып үйрену атмосфералық қысым (физика VII сынып) жөнінде білім
алуы сабақтас етеді.
Перспективалық байланыс:
Табиғат компоненттерінің өзара байланыстары туралы білімді табиғат
бірлестіктерін өткенде географиялық жыл санау туралы білімді органикалық
дүниенің дамуын өткенде: географиялық қабық туралы білімді экологияның
негіздерін (биология, математика V-IX

10
сыныптар) өткенде пайдалануға болады. Заттардың агрегат күйінің
өзгерістерін ауадағы су буы, жауын-шашын туралы мәліметтерді,
электромагниттік құбылыстарды (физика VI-VIII сыныптар) өткенде комплекстің
жәрдемімен бағдарлай білу қабілетін ескереді.
Атмосфера оны ластаудан қорғау туралы білім ауаның құрамын өткенде
(химия VIII-X сыныптар) пайдаланылады.

2.3. Халықтық педогогикамен байланысы.

Халықтық педогогика – ұлттық тәрбиеге негізделген. Халықтың тәрбиесі -
әрбір халықтың ой арманымен, кәсібімен, ұлттық дәстүрімен тығыз байланысты
туып қалыптасқан тарихи қазынасы.
Қазақ халқының ерте замандарда ғылым мен білімге еркін қолы жетпесе
де, өмірлік тәрбиеден оқып үйреніп, сұлулық пен әсемдікке таңдай да
табиғатты қорғайды да аялай да білген. Біздің биология мұғалімдерінің
міндеттері ғасырлар бойы сақталып келген халқымыздың табиғат туралы
ойларын, тәжірибелерін жас ұрпаққа жеткізіп оларды дұрыс пайдалана алуына
үйрету, жас ұрпақты имандылыққа, аяушылыққа, табиғатты сүюге баулу.
Атадан келе жатқан рухани мұраны жастардың бойына дұрыс орынды дарыту
біздің азаматтық борышымыз.
Жастарды өз халқының салтына, дәстүріне сай тәрбиелеу мектеп
қабырғасында сабақ пен тәрбие жұмыстары арқылы іске асады.
Әрбір сабақта халықтың педогогикасын, элементтерін қолдану күнен-күнге
кең өріс алуда.
әрбір пән мұғалімі берілген тақырыптың мәнін, мазмұнын терең талдай
отырып оны халықтық педогогикамен байланыстыруды негізгі мақсат деп алсақ,
оқушыларымыз рухани байланыспен сусындай ма?
Әрине сусындайды.
Міне осы
сезімді дәлеудеу үшін дипломдық жұмыстың гипотезасын география пәнімен
халықтық педогогиканың бай қазынасының арасындағы байланысты айқындау, оны
ашуды белгіледік.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – жас ұрпақты жан-жақты тәрбиелеуде
халқымыздың бай мұрасын, салт-дәстүрін оқушылар санасына сіңіру оны рухани
қазынасына қазына етіп қабылдау жолдарын, әдістер мен тәсілдерін ашу,
анықтау.
Халықтық педогогика нәрімен жас ұрпақты имандылыққа, қайырымдылыққа,
қоршаған ортаны сүюге, қорғауға тәрбиелеу.

11
Дипломдық жұмыстың зерттелу жұмыстарын 6-7 сынып оқушылары арасында
педогогикалық практика кезіндегі және Арқалық қаласындағы №6 мектепте
жүргізілді.
Зерттеу жұмысының алға қойылған міндеттері:
1. Халқымыздың асыл мұрасын география пәні бағдарламасы мен оқушы
мазмұнынан анықтау. Халықтық педогогика – элементтерін табу.
2. Халқымыздың асыл мұрасын салт-дәстүрін оқушылар санасына
сіңіру жолдары мен тәсілдерін анықтау.
Бұл тәсілдер мен жолдар оқушының пәнге қызығушылығын, белсенділігін,
білімпаздылығын, шеберлілігін, тапқырлылығын анықтауға халықтық
педогогиканың рухани байлығын оқушы бойына сіңіру жағдай жасауға
биімделген.
Бүгінгі қоғамдық өмірімізде халқымыздың рухани мұрасына танып білуге
үлкен бет бұрыс жасалған. Осы негізде халықтық тәрбие ерекше өз алдына дами
бастады. Тәрбиенің алдында тұрған күрделі проблемаларды шешуге көмектеседі
деген үміттер оған үлкен мән берілген. Бірақ халықтың тәрбиеге қатынасты
мәселелердің бүгінгі таңда нақтылы бағдарға айқындалады деп айту қиын.
Әсіресе халықтың тәрбиені бүгінгі ұрпақтың қалыптасып дамуын қамтамасыз
ететін біден-бір тәрбиелік жүйе деп, ертеңгі күннен адамның бір ғана ұлттық
шеңберде тәрбиелеу неліктен деген ұғым тәрбиені тым тар мағынада
түсінушілік сияқты болып көрінеді. Тәрбие адамның қоғамда өмір сүруіне
қажет сапарларын қалыптастыратын дамыту мақсатында, оған сырттай ықпал ету
процессі.
Қай заманда қай халық болсын тәрбиеге ерекше мән берген және оны үнемі
қоғамның дамуына сәл ілгерлетіп, жетілдіріп отырған. Алайда адамды кіргізіп
жіберіп, бар міндетінен арылтып бірден қалыптастырып жіберетін тәрбиенің өз
алдына тігілген отауы жоқ. Ол халықтың, әдеп-ғұрыптың, әдебиет және өнер
туындыларымен, адамның сан алуан қарым-қатынастарымен, адам санасындағы
қоғамдық мұраттарымен бірге келіп отырады. Ол қоғамдағы білім ағарту жүйесі
арқылы күрделеніп, толғанып белгілі бір мақсат сәйкестендіреді. Халқымыз
сегіз қырлы бір сырлы адам тәрбиелеуді мұрат ете отырып өзіндік бай
тәрбиелі жүйе қалыптастыра білген.
Ырымдарда, әдеп-ғұрыптарда, арыздарда, ертегілерде баланы әдептілікке,
қайырылымдылыққа, кішіпейілділікке, еңбек сүйгіштікке тәрбиелеу жағы басым
болып келсе батырлар жырындағы негізгі

12
мақсат, баланың туған
халқына, жеріне
сүйіспеншілігіне қалыптастыру, ел қорғауға қашанда әзір болуға тәрбиелеу.
Қазақ халқының ақыл ой жағынан дамуы өркениетті елдердің ешқайсысынан кем
емес. Оны шешендер мен билердің күрделі қоғамдық мемлекеттік деңгейдегі
мәселелері ғана емес, күнделікті тұрмыстағы жағдайларды қатаң реттеп
отырудағы ойлау дәрежелеріне, бүгінде мәнін жоймаған даналық сөздерден,
айтыс өнерінің, ауыз екі айтылған сөзді ерекше есте сақтау қабілетін айқын
көруге болады.
Халықтық тәрбие мен кәзіргі айтып жүрген халықтық педогогиканың бір
түсінігі емес. Педогогика өз алдына қалыптасқан тәрбие процессін

зерттейтін, оның теоремасы мен айналысатын ғылым. Олай болса халықтық
педогогикасы дегеніміз тәрбиенің теоремасын түсінсе керек. Халықтық
тәрбиенің қалыптасуына даму заңдылықтарын зерттетін, оның мазмұны мен
жүзеге асыру жолдарын айқындайды: педогогика ғылымының бір саласы, халықтық
педогогика алдағы уақытта қалыптасуы тиіс. Тәрбиеге қатысты теориялық
ұғымдар халықтың өзінде де кездеседі. Өмір тәжірибесіне сүйене отырып
халқымыз адам дамуының заңдылықтарын өте ерте кезден бастап байқаған оған:
ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің, Бесікке дейін піріндей күт, ал
бесіктен кейін құлындай тұт, Тісі шыққан балаға шайнап берген ас болмас,
Бір биеден ала да туады құла да туады, сұрағыма қарай жауап деген
сияқты халқымыз соншалықты көрегенділікпен айтқан даналық ұғымдары ғана
емес оның кейбір теориялық жақтарына да, яғни халықтық педогогиканың да
халықтан кездестіруге болады. Этнопедогогика деген түсінікте халықтық
педогогикасын тым жақын. Ол да халықтың теориясымен айналысады. Бірақ ол
тәрбиені әр халықтың өзіндік ұлттық ерекшеліктеріне сәйкес зерттеп отыр.
Оның ішкі заңдылықтарын ашады, өзіне ғана тән табиғаттын даралап жүйелейді.
Толықтай алғанда халықтық тәрбие тарихи категория, яғни оны тудырған тарихи
белгілі бір уақыты бар. Ол қоғамның белгілі бір кезіндегі өндірістің,
ғылымның жалпы мәдинеттің даму дәрежесіне жалпы дәрежесі сәйкес жеке
адамның тәрбиелік жағынан қалыптасуын қамтамасыз етеді. Айталық малым
жанымның, жаным арымның садағасы, өлімнен ұят күшті, жарлы болсаң да
арлы бол, алдыңа келсе атаңның құнын кеш деген сияқты мақалдардың

13
пайда болған кез қоғамдағы ар ұяты адамгершілік мұрат болған уақыт.
Ең алдымен әңгіме халқымыздың мол рухани байлығы. Ертеден баланың өмір
танымы, қиялына соншалықты ықпал ететін шытырман оқиғаларға толы етіп құра
білуінің өзінен. Оған халықтың ерекше тәрбиелік мән бергеніне таң қалмасқа
болмайды. Немесе жаңылтпаштардың, ойынның, өтірік және жұмбақ өлеңдердің,
мақал – мәтелдердің баланың ойлауын, зейінін өсіп дамытуға мүмкіндіктері де
ерекше. Лиро-эпостық және батырлар жырының кейбір ғажап оқиғаларын баланың
алдына әкеп тартып, өмір сұлулығын поэзия тілімен сомдап тамсандырыңдар,
тірліктің сан қиял сырын түйіндеп берер жақтары да ғажайып құнды тәрбиелік
дүние.
Ал осы ауыз әдебиетінің мол тәрбиелік мүмкіндігі бүгінгі баланың
рухани жағына қалыптасуына қарай және қайткенде тиімді пайдалануға болады?
Біздіңше бұл бүгінгі халықтың тәрбиесінің алдында тұрған ең бір

өзекті мәселе. Қазіргі мектептерде халықтық тәрбие жұмысы жүргізіліп жатқан
жастарда үлкен түсініспеушіліктер бар сияқты. Мектептегі оқу процессін
халықтық әдет-ғұрыпын тануға негіздеу, қай сыныпта болсын, қандай пән
болсын сабақты ұлттық салт-дәстүрге лайықты онымен байланыстыра отырып
өткізу, тәрбие сабақтарында халықтың қандай да болсын бір әдеп-ғұрыпын
көрсету, мектеп ішінде кигіз үй тігу, оның макетін қою, олардың ішінде ескі
бұйымдар мен заттар толтыру шектелген сияқты.
Сонымен қатар жоғарғы сынып оқушыларына ұлттық салт-дәстүрді халық
педогогикасының өз алдына пән ретінде немесе факультативтік сабақ ретінде
өткізу ұсынылып, олардың оқулықтары мен бағдарламалары жасалуда.
Бұл жерде әңгіме халықтың теориясын бұл жерде теориясы этнографиясы
мектепте жан-жақты оқып үйренуге байланысты болып отырса, жоғарыда аталған
жұмыстардың бағытын жөндеуге болар еді. Мәселе бүгінгі ұрпақтың қалыптасып
дамуына халықтық тәрбиенің пайдалана білумен байланысты болып отыр.
Біздіңше мектеп тәрбиесінің теориялық жағынан ғана яғни халықтық
педогогикадан оқушыларға білім беру, баланың тәрбиелік жағын көтере алмаса
керек. Ол арнаулы педогогикалық білім беретін оқу орындарындағы
студенттердің қажеттілігі, екіншіден табиғи тұрмыстық жағдайда жасалатын
әдет-ғұрыптарды мектеп қабырғасында, сынып бөлмесінде жасанды көрсету, ол
жөнінде

14
теориялық білім беру оның тәрбиелік тиімді пайдалану емес, керсінше белгілі
бір тарихи кезеңдердегі тұрмыстық жағдайларға қалыптасқан әдет-ғұрыптардың
бүгінгі балалардың қабылдауын одан әрі қиындата түспей ме? Айталық баланың
тұсауын кесуді немесе мектепке қойды әкеліп сойып, одан тамақ әзірлеуге
дейінгі әдет-ғұрыптарды мектепте көрсетудің қандай мәні бар? Әлде бүгінгі
мектебіміздің алдында тұрған міндеттері соншалықты жеңілдеп, оны мүлдем
басқа тұрмыстық тірліктермен айналысуға келіп отыр ма?
Халықтыың өткен тарихымен таныстыру, ғасырлар бойы жинаған мұрасы мен
бүгінгі ұрпақты сусындату, сөз жоқ керек - ақ. Бірақ тәрбиенің мақсаты
балаға өткен күнді, тарихты білдіру ғана емес, ең бастысы оған бүгінгі
күнді дұрыс түсінуге көмектесу. Ертеңгі күнге пайдалы қажетті ала білу,
азамат болып қалыптасуын қамтамасыз ету емес пе? Баланы XVIII-XIX ғасырға
өмір сүруге әзірлеп жатқан жоқпыз. Оны XXI ғасырдың өндірісіне, ғылымына,
мәдениетіне тәрбиелеп жатқан жоқпыз ба?
Қазақстанның ертеңгі ұрпағы нарық жағдайына икемді, басқа елдердің
балаларымен білімімен мәдениеті тең өндіріске әзірлілігі ешкімнен кем
болмауы тиіс.
Ал бүгінгі мектептегі оқу тәрбие процесін жоғары білім берудің дүние
жүзілік дәрежеде төмен қалғандығына, жастарымызды жүздеп шетелдерге жіберіп
отыруға, маман етіп даярлауға мәжбүр болып отырмыз.
Демек кәзіргі мектептің алдында тұрған міндет дүние жүзілік оқу тәрбие
процесін деңгейлестіре отырып, еліміздің ертеңгі дамуына жауап бере
алатындай жастарды тәрбиелеу.
Халық тәрбиесі - әрбір халықтың ой арманымен, кәсібімен, ұлттық
дәстүрлерімен тығыз байланысты туып қалыптасқан тарихи қазынасы.

Қазақ халқының ерте замандарда ғылым мен
білімге еркін қолы жетпесе де, өмірлік тәжірибеден оқып үйреніп, сұлулық
пен әсемдікті таңдайда, талғайда білген.
Ырымдармен тыйым сөздер ерекше орын алған. Кәзіргі халықтың ұрпағына
экологиялық білім мен тыйым сөздерінің мән-мағынасына ой жүгіртіп
көрейікші. Ол негізінен жер сүюді, өсімдіктерді, құстар мен

жануарларды, аңдар мен жәндіктерді қорғауға,
оларға рақымшылық жасауға, обал, сауап дегенді сезінуге тәрбиелейді.

15
Ырым сөздер мен тыйым сөздер кәзіргі мектептеріміздегі оқыту мен
тәрбиелеу ісінің мазмұны мен әдістерін жетілдіре түсуге өз үлесін қосады.
Бала тәрбиелеуде халықтың әдістерімен қаруланып, рухани мәдени
деңгейімізді, әдіскерлігімізді қастерлемейінше сөздерімізден, істерімізден
қадір кетеді. Кәзіргі балаларды жалаң сөзбен, қатаң тәртіппен тәрбиелеу
жалықтырып жібереді. Педогогтар, ата-аналар тарапынан балаға ақыл-өсиет,
ескертпелері адам психикасына әсер етеді. Ұлт болмайынша жастар тәрбиелеу
нәтижесін шығару өте қиын. Халықтық педогогиканың тәрбие құралы болып
табылатын мақал-мәтелдер, өсиет, нақыл сөздер, ырымдар мен тыйымдарды
жүйелі түрде пайдаланып сөзіміздің қадірін арттырумен пара-пар. Ырымдар мен
тыйым сөздер балаға ағаттық жасауда, қауіптен сақтандырып, ақыл айтып,
адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеп, оларды белгілі бір жағдайға байланысты
сабақтың жұмыстарының мақсатына бейімдей отырып пайдаланамыз. Ырымдар мен
тыйым сөздер мектеп, сынып ішінде безендіруде пайдаланылып жүр. Алайда
стенділерге оларды сымға тізілген шыбықтай жаза бермей тақыраптарға бөле
отырып белгілі бір жүйемен ұсынған дұрыс болар еді. Ырымдар мен тыйым
сөздерді баланың құлағына балабақшадан сіңіре берген жөн. Әлбетте, халық
сөзі – қысқа болса да нұсқа. Жақсы сөз жан семіртеді. Халық сөзі дана
сөз, үлкен кішіге тең сөз міне осының өзі халық педогогикасымен қаншалқты
терең мазмұнда өзіндік айшылықты айтараты бар екені белгілі емес пе?
Негізінен мұғалімдер мен ата – аналардың міндеті, жастарды өнер білімге,
адамгершілікке тәрбиелеу. Ол жөнінде ғасырлар бойы мағынасын жоймай
ұрпақтан – ұрпаққа мирас болып келе жатқан мақалдар да жеткілікті. Ақыл
тозбайтын тон – білім жоғалмайтын қазына, бір көргеннен тон сыйлап
танысқанға ой сыйла, Пайдасыз білім жауынсыз бұлт, Іске аспаған білім,
жеміссіз ағаш деген мақал мәтелдер ілім мен білімнің мән - мағынасы
жөнінде халықтыөқ педогогиканың пікірі. Ата – ана балаға сыншы, Бақытты
жерден еңкеиіп ерінбей ал, еңбексіз кіріс, бетке шіркеу деген мақалдар
адал еңбектің абыройлы ісінің жемісін мезеп тұрғандай. Халық айтса, қалт
айтпайды шындығында сондай. әуелі өз абыройыңды біл, содан кейін өзгеге
күл дегендей әркім алдымен өзін - өзі тәрбиелеп, өз келешегін түзеу жолын
қалыптастыра білетіндік, мәдениет деген осы. Өмір үлкенге де, кішіге де
ұстаз. Халықтық педогогикада бұл іске аса назар аударған абзал.

16
Ал тәрбие халықтың ғасырлар бойы жинап, іріктеп алған өзінің
тәжірибесімен ізгі қасиеттерін ұрпақ бойына сіңірді. Балалардың қоршаған
ортадағы қарым – қатынасы, өмірге деген қөзқарасы және соған сай мінез –
құлқын қалыптастыруды көздеуге тиіс. Сонда мәдениетті адам деп кімді

айтамыз? Оқушыларды, яғни
болашақ қоғам мүшелерін қалай тәрбиелеуіміз керек? Мәдениеттілікке ұлттық
сана - сезім, рухани билік деңгейі имандылық, еңбекқорлық, әдепті және тағы
басқа ізгі қасиеттер тән. Ұлттық сана – сезімі мол адам ана тілін, ұлт
мәдениетін, тарихын жақсы білетін, отанын, елін, жерін сүйетін, сонымен
бірге басқа ұлт өкілдерін құрметтейтін адам. Өз елін, ұлтын қадірлейтін
кісі ғана басқа елдің қадірін біле алады. Жоғары да көрсетілген негізгі
педогогикалық ұғымдар қазақ мектептеріндегі жұмыс мақсаты мен міндеттерін
анықтауға мүмкіндік береді.
Тәрбие жұмысының мақсаты мен міндеттері:
- Ғылыми мәліметтер мен халық тәжірибесіне негізделген әдіс
тәсілдерді қолдана отырып, жас жеткіншектердің ұлттық сана –
сенімін, ұлттық қадір – қасиеттін қалыптастыру;
- Атам заманнан келе жатқан тәрбие тағылымдарының имандылық
қасиеттерін өнеге үлгісі ретінде оқушылардың бойына сіңіру;
- Нарық экономика жағдайына өндірістің, өнімді еңбекке баулу және
үнемділікке үйрету;
- Балалардың сана – сезімін, ақыл – ой қабілетін диалектикалық
дүниетанымын қалыптастыру;
- Сегіз қырлы, бір сырлы өнердің әр саласынан хабары бар, табиғат
пен өнердегі әдемілікті сезінетін адамды тәрбиелеу;
- өз халқының береке бірлігімен қатар, басқа ұлт өкілдерімен де
достық қарым – қатынас жасауды насихаттайтын адамды тәрбиелеу;
- қыз баланы келешекте келін, ана, шаңырақтың береке – құтын
сақтайтын ақ босаға ретінде, оны төзімділікке, сыпайылыққа,
әдептілікке тәрбиелеу;

17
4. Қазақстанның ішкі сулары атты тақырыптың
жоспары.

Өскелең өмір талабына сай оқушылар білімін жетілдіре, тереңдете түсу
мақсатында оқушылардың география пәніне қызығуын пән аралық байланысын
арттыруға болады. Мәселен, 8-сыныпта Қазақстанның ішкі суларын өткен
кезде Республикамыздағы өзен – көл атауларының аталу тарихына, Халық ауыз
әдебиетімен, Қазақстан химиясымен, физикасымен байланыстыруға болады.
Тақырыбы: Қазақстанның ішкі сулары
Сабақтың мақсаты: Оқушыларға Қазақстанның ішкі сулары жер бедерімен
климат ерекшеліктеріне байланысты екенін айта отырып, Өзен режимі,
Солтүстік мұзды мұхит алабы, Кіші тұйық су алабы ұғымдарын түсіндіру.
Өзен, көл суын ластаудан қорғау және ұтымды пайдалану туралы түсінік беру.
Сабаққа керекті құрал – жабдықтар:
1. Қазақстанның физикалық картасы 1:2500000:
2. Глобус.
Сабақтың
түрі: Түсіндіру сабағы.
Жаңа сабақ:
а) Солтүстік Мұзды мұхит алабы.
ә) Каспий теңізі алабы.
б) Арал теңізі алабы.
в) Балқаш- Алакөл алабы.
2. Көлдері
3. Жер асты сулары
4. Жер бедерінің өзен ағысына әсері.
Бұл тақырыпты бастағанда құрлықтағы сумен дүниежүзілік мұхит
арасындағы үздіксіз су айналасына тоқтала кету керек. Дүниежүзілік мұхит
бетінен жылына қалыңдығы 1,2 м су қабаты буға айналып ұшатын болса, есесіне
құрлықтан аққан өзендер ол судың орнын толықтырып тұрады. Қазақстан
территориясында ағатын өзендердің тек біреуі Ертіс қана Солтүстік Мұзды
мұхит алабына құяды. Қазақстанның көптеген өзендері тұйық су алабына
жатады. Көбі шөлге барып сіңіп кетеді немесе егін суаруға таратып алынады.
Су тамаша еріткіш сондықтан табиғаттың құрамында еріген заттары жоқ су
болмайды. Мұндай суды (тазартылған) лабараториядан алуға болады. Бір литр
(кг) суда еріген заттардың

18
граммымен алынған судың тұздылығы деп аталады. Бір литр мұхит суында орта
есеппен алғанда, еріген әртүрлі 35 гр зат кесдеседі. Егер бұл тұздылықты
проценттпен бейнелесек 3,8 – ге тең болады. Тұздылықты әдетте санның жүзден
бір бөлігімен көрсетеді. Соның мыңнан бір бөлігі – промиле деп аталады да
белгіленеді. Демек, 3,5 (35) тең болады. Дүниежүзілік мұхит суында жер
бетіндегі белгілі заттардың бәрі еріген, бірақ олардың мөлшері әртүрлі.
Барлық еріген заттардың 45-н өздеріңе жақсы таныс ас тұзы құрайды.
Сондықтан мұхит суы тұзды болады. Магний тұзының әсерінен оның дәмі ащы
болады.
Мұхит суының өте аз мөлшерде болса да, алюмений, мыс, күміс, алтын
табылады. Мысалы: 2000 тонна суда небары бір грамм алтын кездеседі.
Сондықтан оны судан өндірудің тиімсіз екені түсінікті. Мөлшердің аздығына
байланысты суда еріген заттардың көбін анықтау қиын. Алайда олардың жалпы
мөлшері өте көп. Егер су атаулыны буландыратын болсақ, ондағы еріген
заттардан жер шарын экватор бойын орап алатын, биіктігі 280 метр, ені 1 км
дуал тұрғызуға болар еді.
Мұхит суының тұздылығы оның барлық бөлігінде емес. Әлемдегі ең тұзды
су Қызыл теңіз – 42%, оның себебі неде? Жарты шарлар картасынан Қызыл
теңізді табыңдар. Оған құятын өзендер көп пе?
Бірде – бір өзен құймайды! Мұнда атмосфералық жауын – шашын өте аз,
судың булануы өте күшті, буланған теңіз суының орнында тұз қалады. Егер
Қызыл теңізге бұғаз арқылы Үнді мұхитынан су қосылмаса, ол кеуіп қалар
еді. (Қызыл теңіздің тұздылығын әңгімелеу). Балтық теңізі суының тұздылығы
2% - тен аспайды.
Мұхит (теңіз) суының тұздылығы неге байланысты? Бұған қандай қортынды
жасай аламыз.

Судың тұздылығы оның мұхит (теңіз) бетінен булануына және оған тұщы
судың қосылуына (жауын-шашын, құрлықтан келетін ағын) байланысты.
Ішкі теңіздердің суы мұхит суынан тұздылығы жөнінен ерекшеленеді,
Ыстық белдеулердің, теңіздердің климаттық құрғақтығынан тұздылық басым
болады. Өзен судың мол ағыны келіп құятын қоңыржай белдеу теңіздерінің
тұздылығы төмен, мысалы: Қара теңізде 17 ден 22 ге дейін. Азовъ теңізінде
10-нан 20-ға дейін, Балтық теңізінің яғни, шығысындағы 2-5-ға дейін.

19
Әдетте шеткі теңіздері суы мен мұхит суының тұздылығы және
температурасының айырмашылығы шамалы.
Судың температурасы:
Мұхит күн көзінен жылу алады. Алайда күн сәулелері судың қалыңдығы
небәрі бірнеше метр болатын үстіңгі қабатын ғана қыздырады.
Судың үнемі араласуы нәтижесінде жылу бұл қабатта төмен қарай ауысып
1000 метрден тереңде оның температурасы әрқашан 2-3 С мұхит түбіндегі жер
қыртысының жарықтарының кейде ыстық су шығатыны таяуда анықталды. Тынық
мұхиттың түбіндегі осындай бұлақтардың температурасы 400 С.
Мұхит бетіндегі ең жоғарғы температура экватор маңында: 27-28 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.