Өзінің жинақтаушы зейнетақы қорларын бір жинақтаушы зейнетақы қорларынан екіншісіне аударуға құқылы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Әлеуметтік саясаттың теоретико - әдістемелік аспектілері.
1.1 Әлеуметтік саясаттың мәні мен типологиясы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Әлеуметтік саясаттағы мемлекеттің ролі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2 Өмірдегі халықты әлеуметтік қорғауды ұйымдастыру
2.1 Әлеуметтік қорғау – зейнетақымен қамсыздандыру.
... ... ... ... ... ... ... .17
2.2 Халықты жұмыспен
қамту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...24
2.3 Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауынан ... ..34
2.4 Балалы отбасыларға берілетін мемлекеттік
жәрдемақылар ... ... ... ... ... 35
2.5 Мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша, жасына
байланысты берілетін мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар ... ... ... ... .37
3 Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саясаттың қалыптасу кезеңі.
3.1 Өтпелі кезеңдегі әлеуметтік саясаттың
басымдықтары ... ... ... ... ... ... ... 41
3.2 Жаһандану процесіндегі әлеуметтік саясаттың
ерекшеліктері ... ... ... ...45
3.3 Қазіргі таңдағы әлеуметтік саясаттың негізгі
басымдықтары ... ... ... ... 49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 59
КІРІСПЕ
Әлеуметтік саясат – аштық, қуаңшылық, ауру, табиғи және техногенді
апаттар мен демографиялық жарылыстардың салдарын жою немесе қалпына
келтіруге мемлекеттік кепілдік беруде және әлеуметтік араздықты азайту,
өмір сүру деңгейін қалпына келтіру мен оның сапасын арттыру бағытында
материалдық байлықтарды және ұйымдастырушылық күштерді қайта бөлуде,
сонымен қатар өмір сүру салтын реттеуде қоғамдық өмірде белгілі бір
теңдікке жету болып табылады.
Қазақстан мүше болып табылатын Халықаралық Еңбек Ұйымның
анықтауы бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі мынадай шаралар кешенін қамтиды:
- тұрақты, ақылы еңбекке ынталандыру;
- негізгі әлеуметтік қатерлердің алдын алу, ал ол туындаған жағдайда
әлеуметтік сақтандыру тәсілдері арқылы сол қатерлердің салдарынан
айырылған табысының бір бөлігін қалпына келтіру;
- халықтың әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатыспайтын әлсіз топтарына
арналған әлеуметтік көмек тәсілдері;
- азаматтардың білім және медициналық көмек сияқты негізгі құқықтар мен
қызметтерге қол жеткізуі;
Әлеуметтік қорғау жүйесінің сандық көрсеткіштері экономикалық даму
деңгейімен анықталса, ал адамдар арасындағы ынтымақтастық, мемлекеттік
институттардың дәрежесі мен еңбекке ынталандыру деңгейі таңдалған
әлеуметтік - экономикалық модельмен өзара байланысты болады.
Толық ынтымақтастыққа негізделген жүйеде жарна мен төлемнің арасында
өзара байланыс болмайды және төлем алу құқығы қатерлі жағдай орын алған
сәттен туындайды да оның деңгейі адамның жүйеге қосқан үлесіне тәуелді
болмайды. Қаржыландыру бүкіл салық төлеушілер мойына түседі де әлеуметтік
қорғау жүйесінен төлем алу құқығына барлық азаматтар ие болады. Мұндай
жүйеде табыстарды қайта бөлу тетігі және қаржыландырудың бір көзі
мемлекеттік бюджет болып табылады, ал реттеуші ретінде мемлекет әрекет
етеді.
Толық ынтымақтастыққа негізделген жүйеде барлық азаматтарға әлеуметтік
қорғаудың бірдей, әдетте ең төменгі деңгейін ұсынады.
Шектеулі ынтымақтастыққа негізделген жүйеде төлемдерді алу құқығы
адамның жарнасына байланысты болады. Әдетте, мұндай жүйе еңбеккерлер мен
жұмыс берушілердің аударымдары есебінен қаржыландырылады, ал жарнасына
қарай төлемдерді алу құқығына, аударымдар жасаған азаматтар ғана ие болады.
Мұндай жүйелер, әдетте халықтың белгілі бір тобын, мысалы, ресми жұмыс
істейтін еңбеккерлерді немесе белгілі бір еңбек ұжымының еңбеккерін
әлеуметтік қорғаудың қосымша көзі болып табылады.
Бұдан басқа, ынтымақтастық белгісі жоқ, әр азамат өмірдегі қатер
жағдайына қаражатты дербес жинайтын әлеуметтік қорғау жүйелері де бар.
Тәуелсіздік алған соң Қазақстан қоғамдық өмірдің ұйымдастырылуының
жаңа бағытына түсті. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы кешегі,
қазіргі және болашақтағы басымдықтары мен мүмкіндіктерін ескере отырып,
әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етуге арналған ынтымақты және
дербестеңдірілген жүйелердің міндетті және ерікті сақтандырудың
элементтерін қамтитын аралас жүйеге көшті.
Сондықтан, әлеуметтік саясат өз мәні бойынша саяси жүйенің маңызды
бейімделуші механизмі болып табылады. Нақты саяси жүйенің тұрақтылығы мен
стратегиялық беріктілігі елеулі мөлшерде мемлекеттік саясаттың қай
тұжырымдамалық бағытын таңдағанына байланысты болады.
Жұмыстың негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік
саясаттың ерекшеліктерін анықтау, таразылау, сараптау және ғылыми тұрғыдан
талдау жасау болып табылады. Сондай –ақ, өмірдегі халықты әлеуметтік
қорғау, яғни зейнетақымен қамсыздандыру, халықты жұмыспен қамту, Елбасы
Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы, балалы отбасыларға
берілетін мемлекеттік жәрдемақылар, мүгедектігі бойынша, асыраушысынан
айырылу жағдайы бойынша, жасына байланысты берілетін мемлекеттік әлеуметтік
жәрдемақылар бойынша сараптамалар жүргізілді.
1 Әлеуметтік саясаттың теоретико-әдістемелік аспектілері.
1.1 Әлеуметтік саясаттың мәні мен типологиясы.
XX ғасыр кез келген мемлекеттің ішкі саясатының негізгі бағыттарының
бірі – әлеуметтік саясат болатынын көрсетті. Әлеуметтік саясаттың маңызды
міндеті қоғамдық өмірде белгілі бір теңдікке жету болып табылады:
- аштық, қуаңшылық, ауру, табиғи және техногенді апаттар мен
демографиялық жарылыстардың салдарын жою немесе қалпына келтіруге
мемлекеттік кепілдік беру;
- әлеуметтік араздықты азайту, өмір сүру деңгейін қалпына келтіру мен
оның сапасын арттыру бағытында материалдық байлықтарды және
ұйымдастырушылық күштерді қайта бөлу;
- өмір сүру салтын реттеу (салық, құралдар және т.б) 1.
Әлеуметтік саясатты құрғанда мемлекеттің алдында ең алдымен шешуді
қажет ететін әлеуметтік міндеттер немесе басымдықтар туралы сұрақ тұрады.
Мұны таңдау азаматтық құқықтар, әлеуметтік қажеттіліктер мен сұраныстарды
қанағаттандыру үшін күрес сияқты әлеуметтік саладағы мемлекет саясаты
тұжырымдамалары арасындағы қысым мен кеңістікте жүреді.
Жақсы өмірге деген азаматтық құқықтың белсенділігі қоғам өмірін
ұйымдастырудың түрлі концентрацияларын өмірге әкелді. Кейбіреулері шындыққа
сай келмей жойылды, басқалары кейбір мемлекеттің ішкі саясатын көптеген он
жылдықтар бойы анықтап, XX ғасыр азамат қоғамының дамуында маңызды роль
атқарды. Біздің пікірімізше, қоғамдық өмірдің ұйымдастырылуының негізгі үш
тұжырымдамасын бөліп көрсетуге болады:
1. Мемлекеттің Түнгі күзет - концепциясы.
2. Мемлекеттің Жалпыға ортақ қайырымдылық - концепциясы.
3. Мемлекеттің Коммунистік- концепциясы.
Мемлекеттің Түнгі күзет тұжырымдамасы консерватизм мен либерализмнің
өзіндік қоспасы болып табылады.
Көптеген зерттеушілер кедергі мен нәтижелік тұрғысынан мемлекеттік
реттеудің тиімсіздігінің үш жеке дара себептерін бөліп көрсетеді.
Біріншіден, мемлекет белгілі бір әлеуметтік саяси мақсатқа жету
барысында басқа белгілерден шығып, мұнда мемлекет пен нарықтық ойын ережесі
арасында қайшылық пайда болады. Бұл жерде қайшылық мемлекеттік сектордың өз
ішінде пайда болады.
Екіншіден, мемлекеттік реттеуге жауап ретінде ерекше мүдделері бар
түрлі топтардың қысым жасауы салдарынан, мемлекет саясаты күшті топтың
мүдделерінің көрінісі болып қалады. Мұндай жағдайда мысалға, мемлекет және
кәсіподақтар қысымына тым көнбіс болып қалады. Шындығында мемлекет үлкен
бизнестің мүддесіне қызмет етеді, ал қоғамдағы саяси билік ірі қаржы -
өндірістік топтың экономикалық билігімен тығыз байланыста болып қалады.
Үшіншіден, мемлекеттік реттеу кезінде бюрократиялық құрылымдар
кеңейіп, мемлекеттік органдардың қызметі сәйкессіздік пен қарама-қайшылыққа
ұласады. Мемлекеттік аппарат әкімшілік автономдығын көрсете отырып, өзін-
өзі бекіту мен шенеуніктік басымдылықты кеңейту мүддесін көздейтін жеке
даму логикасын қалыптастырады. Қызметтік әлеуметтеңдіру тұжырымдамасына
сай әлеуметтік саясат жүргізу барысында нарықтық экономиканы сақтай отырып,
кірістің теңсіздігі мен жұмыссыздықтың өсуін болдырмауға тырысады. Осы
мақсатта ол әлеуметтік қаматамасыз ету жүйесін қайта қарастырады.
Кәсіпорындар тиімді өндірісті қамтамасыз етуге арналған. Әлеуметтілікке
бағытталған экономикалы мемлекеттерде әлеуметтік жағдайы әлсіз тұрғындарға
жекелеген көмек жүйесімен қоса, еңбек нарығында да белсенді саясат
жүргізіледі, яғни жұмысшыларды қайта дайындау, жұмыс табуға көмектесу,
қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру және жаңа жұмыс орынын ашуды жетілдіру.
Әрине, еңбек нарығында осындай белсенді мемлекеттік саясат жүргізу
әрқашан оның мүміндіктерімен сәйкеседі және тиімділігі әр елдегі нақты
саяси және әлеуметтік - экономикалық факторларға тәуелді болады.
Коммунистік қоғамда әлеуметтік саясат мемлекеттің Түнгі күзет
тұжырымдамасы қарама-қарсы түрі және Жалпыға ортақ қайырымдылық
концепциясынан біршама өзгеше болады.
Дәстүрлі либералды - консервативтік және кейнсиандық теориялармен
қатар, ХІХ-ХХ ғасырларда коммунистік-социалистік даму жолы концепциясы
өмірге келді.
XIX ғасыр келесі қоғам дамуының альтернативті теориясы ретінде пайда
болып, тіпті XX ғасыр бұл тұжырымдама әлемнің көптеген елдерінің тағдырында
негізгі роль атқарды. Батыс капитализмінің ішкі өзгерістері XX ғасыр
әлемдік дамудың негізгі бағттарындағы өзгерістер біршама деңгейде
марксистік сын мен коммунизмнің нақты тәжірибесінің әсерімен жүзеге асты.
Бұл онда тек жаман ғана емес жақсы да бастаулардың болғанын дәлелдейді.
Теориялық тұрғыдан марксизм коммунизмнің ғана емес социал-демократияның да
қайнар көзі болды.
Социалистік жүйе күшті нысанында мемлекеттік патернализм саясатын
толықтай және жартылай қайталады. Әлеуметтік саладағы мемлекеттің қызметі
барлық тұрғындарға қатысты Әкелік қамқорлыққа ұласты. Социализм
жағдайында мемлекеттік патернализм саясаты өзіне тұтастай әлеуметтік-
экономикалық және ұйымдастырушылық-техникалық шаралар жүйесін қамтиды. Бұл
қоғамда экономикалық өсу темпін тоқтатқан әлеуметтік жатып ішерлерді
туғызды. Әлеуметтік сыбайластық идеясын жүзеге асыру туралы сөз де болған
жоқ.
Дамудың социалистік жүйесінде еңбекақы төмен деңгейде болды, алайда
еңбеккерлер кәсіпорындармен көрсетілген кең әлеуметтік қызметтерді
пайдаланды. Жұмысқа қабілетті тұрғындар толық жұмыспен қамтылды және
жұмыстан шығарудан кепілдендірді. Мұнда кіріс иерархиясы физикалық
еңбектегі жұмысшылардың пайдасында болды және олар ақылы еңбегімен
айналысатындардан көп жалақы алды.
Әлеуметтік әділдік қағидасы қоғамның барлық мүшелеріне өз
мүмкіндіктерін жүзеге асыру мен өмірлік қажеттіліктерін қанағаттавдыруға
тең мүмкіндіктер жасау қажеттігін көздейді. Адамдардың және олардың
бірлестіктерінің қоғамнан оның институттарынан алатын сыйақылары олардың
істеріне, өмір сүру сипатына, әрекеттеріне тең, сәйкес болуы керек. Алайда
шаруашылық жүргізудің социалистік жүйесінде әлеуметтік теңдік қағидасы көп
жағдайда қоғам мүшелерін еңбек нәтижесімен тең қамтылу салдарынан кез-
келген шаруашылық ұмтылыстарды жойып, әлеуметтік жатып ішерлерді көбейтті.
Әрине, өмірге әлеуметтік теңдік қағидасын еңгізе отырып, социализм
идеологиясы Нәтижелердің теңдігі тұжырымдамасымен де қаруланды, бұл
әлеуметтік теңсіздікті болдырмау үшін мемлекет пен жүргізілетін қайта
үлестірудің ерекше нысанын көздеді. Сонымен қоса, классикалық Нәтижелердің
теңдігі тұжырымдамасында қажет жағдайда әлеуметтік теңдікке жету үшін
мемлекетке салық арқылы үлесті қайта бөлу міндеті жүктелді. Социалистік
жүйеде осы мақсатқа жету үшін тұрғындардың негізгі бөлігінің еңбек ақысын
теңестіретін Жалпыға ортақ теңестіргіш жүйе қолданылады 3.
Белгілі мөлшерде жоспарлы экономика нарықтыққа қарағанда біршама әділ
болды. Мысалы, кіріс айырмашылықтары нарықтық экономикалы елдерден
қарағанда біршама аз болды. Алайда, ұрандалған әлеуметтік теңдік идеалы
Номенклатура деген атпен белгілі үстем таптың пайда болуы мен енуіне
кедергі келтірмеді. Қоғамның басқа бөлігі үшін әлеуметтік әділдік өте төмен
деңгейдегі жалпыға ортақ теңестіргіш болды. Көпшілік жұмысшы тұрғындардың
кірісі өте аз болды. Әсіресе, қызмет саласындағы жұмысшылардың жалақысы мен
зейнетақысы 4.
Социалистік қоғам таптық және әлеуметтік біркелкілік пен төмен
мүліктік өзгешелік және кірісті бөлудегі теңсіздіктің жоқтығымен
сипатталды. Мүліктік өзгешеліктер орын алса да, табыс теңсіздігінің нақты
көлемі қоғамдық санада көрініс таппады. Бұған байланысты ұсқынсыз Жалпыға
ортақ теңдік құр сөз болып қала отырып, қоғамға жоғарыдан танылған
идеологиялық аңыз емес, обьективті шындықтың бір бөлігі ретінде қабылданды.
Қоғамның абсолютті көп бөлігіне мұндай теңдік елеулі әлеуметтік
құндылықтардың бірі болып табылатын.
Зерттеушілер бір-бірінен әлеуметтік қызмет көрсетуде мемлекеттің
нарықтық жанұя мен азаматтық қоғамның қатысу деңгейімен ерекшеленетін
негізгі төрт әлеуметтік үлгісін бөліп көрсетеді. Бұл континентальді,
норзиялық британдық және Жерорта теңіз үлгілері болып табылады.
Социалистік елдердің әлеуметтік үлгісі көп жағдайда континентальді
және норзиялық үлгілерге келеді. Алайда, социалистік үлгі еуропалықтан
әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етуде азаматтық ұйымдарды жібермеуімен
ерекшеленді. Сондықтан, діни ұйымдар, кәсіподақтар ерікті қоғамдастықтардың
әлеуметтік қызметті қамтамасыз етуші ретіндегі ролі жоғары.
Социалистік пен континентальді, норзиялық үлгілері әлеуметтік
саясатындағы елеулі айырмашылық – бұлардың кейінгісі байлықты кедейлердің
пайдасына қайта бөлуге тырысса, біріншісі өнім мен қызметті әлеуметтік
теңдікті сақтай отырып бөлумен айналысты. Басқаша айтқанда, нарықтық
экономикалы елдердің әлеуметтік моделі кедейшілік деңгейін түсіру мен
теңдік мүмкіндіктеріне жету жолында байлықты әділ үлестірді. Бұдан өзгеше
социалистік үлгідегі Жаңа адам жасауға тырысты, яғни, әркімнен мүмкіндігі
келгенше алып, әркімге қажетінше беруді ойластырды. Мұнда тұтыну саласымен
қоса өндіріс нәтижесіне әлеуметтік тәуелділік те болды. Сондықтан, мәселені
талдау нәтижесінде біз келесі қорытындыға келдік, әлеуметтік саясат өз мәні
бойынша, саяси жүйенің маңызды бейімделуші механизмі болып табылады. Нақты
саяси жүйенің тұрақтылығы мен стратегиялық беріктігі елеулі мөлшерде
әлеуметтік саясаттың қай тұжырымдамалық бағытын таңдағанына байланысты
болады. Біз әлеуметтік саясаттың келесі түрлі қоғам өмірін ұйымдастыру
тұжырымдамаларына негізделген түрге жүктеуді ұсынамыз.
Әлеуметтік саясатта Түнгі күзет мемлекеті тұжырымдамасы келесіні
көрсетеді:
- Шектен тыс антиэтатизм идеясын және индивидтіктің шексіз
еркіндігін, мемлекеттік реттеудің социалистік және кейнсиандық
әдістерінің тиімсіздігін,
- мемлекет- адам еркіндігі үшін құртушы болатын анархияны болдырмау
немесе сақтандыру мақсатында әлеуметтік қатынастарды реттеуші
екендігін,
- нарық заңдылықтары бойынша әділ үйлестіру қағидасын жүзеге асыру
соңғысы әлсіз болып қалатын сирек жағдайда кездесетіндігін,
- әлеуметтік шектеу саясаты, яғни кез-келген мемлекеттің әлеуметтік
жоспары тек ұлттың көтерілуі ғана емес, сондай-ақ экономиканың құлдырауына
да әкелетіндігін көрсетеді 5.
Ал, әлеуметтік саясаттағы Жалпыға ортақ қайырымдылық мемлекеті
тұжырымдамасы келесіні көрсетеді:
- Қазіргі заманғы мемлекет бейтарап Жіктен жоғары күш болып
табылады. Қоғамның барлық бөлігінің мүддесін көздейді,
- мемлекет кірісті бөледі. Әлеуметтік теңсіздікті жұмсартады,
- мемлекет қызметін реттейтін әлеуметтік және институционалдық
реформалар арқылы жеке кәсіпкерліктің қоғам мүддесіне бағынуы,
- жүйені түпкілікті өзгертуге мүмкін күшті әлеуметтік жарылыстың
алдын алатын және әлеуметтік қайшылықтың өсуін бәсеңдететін котализатор
ретінде реформаның икемдегіш механизмі,
- тұрғындардың әлсіз бөлігіне жекелеген көмек жүйесімен қоса, еңбек
нарығындағы жұмысшыларды дайындау, жұмыс табуға көмектесу қоғамдық
жұмыстар ұйымдастыру және жұмыс орынын ашуды жеңілдету сияқты белсенді
саясат.
Әлеуметтік саясатта Коммунистік қоғам тұжырымдамасы мынаны
көрсетеді:
- Меншікті мемлекеттеңдіру;
- Кірісті тең бөлу;
Мемлекеттік сектордағы кепілдендірілген тұрғындарды жұмыспен қамту мен
айырмашылығы аз жалақы есебінен әлеуметтік теңдікке жету;
- Мемлекеттік қамқорлық саясатын шектен тыс нысанында толық және
жартылай қайталау; .
- Кәсіпорындардың еңбеккерлерге көптеген әлеуметтік қызметтер
көрсету; Жіктік және әлеуметтік біркелкіліктің жоғары деңгейі әлеуметтік
теңдікті сақтау мақсатындағы тауармен қызметі нарықтан тыс бөлу;
Әлеуметтік қамтамасыз ету мен жұмыспен қамтуға кепілдік берумен,
қоғамдағы билікті толығымен мемлекеттің иеленуі.
1.2 Әлеуметтік саясаттағы мемлекеттің ролі.
Қазақстандағы саяси жүйенің жаңа сапаға өту мәселесі таңдалған даму
бағытын тексеруде елеулі теоретико-әдістемелік және тәжірибелік мүддеге ие
сұрақты қайта құрудың мақсаты-реформаның жетістігі мен кемшілігін,
демократияға өтудегі әлемнің тәжірибесімен салыстырмалы тұрғыдан қарайды.
Терең-тәжірибелік маңызға ие мемлекеттік биліктің жан-жақты ұйымдастырылуы,
өмір сүру жағынан тұрақты саяси жүйе құру туралы сұрақтарды шешу болды.
Қазақстан қоғамын трансформациялау міндетін шешу, өтіп жатқан қоғамдық
қайта құрудың мәнін ашатын теориялық білімімен тығыз байланысты.
Посткеңестік мемлекеттердің тоталитаризмнен демократияға өтуі "ашық
қоғам" қозғалыс процесімен байланысты, себебі бұл термин демократиялық
қоғамды оған тән экономикада, саясатта, мәдениеттегі плюрализм, құқықтық
мемлекет пен азаматтық қоғамның дамыған құрылымын кең сипаттайды.
Шығыс Еуропа елдеріндегі мәселеге қарап, неміс әлеуметтанушысы
Р. Дарендорф былай дейді: "бір жүйеден екіншісіне өту емес. Социализмнен
капитализмге өтудің ешбір мағынасы жоқ. Еркіндікке жол деген – ол жабық
қоғамнан ашық қоғамға өту. Ал ашық қоғам – жүйе емес, тек жақсысын
зерттеудің механизмі. Бірақ та, экономикалық құрылым мен саясат онда
анықталмаған..." 6.
Саяси трансформация мәселесіне мазмұндық әдіс қалыптастыру сәйкесінше
дайын теориялық түсіндермелік аппарат пен тұжырымдамалық көзқарасты қажет
етеді. Поскеңестік елдердің саяси ғылымы формациялық әдістен бас тартты,
себебі бұл капитализмді формациялық бөлу кезінде ашық "кейін қалған"
кезеңін зерттеу міндетін қойды.
"Ашық және жабық" қоғамның екі жақты өзгешелігіндегі қайта құру
процесінің мәнін түсінуге негізделген әдіс неғұрлым толық болып табылады.
"Ашық пен жабық" қоғамның текетірес идеясы британ философы және
әлеуметтанушысы К. Р. Поппердің "Открытое общество и его враги" деген
еңбегінде айтылады. Таза ойшылдық құрылғы бола отырып, К. Поппердің идеясы
барлық елдердің осы идеяға көшу қажеттілігін насихаттады. Бұдан ертерек
пайда болған "ашық қоғам" түсіндірмесі француз философы
А. Бергсонның "Дін мен моральдың екі қайнары" еңбегінде ұсынылды.
Бергсонның ойынша, "ашық қоғам"- адамдарды қанамайтын халықаралық адамдар
бірлестігі, адамгершілік моралі шығармашылық пен жеке тұлға еркіндігі
болатын кемшіліксіз қоғамдық құрылым.
Әлеуметтік-философиялық тұрғыдан "ашық қоғам" түсінігі социалистік
елдердің "жабық қоғамы" мен дәстүрлі типтегі қоғамға қарсы болады.
"Ашық қоғам" идеясына капиталистік және социалистік жүйенің
конвергенция идеясы жанама түрде тоғысқан. "Конвергенция мен ашық қоғам"
идеясының ұқсастығы, әлеуметтік және саяси жүйелердің ғаламдық бір-біріне
әсер етуі түрлі жүйелердің бір-біріне біртіндеп жақындасуына әкеледі деп
жорамалдауға болады. "Ашық қоғам мен конвергенция" идеясының айырмашылығы
осы жақындасудың жолы, нысаны және әдісі туралы ұсыныста. "Ашық қоғам"
идеясы К. Поппер бойынша, батыс демократиясына жақын негізделген, яғни
социалистік елдерге Батыстық тәжірибесі мен жетістіктерін алу керек.
Модернизация түсінігі кең, себебі дәстүрлі қоғамнан индустриалдыға
өтуші елдерде де, индустриалды дәуірден, постиндустриадыға өтетін елдерде
де қолданылды. Саяси ғылымда модернизацияның екі типін көрсетеді:
1. Негізгі, аралас модернизация олардың ішкі дамуының жетістігі
ретінде дамыған елдерге тән.
2. Шағылысқан және қуушы модернизация өмір сүру деңгейі, сапалылығы
бойынша Батыстан кейін қалған елдерге тән.
Модернизацияның классикалық теориясының зерттеу объектісі – бұрынғы
колониалды елдер болды.
Ростоу теориясы бойынша, дамушы елдер оқиғаның жүрісін тездетіп
дамудың биік сатысына жетуге тырысу қажет. Р. Арон Азия, Африка Латын
Америкасы және Жапония сияқты Батыстық жолымен, олардың капиталын,
технологиясын және тәжірибесін пайдаланып дамуға ешкім кедергі жасамайды.
Осындай әдістің негізінде модернизация теориясын ұсынушылар дамыған
мемлекет болуы үшін Азия, Африка, Латын Америкасы елдеріне тек даму
сатысының ретін сақтау жеткілікті деп дәлелдейді.
Осыған байланысты модернизация түсінігінің анықтамасы қалыптасты.
Осындай анықтамалардың бірін Ш. Н. Эйзенштайнд берді: "Модернизацияның
қайнар көзі – бұл әлеуметтік-экономикалық саяси жүйелердің ХVII-ХІХ ғ.ғ.
Батыс Еуропа мен Солтүстік Америка дамыған түрге қарай өзгеру процесі,
кейін Еуропаның басқа да елдеріне таралды, ал ХІХ-ХХ ғ.ғ. Оңтүстік Америка,
Азия, Африка континеттеріне тарады" 8.
Осы тұрғыдан модернизация "ашық қоғамға" өтудің құрамдас бөлігі болып
табылады.
Саяси модернизация тұжырымдамасы бір саяси режимнен басқасына өтуді
талдайтын негізгі саяси даму теориясы болып табылады 9.
Батыстың экономикалық әдебиеттерінде социалистік елдердегі нарықтық
реформалар көбінесе "трансформация" деп аталады, яғни орталықтандырылған
жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту. Мұнда жетілдіру емес,
нарықтық реттеу мен жекеменшік басым мүдделі жаңа жүйеге ауысу туралы
айтылады 10.
Кең түрде трансформация мен модернизацияның өзгешелігі туралы ұғым
мынандай: "саяси даму тұжырымдамасының негізгі мәні – тоталитаризм мен
авторитаризмнен демократияға өту бағыты, сипаты мен қайнар көзіне берілсе,
трансформация ұғымында өтіп жатқан немесе біткен қайта құру процесінің
мазмұны туралы сөз болады, яғни саяси модернизация түсінігінде ерекше
белгілері бойынша режимдердің ауысуын талдау, бақылау" туралы сөз болады.
Посткеңестік саяси жүйелердің ауысуы саяси экономикалық, мәдени
процестердің біркелкі емес өтуімен сипатталатын қоғамда болды. "Өтпелі
кезең", "транзиттік қоғам", "өтпелі жүйе", "өтпелі саяси процесс", "өтпелі
мемлекеттілік" деген түсініктерге анықтама беру мәселесі туады.
Өтпелі кезең деп, нені анықтау керек дегенде қиындық туады.
Қазақстандық қоғамда саяси жүйенің эволюциясының көрсеткіші болып табылатын
мемлекеттік құрудың жаңа нысанына өтті. Өтпелі кезеңдегі даму
тұрақсыздығымен ерекшеленетін конвергенциялық саяси жүйе тән 11.
Кең түрде өтпелі кезең деп, тотолитаризмнен тұрақты демократияға
өтетін саяси жүйенің өзгеруі болатын мемлекеттіліктің дамуының
посттоталитарлық кезеңі түсіндіріледі. Профессор С.В. Полениннің пікірінше:
Өтпелі кезең-бұл ... негізінде елдің саяси-экономикалық, әлеуметтік өмір
саласының түпкілікті өзгеруі, маңызды өзгеріске ұшырайтын құқықтық құрылым.
Алайда, осы кезеңнің уақыттық шеңбері өзгермелі және анықталмаған. Зерттеу
барысында жаңа Конституция қабылдаумен өтпелі кезең аяқталады деген
пікірден бас тартуға тура келді. Оның пікірінше: "... өтпелі деп,
Конституциямен жарияланған демократия, мемлекеттің әлеуметтік және құқықтық
сияқты кейбір елдердің базалық қағидалары нақты жүзеге асқан уақыт аралығын
есептеу қажет" 12.
Өтпелі әлеуметтік жүйеге өту процесіне "жеке әлеуметтік бірлестіктер,
мақсат пен әдістерді түсінудегі құрылымдық қайшылықтар мен коллизиялар"
қоса қарастырылуымен сипатталады. Өтпелі жағдайда тұрған қоғам дағдарыстан
жүйені қайта құру жолымен шығуға мәжбүр, өтпелі саяси процестердің
ерекшеліктері көрінген жағдайда кейбір құрылымдық элементтер жойылады.
"Тәжірибеде ескі және жаңа саяси және экономикалық құрылым элементтерінің
әсерлеуі және бірге өмір сүруі байқалады...". Бір саяси және экономикалық
кеңістікте түрлі үлгілерді көздеушілердің қарама-қайшы және бір мезетте
өмір сүру жағдайына өтудің бөлек кезеңдерінде ғана сақталмайды, ол әрқашан
сол жағдайлар мен қайшылықтарда өзін көрсетіп отырды. Өтпелі мемлекеттілік-
осы кезеңде болмай қоймайтын жағдай, себебі "... әкімшілік саяси жүйені
өзгертуде өтпелі кезеңнің негізгі мәселесі қоғамдық-саяси процестерді
реттеуде мемлекеттік институттардың қызметтік маңызын сақтай отырып, оларды
демократиялық институттар мен азаматтарға бағынышты ету болып табылады.
Өтпелі мемлекеттіліктің маңызды мәселесі – билік пен оны берудің заңды
механизмдерін ротациялау, оны бірдей саяси-құқықтық шешудегі барлық
кедергілерінде конституциялық қағидалар мен демократиялық іс-жүргізу
жүйесіне біртіндеп заңдастырылып, қалыптасады" 13.
Өтпелі процесс Т.Парсонстың тұжырымдамасына негізделген түсініктегі
әлеуметтік өзгерістерден тұрады. Оның тұжырымдамасы бойынша, әлеуметтік
өзгеру екі сатыдан тұрады: жүйеде теңдікті сақтап тұратын процесс пен
жүйенің басқа жағдайға өтуіне әкелетін құрылымдық қайта құру 14.
Модернизация теориясын жақтаушылары либералды және консервативтік бағыттағы
болып екіге бөлінеді: біріншілері, тұрғындарды өкілеттілік жолмен басқарушы
элитамен қауіпсіз салыстыру жолымен жүйдегі тепе-теңдікті сақтау маңызды
десе, екіншілері, жүйе басқа жағдайға өтіп, үнемі өзгерісте болатын
халықтың жаппай мүдделеріне икемделетін құрылымдық өзгерісті жақтайды.
Әдістегі өзгешеліктер бұрынғы колониалды елдердегі модернизация
тәжірибесін теориялық талдаумен байланысты. 50-60 жж. ортасында
модернизация теориясында "вестернизация" идеясы етек алды.
"Вестернизациялық" әдіс американ ғалымдары: Д. Эптер, Г. Сайро, Дж.
Коулмен, И. Неттла, Л.Пая, Ф.Риччса, ағылшын Ф. Дженнигс, француз А.Дешан
және де басқалардың да еңбектерінде кездесті 15.
Саяси құрылымды модернизациялау тәжірибесі "вестернизация" сызбасының
терістігін көрсетті. "Үшінші әлемдегі" бірқатар елдердегі саяси тұрақсыздық
мобилизация мен институттандыру қайшылығының туындауына байланысты болды:
мобилизация деңгейі ұйымдастыруды дамыту деңгейінен асып кетті. Бұл саяси
құлдырауға әкелетін негізгі фактор болып табылады. Саяси модернизация
тұжырымдамасына сәйкес келетін консервативтік бағытты жақтаушылар тұрақты
институттар мен құрылымдар туралы идеяны ұсынды. Консервативтер нарыққа
өтуді ұлттық бірлікті, тәртіпті қамтамасыз ете алатын қатаң режимді дұрыс
деп таныды. Ашық түрдегі саяси институттардың тұрақтылық идеясын
С.Хантингтон ұсынды. Оны бингархиялық, тоталитарлық сипаттағы билікті
орталықтандыруды қолдаған Т.Цурутани жалғастырды. С. Хантингтон мен И.
Нельсон: Халықтың саясатқа тым кең араласуы модернизацияны баяулатады, тек
элита ғана мұндай қатысудың мөлшерін шешу қажет"-, деп жазды 16.
Консервативтер бірінші кезекте саяси тәртіпті орталықтандырылған
институттардың көмегімен қамтамасыз етуге болады деді. Либералды
бағыттағылар теңдік жағдайына ерекше мән береді, яғни тұрғындардың билікке
әсер ету мүмкіндігінің болуында, деп есептейді. Екі бағыт та теорияда
модернизацияның маңызды міндеті ретінде, тұрғындардың әлеуметтік және саяси
талаптарының өзгерісіне тең жауап береді.
Либералды бағыттың өкілі американ саясаттанушы Р. Далямен еш шектеусіз
халықтың өз мүддесін ұсыныла алатын саяси режимді атауға полиархия
түсінігін ұсынды. Бұған элита мен бұқара арасындағы тең құқықтық ашық
бәсеке тән 17.
Мобилизация мен қатысу деңгейінің ұйымдастыру мен институцализация
деңгейімен сәкестігі, саяси институттардың тиімділігі полиархия теориясы
бойынша саяси либерализациямен шешіледі, оған:
1. Билікке таласушы саяси топтардың арасында өзара қауіпсіздікті
қамтамасыз ету.
2. Демократиялық институттарға тәуелді болатын күшті атқарушы билік
құру.
3. Ұйымдасқан партиялық жүйе құру.
4. Өкілетті жергілікті үкіметтің пайда болуы кіреді.
Либералды бағыттылардың жақсы жағы басқару режимінің тиімділігі мен
азаматтарды жағымпаздықтан қорғауға кепілдік беруді сәйкестендіруі болып
табылады.
Полиархияға қарай қозғалудың жеті талабы бар: саяси реформалардың
тарихи реті; экономикалық биліктің жинақталу деңгейі; әлеуметтік-
экономикалық даму дәрежесі; теңдік-теңсіздік қатынасының сипаты;
субмәдениет типтерінің өзгешелігі; шетелдің ықпалы; саяси көсемдердің
сенімі 18.
Полиархия теориясының әлсіз жағы бәсекелі саясаттағы құқықтық
тәжірибесі жоқ елдерге бір саяси топтың үстемдігінен топтардың полиархиялық
бәсекесіне өтуді ұсынады. Алайда, тәжірибеде сенімсіз бәсекелестік
режимінің орнына, басқа топтың үстемдігі жиі орнайды.
Теоретиктер режимнің типі мен сипатында емес, экономикалық және
әлеуметтік саясаттың тиімділігі оны халықтың қолдауында көп мәнге ие болады
деген ойға келеді.
Ресей ғалымы В.А.Красильщиков: "Модернизацияның да, постиндустрияның
да маңызды жағдайы – барлық әлеуметтік-экономикалық саясаттың, білім мен
мәдениет жүйесінің, үлкен өнеркәсіп машинасының елдің модернизациялануын
шын мәнінде қолдайтын халықтың бөлігіне бағытталуы; ғылыми-техникалық
интеллегенция, жаңа жұмысшы тобы, дәрігерлер мен мұғалімдерді қоса алғанда
өндірістік кәсіпкерлер,... дәл осы бұқараға сүйену, жаңа индустриалды
елдердегі авторитарлық режиммен жүргізілген жақсы модернизацияның басты
"құпиясы" болған: Оңтүстік Корея, Тайланд, Сингапур, Чили, Бразилия,
Мексика елдерін атап өтуімізге болады. Билік қорының тапшылығы кезінде
бәріне "жағу" үшін "қайырымды" басқарушы болып көрінуге тырысуы, өз
кезегінде тығырыққа бір ғана елді кіргізіп қойған жоқ, мысал ретінде
Бразилияны келтіруге болады (1964 ж. әскери төңкеріске дейін) 19.
Экономикалық және саяси модернизацияның байланысын айқындаған Чех
экономика реформасының авторы Вацлов Клаустың пікірі назарға ілінеді:
1. Институционалды қайта құрулар либерализация процесінің шеңберін
анықтауда мемлекеттік реттеу мен жекешелендіру макроэкономикалық саясатпен
байланысты болуы қажет.
2. "Қайта құру тұжырымдамасы қиындық туғызбайды, тек оны саяси әдіспен
жүзеге асыру қиынға соғады".
Модернизация процесінің жалпы заңдылықтары саяси дамуда пайда болатын
бес тығырықты шешуге арналған теңестірулер, лигитимділік, қатысушылық,
араласу, үлестірулер болып табылады 20.
Сондай-ақ, стратегиялық маңызды сұраққа келетін болсақ: әлеуметтік
саясат саяси модернизацияның нәтижелілігіне қаншалықты әсер ете алады?
Қалайша әлеуметтік саясат реформаның нәтижелілігін қамти отырып, қайта
құрудың аралықтарын біршама жеңілдете ала ма?
Қойылған сұраққа жауап қайта құрудың нәтижелілігіне әсер етеді.
Көптеген посткомунистік елдердегі реформа қоғамның жіктелуіне,
әлеуметтік шектеуге әкеледі. Тұрғындардың бір бөлігінің өмір сүру жағдайы
көтерілсе, басқасының өмір сүру деңгейі төмендейді. Әлеуметтік саясаттың
жаңа мәселелері пайда болып, ескілері өрши түсті: ол жаппай жұмыссыздықтың
белең алуы, қалыптасқан нарықтық жағдайдың тұрғындарды қорғаудың жаңа жолын
іздестіруді талап етті, денсаулық сақтау, мәдениет, білім, тұрғын үй
саласына көңіл бөлу және т.т. Әлеуметтік жағдайға мән бермеу халық
наразылығын туғызып, реформа мен демократиялық дамудың тағдырына қауіп
төндіреді.
Посттоталитарлық қайта құру барысында қоғамда саяси жіктелу болады.
Ортақ саяси мүдделері біріккен топтар пайда болады. Мұнда өтпелі кезеңде
ұтып шыққан топ кво-статусын иемденіп, реформаның басталған бағытында
жалғастыруға ұмтылады. Шығындар көп болған сайын реформалық бағытқа деген
қарсылық та күшейе түседі. Мұнда сайлау жүргізу көп дауыстың әлеуметтік
жағдайға бағытталған реформа нұсқасын таңдауына немесе социалистік кезеңге
оралуды қалауға әкеледі.
Кірісті тым кең емес бөлу әлеуметтік және саяси тұрақсыздыққа әкелетін
тезистің негізгі күшін жойған жоқ. Реформаның ұзақ стратегиялық жетістігі
үшін міндетті түрде әлеуметтік дамудың негізгі сұрақтарында қоғамның
келісімін қажет етті.
Трансформация кезінде дамудың адамзаттық факторы ерекше маңызға ие
болады. Бірінші кезеңге, адам мен оның мүддесі қойылады. Тұрғындардың өмір
сүру деңгейі өтпелі кезең процесінің жағдайын білдіреді. Мұнда әлеуметтік
теңдікті жүзеге асыру маңызды болып табылады. Ал экономикалық өсу үшін
еңбектің жемісі шешуші мәнге ие болады. Осыдан келіп: кедейшілікпен күрес,
адам капиталын сақтау, оны нарықтық экономикалық қажеттілігіне икемдеу,
сондай-ақ экономикалық өсуге де, әлеуметтік теңдікке де, саяси тұрақтылыққа
да жағдай жасайды. Бұл жағдай, әсіресе, өтпелі экономикалы елдерде
кездеседі. Егер тұрғындардың елеулі бөлігінде реформалар олардың мүдделерін
ескермеді деген ой туса, онда экономиканы өсіруге бағытталған реформалар
жүзеге аспайды.
Қазіргі уақытта Қазақстанда экономика саласында жүргізіліп жатқан
қатаң монетарлы саясат шұғыл әлеуметтік шектеулермен ұласуда. Басқаша
айтқанда, реформаның идеологиялық-мемлекеттің қатысуы шаруашылық саласында
ғана емес, сонымен қатар, әлеуметтік мәселелерді шешуде де қысқартулы болып
табылады. Әлемдік тәжірибе тұрғысынан қарастырғанда мемлекеттің артық
экономикалық қызметтерден босатылуы аяқталса да, әлеуметтік салада белгілі
бір шектеулерге ие болуы қажет: мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саладан
ауытқуы шұғыл түрде емес, біртіндеп және аяқталмаған сипатта болуы қажет.
Қазақстанда соңғы оқиғалар "минималды мемлекет" қағидасының әмбебаптығын
теріске шығарады, бұл экономикалық өсу мен тұрғындарды әлеуметтік қорғау
мүдделерінің алшақтауына әкеледі. Мұндай алшақтауды болдырмау мақсатында
және әлеуметтік саладағы реформаның теріс салдарын азайту мақсатында
дағдарыс жағдайындағы мемлекетке осы саланы реттеу механизімін жасау қажет.
Бұл қоғамдық өмірдің тығырық шыңырауына кетуін тежеп, әлеуметтік-
экономикалық күйзелісінің тез өсуі үшін потенциалды деңгейін сақтайды. Бұл
"парашюттеу", "таспен құлауға" қарама-қарсы жұмсақ сипат қана емес, сонымен
қатар әлеуметтік "жарылыстарды" болғызбауға жағдай жасайды.
Дағдарыстың тууына байланысты әлеуметтік салада жаңа стратегиялық
өзгерістерді талап етеді. Экономикалық өсуді сақтай отырып, адамдардың,
топтардың мүддесін есепке алуды көздеп, теңдікті сақтайды.
Саяси жүйені өзгерту, әлеуметтік мобилизациялау процесін тездетуді
көздейді. Бұл тұрғындардың әлеуметтік жағдайын жақсартып, саяси өмірге
қатысуын қамтамасыз етеді. Мұнымен қоса, шұғыл әлеуметтік жіктелумен
шектеледі. Бұл екі топ, яғни әлсіз және күштінің арасындағы өзгешеліктің
артуына әкеледі. Күшті топ ұтып шыққандықтан кво-статусын бекітіп,
мемлекеттің қамқорлық саясатынан бас тартқызуға тырысады. Өмір сүру
деңгейінің шүғыл төмендеуі саяси тұрақсыздыққа әкелетін қоғамның
наразылығын туғызады. Сондықтан саяси трансформацияның жетістігі көбінесе
әлеуметтік мәселелерді шешумен тығыз байланысты.
Егер әлеуметтік қамқорлықтан бас тарта отырып, әлеуметтік реттеу
саласына өзгерістер енгізуге талпынса, онда бұл өз мақсатына жетпейді,
себебі азаматтардың талаптары мен сұрауларын шешім қабылдау орталығына
жеткізудің тиімсіз механизмі болып табылады.
Сонымен, "екінші әлем" елдеріндегі саяси трансформация мәселелері XX
ғ. 80 ж. соңында ерекше сипатқа ие болды. Сол кезде басталған социалистік
елдердің тоталитаризмнен демократияға өту процесі нақты практикалық сипатта
болды. Ғаламдық деңгейде бұл "жабық қоғамнан" "ашық қоғамға" өту процесі
болатын. Қазіргі тарихи аймақта саяси тәжірибеде дамыған қоғамды саналы
және мақсатты басқару, мемлекеттік және саяси институттардың барын иемдеп,
жаңасын құру қажеттігін көрсетіп тұр.
Ең кең тұрғыдан қарастырғанда, саяси институттардың жаңалау
тоталитаризмнен демократияға өту кезеңі щеңберінде әлеуметтік-экономикалық
және мәдени жаңартуларлармен тығыз байланыста деген пікір даусыз болып
табылады. Постсоциалистік қоғам құрылымдық өту жағдайында тұр, соның
сипатын анықтау мен айқындау ғылымының бір міндеті болып табылады. Жалпы
заңдылық, саяси элитаның саяси дамудағы пайда болған дағдарыстарды шешуге
міндетті болады. Бұл сол қоғамда қалыптасқан саяси мәдениеттегі
дәстүрлерді, модернизацияға жан-жақты мүдделі тұрғындардың кең бөлігінің
экономикалық және әлеуметтік саясатты қолдау дәрежесін қамтиды.
Посткеңестік елдердегі саяси трансформацияның белгісінің ұқсастығы
саяси қатынастардың авторитарлығында, демократиялық, саяси және құқықтық
сананың дамығындында болады. Саяси модернизация-құқықтық мемлекет құру,
жалпы азаматтық үйлесімділікті насихаттау болып табылады.
2 Өмірдегі халықты әлеуметтік қорғауды ұйымдастыру
2.1 Әлеуметтік қорғау – зейнетақымен қамсыздандыру.
Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы – еңбекке қабілетсіз азаматтарға
материалдық және әлеуметтік қызмет көрсету саласындағы қатынастарды, сондай-
ақ олармен тығыз байланысты заңдық фактілерін анықтау және дауларды шешу
жөніндегі іс жүргізу қатынастарын реттейтін құқық саласы. Зейнетақы,
жәрдемақылар, жеңілдіктер және алуан түрлі қызметтер көрсетулермен бағып –
күтудің нақты түрлері әлеуметтік қамсыздандырудың түрлері болып табылады.
Әлеуметтік қамсыздандыру түрлерінің алуан түрлілігін әлеуметтік
қамсыздандыру құқығын мемлекеттік бюджеттен тікелей қаржы бөлу есебінен
мемлекеттік органдардың қарттармен жұмысқа қабілетсіздерді қамтамасыз ету
ретінде ғана сипатталып қоймайды. Кең мағынасында әлеуметтік қамсыздандыру
азаматтарды қартайғанда және еңбекке қабілетсіз болған жағдайда
қамтамасыздандырумен аналар мен балаларға қамқорлық жасаумен азаматтарды
сауықтырудың профилактикадан өткізудің және олардың еңбекке қабілеттігін
қалпына келтірудің маңызды құралдары ретінде медициналық қызмет көрсетумен
және емдеумен байланысты мемлекет жүргізіп немесе қолдап отырған белгілі
бір әлеуметтік экономикалық шаралардың жиынтығын сипаттайды. Әлеуметтік
қамсыздандыру жөніндегі құқықтық қатынастар өздеріне қатысты емес мән-
жайлар бойынша әлеуметтік қорғауға мұқтаж азаматтардың қартайған еңбекке
қабілетсіз өзге де табысы аз және әлеуметтік жағынан хал-сипаттарын
материалдық жағынан қамтамсыз ету және әлеуметтік қызмет көрсету жөніндегі
қатынас. Мұнда азаматтарға зейнетақылық төлем, жәрдемақылар, өтемдер немесе
әлеуметтік қызмет көрсету нысанында белгілі бір ақшалай төлемдер алуға
субъективтік құқық берілген. Ал тиісті мемлекеттік немесе өзге де орган
осындай төлемдерді төлеуге немесе әлеуметтік қызметтер көрсетуге заң
жағынан міндетті болады.
Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының негізгі жүйесіне мыналар жатады:
1. Қамсыздандырудың жалпыға бірдейлігі.
2. Оның түрлерінің жан-жақтылығы және алуан түрлілігі.
3. Азаматтардың әлеуметтік қамсыздандыруға құқықғын қорғау.
4. Мемелекеттік бюджет және өзге де түсімдер есебінен қамсыздандыру.
5. Еңбек үлесінің мөлшерінің мұқтаждық себептеріне және өзге де
әлеуметтік маңызы бар факторларға байланысты әлеуметтік қамсыздандырудың
жағдайлары мен деңгейлерін саралау.
6. Еңбекке қабілетті жастағы әрбір азаматтың зейнетақыны жинақтауды
қалыптастыруға міндетті түрде қатысады.
7. Әрбір азаматтың ерікті қосымша зейнетақылық қамсыздандыру құқығы.
Аталған принциптерді жүзеге асыру өзін әлеуметтік мемлекет деп
жариялаған Қазақстан секілді кез келген мемлекеттің әлеуметтік саясаттың
кемелдігі мен экономикалық жағынан дамығанын айқындайды. Әлеуметтік
қамсыздандыру қатынастарын жіктеу негізіне алынған өлшемдеріне байланысты
былай бөлінеді:
1. Қамсыздандырудың жекелеген түрлері бойынша құқықтық қатынастар:
а). Зейнетақылық ( ынтымақтастық және жинақтау зейнетақы түрі)
ә). Жәрдемақылар мен өтемдік төлемдер бойынша (уақытша еңбекке
қабілетсіздік бойынша жәрдемақылар, мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар,
әлеуметтік мемлекеттік жәрдемақылар)
б). Әлеуметтік қызмет көрсету бойынша (мүгедектерді кәсіптік оқыту
және еңбекке орналастыру)
2. Мерзімдер бойынша:
а). Белгісіз мерзімге қолданылатын мерзімді құқықтық қатынастар
(қарттар мен мүгедектерді интернат үйлерінде ұстау, зейнетақылық құқықтық
қатынастар)
ә). Белгілі бір мерзімге қолданылатын мерзімді құқықтық қатынастар
(мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар, асыраушысынан айырылған жағдай
бойынша төленетін жәрдемақылар, мүгедектік бойынша)
б). Міндетті бір мәрте орындаумен тоқтатылатын құқықтық қатынастар
(бір жолғы жәрдемақылар, протездеу).
3. Заңдық фактілерді анықтау және дауларды қарау жөніндегі іс жүргізу
құқықтық қатынастар әлеуметтік заңдарының құқықтық қатынастарының
ерекшелігі сол олар әдетте, мынадай күрделі заңдық құқықтарынан туындайды:
а). Заңдық фактілер (зейнеткерлік жас, еңбекке қабілетсіздік,
асыраушысынан айырылу)
ә). Оған не адамның өз қалауын білдіруі
б). Құзіретті органның қамсыздандыру түрін тағайындау туралы фактісі.
Еңбек өтілімі – азаматтың қоғамдық өндірістегі ақы төленетін қоғамдық
пайдалы қызметінің ұзақтығы, сондай-ақ заңмен теңестірілген құқық белгілі
бір заңдық салдарларды сонымен байланыстыратын қызмет.
Еңбек өтілімінің 3 түрі бар:
1) жалпы;
2) үздіксіз;
3) арнаулы.
Жалпы еңбек өтілімі – бұл жұмысшының немесе қызметкер ретіндегі
жұмыстың жиынтық ұзақтығы немесе соған тең келетін басқа қызмет түрімен
айналысу.
Үздіксіз еңбек өтілімі – жұмыста жол беруге болатын белгіленген тектік
мерзімнен асатын үзіліс жасалмаған, қызметкердің ұйымдардағы жұмысының және
заңда көрсетілген қызметінің ұзақтығы.
Арнаулы еңбек өтілімі – белгілі бір кәсіп бойынша, белгілі бір еңбек
жағдайындағы экономиканың белгілі бір саласындағы жұмыстың ұзақтығы.
Еңбек өтілімі – әлеуметтік қамсыздандырудағы заңдық фактілер ретінде
түрлі роль атқарады. Зейнетақылық және өзге де құқықтық қатынастардың пайда
болуын туғызады.
Әлеуметтік қамсыздандыру – еңбек етуге қабілетсіз адамдарды
материалдық және тұрмыстық жағынан қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік
шаралар жүйесі.
Зейнетақы – азаматтарға белгілі бір жасқа толғанда, мүгедектігіне
байланысты, асыраушысынан айырылғанда, арнулы қызмет атқарған жылдар үшін
заңнамада көзделген басқа да реттерде берілетін тұрақты ақшалай төлемақы.
Зейнетақы жинақтаушы зейнетақы қорлары есебінен төленеді. Қазақстан
Республикасында зейнетақыны тағайындау және төлеу тәртібі Қазақстан
Республикасы Конституциясы негізінде және Қазақстан Республикасы Қазақстан
Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңымен басқа да Заң
актілерімен айқындалады.
Зейнетақы қоры – зейнетақы төлеуге арналған мақсатты зейнетақы қоры
қаражаты салымшылардың міндетті және ерікті зейнетақы жарналары жұмыс
берушілердің жеке еңбек қызметімен айналысушы азаматтардың міндетті
сақтандыру жарналары есебінен құралады.
Қазақстан Республикасының азаматтары Қазақстан Республикасы Заңдарында
белгіленген тәртеппен зейнетақымен қамсыздандырылуға құқылы. Қазақстан
Республикасының аумағында тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар,
егер заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, Қазақстан
Республикасының азаматтарымен бірдей зейнетақымен қамсыздандырылу құқығын
пайдаланады. Зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңдар Қазақстан
Республикасы Конституциясына негізделеді және Зейнетақымен қамсыздандыру
туралы Заңнан, Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік актілерінен
тұрады.
Егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартта Зейнетақымен
қамсыздандыру туралы Заңнан өзгеше ережелер белгіленсе, халықаралық
шарттың ережелері қолдданылады.
Мемелекет 1998 жылғы 1 қаңтарға дейін зейнеткерлікке шыққан
азаматтарды зейнетақы төлемдерінің бұрын белгіленген мөлшерін сақтай
отырып, зейнетақымен қамсыздандыруға кепілдік береді. Зейнеткерлік жасына
жеткен және Зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңның 9 бабының 1
тармағына сәйкес өзі зейнеткерлік жасқа жеткенге дейін 1998 жылы 1
қаңтардан кеін қалған мерзімнің кемінде төрттен үшіне тең кезең ішінде
жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарын төлеген
азаматтарға, егер зейнетақы мөлшері заң актілерімен белгіленген ең төмен
зейнетақы мөлшерінен төмен болса, тиісті қосымша төлемдер түрінде
мемлкеттік әлеуметтік жәрдемақы беріледі.
1997 жылғы 20 маусымындағы Қазақстан Республикасында Зейнетақымен
қамсыздандыру туралы Заңына сәйкес зейнетақымен қамсыздандыру үш түрге
бөлінеді:
1. Мемлекеттік (зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталықтан)
2. Мемлекеттік емес (жинақтаушы зейнетақы қорынан)
3. Әскери қызметшілерге еңбек сіңірген жылдары бойынша.
Мемлекет 1998 жылғы 1 қаңтарға дейін зейнетке шыққан азаматтарға
зейнетақы төлемдерінің белгіленген мөлшерін сақтай отырып, зейнетақымен
қамсыздандыруға кепілдік береді. Зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңда
зейнетақы термині деп орталықтан (зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік
орталықтан) жинақтаушы зейнетақы қорына, әскери қызметшілер, ішкі істер
органдарының қызметкерлері үшін тиісті қызметтерді ұстауға көзделген
қаражат есебінен төленетін зейнетақы төлемдерінің жиынтығын білдіреді.
Орталықтан зейнетақы төлемдерін тағайындау туралы арыз зейнетақы төлемдерін
есептеу үшін қажетті стажы мен табысын растайтын құжаттармен қоса азаматтың
тұрғылықты жері бойынша халықты әлеуметтік қорғау органына беріледі.
Орталықтан зейнетақы төлемдерін тағайындауды халықты әлеуметтік қорғау
органы Қазақстан Республикасы заңдарында белгіленген тәртіппен жүргізеді.
Халықты әлеуметтік қорғау органы зейнетақы тағайындау мәселелері
бойынша түсіндірме беруге және азаматтардың тиісті құжаттарды рәсімдеуіне
көмек көрсетуге міндетті.
Орталықтан зейнетақы төлемдерін тағайындауға арналған құжаттарды
қарауды халықты әлеуметтік қорғау органы құжаттар табыс етілген күннен
бастап, он күн мерзімнен кешіктірмей жүзеге асырады. Халықты әлеуметтік
қорғау органы тиісті шешім шығарылғаннан кейін бес күннен кешіктірмей, бұл
туралы арыз берушіге хабарлайды. Орталықтан зейнетақы төлемдерін
тағайындаудан бас тартылған жағдайда халықты әлеуметтік қорғау органы бас
тартудың себептерін жазбаша түрде негіздеп, табыс етілген құжаттарды арыз
берушіге қайтаруға міндетті. Халықты әлеуметтік қорғау органы шешіміне сот
тәртібімен шағымдануға болады. Орталықтан зейнетақы төлемдері зейнетақы
тағайындауға өтініш берілген күннен бастап тағайындалады. Арыз бен қажетті
құжаттарды халықты әлеуметтік қорғау органына бір мезгілде берген күн
орталықтан зейнетақы төлемдерін тағайындауға өтініш берген күн болып
есептеледі.
Орталықтан төленетін зейнетақы төлемдерін толық көлемде есептеу
Зейнетақымен қамсыздандыруы туралы Заңның 14 бабына сәйкес белгіленетін
орташа айлық кірістің елу пайызы есебінен жүргізіледі. Орталықтан төленетін
зейнетақы төлемдерінің мөлшерін есептеу жұмыста болған үзілістерге
қарамастан, қатарынан кез-келген үш жыл жұмыс үшін орташа айлық табысы
негізге алынады. Орталықтан төленетін зейнетақы төлемдерін есептеуге
арналған табысқа еңбекке ақы төлеудің барлық түрлері және тізбесін
Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейтін өзге де табыстар енгзіледі.
Зейнетақы төлемдерін есептеу үшін үш жылғы жұмыс ішіндегі табыс қатарынан
отыз алты күнтізбелік айдағы жұмыс ішіндегі табыстың жалпы сомасын отыз
алтыға бөлу арқылы анықталады. Орталықтан төленетін зейнетақы төлемдерін
есептеуге арналған табыс тиісті жылға арналған Республикалық бюджет туралы
заңда белгіленетін он бес еселенген айлық есептік көрсеткіштен аспауға
тиіс.
Орталықтан зейнетқы төлемдерін тағайындау былай жүргізіледі:
1998 жылғы 1 қаңтардан бастап, ерлерге - 61 жас, әйелдерге - 56жас;
1998 жылғы 1 шілдеде ерлерге – 61,5 жас, әйелдерге – 56,5 жас;
1999 жылғы 1 шілдеде ерлерге - 62 жас, әйелдерге - 57жас;
2000 жылғы 1 шілдеде ерлерге – 62,5 жас, әйелдерге – 57,5жас;
2001 жылғы 1 шілдеде ерлерге - 63 жас, әйелдерге - 58жас.
1949 жылғы 29 тамыздан бастап, 1963 жылғы 1 шілдеге дейін кемінде 10
жыл төтенше және барынша көп радиациялық қатерлі өңірде тұрған азаматтардың
Семей-ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтардың салдарынан зардап
шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы заңына сәйкес зейнетақы
тағайындауына құқығы бар. Еркектер кемінде 25 жылдық жалпы жұмыс стажы
болған кезде 50 жасқа толғанда, әйелдер кемінде 20 жыл стажы болған кезде
45 жасқа толғанда, селолық жерлерде тұратын 5 және одан да көп балаларды
туып оларды сегіз жасқа дейін тәрбиелеген әйелдер50 жасқа толғанда, аталған
зейнетақы жасын 1998 жылғы 1 шілдеден бастап, жыл сайын 6 айға өсіре
отырып, тұтас алғанда, 3 жылдан асырмай жасы бойынша зейнетке шығуға құқығы
бар.
Мемелкеттік жинақтаушы зейнетақы қоры дегеніміз – белгіленген
тәртіппен салымшылардың міндетті зейнетақы жарналарын жинайтын және
зейнетке шыққандарға зейнетақы төлемдерін төлейтін, сондай – ақ зейнетақы
активтерін қалыптастыру жөніндегі қызметті жүзеге асыратын, оларды бағалы
қағаздарға, банктердің депозиттеріне, халық қаржы ұйымдарының бағалы
қағаздарына инвестициялайтын заңды тұлға. Құрылтайшысы Үкімет болып
табылатын Жабық Акционерлік Қоғамы нысанында құрылады.
Қазақстан Республикасы Зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңының 22
бабына сәйкес жинақтаушы зейнетақы қорларынан зейнетақы төлемдері жеке
зейнетақы шоттарында жинақталған зейнетақы қаражаты бар алушыларға алушының
жеке басын куәландыратын құжаты болған жағдайда төленеді. Жинақтаушы
зейнетақы қорларынан зейнетақы төлеуді жүзеге асыру тәртібін Қазақстан
Республикасы Үкіметі белгілейді және ол Бұқаралық ақпарат құралдарында
жарияланады. Жинақтаушы зейнетақы қорларынан төленетін зейнетақы
төлемдеріне салық заңдарына сәйкес салық салынады. Жинақтаушы зейнетақы
қорының зейнетақы активтері:
1. Зейнетақылық жарналармен жинақтаушы зейнетақы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Әлеуметтік саясаттың теоретико - әдістемелік аспектілері.
1.1 Әлеуметтік саясаттың мәні мен типологиясы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Әлеуметтік саясаттағы мемлекеттің ролі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2 Өмірдегі халықты әлеуметтік қорғауды ұйымдастыру
2.1 Әлеуметтік қорғау – зейнетақымен қамсыздандыру.
... ... ... ... ... ... ... .17
2.2 Халықты жұмыспен
қамту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...24
2.3 Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауынан ... ..34
2.4 Балалы отбасыларға берілетін мемлекеттік
жәрдемақылар ... ... ... ... ... 35
2.5 Мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша, жасына
байланысты берілетін мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар ... ... ... ... .37
3 Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саясаттың қалыптасу кезеңі.
3.1 Өтпелі кезеңдегі әлеуметтік саясаттың
басымдықтары ... ... ... ... ... ... ... 41
3.2 Жаһандану процесіндегі әлеуметтік саясаттың
ерекшеліктері ... ... ... ...45
3.3 Қазіргі таңдағы әлеуметтік саясаттың негізгі
басымдықтары ... ... ... ... 49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 59
КІРІСПЕ
Әлеуметтік саясат – аштық, қуаңшылық, ауру, табиғи және техногенді
апаттар мен демографиялық жарылыстардың салдарын жою немесе қалпына
келтіруге мемлекеттік кепілдік беруде және әлеуметтік араздықты азайту,
өмір сүру деңгейін қалпына келтіру мен оның сапасын арттыру бағытында
материалдық байлықтарды және ұйымдастырушылық күштерді қайта бөлуде,
сонымен қатар өмір сүру салтын реттеуде қоғамдық өмірде белгілі бір
теңдікке жету болып табылады.
Қазақстан мүше болып табылатын Халықаралық Еңбек Ұйымның
анықтауы бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі мынадай шаралар кешенін қамтиды:
- тұрақты, ақылы еңбекке ынталандыру;
- негізгі әлеуметтік қатерлердің алдын алу, ал ол туындаған жағдайда
әлеуметтік сақтандыру тәсілдері арқылы сол қатерлердің салдарынан
айырылған табысының бір бөлігін қалпына келтіру;
- халықтың әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатыспайтын әлсіз топтарына
арналған әлеуметтік көмек тәсілдері;
- азаматтардың білім және медициналық көмек сияқты негізгі құқықтар мен
қызметтерге қол жеткізуі;
Әлеуметтік қорғау жүйесінің сандық көрсеткіштері экономикалық даму
деңгейімен анықталса, ал адамдар арасындағы ынтымақтастық, мемлекеттік
институттардың дәрежесі мен еңбекке ынталандыру деңгейі таңдалған
әлеуметтік - экономикалық модельмен өзара байланысты болады.
Толық ынтымақтастыққа негізделген жүйеде жарна мен төлемнің арасында
өзара байланыс болмайды және төлем алу құқығы қатерлі жағдай орын алған
сәттен туындайды да оның деңгейі адамның жүйеге қосқан үлесіне тәуелді
болмайды. Қаржыландыру бүкіл салық төлеушілер мойына түседі де әлеуметтік
қорғау жүйесінен төлем алу құқығына барлық азаматтар ие болады. Мұндай
жүйеде табыстарды қайта бөлу тетігі және қаржыландырудың бір көзі
мемлекеттік бюджет болып табылады, ал реттеуші ретінде мемлекет әрекет
етеді.
Толық ынтымақтастыққа негізделген жүйеде барлық азаматтарға әлеуметтік
қорғаудың бірдей, әдетте ең төменгі деңгейін ұсынады.
Шектеулі ынтымақтастыққа негізделген жүйеде төлемдерді алу құқығы
адамның жарнасына байланысты болады. Әдетте, мұндай жүйе еңбеккерлер мен
жұмыс берушілердің аударымдары есебінен қаржыландырылады, ал жарнасына
қарай төлемдерді алу құқығына, аударымдар жасаған азаматтар ғана ие болады.
Мұндай жүйелер, әдетте халықтың белгілі бір тобын, мысалы, ресми жұмыс
істейтін еңбеккерлерді немесе белгілі бір еңбек ұжымының еңбеккерін
әлеуметтік қорғаудың қосымша көзі болып табылады.
Бұдан басқа, ынтымақтастық белгісі жоқ, әр азамат өмірдегі қатер
жағдайына қаражатты дербес жинайтын әлеуметтік қорғау жүйелері де бар.
Тәуелсіздік алған соң Қазақстан қоғамдық өмірдің ұйымдастырылуының
жаңа бағытына түсті. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы кешегі,
қазіргі және болашақтағы басымдықтары мен мүмкіндіктерін ескере отырып,
әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етуге арналған ынтымақты және
дербестеңдірілген жүйелердің міндетті және ерікті сақтандырудың
элементтерін қамтитын аралас жүйеге көшті.
Сондықтан, әлеуметтік саясат өз мәні бойынша саяси жүйенің маңызды
бейімделуші механизмі болып табылады. Нақты саяси жүйенің тұрақтылығы мен
стратегиялық беріктілігі елеулі мөлшерде мемлекеттік саясаттың қай
тұжырымдамалық бағытын таңдағанына байланысты болады.
Жұмыстың негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік
саясаттың ерекшеліктерін анықтау, таразылау, сараптау және ғылыми тұрғыдан
талдау жасау болып табылады. Сондай –ақ, өмірдегі халықты әлеуметтік
қорғау, яғни зейнетақымен қамсыздандыру, халықты жұмыспен қамту, Елбасы
Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы, балалы отбасыларға
берілетін мемлекеттік жәрдемақылар, мүгедектігі бойынша, асыраушысынан
айырылу жағдайы бойынша, жасына байланысты берілетін мемлекеттік әлеуметтік
жәрдемақылар бойынша сараптамалар жүргізілді.
1 Әлеуметтік саясаттың теоретико-әдістемелік аспектілері.
1.1 Әлеуметтік саясаттың мәні мен типологиясы.
XX ғасыр кез келген мемлекеттің ішкі саясатының негізгі бағыттарының
бірі – әлеуметтік саясат болатынын көрсетті. Әлеуметтік саясаттың маңызды
міндеті қоғамдық өмірде белгілі бір теңдікке жету болып табылады:
- аштық, қуаңшылық, ауру, табиғи және техногенді апаттар мен
демографиялық жарылыстардың салдарын жою немесе қалпына келтіруге
мемлекеттік кепілдік беру;
- әлеуметтік араздықты азайту, өмір сүру деңгейін қалпына келтіру мен
оның сапасын арттыру бағытында материалдық байлықтарды және
ұйымдастырушылық күштерді қайта бөлу;
- өмір сүру салтын реттеу (салық, құралдар және т.б) 1.
Әлеуметтік саясатты құрғанда мемлекеттің алдында ең алдымен шешуді
қажет ететін әлеуметтік міндеттер немесе басымдықтар туралы сұрақ тұрады.
Мұны таңдау азаматтық құқықтар, әлеуметтік қажеттіліктер мен сұраныстарды
қанағаттандыру үшін күрес сияқты әлеуметтік саладағы мемлекет саясаты
тұжырымдамалары арасындағы қысым мен кеңістікте жүреді.
Жақсы өмірге деген азаматтық құқықтың белсенділігі қоғам өмірін
ұйымдастырудың түрлі концентрацияларын өмірге әкелді. Кейбіреулері шындыққа
сай келмей жойылды, басқалары кейбір мемлекеттің ішкі саясатын көптеген он
жылдықтар бойы анықтап, XX ғасыр азамат қоғамының дамуында маңызды роль
атқарды. Біздің пікірімізше, қоғамдық өмірдің ұйымдастырылуының негізгі үш
тұжырымдамасын бөліп көрсетуге болады:
1. Мемлекеттің Түнгі күзет - концепциясы.
2. Мемлекеттің Жалпыға ортақ қайырымдылық - концепциясы.
3. Мемлекеттің Коммунистік- концепциясы.
Мемлекеттің Түнгі күзет тұжырымдамасы консерватизм мен либерализмнің
өзіндік қоспасы болып табылады.
Көптеген зерттеушілер кедергі мен нәтижелік тұрғысынан мемлекеттік
реттеудің тиімсіздігінің үш жеке дара себептерін бөліп көрсетеді.
Біріншіден, мемлекет белгілі бір әлеуметтік саяси мақсатқа жету
барысында басқа белгілерден шығып, мұнда мемлекет пен нарықтық ойын ережесі
арасында қайшылық пайда болады. Бұл жерде қайшылық мемлекеттік сектордың өз
ішінде пайда болады.
Екіншіден, мемлекеттік реттеуге жауап ретінде ерекше мүдделері бар
түрлі топтардың қысым жасауы салдарынан, мемлекет саясаты күшті топтың
мүдделерінің көрінісі болып қалады. Мұндай жағдайда мысалға, мемлекет және
кәсіподақтар қысымына тым көнбіс болып қалады. Шындығында мемлекет үлкен
бизнестің мүддесіне қызмет етеді, ал қоғамдағы саяси билік ірі қаржы -
өндірістік топтың экономикалық билігімен тығыз байланыста болып қалады.
Үшіншіден, мемлекеттік реттеу кезінде бюрократиялық құрылымдар
кеңейіп, мемлекеттік органдардың қызметі сәйкессіздік пен қарама-қайшылыққа
ұласады. Мемлекеттік аппарат әкімшілік автономдығын көрсете отырып, өзін-
өзі бекіту мен шенеуніктік басымдылықты кеңейту мүддесін көздейтін жеке
даму логикасын қалыптастырады. Қызметтік әлеуметтеңдіру тұжырымдамасына
сай әлеуметтік саясат жүргізу барысында нарықтық экономиканы сақтай отырып,
кірістің теңсіздігі мен жұмыссыздықтың өсуін болдырмауға тырысады. Осы
мақсатта ол әлеуметтік қаматамасыз ету жүйесін қайта қарастырады.
Кәсіпорындар тиімді өндірісті қамтамасыз етуге арналған. Әлеуметтілікке
бағытталған экономикалы мемлекеттерде әлеуметтік жағдайы әлсіз тұрғындарға
жекелеген көмек жүйесімен қоса, еңбек нарығында да белсенді саясат
жүргізіледі, яғни жұмысшыларды қайта дайындау, жұмыс табуға көмектесу,
қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру және жаңа жұмыс орынын ашуды жетілдіру.
Әрине, еңбек нарығында осындай белсенді мемлекеттік саясат жүргізу
әрқашан оның мүміндіктерімен сәйкеседі және тиімділігі әр елдегі нақты
саяси және әлеуметтік - экономикалық факторларға тәуелді болады.
Коммунистік қоғамда әлеуметтік саясат мемлекеттің Түнгі күзет
тұжырымдамасы қарама-қарсы түрі және Жалпыға ортақ қайырымдылық
концепциясынан біршама өзгеше болады.
Дәстүрлі либералды - консервативтік және кейнсиандық теориялармен
қатар, ХІХ-ХХ ғасырларда коммунистік-социалистік даму жолы концепциясы
өмірге келді.
XIX ғасыр келесі қоғам дамуының альтернативті теориясы ретінде пайда
болып, тіпті XX ғасыр бұл тұжырымдама әлемнің көптеген елдерінің тағдырында
негізгі роль атқарды. Батыс капитализмінің ішкі өзгерістері XX ғасыр
әлемдік дамудың негізгі бағттарындағы өзгерістер біршама деңгейде
марксистік сын мен коммунизмнің нақты тәжірибесінің әсерімен жүзеге асты.
Бұл онда тек жаман ғана емес жақсы да бастаулардың болғанын дәлелдейді.
Теориялық тұрғыдан марксизм коммунизмнің ғана емес социал-демократияның да
қайнар көзі болды.
Социалистік жүйе күшті нысанында мемлекеттік патернализм саясатын
толықтай және жартылай қайталады. Әлеуметтік саладағы мемлекеттің қызметі
барлық тұрғындарға қатысты Әкелік қамқорлыққа ұласты. Социализм
жағдайында мемлекеттік патернализм саясаты өзіне тұтастай әлеуметтік-
экономикалық және ұйымдастырушылық-техникалық шаралар жүйесін қамтиды. Бұл
қоғамда экономикалық өсу темпін тоқтатқан әлеуметтік жатып ішерлерді
туғызды. Әлеуметтік сыбайластық идеясын жүзеге асыру туралы сөз де болған
жоқ.
Дамудың социалистік жүйесінде еңбекақы төмен деңгейде болды, алайда
еңбеккерлер кәсіпорындармен көрсетілген кең әлеуметтік қызметтерді
пайдаланды. Жұмысқа қабілетті тұрғындар толық жұмыспен қамтылды және
жұмыстан шығарудан кепілдендірді. Мұнда кіріс иерархиясы физикалық
еңбектегі жұмысшылардың пайдасында болды және олар ақылы еңбегімен
айналысатындардан көп жалақы алды.
Әлеуметтік әділдік қағидасы қоғамның барлық мүшелеріне өз
мүмкіндіктерін жүзеге асыру мен өмірлік қажеттіліктерін қанағаттавдыруға
тең мүмкіндіктер жасау қажеттігін көздейді. Адамдардың және олардың
бірлестіктерінің қоғамнан оның институттарынан алатын сыйақылары олардың
істеріне, өмір сүру сипатына, әрекеттеріне тең, сәйкес болуы керек. Алайда
шаруашылық жүргізудің социалистік жүйесінде әлеуметтік теңдік қағидасы көп
жағдайда қоғам мүшелерін еңбек нәтижесімен тең қамтылу салдарынан кез-
келген шаруашылық ұмтылыстарды жойып, әлеуметтік жатып ішерлерді көбейтті.
Әрине, өмірге әлеуметтік теңдік қағидасын еңгізе отырып, социализм
идеологиясы Нәтижелердің теңдігі тұжырымдамасымен де қаруланды, бұл
әлеуметтік теңсіздікті болдырмау үшін мемлекет пен жүргізілетін қайта
үлестірудің ерекше нысанын көздеді. Сонымен қоса, классикалық Нәтижелердің
теңдігі тұжырымдамасында қажет жағдайда әлеуметтік теңдікке жету үшін
мемлекетке салық арқылы үлесті қайта бөлу міндеті жүктелді. Социалистік
жүйеде осы мақсатқа жету үшін тұрғындардың негізгі бөлігінің еңбек ақысын
теңестіретін Жалпыға ортақ теңестіргіш жүйе қолданылады 3.
Белгілі мөлшерде жоспарлы экономика нарықтыққа қарағанда біршама әділ
болды. Мысалы, кіріс айырмашылықтары нарықтық экономикалы елдерден
қарағанда біршама аз болды. Алайда, ұрандалған әлеуметтік теңдік идеалы
Номенклатура деген атпен белгілі үстем таптың пайда болуы мен енуіне
кедергі келтірмеді. Қоғамның басқа бөлігі үшін әлеуметтік әділдік өте төмен
деңгейдегі жалпыға ортақ теңестіргіш болды. Көпшілік жұмысшы тұрғындардың
кірісі өте аз болды. Әсіресе, қызмет саласындағы жұмысшылардың жалақысы мен
зейнетақысы 4.
Социалистік қоғам таптық және әлеуметтік біркелкілік пен төмен
мүліктік өзгешелік және кірісті бөлудегі теңсіздіктің жоқтығымен
сипатталды. Мүліктік өзгешеліктер орын алса да, табыс теңсіздігінің нақты
көлемі қоғамдық санада көрініс таппады. Бұған байланысты ұсқынсыз Жалпыға
ортақ теңдік құр сөз болып қала отырып, қоғамға жоғарыдан танылған
идеологиялық аңыз емес, обьективті шындықтың бір бөлігі ретінде қабылданды.
Қоғамның абсолютті көп бөлігіне мұндай теңдік елеулі әлеуметтік
құндылықтардың бірі болып табылатын.
Зерттеушілер бір-бірінен әлеуметтік қызмет көрсетуде мемлекеттің
нарықтық жанұя мен азаматтық қоғамның қатысу деңгейімен ерекшеленетін
негізгі төрт әлеуметтік үлгісін бөліп көрсетеді. Бұл континентальді,
норзиялық британдық және Жерорта теңіз үлгілері болып табылады.
Социалистік елдердің әлеуметтік үлгісі көп жағдайда континентальді
және норзиялық үлгілерге келеді. Алайда, социалистік үлгі еуропалықтан
әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етуде азаматтық ұйымдарды жібермеуімен
ерекшеленді. Сондықтан, діни ұйымдар, кәсіподақтар ерікті қоғамдастықтардың
әлеуметтік қызметті қамтамасыз етуші ретіндегі ролі жоғары.
Социалистік пен континентальді, норзиялық үлгілері әлеуметтік
саясатындағы елеулі айырмашылық – бұлардың кейінгісі байлықты кедейлердің
пайдасына қайта бөлуге тырысса, біріншісі өнім мен қызметті әлеуметтік
теңдікті сақтай отырып бөлумен айналысты. Басқаша айтқанда, нарықтық
экономикалы елдердің әлеуметтік моделі кедейшілік деңгейін түсіру мен
теңдік мүмкіндіктеріне жету жолында байлықты әділ үлестірді. Бұдан өзгеше
социалистік үлгідегі Жаңа адам жасауға тырысты, яғни, әркімнен мүмкіндігі
келгенше алып, әркімге қажетінше беруді ойластырды. Мұнда тұтыну саласымен
қоса өндіріс нәтижесіне әлеуметтік тәуелділік те болды. Сондықтан, мәселені
талдау нәтижесінде біз келесі қорытындыға келдік, әлеуметтік саясат өз мәні
бойынша, саяси жүйенің маңызды бейімделуші механизмі болып табылады. Нақты
саяси жүйенің тұрақтылығы мен стратегиялық беріктігі елеулі мөлшерде
әлеуметтік саясаттың қай тұжырымдамалық бағытын таңдағанына байланысты
болады. Біз әлеуметтік саясаттың келесі түрлі қоғам өмірін ұйымдастыру
тұжырымдамаларына негізделген түрге жүктеуді ұсынамыз.
Әлеуметтік саясатта Түнгі күзет мемлекеті тұжырымдамасы келесіні
көрсетеді:
- Шектен тыс антиэтатизм идеясын және индивидтіктің шексіз
еркіндігін, мемлекеттік реттеудің социалистік және кейнсиандық
әдістерінің тиімсіздігін,
- мемлекет- адам еркіндігі үшін құртушы болатын анархияны болдырмау
немесе сақтандыру мақсатында әлеуметтік қатынастарды реттеуші
екендігін,
- нарық заңдылықтары бойынша әділ үйлестіру қағидасын жүзеге асыру
соңғысы әлсіз болып қалатын сирек жағдайда кездесетіндігін,
- әлеуметтік шектеу саясаты, яғни кез-келген мемлекеттің әлеуметтік
жоспары тек ұлттың көтерілуі ғана емес, сондай-ақ экономиканың құлдырауына
да әкелетіндігін көрсетеді 5.
Ал, әлеуметтік саясаттағы Жалпыға ортақ қайырымдылық мемлекеті
тұжырымдамасы келесіні көрсетеді:
- Қазіргі заманғы мемлекет бейтарап Жіктен жоғары күш болып
табылады. Қоғамның барлық бөлігінің мүддесін көздейді,
- мемлекет кірісті бөледі. Әлеуметтік теңсіздікті жұмсартады,
- мемлекет қызметін реттейтін әлеуметтік және институционалдық
реформалар арқылы жеке кәсіпкерліктің қоғам мүддесіне бағынуы,
- жүйені түпкілікті өзгертуге мүмкін күшті әлеуметтік жарылыстың
алдын алатын және әлеуметтік қайшылықтың өсуін бәсеңдететін котализатор
ретінде реформаның икемдегіш механизмі,
- тұрғындардың әлсіз бөлігіне жекелеген көмек жүйесімен қоса, еңбек
нарығындағы жұмысшыларды дайындау, жұмыс табуға көмектесу қоғамдық
жұмыстар ұйымдастыру және жұмыс орынын ашуды жеңілдету сияқты белсенді
саясат.
Әлеуметтік саясатта Коммунистік қоғам тұжырымдамасы мынаны
көрсетеді:
- Меншікті мемлекеттеңдіру;
- Кірісті тең бөлу;
Мемлекеттік сектордағы кепілдендірілген тұрғындарды жұмыспен қамту мен
айырмашылығы аз жалақы есебінен әлеуметтік теңдікке жету;
- Мемлекеттік қамқорлық саясатын шектен тыс нысанында толық және
жартылай қайталау; .
- Кәсіпорындардың еңбеккерлерге көптеген әлеуметтік қызметтер
көрсету; Жіктік және әлеуметтік біркелкіліктің жоғары деңгейі әлеуметтік
теңдікті сақтау мақсатындағы тауармен қызметі нарықтан тыс бөлу;
Әлеуметтік қамтамасыз ету мен жұмыспен қамтуға кепілдік берумен,
қоғамдағы билікті толығымен мемлекеттің иеленуі.
1.2 Әлеуметтік саясаттағы мемлекеттің ролі.
Қазақстандағы саяси жүйенің жаңа сапаға өту мәселесі таңдалған даму
бағытын тексеруде елеулі теоретико-әдістемелік және тәжірибелік мүддеге ие
сұрақты қайта құрудың мақсаты-реформаның жетістігі мен кемшілігін,
демократияға өтудегі әлемнің тәжірибесімен салыстырмалы тұрғыдан қарайды.
Терең-тәжірибелік маңызға ие мемлекеттік биліктің жан-жақты ұйымдастырылуы,
өмір сүру жағынан тұрақты саяси жүйе құру туралы сұрақтарды шешу болды.
Қазақстан қоғамын трансформациялау міндетін шешу, өтіп жатқан қоғамдық
қайта құрудың мәнін ашатын теориялық білімімен тығыз байланысты.
Посткеңестік мемлекеттердің тоталитаризмнен демократияға өтуі "ашық
қоғам" қозғалыс процесімен байланысты, себебі бұл термин демократиялық
қоғамды оған тән экономикада, саясатта, мәдениеттегі плюрализм, құқықтық
мемлекет пен азаматтық қоғамның дамыған құрылымын кең сипаттайды.
Шығыс Еуропа елдеріндегі мәселеге қарап, неміс әлеуметтанушысы
Р. Дарендорф былай дейді: "бір жүйеден екіншісіне өту емес. Социализмнен
капитализмге өтудің ешбір мағынасы жоқ. Еркіндікке жол деген – ол жабық
қоғамнан ашық қоғамға өту. Ал ашық қоғам – жүйе емес, тек жақсысын
зерттеудің механизмі. Бірақ та, экономикалық құрылым мен саясат онда
анықталмаған..." 6.
Саяси трансформация мәселесіне мазмұндық әдіс қалыптастыру сәйкесінше
дайын теориялық түсіндермелік аппарат пен тұжырымдамалық көзқарасты қажет
етеді. Поскеңестік елдердің саяси ғылымы формациялық әдістен бас тартты,
себебі бұл капитализмді формациялық бөлу кезінде ашық "кейін қалған"
кезеңін зерттеу міндетін қойды.
"Ашық және жабық" қоғамның екі жақты өзгешелігіндегі қайта құру
процесінің мәнін түсінуге негізделген әдіс неғұрлым толық болып табылады.
"Ашық пен жабық" қоғамның текетірес идеясы британ философы және
әлеуметтанушысы К. Р. Поппердің "Открытое общество и его враги" деген
еңбегінде айтылады. Таза ойшылдық құрылғы бола отырып, К. Поппердің идеясы
барлық елдердің осы идеяға көшу қажеттілігін насихаттады. Бұдан ертерек
пайда болған "ашық қоғам" түсіндірмесі француз философы
А. Бергсонның "Дін мен моральдың екі қайнары" еңбегінде ұсынылды.
Бергсонның ойынша, "ашық қоғам"- адамдарды қанамайтын халықаралық адамдар
бірлестігі, адамгершілік моралі шығармашылық пен жеке тұлға еркіндігі
болатын кемшіліксіз қоғамдық құрылым.
Әлеуметтік-философиялық тұрғыдан "ашық қоғам" түсінігі социалистік
елдердің "жабық қоғамы" мен дәстүрлі типтегі қоғамға қарсы болады.
"Ашық қоғам" идеясына капиталистік және социалистік жүйенің
конвергенция идеясы жанама түрде тоғысқан. "Конвергенция мен ашық қоғам"
идеясының ұқсастығы, әлеуметтік және саяси жүйелердің ғаламдық бір-біріне
әсер етуі түрлі жүйелердің бір-біріне біртіндеп жақындасуына әкеледі деп
жорамалдауға болады. "Ашық қоғам мен конвергенция" идеясының айырмашылығы
осы жақындасудың жолы, нысаны және әдісі туралы ұсыныста. "Ашық қоғам"
идеясы К. Поппер бойынша, батыс демократиясына жақын негізделген, яғни
социалистік елдерге Батыстық тәжірибесі мен жетістіктерін алу керек.
Модернизация түсінігі кең, себебі дәстүрлі қоғамнан индустриалдыға
өтуші елдерде де, индустриалды дәуірден, постиндустриадыға өтетін елдерде
де қолданылды. Саяси ғылымда модернизацияның екі типін көрсетеді:
1. Негізгі, аралас модернизация олардың ішкі дамуының жетістігі
ретінде дамыған елдерге тән.
2. Шағылысқан және қуушы модернизация өмір сүру деңгейі, сапалылығы
бойынша Батыстан кейін қалған елдерге тән.
Модернизацияның классикалық теориясының зерттеу объектісі – бұрынғы
колониалды елдер болды.
Ростоу теориясы бойынша, дамушы елдер оқиғаның жүрісін тездетіп
дамудың биік сатысына жетуге тырысу қажет. Р. Арон Азия, Африка Латын
Америкасы және Жапония сияқты Батыстық жолымен, олардың капиталын,
технологиясын және тәжірибесін пайдаланып дамуға ешкім кедергі жасамайды.
Осындай әдістің негізінде модернизация теориясын ұсынушылар дамыған
мемлекет болуы үшін Азия, Африка, Латын Америкасы елдеріне тек даму
сатысының ретін сақтау жеткілікті деп дәлелдейді.
Осыған байланысты модернизация түсінігінің анықтамасы қалыптасты.
Осындай анықтамалардың бірін Ш. Н. Эйзенштайнд берді: "Модернизацияның
қайнар көзі – бұл әлеуметтік-экономикалық саяси жүйелердің ХVII-ХІХ ғ.ғ.
Батыс Еуропа мен Солтүстік Америка дамыған түрге қарай өзгеру процесі,
кейін Еуропаның басқа да елдеріне таралды, ал ХІХ-ХХ ғ.ғ. Оңтүстік Америка,
Азия, Африка континеттеріне тарады" 8.
Осы тұрғыдан модернизация "ашық қоғамға" өтудің құрамдас бөлігі болып
табылады.
Саяси модернизация тұжырымдамасы бір саяси режимнен басқасына өтуді
талдайтын негізгі саяси даму теориясы болып табылады 9.
Батыстың экономикалық әдебиеттерінде социалистік елдердегі нарықтық
реформалар көбінесе "трансформация" деп аталады, яғни орталықтандырылған
жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту. Мұнда жетілдіру емес,
нарықтық реттеу мен жекеменшік басым мүдделі жаңа жүйеге ауысу туралы
айтылады 10.
Кең түрде трансформация мен модернизацияның өзгешелігі туралы ұғым
мынандай: "саяси даму тұжырымдамасының негізгі мәні – тоталитаризм мен
авторитаризмнен демократияға өту бағыты, сипаты мен қайнар көзіне берілсе,
трансформация ұғымында өтіп жатқан немесе біткен қайта құру процесінің
мазмұны туралы сөз болады, яғни саяси модернизация түсінігінде ерекше
белгілері бойынша режимдердің ауысуын талдау, бақылау" туралы сөз болады.
Посткеңестік саяси жүйелердің ауысуы саяси экономикалық, мәдени
процестердің біркелкі емес өтуімен сипатталатын қоғамда болды. "Өтпелі
кезең", "транзиттік қоғам", "өтпелі жүйе", "өтпелі саяси процесс", "өтпелі
мемлекеттілік" деген түсініктерге анықтама беру мәселесі туады.
Өтпелі кезең деп, нені анықтау керек дегенде қиындық туады.
Қазақстандық қоғамда саяси жүйенің эволюциясының көрсеткіші болып табылатын
мемлекеттік құрудың жаңа нысанына өтті. Өтпелі кезеңдегі даму
тұрақсыздығымен ерекшеленетін конвергенциялық саяси жүйе тән 11.
Кең түрде өтпелі кезең деп, тотолитаризмнен тұрақты демократияға
өтетін саяси жүйенің өзгеруі болатын мемлекеттіліктің дамуының
посттоталитарлық кезеңі түсіндіріледі. Профессор С.В. Полениннің пікірінше:
Өтпелі кезең-бұл ... негізінде елдің саяси-экономикалық, әлеуметтік өмір
саласының түпкілікті өзгеруі, маңызды өзгеріске ұшырайтын құқықтық құрылым.
Алайда, осы кезеңнің уақыттық шеңбері өзгермелі және анықталмаған. Зерттеу
барысында жаңа Конституция қабылдаумен өтпелі кезең аяқталады деген
пікірден бас тартуға тура келді. Оның пікірінше: "... өтпелі деп,
Конституциямен жарияланған демократия, мемлекеттің әлеуметтік және құқықтық
сияқты кейбір елдердің базалық қағидалары нақты жүзеге асқан уақыт аралығын
есептеу қажет" 12.
Өтпелі әлеуметтік жүйеге өту процесіне "жеке әлеуметтік бірлестіктер,
мақсат пен әдістерді түсінудегі құрылымдық қайшылықтар мен коллизиялар"
қоса қарастырылуымен сипатталады. Өтпелі жағдайда тұрған қоғам дағдарыстан
жүйені қайта құру жолымен шығуға мәжбүр, өтпелі саяси процестердің
ерекшеліктері көрінген жағдайда кейбір құрылымдық элементтер жойылады.
"Тәжірибеде ескі және жаңа саяси және экономикалық құрылым элементтерінің
әсерлеуі және бірге өмір сүруі байқалады...". Бір саяси және экономикалық
кеңістікте түрлі үлгілерді көздеушілердің қарама-қайшы және бір мезетте
өмір сүру жағдайына өтудің бөлек кезеңдерінде ғана сақталмайды, ол әрқашан
сол жағдайлар мен қайшылықтарда өзін көрсетіп отырды. Өтпелі мемлекеттілік-
осы кезеңде болмай қоймайтын жағдай, себебі "... әкімшілік саяси жүйені
өзгертуде өтпелі кезеңнің негізгі мәселесі қоғамдық-саяси процестерді
реттеуде мемлекеттік институттардың қызметтік маңызын сақтай отырып, оларды
демократиялық институттар мен азаматтарға бағынышты ету болып табылады.
Өтпелі мемлекеттіліктің маңызды мәселесі – билік пен оны берудің заңды
механизмдерін ротациялау, оны бірдей саяси-құқықтық шешудегі барлық
кедергілерінде конституциялық қағидалар мен демократиялық іс-жүргізу
жүйесіне біртіндеп заңдастырылып, қалыптасады" 13.
Өтпелі процесс Т.Парсонстың тұжырымдамасына негізделген түсініктегі
әлеуметтік өзгерістерден тұрады. Оның тұжырымдамасы бойынша, әлеуметтік
өзгеру екі сатыдан тұрады: жүйеде теңдікті сақтап тұратын процесс пен
жүйенің басқа жағдайға өтуіне әкелетін құрылымдық қайта құру 14.
Модернизация теориясын жақтаушылары либералды және консервативтік бағыттағы
болып екіге бөлінеді: біріншілері, тұрғындарды өкілеттілік жолмен басқарушы
элитамен қауіпсіз салыстыру жолымен жүйдегі тепе-теңдікті сақтау маңызды
десе, екіншілері, жүйе басқа жағдайға өтіп, үнемі өзгерісте болатын
халықтың жаппай мүдделеріне икемделетін құрылымдық өзгерісті жақтайды.
Әдістегі өзгешеліктер бұрынғы колониалды елдердегі модернизация
тәжірибесін теориялық талдаумен байланысты. 50-60 жж. ортасында
модернизация теориясында "вестернизация" идеясы етек алды.
"Вестернизациялық" әдіс американ ғалымдары: Д. Эптер, Г. Сайро, Дж.
Коулмен, И. Неттла, Л.Пая, Ф.Риччса, ағылшын Ф. Дженнигс, француз А.Дешан
және де басқалардың да еңбектерінде кездесті 15.
Саяси құрылымды модернизациялау тәжірибесі "вестернизация" сызбасының
терістігін көрсетті. "Үшінші әлемдегі" бірқатар елдердегі саяси тұрақсыздық
мобилизация мен институттандыру қайшылығының туындауына байланысты болды:
мобилизация деңгейі ұйымдастыруды дамыту деңгейінен асып кетті. Бұл саяси
құлдырауға әкелетін негізгі фактор болып табылады. Саяси модернизация
тұжырымдамасына сәйкес келетін консервативтік бағытты жақтаушылар тұрақты
институттар мен құрылымдар туралы идеяны ұсынды. Консервативтер нарыққа
өтуді ұлттық бірлікті, тәртіпті қамтамасыз ете алатын қатаң режимді дұрыс
деп таныды. Ашық түрдегі саяси институттардың тұрақтылық идеясын
С.Хантингтон ұсынды. Оны бингархиялық, тоталитарлық сипаттағы билікті
орталықтандыруды қолдаған Т.Цурутани жалғастырды. С. Хантингтон мен И.
Нельсон: Халықтың саясатқа тым кең араласуы модернизацияны баяулатады, тек
элита ғана мұндай қатысудың мөлшерін шешу қажет"-, деп жазды 16.
Консервативтер бірінші кезекте саяси тәртіпті орталықтандырылған
институттардың көмегімен қамтамасыз етуге болады деді. Либералды
бағыттағылар теңдік жағдайына ерекше мән береді, яғни тұрғындардың билікке
әсер ету мүмкіндігінің болуында, деп есептейді. Екі бағыт та теорияда
модернизацияның маңызды міндеті ретінде, тұрғындардың әлеуметтік және саяси
талаптарының өзгерісіне тең жауап береді.
Либералды бағыттың өкілі американ саясаттанушы Р. Далямен еш шектеусіз
халықтың өз мүддесін ұсыныла алатын саяси режимді атауға полиархия
түсінігін ұсынды. Бұған элита мен бұқара арасындағы тең құқықтық ашық
бәсеке тән 17.
Мобилизация мен қатысу деңгейінің ұйымдастыру мен институцализация
деңгейімен сәкестігі, саяси институттардың тиімділігі полиархия теориясы
бойынша саяси либерализациямен шешіледі, оған:
1. Билікке таласушы саяси топтардың арасында өзара қауіпсіздікті
қамтамасыз ету.
2. Демократиялық институттарға тәуелді болатын күшті атқарушы билік
құру.
3. Ұйымдасқан партиялық жүйе құру.
4. Өкілетті жергілікті үкіметтің пайда болуы кіреді.
Либералды бағыттылардың жақсы жағы басқару режимінің тиімділігі мен
азаматтарды жағымпаздықтан қорғауға кепілдік беруді сәйкестендіруі болып
табылады.
Полиархияға қарай қозғалудың жеті талабы бар: саяси реформалардың
тарихи реті; экономикалық биліктің жинақталу деңгейі; әлеуметтік-
экономикалық даму дәрежесі; теңдік-теңсіздік қатынасының сипаты;
субмәдениет типтерінің өзгешелігі; шетелдің ықпалы; саяси көсемдердің
сенімі 18.
Полиархия теориясының әлсіз жағы бәсекелі саясаттағы құқықтық
тәжірибесі жоқ елдерге бір саяси топтың үстемдігінен топтардың полиархиялық
бәсекесіне өтуді ұсынады. Алайда, тәжірибеде сенімсіз бәсекелестік
режимінің орнына, басқа топтың үстемдігі жиі орнайды.
Теоретиктер режимнің типі мен сипатында емес, экономикалық және
әлеуметтік саясаттың тиімділігі оны халықтың қолдауында көп мәнге ие болады
деген ойға келеді.
Ресей ғалымы В.А.Красильщиков: "Модернизацияның да, постиндустрияның
да маңызды жағдайы – барлық әлеуметтік-экономикалық саясаттың, білім мен
мәдениет жүйесінің, үлкен өнеркәсіп машинасының елдің модернизациялануын
шын мәнінде қолдайтын халықтың бөлігіне бағытталуы; ғылыми-техникалық
интеллегенция, жаңа жұмысшы тобы, дәрігерлер мен мұғалімдерді қоса алғанда
өндірістік кәсіпкерлер,... дәл осы бұқараға сүйену, жаңа индустриалды
елдердегі авторитарлық режиммен жүргізілген жақсы модернизацияның басты
"құпиясы" болған: Оңтүстік Корея, Тайланд, Сингапур, Чили, Бразилия,
Мексика елдерін атап өтуімізге болады. Билік қорының тапшылығы кезінде
бәріне "жағу" үшін "қайырымды" басқарушы болып көрінуге тырысуы, өз
кезегінде тығырыққа бір ғана елді кіргізіп қойған жоқ, мысал ретінде
Бразилияны келтіруге болады (1964 ж. әскери төңкеріске дейін) 19.
Экономикалық және саяси модернизацияның байланысын айқындаған Чех
экономика реформасының авторы Вацлов Клаустың пікірі назарға ілінеді:
1. Институционалды қайта құрулар либерализация процесінің шеңберін
анықтауда мемлекеттік реттеу мен жекешелендіру макроэкономикалық саясатпен
байланысты болуы қажет.
2. "Қайта құру тұжырымдамасы қиындық туғызбайды, тек оны саяси әдіспен
жүзеге асыру қиынға соғады".
Модернизация процесінің жалпы заңдылықтары саяси дамуда пайда болатын
бес тығырықты шешуге арналған теңестірулер, лигитимділік, қатысушылық,
араласу, үлестірулер болып табылады 20.
Сондай-ақ, стратегиялық маңызды сұраққа келетін болсақ: әлеуметтік
саясат саяси модернизацияның нәтижелілігіне қаншалықты әсер ете алады?
Қалайша әлеуметтік саясат реформаның нәтижелілігін қамти отырып, қайта
құрудың аралықтарын біршама жеңілдете ала ма?
Қойылған сұраққа жауап қайта құрудың нәтижелілігіне әсер етеді.
Көптеген посткомунистік елдердегі реформа қоғамның жіктелуіне,
әлеуметтік шектеуге әкеледі. Тұрғындардың бір бөлігінің өмір сүру жағдайы
көтерілсе, басқасының өмір сүру деңгейі төмендейді. Әлеуметтік саясаттың
жаңа мәселелері пайда болып, ескілері өрши түсті: ол жаппай жұмыссыздықтың
белең алуы, қалыптасқан нарықтық жағдайдың тұрғындарды қорғаудың жаңа жолын
іздестіруді талап етті, денсаулық сақтау, мәдениет, білім, тұрғын үй
саласына көңіл бөлу және т.т. Әлеуметтік жағдайға мән бермеу халық
наразылығын туғызып, реформа мен демократиялық дамудың тағдырына қауіп
төндіреді.
Посттоталитарлық қайта құру барысында қоғамда саяси жіктелу болады.
Ортақ саяси мүдделері біріккен топтар пайда болады. Мұнда өтпелі кезеңде
ұтып шыққан топ кво-статусын иемденіп, реформаның басталған бағытында
жалғастыруға ұмтылады. Шығындар көп болған сайын реформалық бағытқа деген
қарсылық та күшейе түседі. Мұнда сайлау жүргізу көп дауыстың әлеуметтік
жағдайға бағытталған реформа нұсқасын таңдауына немесе социалистік кезеңге
оралуды қалауға әкеледі.
Кірісті тым кең емес бөлу әлеуметтік және саяси тұрақсыздыққа әкелетін
тезистің негізгі күшін жойған жоқ. Реформаның ұзақ стратегиялық жетістігі
үшін міндетті түрде әлеуметтік дамудың негізгі сұрақтарында қоғамның
келісімін қажет етті.
Трансформация кезінде дамудың адамзаттық факторы ерекше маңызға ие
болады. Бірінші кезеңге, адам мен оның мүддесі қойылады. Тұрғындардың өмір
сүру деңгейі өтпелі кезең процесінің жағдайын білдіреді. Мұнда әлеуметтік
теңдікті жүзеге асыру маңызды болып табылады. Ал экономикалық өсу үшін
еңбектің жемісі шешуші мәнге ие болады. Осыдан келіп: кедейшілікпен күрес,
адам капиталын сақтау, оны нарықтық экономикалық қажеттілігіне икемдеу,
сондай-ақ экономикалық өсуге де, әлеуметтік теңдікке де, саяси тұрақтылыққа
да жағдай жасайды. Бұл жағдай, әсіресе, өтпелі экономикалы елдерде
кездеседі. Егер тұрғындардың елеулі бөлігінде реформалар олардың мүдделерін
ескермеді деген ой туса, онда экономиканы өсіруге бағытталған реформалар
жүзеге аспайды.
Қазіргі уақытта Қазақстанда экономика саласында жүргізіліп жатқан
қатаң монетарлы саясат шұғыл әлеуметтік шектеулермен ұласуда. Басқаша
айтқанда, реформаның идеологиялық-мемлекеттің қатысуы шаруашылық саласында
ғана емес, сонымен қатар, әлеуметтік мәселелерді шешуде де қысқартулы болып
табылады. Әлемдік тәжірибе тұрғысынан қарастырғанда мемлекеттің артық
экономикалық қызметтерден босатылуы аяқталса да, әлеуметтік салада белгілі
бір шектеулерге ие болуы қажет: мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саладан
ауытқуы шұғыл түрде емес, біртіндеп және аяқталмаған сипатта болуы қажет.
Қазақстанда соңғы оқиғалар "минималды мемлекет" қағидасының әмбебаптығын
теріске шығарады, бұл экономикалық өсу мен тұрғындарды әлеуметтік қорғау
мүдделерінің алшақтауына әкеледі. Мұндай алшақтауды болдырмау мақсатында
және әлеуметтік саладағы реформаның теріс салдарын азайту мақсатында
дағдарыс жағдайындағы мемлекетке осы саланы реттеу механизімін жасау қажет.
Бұл қоғамдық өмірдің тығырық шыңырауына кетуін тежеп, әлеуметтік-
экономикалық күйзелісінің тез өсуі үшін потенциалды деңгейін сақтайды. Бұл
"парашюттеу", "таспен құлауға" қарама-қарсы жұмсақ сипат қана емес, сонымен
қатар әлеуметтік "жарылыстарды" болғызбауға жағдай жасайды.
Дағдарыстың тууына байланысты әлеуметтік салада жаңа стратегиялық
өзгерістерді талап етеді. Экономикалық өсуді сақтай отырып, адамдардың,
топтардың мүддесін есепке алуды көздеп, теңдікті сақтайды.
Саяси жүйені өзгерту, әлеуметтік мобилизациялау процесін тездетуді
көздейді. Бұл тұрғындардың әлеуметтік жағдайын жақсартып, саяси өмірге
қатысуын қамтамасыз етеді. Мұнымен қоса, шұғыл әлеуметтік жіктелумен
шектеледі. Бұл екі топ, яғни әлсіз және күштінің арасындағы өзгешеліктің
артуына әкеледі. Күшті топ ұтып шыққандықтан кво-статусын бекітіп,
мемлекеттің қамқорлық саясатынан бас тартқызуға тырысады. Өмір сүру
деңгейінің шүғыл төмендеуі саяси тұрақсыздыққа әкелетін қоғамның
наразылығын туғызады. Сондықтан саяси трансформацияның жетістігі көбінесе
әлеуметтік мәселелерді шешумен тығыз байланысты.
Егер әлеуметтік қамқорлықтан бас тарта отырып, әлеуметтік реттеу
саласына өзгерістер енгізуге талпынса, онда бұл өз мақсатына жетпейді,
себебі азаматтардың талаптары мен сұрауларын шешім қабылдау орталығына
жеткізудің тиімсіз механизмі болып табылады.
Сонымен, "екінші әлем" елдеріндегі саяси трансформация мәселелері XX
ғ. 80 ж. соңында ерекше сипатқа ие болды. Сол кезде басталған социалистік
елдердің тоталитаризмнен демократияға өту процесі нақты практикалық сипатта
болды. Ғаламдық деңгейде бұл "жабық қоғамнан" "ашық қоғамға" өту процесі
болатын. Қазіргі тарихи аймақта саяси тәжірибеде дамыған қоғамды саналы
және мақсатты басқару, мемлекеттік және саяси институттардың барын иемдеп,
жаңасын құру қажеттігін көрсетіп тұр.
Ең кең тұрғыдан қарастырғанда, саяси институттардың жаңалау
тоталитаризмнен демократияға өту кезеңі щеңберінде әлеуметтік-экономикалық
және мәдени жаңартуларлармен тығыз байланыста деген пікір даусыз болып
табылады. Постсоциалистік қоғам құрылымдық өту жағдайында тұр, соның
сипатын анықтау мен айқындау ғылымының бір міндеті болып табылады. Жалпы
заңдылық, саяси элитаның саяси дамудағы пайда болған дағдарыстарды шешуге
міндетті болады. Бұл сол қоғамда қалыптасқан саяси мәдениеттегі
дәстүрлерді, модернизацияға жан-жақты мүдделі тұрғындардың кең бөлігінің
экономикалық және әлеуметтік саясатты қолдау дәрежесін қамтиды.
Посткеңестік елдердегі саяси трансформацияның белгісінің ұқсастығы
саяси қатынастардың авторитарлығында, демократиялық, саяси және құқықтық
сананың дамығындында болады. Саяси модернизация-құқықтық мемлекет құру,
жалпы азаматтық үйлесімділікті насихаттау болып табылады.
2 Өмірдегі халықты әлеуметтік қорғауды ұйымдастыру
2.1 Әлеуметтік қорғау – зейнетақымен қамсыздандыру.
Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы – еңбекке қабілетсіз азаматтарға
материалдық және әлеуметтік қызмет көрсету саласындағы қатынастарды, сондай-
ақ олармен тығыз байланысты заңдық фактілерін анықтау және дауларды шешу
жөніндегі іс жүргізу қатынастарын реттейтін құқық саласы. Зейнетақы,
жәрдемақылар, жеңілдіктер және алуан түрлі қызметтер көрсетулермен бағып –
күтудің нақты түрлері әлеуметтік қамсыздандырудың түрлері болып табылады.
Әлеуметтік қамсыздандыру түрлерінің алуан түрлілігін әлеуметтік
қамсыздандыру құқығын мемлекеттік бюджеттен тікелей қаржы бөлу есебінен
мемлекеттік органдардың қарттармен жұмысқа қабілетсіздерді қамтамасыз ету
ретінде ғана сипатталып қоймайды. Кең мағынасында әлеуметтік қамсыздандыру
азаматтарды қартайғанда және еңбекке қабілетсіз болған жағдайда
қамтамасыздандырумен аналар мен балаларға қамқорлық жасаумен азаматтарды
сауықтырудың профилактикадан өткізудің және олардың еңбекке қабілеттігін
қалпына келтірудің маңызды құралдары ретінде медициналық қызмет көрсетумен
және емдеумен байланысты мемлекет жүргізіп немесе қолдап отырған белгілі
бір әлеуметтік экономикалық шаралардың жиынтығын сипаттайды. Әлеуметтік
қамсыздандыру жөніндегі құқықтық қатынастар өздеріне қатысты емес мән-
жайлар бойынша әлеуметтік қорғауға мұқтаж азаматтардың қартайған еңбекке
қабілетсіз өзге де табысы аз және әлеуметтік жағынан хал-сипаттарын
материалдық жағынан қамтамсыз ету және әлеуметтік қызмет көрсету жөніндегі
қатынас. Мұнда азаматтарға зейнетақылық төлем, жәрдемақылар, өтемдер немесе
әлеуметтік қызмет көрсету нысанында белгілі бір ақшалай төлемдер алуға
субъективтік құқық берілген. Ал тиісті мемлекеттік немесе өзге де орган
осындай төлемдерді төлеуге немесе әлеуметтік қызметтер көрсетуге заң
жағынан міндетті болады.
Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының негізгі жүйесіне мыналар жатады:
1. Қамсыздандырудың жалпыға бірдейлігі.
2. Оның түрлерінің жан-жақтылығы және алуан түрлілігі.
3. Азаматтардың әлеуметтік қамсыздандыруға құқықғын қорғау.
4. Мемелекеттік бюджет және өзге де түсімдер есебінен қамсыздандыру.
5. Еңбек үлесінің мөлшерінің мұқтаждық себептеріне және өзге де
әлеуметтік маңызы бар факторларға байланысты әлеуметтік қамсыздандырудың
жағдайлары мен деңгейлерін саралау.
6. Еңбекке қабілетті жастағы әрбір азаматтың зейнетақыны жинақтауды
қалыптастыруға міндетті түрде қатысады.
7. Әрбір азаматтың ерікті қосымша зейнетақылық қамсыздандыру құқығы.
Аталған принциптерді жүзеге асыру өзін әлеуметтік мемлекет деп
жариялаған Қазақстан секілді кез келген мемлекеттің әлеуметтік саясаттың
кемелдігі мен экономикалық жағынан дамығанын айқындайды. Әлеуметтік
қамсыздандыру қатынастарын жіктеу негізіне алынған өлшемдеріне байланысты
былай бөлінеді:
1. Қамсыздандырудың жекелеген түрлері бойынша құқықтық қатынастар:
а). Зейнетақылық ( ынтымақтастық және жинақтау зейнетақы түрі)
ә). Жәрдемақылар мен өтемдік төлемдер бойынша (уақытша еңбекке
қабілетсіздік бойынша жәрдемақылар, мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар,
әлеуметтік мемлекеттік жәрдемақылар)
б). Әлеуметтік қызмет көрсету бойынша (мүгедектерді кәсіптік оқыту
және еңбекке орналастыру)
2. Мерзімдер бойынша:
а). Белгісіз мерзімге қолданылатын мерзімді құқықтық қатынастар
(қарттар мен мүгедектерді интернат үйлерінде ұстау, зейнетақылық құқықтық
қатынастар)
ә). Белгілі бір мерзімге қолданылатын мерзімді құқықтық қатынастар
(мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар, асыраушысынан айырылған жағдай
бойынша төленетін жәрдемақылар, мүгедектік бойынша)
б). Міндетті бір мәрте орындаумен тоқтатылатын құқықтық қатынастар
(бір жолғы жәрдемақылар, протездеу).
3. Заңдық фактілерді анықтау және дауларды қарау жөніндегі іс жүргізу
құқықтық қатынастар әлеуметтік заңдарының құқықтық қатынастарының
ерекшелігі сол олар әдетте, мынадай күрделі заңдық құқықтарынан туындайды:
а). Заңдық фактілер (зейнеткерлік жас, еңбекке қабілетсіздік,
асыраушысынан айырылу)
ә). Оған не адамның өз қалауын білдіруі
б). Құзіретті органның қамсыздандыру түрін тағайындау туралы фактісі.
Еңбек өтілімі – азаматтың қоғамдық өндірістегі ақы төленетін қоғамдық
пайдалы қызметінің ұзақтығы, сондай-ақ заңмен теңестірілген құқық белгілі
бір заңдық салдарларды сонымен байланыстыратын қызмет.
Еңбек өтілімінің 3 түрі бар:
1) жалпы;
2) үздіксіз;
3) арнаулы.
Жалпы еңбек өтілімі – бұл жұмысшының немесе қызметкер ретіндегі
жұмыстың жиынтық ұзақтығы немесе соған тең келетін басқа қызмет түрімен
айналысу.
Үздіксіз еңбек өтілімі – жұмыста жол беруге болатын белгіленген тектік
мерзімнен асатын үзіліс жасалмаған, қызметкердің ұйымдардағы жұмысының және
заңда көрсетілген қызметінің ұзақтығы.
Арнаулы еңбек өтілімі – белгілі бір кәсіп бойынша, белгілі бір еңбек
жағдайындағы экономиканың белгілі бір саласындағы жұмыстың ұзақтығы.
Еңбек өтілімі – әлеуметтік қамсыздандырудағы заңдық фактілер ретінде
түрлі роль атқарады. Зейнетақылық және өзге де құқықтық қатынастардың пайда
болуын туғызады.
Әлеуметтік қамсыздандыру – еңбек етуге қабілетсіз адамдарды
материалдық және тұрмыстық жағынан қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік
шаралар жүйесі.
Зейнетақы – азаматтарға белгілі бір жасқа толғанда, мүгедектігіне
байланысты, асыраушысынан айырылғанда, арнулы қызмет атқарған жылдар үшін
заңнамада көзделген басқа да реттерде берілетін тұрақты ақшалай төлемақы.
Зейнетақы жинақтаушы зейнетақы қорлары есебінен төленеді. Қазақстан
Республикасында зейнетақыны тағайындау және төлеу тәртібі Қазақстан
Республикасы Конституциясы негізінде және Қазақстан Республикасы Қазақстан
Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңымен басқа да Заң
актілерімен айқындалады.
Зейнетақы қоры – зейнетақы төлеуге арналған мақсатты зейнетақы қоры
қаражаты салымшылардың міндетті және ерікті зейнетақы жарналары жұмыс
берушілердің жеке еңбек қызметімен айналысушы азаматтардың міндетті
сақтандыру жарналары есебінен құралады.
Қазақстан Республикасының азаматтары Қазақстан Республикасы Заңдарында
белгіленген тәртеппен зейнетақымен қамсыздандырылуға құқылы. Қазақстан
Республикасының аумағында тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар,
егер заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, Қазақстан
Республикасының азаматтарымен бірдей зейнетақымен қамсыздандырылу құқығын
пайдаланады. Зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңдар Қазақстан
Республикасы Конституциясына негізделеді және Зейнетақымен қамсыздандыру
туралы Заңнан, Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік актілерінен
тұрады.
Егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартта Зейнетақымен
қамсыздандыру туралы Заңнан өзгеше ережелер белгіленсе, халықаралық
шарттың ережелері қолдданылады.
Мемелекет 1998 жылғы 1 қаңтарға дейін зейнеткерлікке шыққан
азаматтарды зейнетақы төлемдерінің бұрын белгіленген мөлшерін сақтай
отырып, зейнетақымен қамсыздандыруға кепілдік береді. Зейнеткерлік жасына
жеткен және Зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңның 9 бабының 1
тармағына сәйкес өзі зейнеткерлік жасқа жеткенге дейін 1998 жылы 1
қаңтардан кеін қалған мерзімнің кемінде төрттен үшіне тең кезең ішінде
жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарын төлеген
азаматтарға, егер зейнетақы мөлшері заң актілерімен белгіленген ең төмен
зейнетақы мөлшерінен төмен болса, тиісті қосымша төлемдер түрінде
мемлкеттік әлеуметтік жәрдемақы беріледі.
1997 жылғы 20 маусымындағы Қазақстан Республикасында Зейнетақымен
қамсыздандыру туралы Заңына сәйкес зейнетақымен қамсыздандыру үш түрге
бөлінеді:
1. Мемлекеттік (зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталықтан)
2. Мемлекеттік емес (жинақтаушы зейнетақы қорынан)
3. Әскери қызметшілерге еңбек сіңірген жылдары бойынша.
Мемлекет 1998 жылғы 1 қаңтарға дейін зейнетке шыққан азаматтарға
зейнетақы төлемдерінің белгіленген мөлшерін сақтай отырып, зейнетақымен
қамсыздандыруға кепілдік береді. Зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңда
зейнетақы термині деп орталықтан (зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік
орталықтан) жинақтаушы зейнетақы қорына, әскери қызметшілер, ішкі істер
органдарының қызметкерлері үшін тиісті қызметтерді ұстауға көзделген
қаражат есебінен төленетін зейнетақы төлемдерінің жиынтығын білдіреді.
Орталықтан зейнетақы төлемдерін тағайындау туралы арыз зейнетақы төлемдерін
есептеу үшін қажетті стажы мен табысын растайтын құжаттармен қоса азаматтың
тұрғылықты жері бойынша халықты әлеуметтік қорғау органына беріледі.
Орталықтан зейнетақы төлемдерін тағайындауды халықты әлеуметтік қорғау
органы Қазақстан Республикасы заңдарында белгіленген тәртіппен жүргізеді.
Халықты әлеуметтік қорғау органы зейнетақы тағайындау мәселелері
бойынша түсіндірме беруге және азаматтардың тиісті құжаттарды рәсімдеуіне
көмек көрсетуге міндетті.
Орталықтан зейнетақы төлемдерін тағайындауға арналған құжаттарды
қарауды халықты әлеуметтік қорғау органы құжаттар табыс етілген күннен
бастап, он күн мерзімнен кешіктірмей жүзеге асырады. Халықты әлеуметтік
қорғау органы тиісті шешім шығарылғаннан кейін бес күннен кешіктірмей, бұл
туралы арыз берушіге хабарлайды. Орталықтан зейнетақы төлемдерін
тағайындаудан бас тартылған жағдайда халықты әлеуметтік қорғау органы бас
тартудың себептерін жазбаша түрде негіздеп, табыс етілген құжаттарды арыз
берушіге қайтаруға міндетті. Халықты әлеуметтік қорғау органы шешіміне сот
тәртібімен шағымдануға болады. Орталықтан зейнетақы төлемдері зейнетақы
тағайындауға өтініш берілген күннен бастап тағайындалады. Арыз бен қажетті
құжаттарды халықты әлеуметтік қорғау органына бір мезгілде берген күн
орталықтан зейнетақы төлемдерін тағайындауға өтініш берген күн болып
есептеледі.
Орталықтан төленетін зейнетақы төлемдерін толық көлемде есептеу
Зейнетақымен қамсыздандыруы туралы Заңның 14 бабына сәйкес белгіленетін
орташа айлық кірістің елу пайызы есебінен жүргізіледі. Орталықтан төленетін
зейнетақы төлемдерінің мөлшерін есептеу жұмыста болған үзілістерге
қарамастан, қатарынан кез-келген үш жыл жұмыс үшін орташа айлық табысы
негізге алынады. Орталықтан төленетін зейнетақы төлемдерін есептеуге
арналған табысқа еңбекке ақы төлеудің барлық түрлері және тізбесін
Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейтін өзге де табыстар енгзіледі.
Зейнетақы төлемдерін есептеу үшін үш жылғы жұмыс ішіндегі табыс қатарынан
отыз алты күнтізбелік айдағы жұмыс ішіндегі табыстың жалпы сомасын отыз
алтыға бөлу арқылы анықталады. Орталықтан төленетін зейнетақы төлемдерін
есептеуге арналған табыс тиісті жылға арналған Республикалық бюджет туралы
заңда белгіленетін он бес еселенген айлық есептік көрсеткіштен аспауға
тиіс.
Орталықтан зейнетқы төлемдерін тағайындау былай жүргізіледі:
1998 жылғы 1 қаңтардан бастап, ерлерге - 61 жас, әйелдерге - 56жас;
1998 жылғы 1 шілдеде ерлерге – 61,5 жас, әйелдерге – 56,5 жас;
1999 жылғы 1 шілдеде ерлерге - 62 жас, әйелдерге - 57жас;
2000 жылғы 1 шілдеде ерлерге – 62,5 жас, әйелдерге – 57,5жас;
2001 жылғы 1 шілдеде ерлерге - 63 жас, әйелдерге - 58жас.
1949 жылғы 29 тамыздан бастап, 1963 жылғы 1 шілдеге дейін кемінде 10
жыл төтенше және барынша көп радиациялық қатерлі өңірде тұрған азаматтардың
Семей-ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтардың салдарынан зардап
шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы заңына сәйкес зейнетақы
тағайындауына құқығы бар. Еркектер кемінде 25 жылдық жалпы жұмыс стажы
болған кезде 50 жасқа толғанда, әйелдер кемінде 20 жыл стажы болған кезде
45 жасқа толғанда, селолық жерлерде тұратын 5 және одан да көп балаларды
туып оларды сегіз жасқа дейін тәрбиелеген әйелдер50 жасқа толғанда, аталған
зейнетақы жасын 1998 жылғы 1 шілдеден бастап, жыл сайын 6 айға өсіре
отырып, тұтас алғанда, 3 жылдан асырмай жасы бойынша зейнетке шығуға құқығы
бар.
Мемелкеттік жинақтаушы зейнетақы қоры дегеніміз – белгіленген
тәртіппен салымшылардың міндетті зейнетақы жарналарын жинайтын және
зейнетке шыққандарға зейнетақы төлемдерін төлейтін, сондай – ақ зейнетақы
активтерін қалыптастыру жөніндегі қызметті жүзеге асыратын, оларды бағалы
қағаздарға, банктердің депозиттеріне, халық қаржы ұйымдарының бағалы
қағаздарына инвестициялайтын заңды тұлға. Құрылтайшысы Үкімет болып
табылатын Жабық Акционерлік Қоғамы нысанында құрылады.
Қазақстан Республикасы Зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңының 22
бабына сәйкес жинақтаушы зейнетақы қорларынан зейнетақы төлемдері жеке
зейнетақы шоттарында жинақталған зейнетақы қаражаты бар алушыларға алушының
жеке басын куәландыратын құжаты болған жағдайда төленеді. Жинақтаушы
зейнетақы қорларынан зейнетақы төлеуді жүзеге асыру тәртібін Қазақстан
Республикасы Үкіметі белгілейді және ол Бұқаралық ақпарат құралдарында
жарияланады. Жинақтаушы зейнетақы қорларынан төленетін зейнетақы
төлемдеріне салық заңдарына сәйкес салық салынады. Жинақтаушы зейнетақы
қорының зейнетақы активтері:
1. Зейнетақылық жарналармен жинақтаушы зейнетақы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz