Ыбырай Алтынсариннің психологиялық көзқарастары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Ыбырай Алтынсариннің психологиялық көзқарастары

І. Ыбырай Алтынсариннің еңбектеріндегі адам тұлғасының психологиясы
ІІ. Оқыту процесінде Ыбырай Алтынсариннің психологияны негізге алуы.
ІІІ. Ыбырай Алтынсариннің ұстаз психологиясына қоятын талаптары
IV. Ыбырай Алтынсариннің қоғамдық психология жайында

Әдебиеттер:
1. Алтынсарин Ы.Үш томдық шығармалар жинағы. Алматы, т-1 1976ж.
2. Дербісалин Ә. Ы.Алтынсарин. Алматы, 1965ж.
3. Ильминский Н.И. Воспоминание об Алтынсарине. Казань, 1891г.
4. Жарықбаев Қ. Ыбырай Алтынсариннің психологиялық көзқарастары.
5. Ламашев Ә. Ыбырай Алтынсарин. А., 1991ж.
6. Ы.Алтынсарин, Таңдамалы шығармалар, Алматы, 1955

Отызыншы жылдардың ортасына дейін Ы. Алтынсарин
мұрасын ғылыми тұрғыдан зерттеу түгіл, оның кім екенін жөнді ажырата алмай
жұргенімізде Украин халқының белгілі шығыстанушысы А.Е.Крымский (1871
-1942) Қазақстан түріктерінің әдебиеті дейтін мақаласында ағартушы-
педагог жөнінде былайша әділ түйін айтқан еді: Через учителей и учеников
хрестоматия Алтынсарина и вне школы получила самое широкое распространение
и сильно послужило к возбуждению национального духа у казахского народа
(рукописный фонд Центральной научной библиотеки АН УССР, фонд, 25524, с.
75).
Ы.Алтынсарнн мұрасы бізде тек соңры 40 жылдан бермен қарай әр түрлі
қырынан зерттеліп келеді. Оның әлеуметтік, әдебиеттік, этнографиялық,
этикалық, философиялық көзқарастары жөнінде бірнеше диссертациялар
қорғалып, жекелеген монографиялар жазылды. Бұларда ағартушының сан қилы
творчествосы әр тарапта сөз болады. Осы орайда Е.Бекмахановтың,
Д.Қабдиевтің, Б.Қазыханованың, Ә.Дербісәлиннің, Б.Сұлейменовтың,
Қ.Бейсембиевтің, О.Сегізбаевтың еңбсктерін атап өтуіміз қажет. Бір
өкініштісі, осыншама зерттеу жұргізілсе де әлі күнге дейін ағартушы-
педагогтың философиялық көзқарасын жан-жақты талдаған монографиялар жоқтын
қасы. Жоғарыда аты аталған зерттеулердің қай-қайсысы да Ыбырай мұрасынан
материалистік сарынды байқау қиын смес, оның идеалистік тұжырымдары да
жеткілікті деп келетін жалпылама, жалаң пайымдаулардан асып кете алмай
жұр. Бұл жағдай бізге Ыбырайтанудың осынау осал жағын зерттей түсуді
меңзейді.
Ы.Алтынсарин түсінігінде білім дегеніміз айналадағы ақиқатты тану.
Табиғат ақыл деп жазды, - ол, - айналадағы қоршаған өмірді ғана қамтуға
қабілетті, ал он дамытып, біздің көргенімізді де білуге мүмккіндік беретін
дүниелік білім ғана. Сондай-ақ Ы.Алтынсарин Лұқпан әкім деген
әңгімесінде де адамның дүние танымы жөнінде кейбір қызықты жайттарды
келтіреді. Қашанда бір істі істегіңіз келсе, ол іске әуелі ақылыңызды,
онан соң ақылыңыз дұрыстаса, көзіңіз көріп, жөнін тауып мақұл көрссе,
тіліңіз бен қолыңызға сонда ерік беріңіз. Оның ойынша дүниені тануда
адаммның ақыл-ой парассатымен қатар, түсініктерді де, әсіресе, көру түйсігі
қатысуы тиіс. Осы аңыз-әңгіменің бірінші бөлігінде рационалистік
философияның элементтері (ақыл), ал еекінші бөлігінде сенсуализм (сезім
мүшелері) елес береді. Әрине, бұл үзіндіден оның тиянақты философиялық
жүйесін аңғару қиын. Ал қоғамдық құбыбылыстарды түсіндіруде Ыбырай басқа да
ойшылдар сияқты идеалисттік бағытта болды. Әйтседе ол ағартушылық тұрғыдан
надандық пен мистикаға қарсы шығып, діни әдет-ғұрыптың ақылға сыйыспайтын
қиссындлар сынады: Моолдалар өздерінің дамның басын қатыратын уағыздардың
үстіне қазақтың табиғи тілін де бұзып жүр деп жазды ол бірде дін адамдары
туралы.
Ыбырай Алтынсариннің дүниеге көзқарасының қалыптасуында сол кезде өмір
сүрген атақты орыс педагогы К.Д.Ушинскийдің біршама әсері болғанға ұқсайды.
Мұны осы екі ұлы адамның педагогикалық мұрасының абақтастығын зерттеген
кейбір ғалымдар (Н.Н.Медынский, А.Р.Эфиров т.б.) атап өтеді. Алтынсариннің
өмірі мен көзқарасына К.Д.Уиииинский бастаған педагогикалық жаңалықтарды
білмесе, орыстын адамгершіл-прогресшіл классикалық әдебиетінің нәрінен
көмек алмаса, Ыбырай болмас еді, - дейді М.О.Әуезов. Осы келтірілген
деректерден Ы.Алтынсариннің саяси-әлеуметтік, философиялық
көөзқарастарындағы кейбір олқылық-кемшіліктердің сырттай болса да
К.Д.Ушинкий көзқарастарымен астарласып жататындығына иланбасқа болмайды.
Өйткені ұлы орыс педагогының идеясы Ы.Алтынсариннің шығармаларынан,
әсіресе, оның негізгі еңбегі Қазақ хрестоматиясынан (1879) жақсы
байқалады.
Зерттеушілердің пайымдауынша, орыстың демократиялық педагогикасының
негізін салуға атсалысқан Чернышевский, Добролюбовтардың ілімдерінен
Ыбырайдың біраз хабары болған сияқты. Ол мектеп оқуының ғылыми негізде
құрылып, табиғаттық сырларын ашуға бағытталуын, халықтың жаппай білім
алуын, сөйтіп қазақ халқының алдыңғы қатарлы, мәдениетті елдерді қуып
жетуін аңсады. Әрине, мұндай пікірлерді батыстың озық идеясымен танысқан
адам ғана айта алатыны белгілі.
Ыбырайдың педагогикалық көзқарастары жайында бірсыпыра еңбектер жарық
көрді (Ә.Сыдықов, Т.Тәжібаев, А.Оразбеков, т.б.). Бірақ әлі күнге дейін
жеткккіліікті көңіл аударылмай келе жатқан оның психологиялық көзқарастары
туралы мәселе. Бар өмірін ағарту, тәлім-тәрбие саласына сарп еткен, осы
қызметті өз өмірінің негізгі арқауы деп ойлаған үлкен жүректі ұстаздың адам
жанын нәзік сезетін, асса сезімтал психолог болғанына шүбә келтіруге
болмайды. Амал не, бұл жөнінде әзірше ауыз толтырарлықтай ештене айтылмай
жүр. Басқа зерттеушілерді былай қойғаның өзінде, Советтік Қазақстанның
көрнекті психологы Т.Тәжібаев ХІХ ғасырдың еккінші жартысындағы
Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірлер атты сындарлы еңбегінде де бұл
мәселе ескерілмей қалған. Біз осы жәйтті қазақтың ой-пікір дамуының тарихын
көрсететін зерттеулердегі үлкен олқылықтың бірі деп есептейміз.
Рас, Ы.Алтынсарин Шоқан мен Абай секілді психологиялық
еңбектер жазып қалдырмаған. Әйтсе де оның сан алуан мәнді шығармаларынан
(оқу құралдары, хаттары мен жазбалары т.б.) қоғамдық, балалар және
педагогикалық психологияның кейбір мәселелеріне орайлас айтылған
әр түрлі қызықты деректер табылады. Ы.Алтынсарин қозғаған осындай
пікірлерге: адам және оны тәрбиелеу жолдары, оқыту процесінің психологиялық
және педагогикалық негіздері, ұстаз проблемасы, қоғамдық психология
мәселелері, тағы басқаларды жатқызуға болады. Енді осылардың кейбіріне
қысқаша тоқгалып өтелік.
ЫАлтынсарин өзінің ұстаздық қызметіне байланысты қазақ жастарын оқытын-
тәрбиелеу мәселесін ең негізгі, басты мәселе деп есептеді. Халқы үшін
қызмет ететін білімді адамдардың қатарын көбейту аркылы
қазақ қоғамынық мешеулігін жоюға болады, сондықтан жастарды оқытып,
тәрбиелеуден, тәрбие ісінің құдіретінен артық ешнәрсе жоқ деп түйеді
Ыбырай. Адамның жан-жақты қалыптасуының негізгі көзі тәрбие екендігін ол
Бақша ағаштары деген әңгімесінде өтс жақсы көрсеткен: Бағу-қағуда кең
мағына барында шек жоқ — дейді бір әке өз баласына,— шырағым, мұнан сен де
өзіңе тәлім алсаң болады, сен де жас ағашсың, саған да күтім керек, мен
сенің қате істеріңді тұзеп, пайдалы істерге ұйретсем, сен менің айтқанымды
ұғып, орнына келтірсең, жақсы, түзу кісі болып өсерсің, бағусыз,
бетіңмен кетсең, сен де мынау қисық, ағаштай қисық өсерсің.
Әкесінің баласына айтқан ақылын баяндайтын осы әңгімеде үлкен мән бар.
Егер ата-ана тарапынан дұрыс тәрбие берілсе, оны балалар дұрыс қабылдайтын
болса, онда мұндай тәрбие баланың жақсы адам болып шығуына жағдай жасайды.
Адам тәрбиенің нәтижесі. Ол өмірге пешенесіне не жазылса сонымен келмейді,
оның тағдыры туысынан белгіленбейді. Адамдық қасиеттін қалыптасатын жері —
өмір талқысы, әрекет ету, тәрбие. Күн мен Ай бәрімізге ортақ, бәріміз де
адамның баласымыз, ешкімді біріннен бірің артықсын деп айыруға болмайды —
дейді Ыбырай бір өлеңінде. Бірақ осы пікірдің де бір қате жері бар. Ол адам
психологиясының қалыптасуындағы саяси-әлеуметтік, қоғамдық-тарихи
факторлардың шешуші ролін жете түсіне алмауы. Ы.Алтынсариннің ойынша
адамның сана-сезімін негізінен тәрбие билейді де, оның сегіз қырлы, бір
сырлы болып қалыптасуын материалдық өмір жағдайларымен емес, идеалогиялық
факторлармен, ағартушылық әрекетпен тәуелді еткісі келеді. Бірақ Ыбырай
жеке адамның даму жолын қоғам дамуымен байланыстыра алмады, оның адам
туралы түсінігі жеке адам барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы дейтін
маркстік қағидаға сәйкес келуі қиын сді. Әрине, мұндай ғылыми пікірге
Ы.Алтынсарин түгіл, одан ой-өрісі әлдеқайда жоғары тұрған небір Европа
ойшылдары да келе алмағаны белгілі. Сондықтан бұл орайда Ыбырайға
кешіріммен қарауға тиіспіз. Өйткені қоғамдық прогрестен көш кейін қалған
қазақ қауымының жағдайында одан осы секілді аса кұрделі, терең ғылыми
тұжырымға жауап күтудің өзі қисынсыз.
Ыбырай Алтынсарин шығармаларында көтерілген екінші бір өзекті мәселе:
жастарды түрлі жақсы қасиеттерге баулу, жаман қасиеттерден жирендіру
мәселесі. Оның Хрестоматиясының бірінші беттерінен-ақ балаларды оқуға,
өнерге, ұкыптылыққа, тазалыққа, мейірімділікке шақырған әңгімелер мен
өлеңдер жиі кездеседі. Мәселен, ол Кел, балалар, оқылық деген өлеңінде
жастарды білім алуға, өнер үйренуге шақыра келіп, білімді адамның сана-
сезімі жоғары, ілтипатты, өнегелі болатынын, адам білім арқылы ғана
мақсатына жететіндігін, өзінің келешектегі жақсы тұрмысын қамтамасыз ете
алатындығын, сөйтіп оқыған адамның өмір сүруі де, еңбек етуі де анағұрлым
жеңіл және көңілді, сергек болатынына сөз етеді. Ы.Алтынсарин өз
шығармаларында жас өспірімдерді адамгершілік қасиеттерге баулып отыру
мектеп пен ата-ананың ортақ міндеті деп дұрыс түсінді. Осы идея
Ы.Алтынсарин әнгімелерінің негізгі арқауы. Мәселен, ол жастардың
байқағыштық қасиетін арттыру, жетілдіру мақсатын көздеп, өзі кұрастырған
Хрестоматияға Үнді ертегісінен мынадай бір үзінді енгізген: Біреу ағашқа
іліп қойған етін ұрлатып алып, айналасына жар салады: аласа бойлы, колында
қысқа мылтығы бар, соңында тарақ құйрық кішкентай иті бар, бір қарт адам
көрдіңіз бс?- деп, бұл кісіні әркім көрген екен, сілтеумен барып тауып,
ырысын ұстаптымыс. Ауылдас адамдары үндістен: ұрының түсі-түгін қайдан
білдіңіз? деп сұрапты. Сонда үндіс айтты дейді: Ұрының аласа бойлы екенін
білгенім, менің қолыммен ілген етімді ол ағаштан аяғының астына тас қойып,
соның үстіне шығып алыпты. Қарт екенін білгенім, жүргекдегі ізінен
байқадым: адымының арасы тым жақын екен. Мылтығының қысқа екенін етімді
ұрларда мылтығын ағашқа сүйеп қойған екен, сонда мылтықтың аузы ағаштың
кішкене қабығын жырып кетіпті, мен сол жыртылған қабықтың, арасынан
шамаладым. Ұрының қасында иті бар екенін және ол иттің өзі кішкентай,
құйрығы тарақ екенін білгенім: етімді ұрлап жатқанда, ит анадай бір
құмайттырақ жерде отырған екен, соның құмға тұсіп қалған ізінен және
бұлғаңдатқан құйрығының табынан байқадым — деп тіміс.
Ы.Алтынсарин осы үзіндіде байқағыш болудың адам өмірінде, оның дүние
танымында қанша маңыз алатынын, тіпті, мұндай қасиет, білімі жок, бірақ
тәжірибесі бар адамдардың басында да біртіндеп қалыптасатын сөз етеді де,
жастарды өмірді зерттеп білуге, байқағыш, іздемпаз, тәжірибелі болуға
меңзейді.
Осындай психологиялық мәнге толы әңгімелердің жасөспірімдер үшін
тәрбиелік мәні аса зор. Мәселен, Аурудан аяған күштірек деген
әңгімеде адамның шыдамдылық, төзімділік сияқты тамаша ерік-жігер
қасиеттері, олардың сыр-сипаты сөз болады. Абайсызда бір баланы арба қағып
кетіп, аяғын сындырады. Шешесі мұны көріп есінен танады. Осыны сезген бала
жалма-жан жылағаның қоя қойып, тіпті сынған аяғын салып жатқанда да дыбысын
шығарып, қабағын шытпайды. Бұған қайрап болған сынықшы:—Аяғының ауырмай ма,
қабағынды да шытпадың ғой —депті. Қасында шешесінің жоғын көрген
бала:—Ауырмақ түгіл жаным көзіме көрініп тұр, бірақ менің жанымның
қиналғанын көрсе, әжем де қиналып жүдемесін деп, шыдап жатырмын — депті.
Адам өмірінде әдеттің алатын орны ерекше. Істеген істің, жүріс-
тұрыстың, демалыстың яғни өмірдің сан саласының қай-қайсысы да жиі-жиі
қайталана келе біртіндеп әдетке айналып отырады. Бірақ әдеттің де әдеті
бар. Адамда жарамды, жақсы әдеттермен қатар, жарамсыз, жаман әдеттер де
болады. Мәселен, салақтық —жаман әдет. Одан тәнге де, жанға да рахмет жоқ.
Осы айтылғанға орай Ы.Алтынсариннің Салақтық атты әңгімесі жарамсыз
әдеттің адамға зиянды екендігін жақсы көрсетеді. Кәрім деген жас жігіт
жұмысқа ыждағатты болғанмен, жуынып, таза жүруді сүймейді екен. Кіріңді
неге кетіріп жүрмейсің дегендергс: қолым тимейді деп өте шығады екен.
Сөйтіп жүргенде оның тұла бойың шиқан қаптап, қотыр болады. Кейіннен оны
емханаға салып жуындырып, таза киіндіріп, жарасын емдеп жазады. Бірақ Ауру
қалса да әдет қалмайды дегендей Кәрім баяғы әдетінен арыла қоймайды: Бір
күні қожасы Кәрімге бір бояуды былғап қой деп бұйырық беріпті. Былғап
отырып кәдімгі үйренген қалыпынша қолын жумастан барып тамакқа отырып нан
жейді. Қолындағы бояудың жұғынының бәрі де жел отырған нанына жабысып
отырғанда, бір мезгілде Кәрімнің іші бүрісіп ауыра бастапты. Әрілі-берілі,
олай-бұлай аунақшып біраз жатып, Кәрім ұзамай-ақ жан тапсырыпты,— әлгі бояу
у екен. Бала жанының зергері Ы.Алтынсарин әңгімелерінің бәр-бәрі де
бүлдіршіндердің жас ерекшеліктеріне орай тілі жеділ, мазмұны тартымды,
олардың жан дүниесіне әсер етсрліктей етіп берілген. Осы әңгімелерді
мұғалімдер мен ата-аналар балаларды ұқыптылық пен сабырлылыққа,
шыдамдылыққа, төзімділікке тәрбиелеу мақсатында пайдалануға болады.
Мәселен, оның Салақтық сияқгы әңгімесі балаларды жарамсыз әдеттен
жирендіру талабында жүргізілетін Жирен жаман әдеттен циклі үшін
таптырмайтын тақырып.
Ыбырай еңбек процесінің бала тәрбиесіндегі ерекше маңызын көре білді.
Сондықтан оның көптеген әнгімелерінің идеясы, Абай айтқандай, Еңбек етсең
ерінбей, тояды қарның тіленбей деген қағиданың төңірегіне топтасқан.
Мәселен, Бай мен жарлы баласы деген әңгімесінде Үсенді тапқырлыққа,
табандылыққа үйрет көп тұрмыс тауқыметі – еңбек екендігін, сол себепті оның
болашағы жарқын, өмір сүруі адал болатындығын көрсете келіп, жастайынан
еңбексіз өскен бай баласы бос белбеу болбыр Асанды барынша келемеждейді.
Ы.Алтынсарин іспеттес әңгімелерінде еңбек процесінің адамның сана-сезімін,
психологиясын қалыптастыруда ерекше орын алатынын жақсы түсінген.
Ыбырай еңбек сүймей, жалқау болып өскен адамдар қулық-сұмдықпен күн
көруді өзіне мақсат ететінің, ал мұның өзі барып тұрған жексұрын қасиет
екендігін, олай болса үлкендер балаларды кішкентайынан еңбекке баулу
қажеттігін естерінен шығармауын ескертеді. Ұяда не көрсең, ұшқанда соны
ілесің дегендей, жасөсіпірімдердің басында кездесетін түрлі жаман
мінездерді отбасындағы тәрбиемен терең астастырады.
Ы.Алтынсарин көтерген психологиялық мәнді мәселелердің енді бір тобы
оның методикалық пікірлерімен астасып жатады. Ыбырай жақсы тәрбиеші ғана
емес, ол сонымен бірге тәжірибелі, методикалық ой-пікірі озық, мұғалім еді.
Ол оқыту әдісін өз түйгенінше, орыс мектебінің озық үлгісіне негіздей
құруды ойластырды. Мектеп оқушыларына арнап, оқу құралдарын, программалар,
нұсқау хаттар жазды. Ол мектеп кітапханаларының физикалық, химиялық,
астрономиялық құралдармен жабдықталуына, оқушылардың түррлі ғылым мен өнер
саласындағы жаңалықтарды біліп отыруына үлкен мән берді. Ыбырай шәкірттерді
әр кезде әр түрррлі әдіспен және әр түрлі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.