Ыбырай Алтынсаринге дейінгі өлкедегі халық ағарту ісінің жайы
Ы.Алтынсариннің ағартушылық қызметі мен педагогикалық
идеялары,А.С.Ситдыков
Қазақ халқының ұлы перзенті, ХІХ ғасырдың екніші жартысындағы аса
көрнекті ағартушы – демократы, қоғамда өзгерісті жасау жолында талмай
күрескен, сөйтіп халық игілігі үшін жан аямай едбек етудіқ үлгісін
көрсеткен Ыбырай Алтынсарин Қазақстандары қорамдык ой-пікірдің өркендеу
тарихында үлкен орын алады.
Ы. Алтынсариннің сан қырлы бай мұрасын тереңнен зерттеуге Қазақстан
ғалымдары тек Ұлы Октябрь социалистік революдиясынан кейін ғана мүмкіндік
алды. Мұның өзі оңай да жұмыс емес еді. Басты міндет Ы. Алтынсариннің
көзқарасындағы барлық дұрыс бағытты анықтау, ол өмір сурген дәуірдегі
қоғамдық , тұрмыс пен сана арасындағы қайшылықтын бетін ашу, ұлы педагогтың
қалдырған мұраларын қазақ халқынын сол кездегі талап-тілегі, мұң-
мұқтажы тұрғысынан қарап, өткен заманның югресшіл қозралыстарынын үлгі-
өнегесіне, әсер-ықпалына тығыз байланысты түрде талдау болып табылады. Ы.
Алтынсарин балаларын зерттеудегі бірден-бір дұрыс жол осы еді, қазақ
совет ғалымдары осы жолдытаңдады.
Әрбір нақты тарихи дәуірдегі қоғам өмірінің аса маңызды
құбылыстары ішінде барлық халықтарда да жақа өспірім жас ұрпақты тәрбиелеу
мәселесіне айрықша орын берілгені мәлім. Балалар мен жастардың тағдыры
туралы қам жеген Ы. Алтынсарин мен басқа да ағартушы демократтардың
күштілігі ең алдымен, өз заманындағы тәртіпті қатал сынға алуында, надандық
мәдениетеіздікті жақтаушыларды аяусыз әшкерелеуінде.
Ш. Уәлиханов пен А. Құпанбаев сияқты, Ы. Адтынсарин де қазақ халқының
өмірі ендігі жерде жаңа арнамен агып жөнелгенін, сөйтіп, шаруашылық,
семья, право тұрғысындары жаңа жағдайға ескі үйреншікті тәртіптін, сай
келмей қалғанын көре білді. Ел өміріндегі жаңа жағдайға бұрынғы
дәстүрлі патриар қалдық - коғамдық тәртіптің үйлесе алмайтынын ұлы ағартушы
анық көрді де сол ескі тәртіптің сөзсіз күйрейтіндігін түсінді,
адамдар арасында жаңа қатынастар орнайтындығын білді.
Россияда азаттық қозғалысының өрлеу кезеңдерінде қазақ ағартушылары
демократиялық идеялардын, белсенді жаршысы болды. Қазақ халқының мұң-
мұқтажын, талап- тілегін мейлікше қолдап қуаттады, халық арасында
жүргізілуге тиісті ағарту жұмыстарының түрлерін көрсетгі, халық бұқарасының
санасын оятуға ұмтылды. Қазақ ағартушылары мектеп кұрылысы, берілетің
білімнің бағыт-бағдары меи мазмұны, қазақтын кол-тума жазуын жасау, кітап
басып шығару жұмысын ұйымдастыру, мұғалімдер даярлау т. б. туралы
Қазақстандағы әлеуметтік-педағогикалық міндеттерді шешудің жалпы принципін
анықтауға талаптанып, алғашқы қадам жасады.
Ы. Алтынсариннін, заманында орыс қоғамында теориялық және практикалық
педагогикаға көбірек назар аударыла бастады.
Адамгершілік тәрбиесі, білім беру, жалпы адамзаттын тәрбие идеялары
теңірегінде айтыс, таластарра революцияшыл демократтар қызу кіріскен
болатын. Олар тәрбиенің әлеуметтік және саяси мақсаты жастарды батыл
қимыл-әрекет жасай алатын азамат етіп тәрбиелеп шырару дегенді баса айтты.
Жас ұрпақтарды тәрбиелеу проблемалары жайындағы терең де әр жақты ой-
пікір толғаған орыстың алдықғы қатарлы революцияшыл демократтарының
көзқарасы қоғамдық-саяси және педагогикалық озық әдебиетті туғызуда зор
роль атқарды. Бұл әдебиет Россиянық орыстан басқа халықтарынық
педагогикалық интеллнгенциясы арасына да кең тарады.
К. Д. Ушинский мен Л. Н. Толстой мәдениеттің, педагогиканың тарихында
сәулелі жарық жұлдыз боп туып, халық ағарту саласына бара жетпес үлес
қосты. Оқу-білім, тәрбие мәселелеріне бүкіл коғам кеңнен назар аударды, осы
бағытта туған қоғамдық саяси козғалыс зор күшке айналып, ілгері дамыды.
Теориялық және практикалық дайындықтары мол көрне педагогтар орыс
мектебін жаңа биікке көтерді, оның озат дактикалық принциптерін жасады.
Воспитание, Педагогиский сборник, Народная школа атты педагогикалық
журна, дар алдыңғы қатарлы мұғалімдер жұртшылырының қолдан түстес кітабы
болды.
Л. Н. Толстой халыққа білім берудің системасын жасауға шақыра
келіп, былай деп жазды: Біздің байқауымызша, мектеп білім беру құралы да,
сонымен бірге жас ұрпақтарды тәрбиелеу жөнінде әрқашан жақа қорытынды
беретіи тәжірибе орны да болура тиіс. Сонда ғана тәжірибе мектептің
негізі бола алады, сонда ғана әрбір мектеп, былайша айтканда, педагогикалық
ла-боратория бола алады, сонда ғана мектеп жалпы прогрестен артта
қалмайтын болады, сөйтіп, тәжірибе мектептегі оқу-білімнің берік негізі
бола алады.
Орыс мектептері мен Еділ бойыньщ езілген халықтары мектептерін құру
және өркендету ісіне халық училищесінін, инспекторы болып жүріп И. Н.
Улъянов (1831 — 1886) үлкен үлес қосты. Материалдық жетіспеушіліктерге,
жоқшылыққа қаранастан ол мұғалімдерге арналған курстар ұйымдастыру жөнінен
елеулі жұмыстар жүргізді, мектеп салу ісіне қамқорлық жасады, соны-мен
қатар озат педагогика мен методика туралы идеяны кеңінен насихаттады.
Сол замандағы айтыс, таластарда, әсіресе білім берудін, тәрбиеніқ
бағыты мен мазмұны жайлы мәселс қатты қойылған бо-латын. Сол кездің үкімет
мекемелерінде мерейі үстем болған реакциялық рухка оқу-білім, тәрбие
берудіқ ең жақа жүйесі қарсы қойылды. Революцняшыл демократтардын,
көзқарасында оқу-білім, тәрбие мәселесі өмірмеп, сондай-ақ ғылыммен,
әдебиетпен тығыз байлаиысты түрде қаралды. Тәрбиені олар қоғам құрылысы,
Отан, адамзат қауымы жайындағы наным, сенімдерді бойға сіқірудін құралы дсп
таныды, самодержавиелік кұрылысқа қарсы саяси күрестің құралы деп қарады.
Патша үкіметінің реакцияшыл саясатын насихаттаушылар халық арарту
министрі Д. Толстой мен синодтық обер-прокуроры К. Победоносцев орыстан
басқа халықтар арасындағы оқу-ағарту жұмысының міндеті соларды орыстандыру,
дінн-адамгершілікті уағыздау мақсатында болуға тиіс, сол арқылы бұл
халықтарды сол ғасырдың алға жетектеген қозралыстарынан және Россиядағы
өріс алған қоғамдық-саяси күрестерден тыс қалдырып, одан аулақ ұстаура тиіс
деп тұжырымдады.(0сындай реакциялық саясаттың негізінде Н. И. Ильминскийдіқ
белгілі системасы жасалды. Діни ағартушылықты мейлінше жақтаған Ильмиыский
Еділ бойында, Оралдың, Қазақстанның және басқа аймақтар мен өлкелердің
халықтары үшін конфессионализм рухындағы мектеп жүйесін енгізді, Оның бұл
жүйесініқ негізіиде діни-этикалық принцип жатты; мұның өзі бұратана
халықтардың православиеге жатпайтын дәстүрлі дінін іштей бүлдіріп күйрету
үшін олардық сана-сезіміне әсер етудін бүркемелеулі жолы еді. Әрине
Ильминскийдің мұндай системасы халық мектебінің проблемасын шеше алған жоқ.
Сондықтан да ол алдьтры қатарлы педагогтарға, онық ішінде Ы. Алтынсарипге
де мүлде жат система болып қала берді.
Н. И. Ильминскийдіқ системасындағы қате-кемшіліктерден бас тарта
отырып, Ы. Алтынсарин мектепті ұйымдастыру, мұғалімдер даярлау,
мектептерге, арналған жетекші нұскауларды, сөздіктер мен басқа да оқу
құралдарын бастырып шырару сияқты еқ қиын мәселелерді шешу үстінде (сондай-
ақ жақа алфа-витті енгізу кезінде) онымен ақылдасып, оиын, күш-көмегіне
сүйенді. Осы тұрғыда 1859 жылдан бастап Н. И. Ильминский мен Ы. Алтынсарин
бір-біріне жұмыс жайында бірде хат жазысып, бірде жүзбе-жүз кездесіп жүрді;
Н. И. Йлбминский жииап бастырған Алтынсарин туралы естеліктер сол хаттар
мен кездесулер жайын паш етеді. Бұған кірген материалдар Ы. Алтынсариннің
өмірі мен қызметін бейнелейтін аса бағалы қазына болып табылады.
60—70-жылдарда Ы. Алтынсариннің педагогикалық көзқарасы демократияшыл
ағартушылық ой-пікірлер мен алдыңғы қатарлы орыс мектебінің тәжірибесі
негізінде қалыптасты. Осы тұрғыдан қарағанда Ы. Алтынсарынніқ мұралары
совет халықтары педагогикасының тарихы, бүкіл отандық педагогика екенін
көрсетіп, оған айқын мысал бола алады.
Прогресшілдік сипаттағы Ы. Алтынсаринніқ педагогикалық сиатемасы халық
арарту саласында аса зор, пайдалы роль атқарады; оның көптеген қағидалары
осы күнге дейін өзінің мәнін жойған жоқ. Оның ілімі өз алдына дербес,
тұтас бір педагогикалық система болып табылады. Онда адал көңілден шыққан
сында, жаңашыл бастаманы қолдау да, өзіндік ой-пікірді орынды айта білу де
бар.
Советтік жалпы педагогикалық философиялық, методикалық әдебиеттен Ы.
Алтынсарин өзінің баға жетпес ой-пікірімен, асыл адамгершілігімен, қияға
қанат қаққан өршіл де ізгі ниетімен орын алады.
Халық ағарту саласының табанды да дәйекті күрескері болған Ы.
Алтынсариы бүкіл адамзаттық білімнін, гуманизмдік принциптері мен идеалын
қорғады. Осы тұрғыда Ы. Алтынсарин былай деп жазған болатын: Реалдық
училищелерде, ... классикалық гимназияларда... мен казаққа ауыл шаруашылық
академиясында әрі қарай .оқи алатындай білім беруге шақырдым, оның арғы
жағында (олар) ғылым мен әыерден халықтық шын мәнісіндегі басшысы, мұғалімі
бола алатындай болсын дедім.
Оқытуды еңбекпен, өмірмен байланыстыру, қазақ қыздарына білім беру
жөніыдегі Ы. Алтынсариннің идеялары тек біздіқ заманымызда ғана толық
жүзеге асырылды.
Орыс-қазақ мектептерінде жұмыс істеп, педагогтык, тәжірибе алған Ы.
Алтынсарин орыс мұғалімдерімен тығыз байланыс жасады, олардың бірсыпырасы
Ыбырайдын мектептерінде сабақ беруге ерікті түрде келген болатын. Әрбір
орыс мұғалімін Ы. Алтынсарин алдыңғы қатарлы орыс интеллигенциясының өкілі
деп танығысы келді. Оларды ояна бастаған халықтық ағартушысы деп
есептеді.
Орыс-қазақ мұралімдері арасында Ы. Алтынсарин заманында уып, өркен
жайған достық қарым-катынастар одан кейінгі кезеңде дәстүрге айналды.
Ы. Алтьшсаринніқ педагогикасында Қазақстан жағдайында алғаш рет жалпы
педагогика, дидактика және методика саласының аса маңызды ғылыми
принциптері қолданыла бастады: оқытудын, көрнекілігі, тәжірибе мен
бақылау, оқытудық белгілі мақсатқа құрылуы, класс жұмыстары мен кластан тыс
жұмыстардың түрлері т. б. жузеге асырылды. Тәрбиенін, әр түрлі ком-
поненттеріне — адамгершілік, енбек және дене тәрбиесіне айырықша назар
аударылды. Бала психологиясының жалпы сипаты туралы тақырыпты да алғаш
рет талдаған Ы. Алтынсарин болатын.
Оның педагогика саласында қолы жеткен табыстарының кей-біреулері,
міне, осындай.
Алайда Ы. Алтынсариннің терең де жан-жақты творчествосы қоғамдық-
педагогикалық проблемаларды қарастырумен ғана шектелмейді. Совет ғалымдары
ЪІ. Алтыпсариннін, озық ой-пікірлерін мәдени және әлеуметтік өмірдегі
проблемалық мәселелердің түгел бір системасы болып табылады, сөйтіп,
белгілі кезеңдегі ауыспалы тарихи дәуірдін объективтік жағдайын айқын
көрсетеді деп таниды. Орыс халқымен жақындасып, араласа бастаран қазақ
жұртшылығынын белгілі бір топтары шаруашылықтың ұтымды, прогресшіл
формасына көшуді және мәдени қарьш-қатысты кеңейтуді қажет ете бастады. Бұл
кез экономикалық және мәдени байланыстардың негізінде, сондай-ақ ортақ
жауға қарсы дер кезіндегі күрес негізінде қазақ жәнс орыс ха-лықтары
арасында достық қарым-қатынас орнай бастаған кез болатын. Міне, сондықтан
да Ы. Алтынсарин прогресшіл бастаманың жалынды жаршысы, орыстың
демократиялық озық мәдениетін жақтап күреске шықты '.
Қазақстан авторларының зерттеулерінде Ы. Алтынсариннің қоғамдық-саяси
және ағартушылық қызметі, сондай-ақ оньщ әдеби мұралары жан-жақты, терең
қарастырылады. Соңғы он жыл ішінде архивтерден аса маңызды материалдар
табылды; олар Ы. Алтынсаринніқ еңбегі мен қызметін ғылыми тану
методологиясы тұрғысынан терең де толық зерттеуге мүмкіндік береді. Өз
халқының болашағы үшін жан қиярлықпен күресудің жолдары туралы және жоғары
идеал туралы Ы. Алтынсариннің кейде шолақ қайырып, қысқа айтқан, кейде
үзіліп-үзіліп сілемі ғана қалған сөздері, міне, осылайша зерттеудің
арқасында ғана дұрыс ұрылып, дұрыс түсіндірілетін дәрежеге көтерілді. Ы.
Алтынсариниің өмірі мен қызметін сипаттайтын мұндай материалдарды тапқап —
С. Сүлейменов, Ол Ы. Алтынсарин еңбектерінің тексін мұқият тексеріп, оның
таңдамалы шығармаларынын, бір томдығын жарықка шығарды, оған қажетті
комнеитарийлер берді.
Ы. Алтынсариннің мұраларын терең зерттеу, оны түсіну жолын да
Қазақстан ғалымдары Е. Бекмахановқа, Т. Тәжібаевқа, Ә. Сембаевка, М.
Сильченкоға, Б. Сүлейменовке, Қ. Бержанов. қа, Ә. Дербісалинге реформадан
кейінгі дәуірдің бай библиогра фиялық әдебиеті бара жетпес дерек болып
табылды.
Қазақтың аса көрнекті ғалымы Ә. Мағұлан Ы.Алтынсариннің Орыс
География Қорамының Орынбор бөлімінің жазбаларында сондай-ақ мерзімді
баспасөз бетінде жариялаған зтнография саласындағы еңбектерін зерттеу
жұмысын қолына алды. Ә Марғұланның іздену жұмыстарының нәтижесінде Ы.
Алтынсариннің творчестволық өмір баянына және демократ-ағартушының Тарихи
ролін айқындай түсуге қатысы бар көптеген документтер табылды.
XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда ағарту ісі мен
педагогикалық ой-пікірдің дамуы туралы жазылган Т. Тәжібаевтың еңбегінде Ы.
Алтынсарин мен Абайдың түрлі проблемалар жөніндегі психологиялық
көзқарастарына егжей-тегжейлі талдау берілген. Ол проблемалар мыналар:
адамжәне орта, адамның психологиялық ерекшеліктері, мәдени игіліктерді жа-
саудары және оны кейіыгі ұрпаққа мұра етіп қалдырудағы адамның кабілеті,
адам организмінің дамуына керекті жағдайлар, адам зейінінің, ақыл-ойының ең
басты орталығы — ми, дамыту мен оқыту процесін дұрыс ұйымдастыру арқылы
саналылықты, дербестікті балаиың бойына сіңіру жайы педагогикалық
қорытындылар жасау мәселелері.
Қазақстан ғалымдары С. Мусин мен Ш. Имашевтің арнаулы зертгеулерінің
нәтижесінде біз еңбек проблемасы мен еңбекке тәрбиелеу мәселесіне Ы.
Алтынсариннің практикада қалай қарағаны туралы жеткілікті мағлұматтарға ие
болдық, ;
XIX ғасырдың екінші. жартысында табират тану ғылымыыда орасан зор
жадалықтардың біреуі ашылды. Ч. Дарвпн ашқан бул жаңалык биологияны нағыз
ғылми жолра қойды, сонымен бірге ғылми педагогиканы ілгері дамытуда аса
маңызды факторлардың бірі болды. К. Д. Ушинский өзінің Тәрбиелейтіні-міз —
адам атты енбегін жазып, адам туралы ғылыының негізінде тәрбиелеу мен
білім беру ісінің системасын жасауға талаптанып көрді. Қазақ мектебін
құрған кездерінде Ы. Алтынсарии табиғат тану ғылымының мәселелерімен қатты
шұғылдаиды. Бұл туралы біз бірнеше мақалаларынан білеміз.
Ы. Алтынсарин туралы библиографиялык деректер мен оның өмірі жайында
халық аузында сақталған қызықты әңгімелер мен өлең-жырлар бар. Халық
жүрегінде Ы. Алхынсарин — зор ақыл иесі, казақ даласылдағы бірінші
мұғалім.
Ы. Алтынсариннің хаттарын Н. И. Ильминскии алғаш рет саралап, сұрыптап
алып, баспа бетінде жариялаған болатын. Ол хаттардың көбі ресми адамдарға
және оқу администрацпясына арналран. Бұл хаттарды бергенде Ильминский
оларды көріне көзге бұрмалады немесе ұлы ағартушының басындағы қоғамдық
сипаттағы іс-әрекетті керсетпеді, оның прогресшілдік көзқа-растарын
бүркемеледі, онда Ы, Алтынсариннің көзқарастарымен ресми педагогиканы
жақтаушылардың көзқарасы арасындағы, кереғар келіспеушіліктер, сондай-ак
Ильминскийдің өз көз-қарасымен үйлеспеушіліктер болғаны жайлы жорта сөз
етпейтіндігі байқалады. Хаттарды жариялаушы Ильминский Ы. Алтынсариннің
объективті түрде айтылған пікірлері меп сындары туралы жұмған аузын
ашпайды; оларды педагогика саласында келелі міндеттерді тікелей практика
тұрғысынан ғана түсінуден туған пікір сияқты кереді. Н. И. Ильмннскийге
жазған хаттарында белгілі бір ойды, жобаны немесе мектеп құрылысы т. б.
туралы практикалық шараларды жүзеге асыруға көмектесуді өтінген
сөздеріндегі қарапайымдылық оқырманның назарын аударады, Патша өкіметінің
әкімдеріне жазған Ыбырай хаттарының стилі туралы да осыны айтуға болады.
Өзінің жұмыс жөніндегі ұсыныстары мен тілектерін Ы. Алтынсарин сол
мәселенің пайдалы да тиімді жақтарын баса көрссту сияқты ұтымды тәсілдермен
дәлелдеуге тырысады. Ал Катаринскийге пікірін едәуір ашық жазады, бірақ
қызмет бабындағы борышын сылтауратып, өзінін түбегейлі педагогикалық наным-
сенімін одан да жасыруға мәжбур болады. Ал мұғалімдерге жазған хаттарынан
шынайы достықтың жылы лебі еседі. Оларға бұл өз көңіліндегіш ашық айта
алады.
Ы. Алтынсариннің мұраларын зерттеу жұмысы жүргізіле бастаған алғашқы
кезеңде кейбір авторлар Ыбырай жобалаған мектептің сипатын тек сырттай
үстірт бейнелеумен болды, Ильминскийдің системасы бойынша құрылатын
мектептерден мүлде басқа типтегі мектеп құрмақшы болғанын аңғара білмеді.
Орыс-қазақ мектелтері жайыйдағы кейінгі кездегі еңбектер де мұндай бір
жақты пікірлер атымен жоқ.
Ы. Алтынсарин құрған мектептер ол өлгеннен кейін де өмір суре берді,
бірақ олар ілгері дамып өркендей алмады. Чиновниктік басқару органының
бақылауымен - оларда реакциялық тәртіп орнады, ескілікке құлдық ұру
салтын ұстады, қысқасы жастарды азаттық туралы ойдан аулақ ұстауға,
оларды самодержавиелік құрылыстың тәртібіне қалтқысыз бағыну рухында
тәрбиелеуге керектінің бәрі жузеге асырылды.
Ұлы Октябрь революциясынан кейінгі дәуірде ғана Ы. Алтынсарин
мектептері тарихының жаңа беттері ашылды. Өткеи ғасырдың 80-жылдарында
ашылғап мектептер советтік енбек мектебі болып өзгеріп қайта құрылды.
Әзінің туғап жерінде, Қостанай қаласында Ы. Алтынсарнн ашқан ондай
мектептердің бірі 20 - жылдары Қазақ ССР-нің Оку-ағарту Халық Комисса-
риатының қарамағына берілді. Ол сол кезде мектеп-коммунаға айналдырылды,
сөйтіп Қазақстанда совет мектебінің даму дәуірінде белгілі бір роль
атқарды. Ол мектеп-коммунаның мақсаты жатақхана бере отырып оқыту жұмысын
ұйымдастыру арқылы әр жерде шашырап жатқан ауылдардағы қазақ ауылдардағы
қазақ кедейлерінің балаларына комунистік бағытта білім мен тәрбие алуға
мүмкіндік беру, олардың пролетарлық сана-сезімін ояту арқылы, коллективтік
еңбек дағдыларын бойына сіңіру арқылы оларды белсенді қоғамдық қызметкер,
революция жолын берік ұстайтын табанды күрескер етіп тәрбиелеп шығару
болды (ҚазССР мектеп-коммуналарының Уставынан). Қостанай мектеп-коммунасы
30-жылдардың орта шенінде балаларға арналған пансионы бар орта мектеп
айналдырылды. Оған алғаш сол мкетептің негізін қалаған Ыбырай Алтынсариннің
аты қойылды. Қазіргі кезде бұл мектептің жаңадан арнайы салынған үйі бар.
Оның интернатында 520 бала тәрбиеленеді.
Орта дәрежелі жалпы білім беретін мектепке айналдырылғаннан бергі 20
жыл ішінде оны 1025 оқушы бітіріп, кәмелеттік аттестат алып шықты: олардың
ішінде 368 қыз бала бар. Бұл мектепте оқып, бітіріп шыққандардың ішінде
қазіргі кезде бүкіл республикамызғБұл мектепте оқып, бітіріп шыққандардың
ішінде қазіргі кезде бүкіл республикамызға аты әйгілі қайраткерлер, халық
артистері, жазушылар; Социалистік Еңбек Ерлері молынан саналады.
Мектепте 37 мұғалім, тәрбиешілер жұмыс істейді. Олардың ішінде 34
адамның жоғары дәрежелі білімі бар. Мұнда Ы.Алтынсаринге арналған күнді
өткізу дәстүрге айналған.
Бұл күні мектепте педагогикалық оқу өткізіледі, көркемөнерпаздар
ұйымдары түрлі сауық кештерін ұйымдастырады. Бүкіл мектеп оқушылары болып
Ыбырай Алтынсариннің зиратына экскурсияға барады. Мектептегі әдебиетші жас
таланттардың арасында бұл күні айтыс өткізу берік дәстүрге айналған.
Айтысқа қатысушыларды әзірлеу жөніндегі қызу да қызықты жұмыстарды
таңдаулы мамандар басқарады, ал олардың айтысына бүкіл мұғалімдер
коллективі, оқушылар мен олардың ата-аналары қатысады.
Ыбырай Алтынсариннің қайтыс болғанына алпыс жыл (1949ж) және туғанына
125 жыл (1966ж) толуына байланысты республука жұртшылығы оның баға жетпес
зор еңбегін қанағаттанарлық сезіммен атап өтті. Қазақ ССР Ғылым
акдемиясының сессиясында, республикалық баспасөз бетінде Ыбырай
Алтынсариннің дұрыста әділетті қоғам құрылысы туралы, қазақ және орыс
халықтары арасында достықты дамыту туралы, қоғамдық – педагогикалық
идеяларын халыққа кеңінен таныстырды. 1966 жылы Қостанай қаласында Ыбырай
Алтынсариннің туғаннына 125 жыл толуына байланысты оқу өткізілді.
Республиканың творчестволық қызметкерлері – ғалымдар, педагогтар,
жазушылар Ыбырай Алтынсариннің мұраларын жан-жақты терең зерттеуге көп
еңбек сіңірді; олар туған елін, халқын шексіз сүйген және орыс мәдениетін
қадір-қасиетін, пайдасын тани білген ұлы педагогтың еңбегін жоғары
бағалады.
Ұсынылып отырған бұл кітап Ыбырай Алтынсариннің көп қырлы, әр жақты
еңбегінің бір ғана саласын, атап айтқанда, оның педагогикалық идеялары мен
ағартушылық қызметтерін шолып өтуге арналды. Мұнда біз оның едәуір кең
көлемдегі қоғамдық, ғылыми-өлке тану, әдеби қызметін қарастыру мәселесіне
барғанымыз жоқ.
Еңбектің мақсаты – Совет жұртшылығын, оның ішінде ең алдымен
Қазақстанның мұғалімдер жұртшылығын, Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық
көзқарастарымен таныстыру, ревалюцияға дейінгі қазақ мектептерінің даму
тарихындағы баға жетпес ескерткіш, дерек болып табылатын оның жекелеген
еңбектеріне талдау жасау.
Обьективті деректерге сүйене отырып,біз оның мектеп жайындағы және
педагогикалық мәселелер жайындағы көзқарастарын сол замандағы орыстың озық
педагогикалық ой-пікірлерімен салыстыра отырдық. Бұған дейін Ыбырай
Алтынсариннің өмірбаяны ғылыми тұрғыда зерттелмегендіктен, сондай-ақ оның
педагогикалық системасына ғылыми талдау берілмегендіктен бұлайша
қарастырыудың біз үшін үлкен маңызы бар. Бүкіл қазақ халқы үшін аса маңызды
болып отырған бұл мәселені шешуде біз әуел бастан-ақ В.И.Лениннің:
Қоғамдық ғылым мәселесіндегі ең сенімді нәрсе және бұл мәселеге дұрыстап
кірісуге шын жаттығып шығу үшін, толып жатқан майда мәселелерге немесе
күресіп жатқан түрлі-түрлі көп пікірлерге түсіп адаспау үшін қажетті
нәрсе,- бұл мәселеге ғылыми тұрғыдан кірісу үшін ең маңызды нәрсе – негізгі
тарихи байланысты ұмытпау, әрбір мәселеге: тарихта сол белгілі бір құбылыс
қалай шықты, бұл құбылыс өзінің дамуында қандай басты-басты дәуірлерді өтті
деген тұрғыдан қарау болады, сөйтіп осы даму жағынан қарағанда қазаір оның
не күйге түсіп отырғанын байқау болады,- деген сөздерін басшылыққа алдық.
Ыбырай Алтынсариннің қалдырған мұраларына тиісті баға бере отырып,
совет оқырманы оның қызметі, іс-әрекеті қиын да күрделі шытырман жағдайдан
өткендігін, сол жағдайға байланысты оның көзқарасында, айтқан пікірлерінде
кейбірауытқушылықтар еріксіз кездесетіндігін ескеруге тиіс.
Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық системасы туып, ілгері дамыған
қоғамдық-саяси жағдайды сипаттау мақсатымен осы еңбектің бірінші тарауында
Ыбырай Алтынсаринге дейінгі қазақ өлкесіндегі халық ағарту ісінің қандай
күйде болғандығы туралы қысқаша шолу берілді.
Ыбырай Алтынсаринге дейінгі өлкедегі халық ағарту ісінің жайы
Қазақстанмен Орта Азия халықтарының басында болғандеспотизді, мейлінше
артта қалғандықты, ілгері даму нышаны жоқтықты, діни фанатизмді Россияның
бұл халықтарға не бере алатындығымен салыстыра келіп, ХІХ ғасырдың 50-
жылдарында Ф.Энгельс: ...Россия өмірінің шындығы Шығыс халықтары үшін
прогесшіл роль атқарды.. Россияның мемлекеті Қара теңіз бен Каспий теңізі
және Орталық Азия үшін, башқұртар мен татарлар үшін цивилизацияландырушы
роль ойнайды,- деп жазған болатын.
Патшалық құрылыстың отарлау саясатынадағы басып алушылық, тонаушылық
сипаттарға қарамастан, Қазақстанның Россияға қосылуының әлеуметтік-
экономикалық тұрғыдан, мәдени тұрғыдан обективті түрде прогресшіл мәні
мені болды.
Елді отарлау байланысты жүргізіле бастаған жұмыстар үстіне қазақ
даласына орыс интеллигенциясының келуіне жағдай жасалды. Бұл жаққа келген
алғашқы орыс ғалымдары, прогресшіл бағыттағы қайраткерлер қазақ халқын
қараңғылық пен надандықтан құтқаруға, оның сана-сезімі оятып, мәдениетке,
жаңа өмірге аяқ басуына қызу жәрдемдесу тілегінде болды.
Орыстың прогресшіл педагогикасында тәрбие мен білім беру мәселесін
елдің жалпы өмірімен байланыстыру қажеттігі туралы принциптік позиция
нығайды. Россиядағы орыс емес барлық халықтың балаларын өздерінің ана
тілінде оқытуды талап етудің өзі шын мәнісіндегі халық ағарту ісін дамытуға
мұрындық болды.
ХІХ ғасырдың соңғыширегіне дейін Қазақстанда білімді беру ісінің
формасы діни мектептер мен медреселер болды. Олар балаларға керекті
пайдалы білімде, дағды да бере алған жоқ. Алайда балаларды азды-көпті
сауттылыққа үйрету, пайдаға асатындай білім беру міндеті мектептерге
жүктелуге тиісті екендігін халық бұхарасын сол кездің өзінде-ақ сезген
болатын. Оқу білім мәселесінен қызыға қарап, құрмет тұтушылық сол өткен
заманның көптеген ақын, әншілерінің, шешендерінің сөздерінен кең орын
алған.
Мектептен сабақ алсаңыз,
Алуан, шекер, балмен тең.
Жақсының аты өлмейді,
Ғалымның хаты өлмейді,-
Деген, халық шын мәнісіндегі білім беретін жаңа типті мекпетердің
қажеттігін айқын аңғарды. Бұл тұрғыда орыстың өнер, біліміне деген
халықтың сол заманда қалыптасқан көзқарасы мейлінше тамаша.
Орысша ғылым білмесе,
Еш падаға аспайды
Мұсылманша молданың.
(Әубәкір).
деп мойындады.
Өмір, тіршілік шындығын бейнелейтін кітаптарды қазақ тілінде басып
шығару жұмыстары ХІХ ғасырдың басында-ақ кездесті. Олар Москваның,
Петербургтың, Қазанның баспаханаларында басылды, кейінірек ХІХ ғасырыдың
екінші жартысында, қазақ тілінде газеттер, сауат ашуға керекті жетекші оқу
құралдары, сөздіктер, жеке жинақтар, этнография жөніндегі шығармалар жарық
көрді; Ыбырай Алтынсариннің оқулығынан басқа балаларға арналған қол-тума,
аударма кітапшалар дүниеге келді. Осының бәрі қазақ тілін, оның жазуын
дамытуға орыс мәдениетінің игі әсері тигенін дәлелдейді.
Отар аймақтардағы соның ішінде Қазақстандағы, халық ағарту ісіне
қанша өкіметі діни-адамгершілікті уағыздау. Мақсаты тұрғысынан ғана қарады.
Россияны мекендеген бұратана халықтардың білім алуы туралы шаралар (1870)
атты патша бекіткен документте мынадай түсініктер берілген: әрбір тайпалар
мен топтардағы халық ағарту ісі сол тайпаның немесе топтың тән ішкі сапа-
қасиеттеріне-дініне және оқи алу дәрежесіне сай жүргізілуге тиіс делінген.
Сонымен қатар мектептің типі, оқыту тәртібі, өтілетін сабақ курсының
ұзақтығы тағы басқа мәселелерді анықтау ең жақын жердегі жергілікті
училищенің басшыларына тапсырылатын болды. Осы сияқты ағартудың орнына
қараңғылыққа баспайтын саясат ұзақ жылдар бойы өмір сүрді. Патша өкіметі
қазақ даласында да халық мұддесіне жад мұсылмандық діни оқу формасын мәңгі
сақтап қалу мақсатын көздеді. Бірақ ондай мектептерді халық жұмсалған
қаржының құнына тұрмайтын және артқан үміті ақтамайтын мектеп деп қарады.
Ыбырай Алтынсарин ондай діни мектептерге мүлде теріс қарады:
Қазақтардың қазіргі материалдық жағдайында түтін басынан тіпті бір
сомнан жинаудың өзіде оларға ауыртпалық болып табылмайды, бірақ соны осынау
қабілетті де ақыл-ойы алғыр халықты қо-
19-ғасырдық екінші жартысында да Қазақстан Россия им-периясыыық шырысындары
ең мешеу отарларьшыд бірі болып қала берді. Өсімқор саудагерлер мен 'байлар
едбскшілерді қа-науды барған сайын күшейте түсті.]Мұндай жағдайда халықтыд
мәдени талабын өтеу, оның жалпьГтұрмыс күйін, әл-ауқатъш кө-теру мәселесі
патша әкімдеріыіқ назарын аудара қойрап жок.
Реформадан кейінгі дәуірде патша укіыеті Қазақстаи торіз-ді шет аймақтарда
көпшілікке арналған (халықтық мектептерін ашу сияқты либералдық реформа
түрінде) кейбір жақсылықтар жасап, кеңшіліктер беруге мәжбүр болды. Қазақ
даласы сняқ-ты земство жоқ жерде мектеп фондысы деп аталатып алым жинау
жөнінде жергілікті окімшілік орындарына ксң право бс-ріп қойды.
Көптеген жылдар бойы халықтап жиналран бул қаржыпьш басым көпшілігі орнына
жұмсалмай, босқа кетті. Оларды губер-наторлар өз қалауынша жұмсады, оны
ешкім бақылагап жоқ. Соныд нәтижесінде тым болмаса біраз мектептерді
ұстауга жс-тетіы халық қаражаты патша әкімдеріыің талан-таражында кет-ті.
Сөйтіп бұратана қазақ халқыи агарту туралы белгілспгсн шаралар жалран
болып шықты, сондықтан нәтижссі мүлде аз болды. Чиновниктік бюрократтық
аппарат өзіыің кертартпа тәсілдерІ арқылы бүл сияқты жолсыздыктарыи шебер
бүркеме-леп, әрекетсіздігін ақтай алатын еді.
1875 жылы қазақ мектептерін Арарту мипмстрлігініц қара-уына беру
қарсаңында Орынбор өлкесінде кауымдардың каулы-сы бойынша жииалған ақшадан
басқа, 47 666 сом унемделген ақша қорьг болды. Ағарту шараларын жүзеге
асыру үшін ж.ыл сайын қазынадан босатылатын 8 мық сом ақша 1873 жылдан
бастап Торғай облысы ушіп 3465 сомра дейіп төмендетілді. Өйткені әткен
жылдары босатылған ақшамы бұл облыс тугел жұмсап бітірмеген көрінеді.
Осының бәрімс қарамастан Орын-бордың геиерал-губернаторы Крыжановский қазақ
қауымына мектеп фондысын жасауды үсынура ұялған жоқ.
Патша өкіметі 1879 жылға дейін, демек Ы. Алтыасарин Тор-ғаІ-Гоблысы халық
училищелерінің инспекторы болып қызметкс кіріскенге дейІн, қазақ балалары
үшін керекті мсктсптіқ қуры-лыс жөніндегі белгілі бір жобаны таңдап алу
мәсслесін дс ше-ше алған жоқ^Орыстыд ғылымы туралы, көшпелі халықка қо-
лайлы мектептщ типі туралы, сондай-ак бұратапа халықтың балаларыпа қандай
қарьш-қатынас жасау керектігіп шешетін миссионерлік идеялық негіздер
туралы адам сүйгіштік тұрғы-дан аса бір нәзіктікпен айтылатын көпірме жел
сөз, жалған пікірлер тек қана тілге тиек орнына пайдаланылды,шынтуайтқа
келгенде мәселені шешуді кешеуілдете берді.
Осындай қамқорлықтық нәтижесінде 70-жылдардың қарса-ңйгнда Семей,
Ақмола облыстарында қалт етіп қаыа өмір сүрген он шақты интернат болды.
Кейін бұл интернаттар төменгі дәрежелі ауыл шаруашылық нектептері болып
өзгертіліп қайта қүрылды. Орал облысыпың бірнеше пункттерІнде сауат ашар
қарапайым арзан мсктеп, Торғай облысыпың бекіпісті пунктте-рІІІде
далалық бастауыш мектсп болып қүрылды. Боріп қос-қанда бүкіл Қазақстапда
(оитустік облыстарды коеиапшда) ашылран мсктептер сапы жиырма бестси артык,
емсс сдІ. Оларда не бары 300-ге жуық бала оқьіды.
Қазақ балаларыпа арналган ысктоптсрдіц күрылысы капдан болу ксрск дегсн
мәселсиі шсшуге кслгспде, православиелік діни мисспялар ысп одактар жопс
жсргілікті ІІслам діпіпіц өкілдері мейлінше реакцияшыл роль атқарды. Бүл
ксзеңде, әсіресе ша-буылра шыққан реакцпя жылдарында православиелік діп
нслері халықтық моктептер құруға ашықтан-ашық қарсы шықтьі; олар бастауыш
білІм бсру орындары түгсліыеп жергілікті діншілдердің қолына берілсін деп
талап етті.
60—70-жылдарда халық агарту жумыстары бүл өлкедегі орыс дсрсвнялары мсп
казақ, орыс посслкслсріпде дс өте на-шар күйдс оді. Шаруалардың балалары
мсн қазақ-орыстардың балалары оқитып сауат ашу мектсатсрі меи шіркеудің
қатынап оқитыц ыектептерінде арпаулы үй до, оку жабдықтары да жоқ
болатын.эБұларда сабақ жүргізілгспде шірксулік діни кітаптар-ды және
азаматтық кітаптарды оқытумеп болатып, кұдай заңын және арифмегиканың
бастапқы жсціл-жслпі ережелерін унре-тумеи тынатын. Орыс шаруаларыиық
балаларына бастауыш бі-лім берудіц жайы осындай мсшсу куйдс түрранда
патшалық үкі-мст орындары қазак. сияқты буратапа халықтарға арпап мек-теп
ашуды ксрек дсп түсіпгсп жоқ, опы ашу туралы қам жегісі де келмеді.
Торғай облысында патша үкіметі ашқан алғашқы қазак мектептері казармалық
типтегі жартылай оскери тәрізді болды. Бүл мексмесымақтардыц жұтад, жудсу
қалпы, қарапайыы қал-пы жергілікті халықтыд түрмыс салтыпа
ыцрайластырылгандық-тыи белгісі деп танылды.
Мектеп туралы Ережсден кейбір үзідділср кслтірейік:
“1) Мектепке кслгендердід борі де, тіпті ерссектер дс оқуға кабылданылсыд
және оқытылатып болсын...
2] Алгашқы әзірде мектептіц снпаты 25 окушы жоне і ыү-галім (мсктепті
басқарушы да сол мұралім) көлемІнде рана шек-телстіп болсын.Мектептер
нерүрлым қарапайым болса, сорүрлым олар сырттай Азиялық мектепке ұқсайтыи
болады; ыұнысы тіп-ті жақсы.
3)Оку жумысы орыс жоне қырғыз тілдерінде кітал оі\у жә-не жазу
жүмыстаръшеІІ, арифмстиканьш алрашқы төрт амалы және қыррьтз тілінен
орысшара, орысшадан қыррыз тіліне ауда-румен (аударғанда екі тілдің
грамматикалық формасын түсін-діре отырып аударумен) шектелсід.
4) Окыту жұмысында ланкастер әдісі, демек, үлкен балалар кішкене балаларды
оқытып, үйретуге тиісті болатыи әдіс қолданылсын.
5)Мектеп қабырғасында баланын неше жыл окитыны белгі-ленбеген. Бірақ баланы
мектепте төрт жылдан артық ұстамаған жөн. МектептІ білім беру құралынан
қабілетсіздік пен жалкау-лықтың ұясына айналдырмау ушін осылай еткен дұрыс
болады.
6)Мектептің уйлерін бекіністер жанында шымнан немесе жеңіл кірпіштен салу
керек, пештері болсын, бірақ тақтайдан еден салудыд керегі жоқ, алайда нары
болуға тиіс. Мектсп үйі-нің ішкі жабдыры бірыеше тапал стол тұрсын, нарда
немесе жер-де отырып оның устіяде кағаз жазуға жарамды болсын.
7)Ас уйінің ыдыс-аяғы мьшадай болсьпі; бір шелек, екі шо-йын қазан-және
бірнеше ағаш тостаған. Ет кесуге керскті пышақ тәрбиеленушілердін, өзінде
болура тиіс.
8)ТәрбиеленушІ балалар киім-кешектІ, төсек-орыпды өзде-рінің ата-аналарынан
алады, тек ең кедей дегеыдерге гапа бул жағынан аздап кәмек берілуі мумкін.
9)Оқушыларра тамак дайындау, жарық қылу, отын-су —бә-рі қазы^аның есебінен,
мұғалімнІң кольша берілетін айырықша қарж_ының есебінен жургізіледІ.
10)ӘрбІр мектепті құрура шамамен 650 сом шыгарылады. Оны ұстап тұрура жыл
сайьш 1356 СОМРЗ дейін жұмсалады (со-ның ішінде 'оқушылардыц тамагыпа 900
сом, мұғалімнің жала-кысына 180 сом мөлшерінде босатьглады). Бұл шыгын
қырғыз-дарға түтін басына салынатын салықтың есебінсн өтслстіп бол-сын '.
Дала мектептерін ашуды осылайша ұйымдастырудыи, жо-^басы Россияныц
жоі-арры укімст орындарына өте ұігады, соп-дыктан оны 1860 жылы патша өз
қолымея бекітіп бсрді.
Ережеде Басты назар балаларға орыс тіліп үйретуге ауда-рылсын: орыс
грамматикасын кырғызша оқи білетін балалар-ға ғана үйреткен жөн.
Тәрбиеленуші бала орысша да, қырғызша да оқып уйренгепдс ғана оган
арйфметиканы оқытуды бастау керек,— деп көрсетілді.
Ережеден көріп отырсыздар, жаңа ашылған бул бастауыш мектептер оқушы
балалардың ана тіліне немқұрайды қараран жоқ. Сөйте тұрса да оған әзге
пәндердін, арасынан оыың өзіпе тән тиісті орьш тауып бергеы жоқ.
Алғашқы әзірде дала мектептері төрт жерде ашылды; Орын-бор
бекіпісінде (Торрайда), Орал бекінісінде (Ыргызда), Сыр-дариядағы № 1 форт
жанында (Қазалыда) және Перовск бекінісінде ашылды. Бұл мектептердің
мұғалімдері болып Орынбор Шекзра комиссиясы жанындағы мектепті бітірген
адамдар тағайындалды (олардың ішінде сол мектепті алғашқы жолы үздік
бітіріп шыққан Ы. Алтынсарин, Құлыбековтер де болды).
Орынбор бекінісі жанындары Ы. Алтынсариннің мектебі ма-иайындары бүкіл
қазақ қауымынық сүйіспеншілігінс беленді. Талантты педагогка жан-жақтан
балалар кептеп келіп жатты, сөйтіп оқушылар саны жылдаи-жылга арта түстІ.
1865 жылы оныд алдындағы шәкірттер саны жиырмага жсттІ.
Ы. Алтынсарин өзіиін. осы бір сүйікті жұмысына барлық күш-куатыи сарқа
жүмсады, сөйте жүріп орыстыц және Батыс Ееро-паның алдыңры қатарлы
педагогикалық ой-пікіріп, әдебиетін зерттеу, үйрену ісімен шұрылдапды.
Соыың нәтижесінде қазақ халқының арасында жургізілуге тгйсті агарту
жұмыстарының мазмұпы мен формасы қандай болуы керектігі туралы ой-пікірі,
көзқарасы біртіндеп қалыптаса бастады.
Мектептің жұмысы туралы ессп беру түріндс жазылған ма-териалында Ы.
Алтынсарин мынадай мәліметтерді көрсетеді:
Орынбор бекінісі жанында ашылган мсктепте тәрбиеленуші қазақ балалары
мынадай сабақтарды өтті:
1) Оқу, таза жазу.
2) Орыс тілінде ауызекі сойлсугс жаттыгу. Қазак тілінсп орысшара және
орысшадан қазақшага аудару.
3)Грамматика: зат есім, сын есіы жәпс стістік. Септсу жоне жіктеу.
Грамматнкалық талдау. 9—13 жастагы тәрбиелснуші оіг үш бала 8 япварьдан 1
июпьге деніигі мерзім ііпіпдс орысша әрі едәуір тсз, орі дұрыс оқуга
уйрспді, сопдан-ақ жазбаша жазуды бірсыдырғы ТчэуІр жазатын болды. Бір
мыцга жуық орыс сәзін жаттап алды.
4) Арифметикз; қосу, азайту, кәбсйту, бөлу.
5)Жср шары, олемдегі құрлықтар туралы жопс Европалың басты калалары жайлы
кеіібір маглүматтар.
6)Татар тілінен: оқу және таза жазу.
Үздік оқыған балаларга — Бірімжановқа, ЖаІнғожинга, Тәшеновке, Аққуовқа
сыйлық рстінде тарнх, табигат псл оның қү'-былыстары туралы кітаптар, мал
шаруашылыгын жақсы көре-тіндерге арналі-ан альбомдар, тағы аңдардыц
тіршілік етуі жайыидағы суреттер және күн, ай, жұлдыздар туралы әңгімс кі-
таптары берілді.
Өзініқ хатында Ы. Алтынсарин өзі бастаған игілікті істі іл-герІ дамытуга
кәмектесуді және окулыктар мсн оқу құралда-рын кебірек жіберуді облыстық
ағарту басқармасынан көптен-көп өтінеді.
Орал. Бекінісі жанындағы мектеп 1868 жылы мулдо оқулық-сыз және
мұғалімсіз қалды. Соның салдарынан мектепті жауып, онық үйін сатып жіберуге
тура келді.
Тройцк қаласындағы қазақ мектебі 1861 жылы ашылды. Оның мұғалімі болып
Мұңсызбаев тағайындалды. Ол Орынбордары казақ мектебін бітірген жігіт
болатын.
Қазақ балаларына бастауыш білім беруді ұйымдастыру жө-нінде жургізген
патша үкіметінің алғашқы әрекеті жогарыда аталран орыс-қазақ мектептерін
ашумен аяқталып тыііды. Соның өзінде бұл мектептер арарту ісін кең
таратарлықтай еміршеңді-гін, қабілеттілігін көрсете алмады.
Ксйінірек 1871 жылдыц май айында Торгай облысыпьщ әскс-ри губерпаторы
Баллюзек мсктептер ұйымдастырудыц орнына, амбулаториялық жолнеп тарату
ксректігі жөнінде арпаулы жоба ұсынды. Оның пікірйіше, облыстағы бар
мектсптсрді жабу керек сді: сонда бұл мектептерге босатылатып қаржьшы жыл-
жымалы мектептер ашуга, оқу құрал-жабдықтарыиа, мұгалім-дердін жалақысына
жұмсауға болар сді дсп долелдеді ол.
Қазақ ақсуйектерінің балаларын орта білім беретін оқу орындарында оқыту
Қазақ жастарын кадет корпусыпа кабылдау тоқтатылғаннан кейін, 1860—1870-
жылдарда қазақ балалары, сң алдымен үстем тап өкілдерінің балалары
қалалардагы оқу орындарына ағылып келе бастады.
Осы дәуірде Орьшборда, Оралда, Астраханда, Омбыда гим-ІгазІІялар жанында
пансиондар ашылды жопе Ақмола, Сомсй об-лыстарында он жерде мектсп-
иитернаттар жұмысқа кірісті.
Сөйлеу тіліне жеңіл-желпі жатгығып, алгаш сауатын ашқан-нан кейін
интернатта тәрбиеленушілер жалпы бастауыш мсктеп-терге, қалалық
училищелерге және орта білім беретін оку орын-дарына тусетін болды. Әдетте
интерпатқа 10—12 баладан ар-тық оқушы алынбады.
Орынбор, Омбыдағы азаматтык, гимназияга алынатып қазак
балаларының.саньш жергілікті үкімст орындары стппепдші фон-дысына қазақ
қауымынан түсетін қаржыпыц мөлшсріне қарай, соран сәйкес түрде бслгілеп
бердІ. Қазақ халқынап он мыңдаі-ан сом қаржы жипалды, Бірақ оны жұмсау
мәселссіп шсшу право-сы тек кана гснсрал-губсрыатордын қолында болды. Оқушы
қа-зақ балаларына арыалгаы пансиілтдарра жіберілетіп жастардың санын сол
ғаиа бекітіп беретін. Алайда бүл пансиондар өзінің алрашқы көлсміп сақтап
тұра алыады. ОКЫРЫСЫ келетіндердіц көбейе түскендігіне карамастап, олар
жылдап-жылга қысқара бсрді. Әдетте гимпазия директорлары қазақ балаларып
папснон-да ұстау қүнын жылма-жыл біртіндеп қымбаттата берді, ал сти-
пендиялық фонд езгермей бұрынры мөлшерінде қалды. Сөйтіл бұлайша
қымбаттаудың салдарынан стипеидия алып оқнтыи ка-зақ балаларының саны
жылдан жылға азая берді,
Мысал үшін Орынбор гимназиясы жанындары папснон жө-нінде кейбір
деректер келтірейік. Бұл лаисион Мемлексттік со-веттіқ 1868 жылдың 2
декабрінде бекітілген шешіыі бойынш.? қүрылран болатын. Бұл шешімііің 1-
пункітінде былай делінген: Орыпбор қаласындары губерннялық гимназия
жанында ашыла-тын паысионда Орынбор өлкесі қазақтарының балалары үшін
казынаның есебінен 30 орын берілсін және мұның қасынан, әсіресе қазақтарға
ариап даярланган класс ашылсын, оған арнаиы мұралім жэне сол даярлагыш
класта да, гимназияпың баска кластарыпда да ислам дініндсгі балаларра ислам
дінінен сабақ жүргізетін молла бсрілсін.
Пансиондағы 30 орыппан 12 орыпды Торрай облысыпан, 10 орі-лиды Орал
облысыпан, 8 орынды Бөкей ордасынан кслгсн оқушы балалар алды. Орынбор
гимназиясы жанындары папспон-да берілетін 12 стипепдияпық алтауы сол
Орыиборда ашылган реалдық училшцеіііқ қарамағына берілді.
Казақ қауымы өз қаржысьшсн окытқап с:типспдиаттардың кейбірсулсрі жогары
оқу орындары жапыпда да болады. Ол оқу орыпдары Қазап, Петербург
университеттері, Москвапыц ауыл шаруашылық ипституты, Қазанның мал
дорігерлік ппституты ТЗРЫ басқалар еді,
Жогарыда атап өткеніміздей, Ақмола, Ссмсй облыстарында 1871 жылдап
бастап қазақтың ср балалары меп кыз балалары-на арпалган Іштерпяттар
(барлыры он қалада) ашылды. 1885 жылы бұл интернаттардыц бірсыпырасы
таратылды, қал-раиднры тнмспгі дорожслі ауыл шаруашылІІІқ мектситсрі больш
өзгертіліп кұрылды.
Омбыдағы қыздар гныиазиясы жаныігдагы қыздар пптерна-ты пс бары
бірнсше жыл гапа өмір сүрді. Сөйтіп 1888 жылы жа-былды.
Копшілікке арнап орыс-қазак мсктсбіп ашу жөніндегі патша үкімстіпіц
алрапіқы орскеті, жогарыда көрсстксніміздей, мүлде мардымсыз пәтижс бсрді.
Осыган қарамастан бұратана халық-тың арасындары оқу-арарту жұмысып
шспіудіц қажеттігі Орын-бор өлкесіидегі сияқты сиді Түркстап уоләятында да
ТОЛРВРЫ жеткен мәсслсге айналды. Осыган байлапысты жоі-арры үкімет орындары
бүратана халықтарра ариалган ыектсптсрдің жүмы-сын бүран дейін басқарып
келген жсргілікті әкімшілік орында-рыыың дәрменсіздігін, ештеме
бітірмсгсндігін мойындап, 1875 жы-лы казақ балалорына арпап ыектептсрді
ұйымдастыру жұмысын Ішкі істер министрлігінін карауыпан алып, Халык ағарту
ми-Ішстрлігінід қарамагыпа беруге ыәжбүр болды. Сонымен бірге бүдап
бьглайры жсрдс бұратапа халықтар мсктсбініц жүмысын бақылаптын арнаулы
инспсктор ұстады.
II ТАРАУ
XIX ҒАСЫРДЫҢ 60-ЖЫЛДАРЫНДАГЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҢ ҢОЗҒАЛЫС ЖӘНЕ ОНЫН ЫБЫРАЙ
АЛТЫНСАРИНГЕ ӘСЕРІ
XIX расырдың 60-жылдарында Россияда кеқ өрІс ала Гкіета-ран қогамдық-
педагогикалық қозралысқа шет аймак,тагы бар-лық ұлт үн қосты. Мектеп
жұмысын ұйымдастырудары псдагоги-калық және дидактикалық жада барыттар,
балаларга арнал жаңа оқу кітаптарын жасап шырару, сол сияқты орыс тіліпіц
мұ-ғалімдеріне арнап орыс тілінде методикалық құралдар шыгару міндеттерін
барлық халықтыд прогресшіл өкілдері аса зор куа-нышпен қарсы алды.
Осы жағдайға байланырты, қазақ мсктептсріиің шыга бас-тауы, педагогикалық
оқу орындарының шыға бастауы — ыуга-лімдер семинариясы мсн педагогнкалык
курстардыц ашылуы — орыстың прогресшіл псдагогикалық ой-пікіріиіқ
демократтық арымыныд кед енуі Қазақстанда иектсп жұмысы меп мәдспнетІ-нді
дамуына үлкен осеріп тигізіп, маңызды роль атқарды.
Ушинскийдің педагогикалық системасыиыц жүйслілігі меи мақсаттылыры жағынан
Россияның шет аймақтарыпдагы басқа "адықтьщ прогресшіл қайраткерлеріне әсер
етіп, одан, үлгі алды. азақстандары Ушинскийдің жолын ұстаушы Ы. Алтынсарин
болды.
Ыбырай Алтынсарин қазақ халқының мактаныш ететіп, кадір туЛатын, үлгі
етстін тамаша адамдарының бірі болып саналады. Ол Қазақстандағы халық
ағарту ісінің демократиялық идеяла-рын ту етіп көтеріп, өзідін. туран
елінде, қазақ даласыпда, мек-теп жұмыоьш.ұйьіыдастйруд^ң^й^масьін
дайындады. Сол сио теманы жү^еге асыру ж^йлыыдағьі,мүмкіншіліктерді
пайдаланып отырды.
Алтынсаринге дейін қазақ халқына білім беру ісі түгслімен жергілікті
чиновнйктердің билігінде болды, олар көбінесе бұратана халықтарға
арналған мсктептер туралы жалпы ереже қабылдаумен шектеліп отырды.
Өз халқына жаны ашыған, келешегін ойлаған Ыбырай бұл жағдаймен
қанағаттанбай, туған елкесінде мектепте білім беруді ұйымдастырудің жан-
жақты ойластырылған жобасын жаса-ды. Сөйтіп езі негізін қалаған мектеп ісін
дамыту мақсатында бар күш-жігерімеы кірісті.
Қазақ халқыньщ тарихында ерекше маңызы бар прогресшіл бетбұрыста —
қазақ халқып озық мәдениетті ұлы орыс халқы-меы достық қарым-қатынасқа
барыттау — Ыбырай есімімен ты-РЫЗ байланысты. ЯРНИ Ыбырай өз халқын орыс
халкы мәдение-тінен үйренуге үгіттеп, батыл әрскет жасап отырды. $
Ыбырай Қостанай облысынық Затобол аудаыыыда туған. Ор-та жүздің
Қыпшақ руынан шыққан.
Ыбырай әкесіыен жастай айрылып, атасы Балғожа бидің тәр-биесінде
өседі. Балғожа өз қатарындағы басқа фсодалдарга қа-рагапда, өмір арымының
бет алысын аңгара алатын білІкті адам болған. Онымен қатар тілмар да,
шешендігімеп дс басқалардан ерекшс көзге түсксн. Рушылдық-фсодалдық
күрылыста шешеы-дІк еқ жогары өнер боп ссептелгеп. Балрожа халық ауыз
одебие-тіп — ертегілсріп, мақалдарын жақсы білгеп. Өзі де өлед шыға-ратын
болрап.
Ыбырай жас кезінде атасының осы өпсрлсрінс срскшс көқіл аударып
үйреніп отырды, ксйін Орынбордагы орыс-казақ мек-тебінде оқып жүргенде,
атасына өлсқысп хат жазып түрды. Бал-рожа Жақбыршыұлы — өз заыапыпыд
білікті биі болған, патша үкіметіые де қызмет еткен. Ол езІ катарлы
казақтыд басқа фео-далдарына қараганда, өмір арымының бет алысын болжай ала-
тын, аңрара білетін болған. Сондықтап орыс халқымен жақын-дасудық пайдалы
екендігін дұрыс бағалай білді. Өз емірініц ақырына дейіы Балғожа Россиямен
адал қарым-қатынасты, дос-тықты жақтап, уарыздады. Балрожа би осы сияқты
білімдІлігІ-мсн, өмірді ацраррыштырымен қатар өз айналасына ықпалым жүргізс
де алатын еді. Оньщ ез руындағы бсдслін, ықпалып бай-қаран патша екіметі
оран әскери старшнна шенін береді. Балро-жа Ыбырайды Орынбор Шекаралық
комиссиясыньщ жанынан ашылраы орыс-қазақ мектебіне бсреді. Бұл мектсптс 7
жыл оқып, өте жақсы бітіріп ШЫРЗДЫ.
Балгожа жазғы каникул ксзіндс Ыбырайды ауылға алып келетін. Өзі ел
аралаганда, немересі Ыбырайды бірге сртіп жүре-тін. Осындай сапарда
жүргенде, кейбір дау-шар, талас-тартьтс-тарды шешу билігін Ыбырайра жиі
тапсырып отырған. Ақылды да тапқыр бала Ыбырай мұндай жағдайда өлеңмен
үтымды ке-ңес беріп, ойдағыдай шешіп отырғаи.
Ыбырайдың осы ерекшелігіы байқататын халық аузыпан жа-зылып алынран
әңгімелердің бірінде былай делінген.
Балғожаның екі інісі — Айтоқа мсн Байтоқа түкке тұрмайтьш болмашы нәрсеге
ұрысысып қалады. Байтока екпелеп басқа жерге қоныс аудармак болады. Дәл осы
кезде Балрожа келіп қа-дады. Оның жанында бала Ыбырай бар еді. Таңертеңгі
астанкейін,Балғожа Ыбырайга:-Ыбырай,Байтоқаға бірдеңе деп жөн айтшы,-
дейді.Ыбырай оған өлеңмен туған жерінен ешқайда кетпеуге кеңес береді.
Енді бірде ұрысысып қалған ағайынды Әбжамит пен Қылышбайды татуластыруды
тапсырады.
1859 жылы Ыбырай Орынбор облыстық басқармасына қызметке тұрады.Ол
мектептен алған білімінің жеткіліксіз екенінтүсініп,өздігінен оқып білімін
тереңдетуге кіріседі. Орыс тіліндегі кітаптар мен мақалаларды оқи отырып,
түсініксіз сөздерді жеке жазып сөздік жасайды.Осы сияқты жұмыстар
нәтижесінде орыс тілін меңгеруде елеулі табысқа жетті және білімін
толықтырып,ой-өрісін кеңейтті.
Н.И.Ильминский өзінің Алтынсарин туралы естелігінде былай
дейді:”В.В.Григорьев Алтынсариннің білімділігін ескеріп және оған қажымай
ұмтылған қасиетін бағалап отырды. Оны өз жанында ұстап, қызмет бабымен, не
басқа жұмыстармен келген қыздарға тілмаштыққа пайдаланды. Ыбырай күнде
сағат 9-дан 3-ке дейін басқарушы пәтерінің залындағы қабылдау бөлмесінде
болатын. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
идеялары,А.С.Ситдыков
Қазақ халқының ұлы перзенті, ХІХ ғасырдың екніші жартысындағы аса
көрнекті ағартушы – демократы, қоғамда өзгерісті жасау жолында талмай
күрескен, сөйтіп халық игілігі үшін жан аямай едбек етудіқ үлгісін
көрсеткен Ыбырай Алтынсарин Қазақстандары қорамдык ой-пікірдің өркендеу
тарихында үлкен орын алады.
Ы. Алтынсариннің сан қырлы бай мұрасын тереңнен зерттеуге Қазақстан
ғалымдары тек Ұлы Октябрь социалистік революдиясынан кейін ғана мүмкіндік
алды. Мұның өзі оңай да жұмыс емес еді. Басты міндет Ы. Алтынсариннің
көзқарасындағы барлық дұрыс бағытты анықтау, ол өмір сурген дәуірдегі
қоғамдық , тұрмыс пен сана арасындағы қайшылықтын бетін ашу, ұлы педагогтың
қалдырған мұраларын қазақ халқынын сол кездегі талап-тілегі, мұң-
мұқтажы тұрғысынан қарап, өткен заманның югресшіл қозралыстарынын үлгі-
өнегесіне, әсер-ықпалына тығыз байланысты түрде талдау болып табылады. Ы.
Алтынсарин балаларын зерттеудегі бірден-бір дұрыс жол осы еді, қазақ
совет ғалымдары осы жолдытаңдады.
Әрбір нақты тарихи дәуірдегі қоғам өмірінің аса маңызды
құбылыстары ішінде барлық халықтарда да жақа өспірім жас ұрпақты тәрбиелеу
мәселесіне айрықша орын берілгені мәлім. Балалар мен жастардың тағдыры
туралы қам жеген Ы. Алтынсарин мен басқа да ағартушы демократтардың
күштілігі ең алдымен, өз заманындағы тәртіпті қатал сынға алуында, надандық
мәдениетеіздікті жақтаушыларды аяусыз әшкерелеуінде.
Ш. Уәлиханов пен А. Құпанбаев сияқты, Ы. Адтынсарин де қазақ халқының
өмірі ендігі жерде жаңа арнамен агып жөнелгенін, сөйтіп, шаруашылық,
семья, право тұрғысындары жаңа жағдайға ескі үйреншікті тәртіптін, сай
келмей қалғанын көре білді. Ел өміріндегі жаңа жағдайға бұрынғы
дәстүрлі патриар қалдық - коғамдық тәртіптің үйлесе алмайтынын ұлы ағартушы
анық көрді де сол ескі тәртіптің сөзсіз күйрейтіндігін түсінді,
адамдар арасында жаңа қатынастар орнайтындығын білді.
Россияда азаттық қозғалысының өрлеу кезеңдерінде қазақ ағартушылары
демократиялық идеялардын, белсенді жаршысы болды. Қазақ халқының мұң-
мұқтажын, талап- тілегін мейлікше қолдап қуаттады, халық арасында
жүргізілуге тиісті ағарту жұмыстарының түрлерін көрсетгі, халық бұқарасының
санасын оятуға ұмтылды. Қазақ ағартушылары мектеп кұрылысы, берілетің
білімнің бағыт-бағдары меи мазмұны, қазақтын кол-тума жазуын жасау, кітап
басып шығару жұмысын ұйымдастыру, мұғалімдер даярлау т. б. туралы
Қазақстандағы әлеуметтік-педағогикалық міндеттерді шешудің жалпы принципін
анықтауға талаптанып, алғашқы қадам жасады.
Ы. Алтынсариннін, заманында орыс қоғамында теориялық және практикалық
педагогикаға көбірек назар аударыла бастады.
Адамгершілік тәрбиесі, білім беру, жалпы адамзаттын тәрбие идеялары
теңірегінде айтыс, таластарра революцияшыл демократтар қызу кіріскен
болатын. Олар тәрбиенің әлеуметтік және саяси мақсаты жастарды батыл
қимыл-әрекет жасай алатын азамат етіп тәрбиелеп шырару дегенді баса айтты.
Жас ұрпақтарды тәрбиелеу проблемалары жайындағы терең де әр жақты ой-
пікір толғаған орыстың алдықғы қатарлы революцияшыл демократтарының
көзқарасы қоғамдық-саяси және педагогикалық озық әдебиетті туғызуда зор
роль атқарды. Бұл әдебиет Россиянық орыстан басқа халықтарынық
педагогикалық интеллнгенциясы арасына да кең тарады.
К. Д. Ушинский мен Л. Н. Толстой мәдениеттің, педагогиканың тарихында
сәулелі жарық жұлдыз боп туып, халық ағарту саласына бара жетпес үлес
қосты. Оқу-білім, тәрбие мәселелеріне бүкіл коғам кеңнен назар аударды, осы
бағытта туған қоғамдық саяси козғалыс зор күшке айналып, ілгері дамыды.
Теориялық және практикалық дайындықтары мол көрне педагогтар орыс
мектебін жаңа биікке көтерді, оның озат дактикалық принциптерін жасады.
Воспитание, Педагогиский сборник, Народная школа атты педагогикалық
журна, дар алдыңғы қатарлы мұғалімдер жұртшылырының қолдан түстес кітабы
болды.
Л. Н. Толстой халыққа білім берудің системасын жасауға шақыра
келіп, былай деп жазды: Біздің байқауымызша, мектеп білім беру құралы да,
сонымен бірге жас ұрпақтарды тәрбиелеу жөнінде әрқашан жақа қорытынды
беретіи тәжірибе орны да болура тиіс. Сонда ғана тәжірибе мектептің
негізі бола алады, сонда ғана әрбір мектеп, былайша айтканда, педагогикалық
ла-боратория бола алады, сонда ғана мектеп жалпы прогрестен артта
қалмайтын болады, сөйтіп, тәжірибе мектептегі оқу-білімнің берік негізі
бола алады.
Орыс мектептері мен Еділ бойыньщ езілген халықтары мектептерін құру
және өркендету ісіне халық училищесінін, инспекторы болып жүріп И. Н.
Улъянов (1831 — 1886) үлкен үлес қосты. Материалдық жетіспеушіліктерге,
жоқшылыққа қаранастан ол мұғалімдерге арналған курстар ұйымдастыру жөнінен
елеулі жұмыстар жүргізді, мектеп салу ісіне қамқорлық жасады, соны-мен
қатар озат педагогика мен методика туралы идеяны кеңінен насихаттады.
Сол замандағы айтыс, таластарда, әсіресе білім берудін, тәрбиеніқ
бағыты мен мазмұны жайлы мәселс қатты қойылған бо-латын. Сол кездің үкімет
мекемелерінде мерейі үстем болған реакциялық рухка оқу-білім, тәрбие
берудіқ ең жақа жүйесі қарсы қойылды. Революцняшыл демократтардын,
көзқарасында оқу-білім, тәрбие мәселесі өмірмеп, сондай-ақ ғылыммен,
әдебиетпен тығыз байлаиысты түрде қаралды. Тәрбиені олар қоғам құрылысы,
Отан, адамзат қауымы жайындағы наным, сенімдерді бойға сіқірудін құралы дсп
таныды, самодержавиелік кұрылысқа қарсы саяси күрестің құралы деп қарады.
Патша үкіметінің реакцияшыл саясатын насихаттаушылар халық арарту
министрі Д. Толстой мен синодтық обер-прокуроры К. Победоносцев орыстан
басқа халықтар арасындағы оқу-ағарту жұмысының міндеті соларды орыстандыру,
дінн-адамгершілікті уағыздау мақсатында болуға тиіс, сол арқылы бұл
халықтарды сол ғасырдың алға жетектеген қозралыстарынан және Россиядағы
өріс алған қоғамдық-саяси күрестерден тыс қалдырып, одан аулақ ұстаура тиіс
деп тұжырымдады.(0сындай реакциялық саясаттың негізінде Н. И. Ильминскийдіқ
белгілі системасы жасалды. Діни ағартушылықты мейлінше жақтаған Ильмиыский
Еділ бойында, Оралдың, Қазақстанның және басқа аймақтар мен өлкелердің
халықтары үшін конфессионализм рухындағы мектеп жүйесін енгізді, Оның бұл
жүйесініқ негізіиде діни-этикалық принцип жатты; мұның өзі бұратана
халықтардың православиеге жатпайтын дәстүрлі дінін іштей бүлдіріп күйрету
үшін олардық сана-сезіміне әсер етудін бүркемелеулі жолы еді. Әрине
Ильминскийдің мұндай системасы халық мектебінің проблемасын шеше алған жоқ.
Сондықтан да ол алдьтры қатарлы педагогтарға, онық ішінде Ы. Алтынсарипге
де мүлде жат система болып қала берді.
Н. И. Ильминскийдіқ системасындағы қате-кемшіліктерден бас тарта
отырып, Ы. Алтынсарин мектепті ұйымдастыру, мұғалімдер даярлау,
мектептерге, арналған жетекші нұскауларды, сөздіктер мен басқа да оқу
құралдарын бастырып шырару сияқты еқ қиын мәселелерді шешу үстінде (сондай-
ақ жақа алфа-витті енгізу кезінде) онымен ақылдасып, оиын, күш-көмегіне
сүйенді. Осы тұрғыда 1859 жылдан бастап Н. И. Ильминский мен Ы. Алтынсарин
бір-біріне жұмыс жайында бірде хат жазысып, бірде жүзбе-жүз кездесіп жүрді;
Н. И. Йлбминский жииап бастырған Алтынсарин туралы естеліктер сол хаттар
мен кездесулер жайын паш етеді. Бұған кірген материалдар Ы. Алтынсариннің
өмірі мен қызметін бейнелейтін аса бағалы қазына болып табылады.
60—70-жылдарда Ы. Алтынсариннің педагогикалық көзқарасы демократияшыл
ағартушылық ой-пікірлер мен алдыңғы қатарлы орыс мектебінің тәжірибесі
негізінде қалыптасты. Осы тұрғыдан қарағанда Ы. Алтынсарынніқ мұралары
совет халықтары педагогикасының тарихы, бүкіл отандық педагогика екенін
көрсетіп, оған айқын мысал бола алады.
Прогресшілдік сипаттағы Ы. Алтынсаринніқ педагогикалық сиатемасы халық
арарту саласында аса зор, пайдалы роль атқарады; оның көптеген қағидалары
осы күнге дейін өзінің мәнін жойған жоқ. Оның ілімі өз алдына дербес,
тұтас бір педагогикалық система болып табылады. Онда адал көңілден шыққан
сында, жаңашыл бастаманы қолдау да, өзіндік ой-пікірді орынды айта білу де
бар.
Советтік жалпы педагогикалық философиялық, методикалық әдебиеттен Ы.
Алтынсарин өзінің баға жетпес ой-пікірімен, асыл адамгершілігімен, қияға
қанат қаққан өршіл де ізгі ниетімен орын алады.
Халық ағарту саласының табанды да дәйекті күрескері болған Ы.
Алтынсариы бүкіл адамзаттық білімнін, гуманизмдік принциптері мен идеалын
қорғады. Осы тұрғыда Ы. Алтынсарин былай деп жазған болатын: Реалдық
училищелерде, ... классикалық гимназияларда... мен казаққа ауыл шаруашылық
академиясында әрі қарай .оқи алатындай білім беруге шақырдым, оның арғы
жағында (олар) ғылым мен әыерден халықтық шын мәнісіндегі басшысы, мұғалімі
бола алатындай болсын дедім.
Оқытуды еңбекпен, өмірмен байланыстыру, қазақ қыздарына білім беру
жөніыдегі Ы. Алтынсариннің идеялары тек біздіқ заманымызда ғана толық
жүзеге асырылды.
Орыс-қазақ мектептерінде жұмыс істеп, педагогтык, тәжірибе алған Ы.
Алтынсарин орыс мұғалімдерімен тығыз байланыс жасады, олардың бірсыпырасы
Ыбырайдын мектептерінде сабақ беруге ерікті түрде келген болатын. Әрбір
орыс мұғалімін Ы. Алтынсарин алдыңғы қатарлы орыс интеллигенциясының өкілі
деп танығысы келді. Оларды ояна бастаған халықтық ағартушысы деп
есептеді.
Орыс-қазақ мұралімдері арасында Ы. Алтынсарин заманында уып, өркен
жайған достық қарым-катынастар одан кейінгі кезеңде дәстүрге айналды.
Ы. Алтьшсаринніқ педагогикасында Қазақстан жағдайында алғаш рет жалпы
педагогика, дидактика және методика саласының аса маңызды ғылыми
принциптері қолданыла бастады: оқытудын, көрнекілігі, тәжірибе мен
бақылау, оқытудық белгілі мақсатқа құрылуы, класс жұмыстары мен кластан тыс
жұмыстардың түрлері т. б. жузеге асырылды. Тәрбиенін, әр түрлі ком-
поненттеріне — адамгершілік, енбек және дене тәрбиесіне айырықша назар
аударылды. Бала психологиясының жалпы сипаты туралы тақырыпты да алғаш
рет талдаған Ы. Алтынсарин болатын.
Оның педагогика саласында қолы жеткен табыстарының кей-біреулері,
міне, осындай.
Алайда Ы. Алтынсариннің терең де жан-жақты творчествосы қоғамдық-
педагогикалық проблемаларды қарастырумен ғана шектелмейді. Совет ғалымдары
ЪІ. Алтыпсариннін, озық ой-пікірлерін мәдени және әлеуметтік өмірдегі
проблемалық мәселелердің түгел бір системасы болып табылады, сөйтіп,
белгілі кезеңдегі ауыспалы тарихи дәуірдін объективтік жағдайын айқын
көрсетеді деп таниды. Орыс халқымен жақындасып, араласа бастаран қазақ
жұртшылығынын белгілі бір топтары шаруашылықтың ұтымды, прогресшіл
формасына көшуді және мәдени қарьш-қатысты кеңейтуді қажет ете бастады. Бұл
кез экономикалық және мәдени байланыстардың негізінде, сондай-ақ ортақ
жауға қарсы дер кезіндегі күрес негізінде қазақ жәнс орыс ха-лықтары
арасында достық қарым-қатынас орнай бастаған кез болатын. Міне, сондықтан
да Ы. Алтынсарин прогресшіл бастаманың жалынды жаршысы, орыстың
демократиялық озық мәдениетін жақтап күреске шықты '.
Қазақстан авторларының зерттеулерінде Ы. Алтынсариннің қоғамдық-саяси
және ағартушылық қызметі, сондай-ақ оньщ әдеби мұралары жан-жақты, терең
қарастырылады. Соңғы он жыл ішінде архивтерден аса маңызды материалдар
табылды; олар Ы. Алтынсаринніқ еңбегі мен қызметін ғылыми тану
методологиясы тұрғысынан терең де толық зерттеуге мүмкіндік береді. Өз
халқының болашағы үшін жан қиярлықпен күресудің жолдары туралы және жоғары
идеал туралы Ы. Алтынсариннің кейде шолақ қайырып, қысқа айтқан, кейде
үзіліп-үзіліп сілемі ғана қалған сөздері, міне, осылайша зерттеудің
арқасында ғана дұрыс ұрылып, дұрыс түсіндірілетін дәрежеге көтерілді. Ы.
Алтынсариниің өмірі мен қызметін сипаттайтын мұндай материалдарды тапқап —
С. Сүлейменов, Ол Ы. Алтынсарин еңбектерінің тексін мұқият тексеріп, оның
таңдамалы шығармаларынын, бір томдығын жарықка шығарды, оған қажетті
комнеитарийлер берді.
Ы. Алтынсариннің мұраларын терең зерттеу, оны түсіну жолын да
Қазақстан ғалымдары Е. Бекмахановқа, Т. Тәжібаевқа, Ә. Сембаевка, М.
Сильченкоға, Б. Сүлейменовке, Қ. Бержанов. қа, Ә. Дербісалинге реформадан
кейінгі дәуірдің бай библиогра фиялық әдебиеті бара жетпес дерек болып
табылды.
Қазақтың аса көрнекті ғалымы Ә. Мағұлан Ы.Алтынсариннің Орыс
География Қорамының Орынбор бөлімінің жазбаларында сондай-ақ мерзімді
баспасөз бетінде жариялаған зтнография саласындағы еңбектерін зерттеу
жұмысын қолына алды. Ә Марғұланның іздену жұмыстарының нәтижесінде Ы.
Алтынсариннің творчестволық өмір баянына және демократ-ағартушының Тарихи
ролін айқындай түсуге қатысы бар көптеген документтер табылды.
XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда ағарту ісі мен
педагогикалық ой-пікірдің дамуы туралы жазылган Т. Тәжібаевтың еңбегінде Ы.
Алтынсарин мен Абайдың түрлі проблемалар жөніндегі психологиялық
көзқарастарына егжей-тегжейлі талдау берілген. Ол проблемалар мыналар:
адамжәне орта, адамның психологиялық ерекшеліктері, мәдени игіліктерді жа-
саудары және оны кейіыгі ұрпаққа мұра етіп қалдырудағы адамның кабілеті,
адам организмінің дамуына керекті жағдайлар, адам зейінінің, ақыл-ойының ең
басты орталығы — ми, дамыту мен оқыту процесін дұрыс ұйымдастыру арқылы
саналылықты, дербестікті балаиың бойына сіңіру жайы педагогикалық
қорытындылар жасау мәселелері.
Қазақстан ғалымдары С. Мусин мен Ш. Имашевтің арнаулы зертгеулерінің
нәтижесінде біз еңбек проблемасы мен еңбекке тәрбиелеу мәселесіне Ы.
Алтынсариннің практикада қалай қарағаны туралы жеткілікті мағлұматтарға ие
болдық, ;
XIX ғасырдың екінші. жартысында табират тану ғылымыыда орасан зор
жадалықтардың біреуі ашылды. Ч. Дарвпн ашқан бул жаңалык биологияны нағыз
ғылми жолра қойды, сонымен бірге ғылми педагогиканы ілгері дамытуда аса
маңызды факторлардың бірі болды. К. Д. Ушинский өзінің Тәрбиелейтіні-міз —
адам атты енбегін жазып, адам туралы ғылыының негізінде тәрбиелеу мен
білім беру ісінің системасын жасауға талаптанып көрді. Қазақ мектебін
құрған кездерінде Ы. Алтынсарии табиғат тану ғылымының мәселелерімен қатты
шұғылдаиды. Бұл туралы біз бірнеше мақалаларынан білеміз.
Ы. Алтынсарин туралы библиографиялык деректер мен оның өмірі жайында
халық аузында сақталған қызықты әңгімелер мен өлең-жырлар бар. Халық
жүрегінде Ы. Алхынсарин — зор ақыл иесі, казақ даласылдағы бірінші
мұғалім.
Ы. Алтынсариннің хаттарын Н. И. Ильминскии алғаш рет саралап, сұрыптап
алып, баспа бетінде жариялаған болатын. Ол хаттардың көбі ресми адамдарға
және оқу администрацпясына арналран. Бұл хаттарды бергенде Ильминский
оларды көріне көзге бұрмалады немесе ұлы ағартушының басындағы қоғамдық
сипаттағы іс-әрекетті керсетпеді, оның прогресшілдік көзқа-растарын
бүркемеледі, онда Ы, Алтынсариннің көзқарастарымен ресми педагогиканы
жақтаушылардың көзқарасы арасындағы, кереғар келіспеушіліктер, сондай-ак
Ильминскийдің өз көз-қарасымен үйлеспеушіліктер болғаны жайлы жорта сөз
етпейтіндігі байқалады. Хаттарды жариялаушы Ильминский Ы. Алтынсариннің
объективті түрде айтылған пікірлері меп сындары туралы жұмған аузын
ашпайды; оларды педагогика саласында келелі міндеттерді тікелей практика
тұрғысынан ғана түсінуден туған пікір сияқты кереді. Н. И. Ильмннскийге
жазған хаттарында белгілі бір ойды, жобаны немесе мектеп құрылысы т. б.
туралы практикалық шараларды жүзеге асыруға көмектесуді өтінген
сөздеріндегі қарапайымдылық оқырманның назарын аударады, Патша өкіметінің
әкімдеріне жазған Ыбырай хаттарының стилі туралы да осыны айтуға болады.
Өзінің жұмыс жөніндегі ұсыныстары мен тілектерін Ы. Алтынсарин сол
мәселенің пайдалы да тиімді жақтарын баса көрссту сияқты ұтымды тәсілдермен
дәлелдеуге тырысады. Ал Катаринскийге пікірін едәуір ашық жазады, бірақ
қызмет бабындағы борышын сылтауратып, өзінін түбегейлі педагогикалық наным-
сенімін одан да жасыруға мәжбур болады. Ал мұғалімдерге жазған хаттарынан
шынайы достықтың жылы лебі еседі. Оларға бұл өз көңіліндегіш ашық айта
алады.
Ы. Алтынсариннің мұраларын зерттеу жұмысы жүргізіле бастаған алғашқы
кезеңде кейбір авторлар Ыбырай жобалаған мектептің сипатын тек сырттай
үстірт бейнелеумен болды, Ильминскийдің системасы бойынша құрылатын
мектептерден мүлде басқа типтегі мектеп құрмақшы болғанын аңғара білмеді.
Орыс-қазақ мектелтері жайыйдағы кейінгі кездегі еңбектер де мұндай бір
жақты пікірлер атымен жоқ.
Ы. Алтынсарин құрған мектептер ол өлгеннен кейін де өмір суре берді,
бірақ олар ілгері дамып өркендей алмады. Чиновниктік басқару органының
бақылауымен - оларда реакциялық тәртіп орнады, ескілікке құлдық ұру
салтын ұстады, қысқасы жастарды азаттық туралы ойдан аулақ ұстауға,
оларды самодержавиелік құрылыстың тәртібіне қалтқысыз бағыну рухында
тәрбиелеуге керектінің бәрі жузеге асырылды.
Ұлы Октябрь революциясынан кейінгі дәуірде ғана Ы. Алтынсарин
мектептері тарихының жаңа беттері ашылды. Өткеи ғасырдың 80-жылдарында
ашылғап мектептер советтік енбек мектебі болып өзгеріп қайта құрылды.
Әзінің туғап жерінде, Қостанай қаласында Ы. Алтынсарнн ашқан ондай
мектептердің бірі 20 - жылдары Қазақ ССР-нің Оку-ағарту Халық Комисса-
риатының қарамағына берілді. Ол сол кезде мектеп-коммунаға айналдырылды,
сөйтіп Қазақстанда совет мектебінің даму дәуірінде белгілі бір роль
атқарды. Ол мектеп-коммунаның мақсаты жатақхана бере отырып оқыту жұмысын
ұйымдастыру арқылы әр жерде шашырап жатқан ауылдардағы қазақ ауылдардағы
қазақ кедейлерінің балаларына комунистік бағытта білім мен тәрбие алуға
мүмкіндік беру, олардың пролетарлық сана-сезімін ояту арқылы, коллективтік
еңбек дағдыларын бойына сіңіру арқылы оларды белсенді қоғамдық қызметкер,
революция жолын берік ұстайтын табанды күрескер етіп тәрбиелеп шығару
болды (ҚазССР мектеп-коммуналарының Уставынан). Қостанай мектеп-коммунасы
30-жылдардың орта шенінде балаларға арналған пансионы бар орта мектеп
айналдырылды. Оған алғаш сол мкетептің негізін қалаған Ыбырай Алтынсариннің
аты қойылды. Қазіргі кезде бұл мектептің жаңадан арнайы салынған үйі бар.
Оның интернатында 520 бала тәрбиеленеді.
Орта дәрежелі жалпы білім беретін мектепке айналдырылғаннан бергі 20
жыл ішінде оны 1025 оқушы бітіріп, кәмелеттік аттестат алып шықты: олардың
ішінде 368 қыз бала бар. Бұл мектепте оқып, бітіріп шыққандардың ішінде
қазіргі кезде бүкіл республикамызғБұл мектепте оқып, бітіріп шыққандардың
ішінде қазіргі кезде бүкіл республикамызға аты әйгілі қайраткерлер, халық
артистері, жазушылар; Социалистік Еңбек Ерлері молынан саналады.
Мектепте 37 мұғалім, тәрбиешілер жұмыс істейді. Олардың ішінде 34
адамның жоғары дәрежелі білімі бар. Мұнда Ы.Алтынсаринге арналған күнді
өткізу дәстүрге айналған.
Бұл күні мектепте педагогикалық оқу өткізіледі, көркемөнерпаздар
ұйымдары түрлі сауық кештерін ұйымдастырады. Бүкіл мектеп оқушылары болып
Ыбырай Алтынсариннің зиратына экскурсияға барады. Мектептегі әдебиетші жас
таланттардың арасында бұл күні айтыс өткізу берік дәстүрге айналған.
Айтысқа қатысушыларды әзірлеу жөніндегі қызу да қызықты жұмыстарды
таңдаулы мамандар басқарады, ал олардың айтысына бүкіл мұғалімдер
коллективі, оқушылар мен олардың ата-аналары қатысады.
Ыбырай Алтынсариннің қайтыс болғанына алпыс жыл (1949ж) және туғанына
125 жыл (1966ж) толуына байланысты республука жұртшылығы оның баға жетпес
зор еңбегін қанағаттанарлық сезіммен атап өтті. Қазақ ССР Ғылым
акдемиясының сессиясында, республикалық баспасөз бетінде Ыбырай
Алтынсариннің дұрыста әділетті қоғам құрылысы туралы, қазақ және орыс
халықтары арасында достықты дамыту туралы, қоғамдық – педагогикалық
идеяларын халыққа кеңінен таныстырды. 1966 жылы Қостанай қаласында Ыбырай
Алтынсариннің туғаннына 125 жыл толуына байланысты оқу өткізілді.
Республиканың творчестволық қызметкерлері – ғалымдар, педагогтар,
жазушылар Ыбырай Алтынсариннің мұраларын жан-жақты терең зерттеуге көп
еңбек сіңірді; олар туған елін, халқын шексіз сүйген және орыс мәдениетін
қадір-қасиетін, пайдасын тани білген ұлы педагогтың еңбегін жоғары
бағалады.
Ұсынылып отырған бұл кітап Ыбырай Алтынсариннің көп қырлы, әр жақты
еңбегінің бір ғана саласын, атап айтқанда, оның педагогикалық идеялары мен
ағартушылық қызметтерін шолып өтуге арналды. Мұнда біз оның едәуір кең
көлемдегі қоғамдық, ғылыми-өлке тану, әдеби қызметін қарастыру мәселесіне
барғанымыз жоқ.
Еңбектің мақсаты – Совет жұртшылығын, оның ішінде ең алдымен
Қазақстанның мұғалімдер жұртшылығын, Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық
көзқарастарымен таныстыру, ревалюцияға дейінгі қазақ мектептерінің даму
тарихындағы баға жетпес ескерткіш, дерек болып табылатын оның жекелеген
еңбектеріне талдау жасау.
Обьективті деректерге сүйене отырып,біз оның мектеп жайындағы және
педагогикалық мәселелер жайындағы көзқарастарын сол замандағы орыстың озық
педагогикалық ой-пікірлерімен салыстыра отырдық. Бұған дейін Ыбырай
Алтынсариннің өмірбаяны ғылыми тұрғыда зерттелмегендіктен, сондай-ақ оның
педагогикалық системасына ғылыми талдау берілмегендіктен бұлайша
қарастырыудың біз үшін үлкен маңызы бар. Бүкіл қазақ халқы үшін аса маңызды
болып отырған бұл мәселені шешуде біз әуел бастан-ақ В.И.Лениннің:
Қоғамдық ғылым мәселесіндегі ең сенімді нәрсе және бұл мәселеге дұрыстап
кірісуге шын жаттығып шығу үшін, толып жатқан майда мәселелерге немесе
күресіп жатқан түрлі-түрлі көп пікірлерге түсіп адаспау үшін қажетті
нәрсе,- бұл мәселеге ғылыми тұрғыдан кірісу үшін ең маңызды нәрсе – негізгі
тарихи байланысты ұмытпау, әрбір мәселеге: тарихта сол белгілі бір құбылыс
қалай шықты, бұл құбылыс өзінің дамуында қандай басты-басты дәуірлерді өтті
деген тұрғыдан қарау болады, сөйтіп осы даму жағынан қарағанда қазаір оның
не күйге түсіп отырғанын байқау болады,- деген сөздерін басшылыққа алдық.
Ыбырай Алтынсариннің қалдырған мұраларына тиісті баға бере отырып,
совет оқырманы оның қызметі, іс-әрекеті қиын да күрделі шытырман жағдайдан
өткендігін, сол жағдайға байланысты оның көзқарасында, айтқан пікірлерінде
кейбірауытқушылықтар еріксіз кездесетіндігін ескеруге тиіс.
Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық системасы туып, ілгері дамыған
қоғамдық-саяси жағдайды сипаттау мақсатымен осы еңбектің бірінші тарауында
Ыбырай Алтынсаринге дейінгі қазақ өлкесіндегі халық ағарту ісінің қандай
күйде болғандығы туралы қысқаша шолу берілді.
Ыбырай Алтынсаринге дейінгі өлкедегі халық ағарту ісінің жайы
Қазақстанмен Орта Азия халықтарының басында болғандеспотизді, мейлінше
артта қалғандықты, ілгері даму нышаны жоқтықты, діни фанатизмді Россияның
бұл халықтарға не бере алатындығымен салыстыра келіп, ХІХ ғасырдың 50-
жылдарында Ф.Энгельс: ...Россия өмірінің шындығы Шығыс халықтары үшін
прогесшіл роль атқарды.. Россияның мемлекеті Қара теңіз бен Каспий теңізі
және Орталық Азия үшін, башқұртар мен татарлар үшін цивилизацияландырушы
роль ойнайды,- деп жазған болатын.
Патшалық құрылыстың отарлау саясатынадағы басып алушылық, тонаушылық
сипаттарға қарамастан, Қазақстанның Россияға қосылуының әлеуметтік-
экономикалық тұрғыдан, мәдени тұрғыдан обективті түрде прогресшіл мәні
мені болды.
Елді отарлау байланысты жүргізіле бастаған жұмыстар үстіне қазақ
даласына орыс интеллигенциясының келуіне жағдай жасалды. Бұл жаққа келген
алғашқы орыс ғалымдары, прогресшіл бағыттағы қайраткерлер қазақ халқын
қараңғылық пен надандықтан құтқаруға, оның сана-сезімі оятып, мәдениетке,
жаңа өмірге аяқ басуына қызу жәрдемдесу тілегінде болды.
Орыстың прогресшіл педагогикасында тәрбие мен білім беру мәселесін
елдің жалпы өмірімен байланыстыру қажеттігі туралы принциптік позиция
нығайды. Россиядағы орыс емес барлық халықтың балаларын өздерінің ана
тілінде оқытуды талап етудің өзі шын мәнісіндегі халық ағарту ісін дамытуға
мұрындық болды.
ХІХ ғасырдың соңғыширегіне дейін Қазақстанда білімді беру ісінің
формасы діни мектептер мен медреселер болды. Олар балаларға керекті
пайдалы білімде, дағды да бере алған жоқ. Алайда балаларды азды-көпті
сауттылыққа үйрету, пайдаға асатындай білім беру міндеті мектептерге
жүктелуге тиісті екендігін халық бұхарасын сол кездің өзінде-ақ сезген
болатын. Оқу білім мәселесінен қызыға қарап, құрмет тұтушылық сол өткен
заманның көптеген ақын, әншілерінің, шешендерінің сөздерінен кең орын
алған.
Мектептен сабақ алсаңыз,
Алуан, шекер, балмен тең.
Жақсының аты өлмейді,
Ғалымның хаты өлмейді,-
Деген, халық шын мәнісіндегі білім беретін жаңа типті мекпетердің
қажеттігін айқын аңғарды. Бұл тұрғыда орыстың өнер, біліміне деген
халықтың сол заманда қалыптасқан көзқарасы мейлінше тамаша.
Орысша ғылым білмесе,
Еш падаға аспайды
Мұсылманша молданың.
(Әубәкір).
деп мойындады.
Өмір, тіршілік шындығын бейнелейтін кітаптарды қазақ тілінде басып
шығару жұмыстары ХІХ ғасырдың басында-ақ кездесті. Олар Москваның,
Петербургтың, Қазанның баспаханаларында басылды, кейінірек ХІХ ғасырыдың
екінші жартысында, қазақ тілінде газеттер, сауат ашуға керекті жетекші оқу
құралдары, сөздіктер, жеке жинақтар, этнография жөніндегі шығармалар жарық
көрді; Ыбырай Алтынсариннің оқулығынан басқа балаларға арналған қол-тума,
аударма кітапшалар дүниеге келді. Осының бәрі қазақ тілін, оның жазуын
дамытуға орыс мәдениетінің игі әсері тигенін дәлелдейді.
Отар аймақтардағы соның ішінде Қазақстандағы, халық ағарту ісіне
қанша өкіметі діни-адамгершілікті уағыздау. Мақсаты тұрғысынан ғана қарады.
Россияны мекендеген бұратана халықтардың білім алуы туралы шаралар (1870)
атты патша бекіткен документте мынадай түсініктер берілген: әрбір тайпалар
мен топтардағы халық ағарту ісі сол тайпаның немесе топтың тән ішкі сапа-
қасиеттеріне-дініне және оқи алу дәрежесіне сай жүргізілуге тиіс делінген.
Сонымен қатар мектептің типі, оқыту тәртібі, өтілетін сабақ курсының
ұзақтығы тағы басқа мәселелерді анықтау ең жақын жердегі жергілікті
училищенің басшыларына тапсырылатын болды. Осы сияқты ағартудың орнына
қараңғылыққа баспайтын саясат ұзақ жылдар бойы өмір сүрді. Патша өкіметі
қазақ даласында да халық мұддесіне жад мұсылмандық діни оқу формасын мәңгі
сақтап қалу мақсатын көздеді. Бірақ ондай мектептерді халық жұмсалған
қаржының құнына тұрмайтын және артқан үміті ақтамайтын мектеп деп қарады.
Ыбырай Алтынсарин ондай діни мектептерге мүлде теріс қарады:
Қазақтардың қазіргі материалдық жағдайында түтін басынан тіпті бір
сомнан жинаудың өзіде оларға ауыртпалық болып табылмайды, бірақ соны осынау
қабілетті де ақыл-ойы алғыр халықты қо-
19-ғасырдық екінші жартысында да Қазақстан Россия им-периясыыық шырысындары
ең мешеу отарларьшыд бірі болып қала берді. Өсімқор саудагерлер мен 'байлар
едбскшілерді қа-науды барған сайын күшейте түсті.]Мұндай жағдайда халықтыд
мәдени талабын өтеу, оның жалпьГтұрмыс күйін, әл-ауқатъш кө-теру мәселесі
патша әкімдеріыіқ назарын аудара қойрап жок.
Реформадан кейінгі дәуірде патша укіыеті Қазақстаи торіз-ді шет аймақтарда
көпшілікке арналған (халықтық мектептерін ашу сияқты либералдық реформа
түрінде) кейбір жақсылықтар жасап, кеңшіліктер беруге мәжбүр болды. Қазақ
даласы сняқ-ты земство жоқ жерде мектеп фондысы деп аталатып алым жинау
жөнінде жергілікті окімшілік орындарына ксң право бс-ріп қойды.
Көптеген жылдар бойы халықтап жиналран бул қаржыпьш басым көпшілігі орнына
жұмсалмай, босқа кетті. Оларды губер-наторлар өз қалауынша жұмсады, оны
ешкім бақылагап жоқ. Соныд нәтижесінде тым болмаса біраз мектептерді
ұстауга жс-тетіы халық қаражаты патша әкімдеріыің талан-таражында кет-ті.
Сөйтіп бұратана қазақ халқыи агарту туралы белгілспгсн шаралар жалран
болып шықты, сондықтан нәтижссі мүлде аз болды. Чиновниктік бюрократтық
аппарат өзіыің кертартпа тәсілдерІ арқылы бүл сияқты жолсыздыктарыи шебер
бүркеме-леп, әрекетсіздігін ақтай алатын еді.
1875 жылы қазақ мектептерін Арарту мипмстрлігініц қара-уына беру
қарсаңында Орынбор өлкесінде кауымдардың каулы-сы бойынша жииалған ақшадан
басқа, 47 666 сом унемделген ақша қорьг болды. Ағарту шараларын жүзеге
асыру үшін ж.ыл сайын қазынадан босатылатын 8 мық сом ақша 1873 жылдан
бастап Торғай облысы ушіп 3465 сомра дейіп төмендетілді. Өйткені әткен
жылдары босатылған ақшамы бұл облыс тугел жұмсап бітірмеген көрінеді.
Осының бәрімс қарамастан Орын-бордың геиерал-губернаторы Крыжановский қазақ
қауымына мектеп фондысын жасауды үсынура ұялған жоқ.
Патша өкіметі 1879 жылға дейін, демек Ы. Алтыасарин Тор-ғаІ-Гоблысы халық
училищелерінің инспекторы болып қызметкс кіріскенге дейІн, қазақ балалары
үшін керекті мсктсптіқ қуры-лыс жөніндегі белгілі бір жобаны таңдап алу
мәсслесін дс ше-ше алған жоқ^Орыстыд ғылымы туралы, көшпелі халықка қо-
лайлы мектептщ типі туралы, сондай-ак бұратапа халықтың балаларыпа қандай
қарьш-қатынас жасау керектігіп шешетін миссионерлік идеялық негіздер
туралы адам сүйгіштік тұрғы-дан аса бір нәзіктікпен айтылатын көпірме жел
сөз, жалған пікірлер тек қана тілге тиек орнына пайдаланылды,шынтуайтқа
келгенде мәселені шешуді кешеуілдете берді.
Осындай қамқорлықтық нәтижесінде 70-жылдардың қарса-ңйгнда Семей,
Ақмола облыстарында қалт етіп қаыа өмір сүрген он шақты интернат болды.
Кейін бұл интернаттар төменгі дәрежелі ауыл шаруашылық нектептері болып
өзгертіліп қайта қүрылды. Орал облысыпың бірнеше пункттерІнде сауат ашар
қарапайым арзан мсктеп, Торғай облысыпың бекіпісті пунктте-рІІІде
далалық бастауыш мектсп болып қүрылды. Боріп қос-қанда бүкіл Қазақстапда
(оитустік облыстарды коеиапшда) ашылран мсктептер сапы жиырма бестси артык,
емсс сдІ. Оларда не бары 300-ге жуық бала оқьіды.
Қазақ балаларыпа арналган ысктоптсрдіц күрылысы капдан болу ксрск дегсн
мәселсиі шсшуге кслгспде, православиелік діни мисспялар ысп одактар жопс
жсргілікті ІІслам діпіпіц өкілдері мейлінше реакцияшыл роль атқарды. Бүл
ксзеңде, әсіресе ша-буылра шыққан реакцпя жылдарында православиелік діп
нслері халықтық моктептер құруға ашықтан-ашық қарсы шықтьі; олар бастауыш
білІм бсру орындары түгсліыеп жергілікті діншілдердің қолына берілсін деп
талап етті.
60—70-жылдарда халық агарту жумыстары бүл өлкедегі орыс дсрсвнялары мсп
казақ, орыс посслкслсріпде дс өте на-шар күйдс оді. Шаруалардың балалары
мсн қазақ-орыстардың балалары оқитып сауат ашу мектсатсрі меи шіркеудің
қатынап оқитыц ыектептерінде арпаулы үй до, оку жабдықтары да жоқ
болатын.эБұларда сабақ жүргізілгспде шірксулік діни кітаптар-ды және
азаматтық кітаптарды оқытумеп болатып, кұдай заңын және арифмегиканың
бастапқы жсціл-жслпі ережелерін унре-тумеи тынатын. Орыс шаруаларыиық
балаларына бастауыш бі-лім берудіц жайы осындай мсшсу куйдс түрранда
патшалық үкі-мст орындары қазак. сияқты буратапа халықтарға арпап мек-теп
ашуды ксрек дсп түсіпгсп жоқ, опы ашу туралы қам жегісі де келмеді.
Торғай облысында патша үкіметі ашқан алғашқы қазак мектептері казармалық
типтегі жартылай оскери тәрізді болды. Бүл мексмесымақтардыц жұтад, жудсу
қалпы, қарапайыы қал-пы жергілікті халықтыд түрмыс салтыпа
ыцрайластырылгандық-тыи белгісі деп танылды.
Мектеп туралы Ережсден кейбір үзідділср кслтірейік:
“1) Мектепке кслгендердід борі де, тіпті ерссектер дс оқуға кабылданылсыд
және оқытылатып болсын...
2] Алгашқы әзірде мектептіц снпаты 25 окушы жоне і ыү-галім (мсктепті
басқарушы да сол мұралім) көлемІнде рана шек-телстіп болсын.Мектептер
нерүрлым қарапайым болса, сорүрлым олар сырттай Азиялық мектепке ұқсайтыи
болады; ыұнысы тіп-ті жақсы.
3)Оку жумысы орыс жоне қырғыз тілдерінде кітал оі\у жә-не жазу
жүмыстаръшеІІ, арифмстиканьш алрашқы төрт амалы және қыррьтз тілінен
орысшара, орысшадан қыррыз тіліне ауда-румен (аударғанда екі тілдің
грамматикалық формасын түсін-діре отырып аударумен) шектелсід.
4) Окыту жұмысында ланкастер әдісі, демек, үлкен балалар кішкене балаларды
оқытып, үйретуге тиісті болатыи әдіс қолданылсын.
5)Мектеп қабырғасында баланын неше жыл окитыны белгі-ленбеген. Бірақ баланы
мектепте төрт жылдан артық ұстамаған жөн. МектептІ білім беру құралынан
қабілетсіздік пен жалкау-лықтың ұясына айналдырмау ушін осылай еткен дұрыс
болады.
6)Мектептің уйлерін бекіністер жанында шымнан немесе жеңіл кірпіштен салу
керек, пештері болсын, бірақ тақтайдан еден салудыд керегі жоқ, алайда нары
болуға тиіс. Мектсп үйі-нің ішкі жабдыры бірыеше тапал стол тұрсын, нарда
немесе жер-де отырып оның устіяде кағаз жазуға жарамды болсын.
7)Ас уйінің ыдыс-аяғы мьшадай болсьпі; бір шелек, екі шо-йын қазан-және
бірнеше ағаш тостаған. Ет кесуге керскті пышақ тәрбиеленушілердін, өзінде
болура тиіс.
8)ТәрбиеленушІ балалар киім-кешектІ, төсек-орыпды өзде-рінің ата-аналарынан
алады, тек ең кедей дегеыдерге гапа бул жағынан аздап кәмек берілуі мумкін.
9)Оқушыларра тамак дайындау, жарық қылу, отын-су —бә-рі қазы^аның есебінен,
мұғалімнІң кольша берілетін айырықша қарж_ының есебінен жургізіледІ.
10)ӘрбІр мектепті құрура шамамен 650 сом шыгарылады. Оны ұстап тұрура жыл
сайьш 1356 СОМРЗ дейін жұмсалады (со-ның ішінде 'оқушылардыц тамагыпа 900
сом, мұғалімнің жала-кысына 180 сом мөлшерінде босатьглады). Бұл шыгын
қырғыз-дарға түтін басына салынатын салықтың есебінсн өтслстіп бол-сын '.
Дала мектептерін ашуды осылайша ұйымдастырудыи, жо-^басы Россияныц
жоі-арры укімст орындарына өте ұігады, соп-дыктан оны 1860 жылы патша өз
қолымея бекітіп бсрді.
Ережеде Басты назар балаларға орыс тіліп үйретуге ауда-рылсын: орыс
грамматикасын кырғызша оқи білетін балалар-ға ғана үйреткен жөн.
Тәрбиеленуші бала орысша да, қырғызша да оқып уйренгепдс ғана оган
арйфметиканы оқытуды бастау керек,— деп көрсетілді.
Ережеден көріп отырсыздар, жаңа ашылған бул бастауыш мектептер оқушы
балалардың ана тіліне немқұрайды қараран жоқ. Сөйте тұрса да оған әзге
пәндердін, арасынан оыың өзіпе тән тиісті орьш тауып бергеы жоқ.
Алғашқы әзірде дала мектептері төрт жерде ашылды; Орын-бор
бекіпісінде (Торрайда), Орал бекінісінде (Ыргызда), Сыр-дариядағы № 1 форт
жанында (Қазалыда) және Перовск бекінісінде ашылды. Бұл мектептердің
мұғалімдері болып Орынбор Шекзра комиссиясы жанындағы мектепті бітірген
адамдар тағайындалды (олардың ішінде сол мектепті алғашқы жолы үздік
бітіріп шыққан Ы. Алтынсарин, Құлыбековтер де болды).
Орынбор бекінісі жанындары Ы. Алтынсариннің мектебі ма-иайындары бүкіл
қазақ қауымынық сүйіспеншілігінс беленді. Талантты педагогка жан-жақтан
балалар кептеп келіп жатты, сөйтіп оқушылар саны жылдаи-жылга арта түстІ.
1865 жылы оныд алдындағы шәкірттер саны жиырмага жсттІ.
Ы. Алтынсарин өзіиін. осы бір сүйікті жұмысына барлық күш-куатыи сарқа
жүмсады, сөйте жүріп орыстыц және Батыс Ееро-паның алдыңры қатарлы
педагогикалық ой-пікіріп, әдебиетін зерттеу, үйрену ісімен шұрылдапды.
Соыың нәтижесінде қазақ халқының арасында жургізілуге тгйсті агарту
жұмыстарының мазмұпы мен формасы қандай болуы керектігі туралы ой-пікірі,
көзқарасы біртіндеп қалыптаса бастады.
Мектептің жұмысы туралы ессп беру түріндс жазылған ма-териалында Ы.
Алтынсарин мынадай мәліметтерді көрсетеді:
Орынбор бекінісі жанында ашылган мсктепте тәрбиеленуші қазақ балалары
мынадай сабақтарды өтті:
1) Оқу, таза жазу.
2) Орыс тілінде ауызекі сойлсугс жаттыгу. Қазак тілінсп орысшара және
орысшадан қазақшага аудару.
3)Грамматика: зат есім, сын есіы жәпс стістік. Септсу жоне жіктеу.
Грамматнкалық талдау. 9—13 жастагы тәрбиелснуші оіг үш бала 8 япварьдан 1
июпьге деніигі мерзім ііпіпдс орысша әрі едәуір тсз, орі дұрыс оқуга
уйрспді, сопдан-ақ жазбаша жазуды бірсыдырғы ТчэуІр жазатын болды. Бір
мыцга жуық орыс сәзін жаттап алды.
4) Арифметикз; қосу, азайту, кәбсйту, бөлу.
5)Жср шары, олемдегі құрлықтар туралы жопс Европалың басты калалары жайлы
кеіібір маглүматтар.
6)Татар тілінен: оқу және таза жазу.
Үздік оқыған балаларга — Бірімжановқа, ЖаІнғожинга, Тәшеновке, Аққуовқа
сыйлық рстінде тарнх, табигат псл оның қү'-былыстары туралы кітаптар, мал
шаруашылыгын жақсы көре-тіндерге арналі-ан альбомдар, тағы аңдардыц
тіршілік етуі жайыидағы суреттер және күн, ай, жұлдыздар туралы әңгімс кі-
таптары берілді.
Өзініқ хатында Ы. Алтынсарин өзі бастаған игілікті істі іл-герІ дамытуга
кәмектесуді және окулыктар мсн оқу құралда-рын кебірек жіберуді облыстық
ағарту басқармасынан көптен-көп өтінеді.
Орал. Бекінісі жанындағы мектеп 1868 жылы мулдо оқулық-сыз және
мұғалімсіз қалды. Соның салдарынан мектепті жауып, онық үйін сатып жіберуге
тура келді.
Тройцк қаласындағы қазақ мектебі 1861 жылы ашылды. Оның мұғалімі болып
Мұңсызбаев тағайындалды. Ол Орынбордары казақ мектебін бітірген жігіт
болатын.
Қазақ балаларына бастауыш білім беруді ұйымдастыру жө-нінде жургізген
патша үкіметінің алғашқы әрекеті жогарыда аталран орыс-қазақ мектептерін
ашумен аяқталып тыііды. Соның өзінде бұл мектептер арарту ісін кең
таратарлықтай еміршеңді-гін, қабілеттілігін көрсете алмады.
Ксйінірек 1871 жылдыц май айында Торгай облысыпьщ әскс-ри губерпаторы
Баллюзек мсктептер ұйымдастырудыц орнына, амбулаториялық жолнеп тарату
ксректігі жөнінде арпаулы жоба ұсынды. Оның пікірйіше, облыстағы бар
мектсптсрді жабу керек сді: сонда бұл мектептерге босатылатып қаржьшы жыл-
жымалы мектептер ашуга, оқу құрал-жабдықтарыиа, мұгалім-дердін жалақысына
жұмсауға болар сді дсп долелдеді ол.
Қазақ ақсуйектерінің балаларын орта білім беретін оқу орындарында оқыту
Қазақ жастарын кадет корпусыпа кабылдау тоқтатылғаннан кейін, 1860—1870-
жылдарда қазақ балалары, сң алдымен үстем тап өкілдерінің балалары
қалалардагы оқу орындарына ағылып келе бастады.
Осы дәуірде Орьшборда, Оралда, Астраханда, Омбыда гим-ІгазІІялар жанында
пансиондар ашылды жопе Ақмола, Сомсй об-лыстарында он жерде мектсп-
иитернаттар жұмысқа кірісті.
Сөйлеу тіліне жеңіл-желпі жатгығып, алгаш сауатын ашқан-нан кейін
интернатта тәрбиеленушілер жалпы бастауыш мсктеп-терге, қалалық
училищелерге және орта білім беретін оку орын-дарына тусетін болды. Әдетте
интерпатқа 10—12 баладан ар-тық оқушы алынбады.
Орынбор, Омбыдағы азаматтык, гимназияга алынатып қазак
балаларының.саньш жергілікті үкімст орындары стппепдші фон-дысына қазақ
қауымынан түсетін қаржыпыц мөлшсріне қарай, соран сәйкес түрде бслгілеп
бердІ. Қазақ халқынап он мыңдаі-ан сом қаржы жипалды, Бірақ оны жұмсау
мәселссіп шсшу право-сы тек кана гснсрал-губсрыатордын қолында болды. Оқушы
қа-зақ балаларына арыалгаы пансиілтдарра жіберілетіп жастардың санын сол
ғаиа бекітіп беретін. Алайда бүл пансиондар өзінің алрашқы көлсміп сақтап
тұра алыады. ОКЫРЫСЫ келетіндердіц көбейе түскендігіне карамастап, олар
жылдап-жылга қысқара бсрді. Әдетте гимпазия директорлары қазақ балаларып
папснон-да ұстау қүнын жылма-жыл біртіндеп қымбаттата берді, ал сти-
пендиялық фонд езгермей бұрынры мөлшерінде қалды. Сөйтіл бұлайша
қымбаттаудың салдарынан стипеидия алып оқнтыи ка-зақ балаларының саны
жылдан жылға азая берді,
Мысал үшін Орынбор гимназиясы жанындары папснон жө-нінде кейбір
деректер келтірейік. Бұл лаисион Мемлексттік со-веттіқ 1868 жылдың 2
декабрінде бекітілген шешіыі бойынш.? қүрылран болатын. Бұл шешімііің 1-
пункітінде былай делінген: Орыпбор қаласындары губерннялық гимназия
жанында ашыла-тын паысионда Орынбор өлкесі қазақтарының балалары үшін
казынаның есебінен 30 орын берілсін және мұның қасынан, әсіресе қазақтарға
ариап даярланган класс ашылсын, оған арнаиы мұралім жэне сол даярлагыш
класта да, гимназияпың баска кластарыпда да ислам дініндсгі балаларра ислам
дінінен сабақ жүргізетін молла бсрілсін.
Пансиондағы 30 орыппан 12 орыпды Торрай облысыпан, 10 орі-лиды Орал
облысыпан, 8 орынды Бөкей ордасынан кслгсн оқушы балалар алды. Орынбор
гимназиясы жанындары папспон-да берілетін 12 стипепдияпық алтауы сол
Орыиборда ашылган реалдық училшцеіііқ қарамағына берілді.
Казақ қауымы өз қаржысьшсн окытқап с:типспдиаттардың кейбірсулсрі жогары
оқу орындары жапыпда да болады. Ол оқу орыпдары Қазап, Петербург
университеттері, Москвапыц ауыл шаруашылық ипституты, Қазанның мал
дорігерлік ппституты ТЗРЫ басқалар еді,
Жогарыда атап өткеніміздей, Ақмола, Ссмсй облыстарында 1871 жылдап
бастап қазақтың ср балалары меп кыз балалары-на арпалган Іштерпяттар
(барлыры он қалада) ашылды. 1885 жылы бұл интернаттардыц бірсыпырасы
таратылды, қал-раиднры тнмспгі дорожслі ауыл шаруашылІІІқ мектситсрі больш
өзгертіліп кұрылды.
Омбыдағы қыздар гныиазиясы жаныігдагы қыздар пптерна-ты пс бары
бірнсше жыл гапа өмір сүрді. Сөйтіп 1888 жылы жа-былды.
Копшілікке арнап орыс-қазак мсктсбіп ашу жөніндегі патша үкімстіпіц
алрапіқы орскеті, жогарыда көрсстксніміздей, мүлде мардымсыз пәтижс бсрді.
Осыган қарамастан бұратана халық-тың арасындары оқу-арарту жұмысып
шспіудіц қажеттігі Орын-бор өлкесіидегі сияқты сиді Түркстап уоләятында да
ТОЛРВРЫ жеткен мәсслсге айналды. Осыган байлапысты жоі-арры үкімет орындары
бүратана халықтарра ариалган ыектсптсрдің жүмы-сын бүран дейін басқарып
келген жсргілікті әкімшілік орында-рыыың дәрменсіздігін, ештеме
бітірмсгсндігін мойындап, 1875 жы-лы казақ балалорына арпап ыектептсрді
ұйымдастыру жұмысын Ішкі істер министрлігінін карауыпан алып, Халык ағарту
ми-Ішстрлігінід қарамагыпа беруге ыәжбүр болды. Сонымен бірге бүдап
бьглайры жсрдс бұратапа халықтар мсктсбініц жүмысын бақылаптын арнаулы
инспсктор ұстады.
II ТАРАУ
XIX ҒАСЫРДЫҢ 60-ЖЫЛДАРЫНДАГЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҢ ҢОЗҒАЛЫС ЖӘНЕ ОНЫН ЫБЫРАЙ
АЛТЫНСАРИНГЕ ӘСЕРІ
XIX расырдың 60-жылдарында Россияда кеқ өрІс ала Гкіета-ран қогамдық-
педагогикалық қозралысқа шет аймак,тагы бар-лық ұлт үн қосты. Мектеп
жұмысын ұйымдастырудары псдагоги-калық және дидактикалық жада барыттар,
балаларга арнал жаңа оқу кітаптарын жасап шырару, сол сияқты орыс тіліпіц
мұ-ғалімдеріне арнап орыс тілінде методикалық құралдар шыгару міндеттерін
барлық халықтыд прогресшіл өкілдері аса зор куа-нышпен қарсы алды.
Осы жағдайға байланырты, қазақ мсктептсріиің шыга бас-тауы, педагогикалық
оқу орындарының шыға бастауы — ыуга-лімдер семинариясы мсн педагогнкалык
курстардыц ашылуы — орыстың прогресшіл псдагогикалық ой-пікіріиіқ
демократтық арымыныд кед енуі Қазақстанда иектсп жұмысы меп мәдспнетІ-нді
дамуына үлкен осеріп тигізіп, маңызды роль атқарды.
Ушинскийдің педагогикалық системасыиыц жүйслілігі меи мақсаттылыры жағынан
Россияның шет аймақтарыпдагы басқа "адықтьщ прогресшіл қайраткерлеріне әсер
етіп, одан, үлгі алды. азақстандары Ушинскийдің жолын ұстаушы Ы. Алтынсарин
болды.
Ыбырай Алтынсарин қазақ халқының мактаныш ететіп, кадір туЛатын, үлгі
етстін тамаша адамдарының бірі болып саналады. Ол Қазақстандағы халық
ағарту ісінің демократиялық идеяла-рын ту етіп көтеріп, өзідін. туран
елінде, қазақ даласыпда, мек-теп жұмыоьш.ұйьіыдастйруд^ң^й^масьін
дайындады. Сол сио теманы жү^еге асыру ж^йлыыдағьі,мүмкіншіліктерді
пайдаланып отырды.
Алтынсаринге дейін қазақ халқына білім беру ісі түгслімен жергілікті
чиновнйктердің билігінде болды, олар көбінесе бұратана халықтарға
арналған мсктептер туралы жалпы ереже қабылдаумен шектеліп отырды.
Өз халқына жаны ашыған, келешегін ойлаған Ыбырай бұл жағдаймен
қанағаттанбай, туған елкесінде мектепте білім беруді ұйымдастырудің жан-
жақты ойластырылған жобасын жаса-ды. Сөйтіп езі негізін қалаған мектеп ісін
дамыту мақсатында бар күш-жігерімеы кірісті.
Қазақ халқыньщ тарихында ерекше маңызы бар прогресшіл бетбұрыста —
қазақ халқып озық мәдениетті ұлы орыс халқы-меы достық қарым-қатынасқа
барыттау — Ыбырай есімімен ты-РЫЗ байланысты. ЯРНИ Ыбырай өз халқын орыс
халкы мәдение-тінен үйренуге үгіттеп, батыл әрскет жасап отырды. $
Ыбырай Қостанай облысынық Затобол аудаыыыда туған. Ор-та жүздің
Қыпшақ руынан шыққан.
Ыбырай әкесіыен жастай айрылып, атасы Балғожа бидің тәр-биесінде
өседі. Балғожа өз қатарындағы басқа фсодалдарга қа-рагапда, өмір арымының
бет алысын аңгара алатын білІкті адам болған. Онымен қатар тілмар да,
шешендігімеп дс басқалардан ерекшс көзге түсксн. Рушылдық-фсодалдық
күрылыста шешеы-дІк еқ жогары өнер боп ссептелгеп. Балрожа халық ауыз
одебие-тіп — ертегілсріп, мақалдарын жақсы білгеп. Өзі де өлед шыға-ратын
болрап.
Ыбырай жас кезінде атасының осы өпсрлсрінс срскшс көқіл аударып
үйреніп отырды, ксйін Орынбордагы орыс-казақ мек-тебінде оқып жүргенде,
атасына өлсқысп хат жазып түрды. Бал-рожа Жақбыршыұлы — өз заыапыпыд
білікті биі болған, патша үкіметіые де қызмет еткен. Ол езІ катарлы
казақтыд басқа фео-далдарына қараганда, өмір арымының бет алысын болжай ала-
тын, аңрара білетін болған. Сондықтап орыс халқымен жақын-дасудық пайдалы
екендігін дұрыс бағалай білді. Өз емірініц ақырына дейіы Балғожа Россиямен
адал қарым-қатынасты, дос-тықты жақтап, уарыздады. Балрожа би осы сияқты
білімдІлігІ-мсн, өмірді ацраррыштырымен қатар өз айналасына ықпалым жүргізс
де алатын еді. Оньщ ез руындағы бсдслін, ықпалып бай-қаран патша екіметі
оран әскери старшнна шенін береді. Балро-жа Ыбырайды Орынбор Шекаралық
комиссиясыньщ жанынан ашылраы орыс-қазақ мектебіне бсреді. Бұл мектсптс 7
жыл оқып, өте жақсы бітіріп ШЫРЗДЫ.
Балгожа жазғы каникул ксзіндс Ыбырайды ауылға алып келетін. Өзі ел
аралаганда, немересі Ыбырайды бірге сртіп жүре-тін. Осындай сапарда
жүргенде, кейбір дау-шар, талас-тартьтс-тарды шешу билігін Ыбырайра жиі
тапсырып отырған. Ақылды да тапқыр бала Ыбырай мұндай жағдайда өлеңмен
үтымды ке-ңес беріп, ойдағыдай шешіп отырғаи.
Ыбырайдың осы ерекшелігіы байқататын халық аузыпан жа-зылып алынран
әңгімелердің бірінде былай делінген.
Балғожаның екі інісі — Айтоқа мсн Байтоқа түкке тұрмайтьш болмашы нәрсеге
ұрысысып қалады. Байтока екпелеп басқа жерге қоныс аудармак болады. Дәл осы
кезде Балрожа келіп қа-дады. Оның жанында бала Ыбырай бар еді. Таңертеңгі
астанкейін,Балғожа Ыбырайга:-Ыбырай,Байтоқаға бірдеңе деп жөн айтшы,-
дейді.Ыбырай оған өлеңмен туған жерінен ешқайда кетпеуге кеңес береді.
Енді бірде ұрысысып қалған ағайынды Әбжамит пен Қылышбайды татуластыруды
тапсырады.
1859 жылы Ыбырай Орынбор облыстық басқармасына қызметке тұрады.Ол
мектептен алған білімінің жеткіліксіз екенінтүсініп,өздігінен оқып білімін
тереңдетуге кіріседі. Орыс тіліндегі кітаптар мен мақалаларды оқи отырып,
түсініксіз сөздерді жеке жазып сөздік жасайды.Осы сияқты жұмыстар
нәтижесінде орыс тілін меңгеруде елеулі табысқа жетті және білімін
толықтырып,ой-өрісін кеңейтті.
Н.И.Ильминский өзінің Алтынсарин туралы естелігінде былай
дейді:”В.В.Григорьев Алтынсариннің білімділігін ескеріп және оған қажымай
ұмтылған қасиетін бағалап отырды. Оны өз жанында ұстап, қызмет бабымен, не
басқа жұмыстармен келген қыздарға тілмаштыққа пайдаланды. Ыбырай күнде
сағат 9-дан 3-ке дейін басқарушы пәтерінің залындағы қабылдау бөлмесінде
болатын. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz