Хайуанаттар бейнесін сипаттайтын оюлар

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

ОЮ-ӨРНЕК – ХАЛЫҚТЫҚ МҰРА

Қазақ халқының көне дәуірден өшпес мұрасы болып, ұрпақтан-ұрпаққа,
әкеден балаға сабақтасып, өзіндік тарихымен, әдет-ғұрпымен, сәндік,
көркемдік жолымен, көшпенді елімізді бүкіл әлемге өзінің ерекшелігімен
таныта білген — қолөнері.
Қолөнердің халықтың әлеуметтік салт-тұрмысында алатын орнының
қаншалықты биік, жоғары екеніне сене алсаң — оның ішінде қолөнерді нақышына
келтіріп әдемілік, әсемдік дүниесінің ауқымын кеңейткен ою-өрнек. Олай
болса бұл бөлімде айтайық деп отырғанымыз, өткен өмірімізбен бірге, өшпей
мұра болып, материалдық мүліктерімізбен қатарласып, сабақтасып келе жатқан
ою-өрнек туралы болмақ.
Ою-өрнектің шығып тарауы қолөнер, тұрмыс заттарының өркендеуімен тығыз
байланысты және солардың ішінен орын ала иілді. Олардың даму процестеріне
халықтың әлеуметтік сана-сезімінің, болмыс тіршілігінің жанданып,
мәдениетінің өсіп, тұрмыс жағдайларының жақсаруының да әсері болды.
Сонымен қатар ою-өрнектің өркендеуіне ата-бабаларымыздың сезімдік-
талғампаздық дүниесі, қоршаған табиғат аясы, өскен ұясы, туған жердің
қасиетті топырағы мен тоғай-тауларының құлпырған реңк-түрлері, шикізат
байлықтары да көп ықпал етті. Әр халыққа, ұлтқа тән өзіндік ою-өрнек
негіздері қалыптасып дәстүр алды. Пішу, үлгі алу және басқа материалдарға
көшіріп әсемдеу жолдары дамыды. Кілемге, киімге, сырмаққа, ыдысқа, қару-
жараққа, үй жиһаздарына арналған ою түрлері қалыптасты. Олай болса, ою-
өрнек бүгінгі өмірімізге бірден дайын күйінде келмеген. Ою-өрнек — адам
баласының ақыл-ойының толып-толқуынан, жүрегінің лүпілінен, өзін айнала
қоршаған ортаны танып-тамашалауынан туған бейнелер. Гүлдің, жапырақтың, жан-
жануардың бейнелері нақты сол шын қалпында берілмей, көшірілмей, образдар
арқылы ою-өрнекке айналып, қолдану аясына ерекше мәнермен, үндестікпен,
әуенмен жеткен. Бұл — халықтың білімінің, шеберлігінің өсіп, ою-өрнек
өнеріне қосқан үлесі, тапқырлығы, данышпандығы.
Ою-өрнекті зерттеген, қолдарынан сан қилы өрнектің үлгі-түрлерін жасап
көрермендерді қуантқан зергер, ұста, шеберлерімізді, он мен жырға қосқан
әнші, ақындарымызды айтпаған күнде, оларға талдау жасап тарихқа жазып,
сызып кеткен, қазақ қолөнерінің, оюының не екенін басқа елдерге жеткізген
көптеген шет елдердің саяхатшыларын, тарихшыларын, этнографтарын, археолог-
ғалымдарын айтуға болады. Олардың ішінде В.В.Стасов, Г. Н. Потанин, П. С.
Паласс, И. Георги, А. К. Гейнес, С.М.Дудин, В. Н. Чепелевті және т. б.
айтуға болады.
Қазақ елінің жоғары дәрежелі білім алып, сол білімдерін басқа ел
мамандарына таныта білген және қазақ қолөнерін жоғары бағалап, талдау
жасап, оның ішінде ою-өрнекті топтастырып бір жүйеге келтірген этнограф,
тарихшы, әдебиетші, өнертанушы өз ғалымдарымыз да бар. Олар Ш.Уәлиханов, Ә.
Марғұлан, X. Арғынбаев, С. Қасиманов, М. Мұқанов, Ө. Жөнібеков, Т. К.
Бәсенов және т. б.
Қазақ халқының қолөнерін дамытып, оны әлемдік дәрежеге шығарған,
еліміздің мақтанышына айналған, арттарына өшпес мұра қадцырған көптеген
шеберлерге тоқталуға болады. Олар ер-тұрман шеберлері Зайсан жағасының,
Шығыс елінің мақтанышы болған Нәби Кәрібаев, Жетісу аймағына ұсталығы мен
зергерлігі танымал Жәмәли Тараубайұлы, Баянаула, Қарқаралы, Ертіс өңіріне
зергерлік өнерімен аты шыққан Құлмағамбет Байпақұлы, зергерлер Әбдікәрім
Есалин, ағайынды Мақат, Қадыр Байжановтар, Жезқазған, Ұлытау аймағына аты
танымал зергер Д.Садықов, Байман Алтаяқов, Торғай, Жетіқара ауылына атағы
мен ұсталығы дарыған Ж. Жұмабаев, Ғ. Аманов, Атырау, Маңғыстау, Ақтөбе
аймағына күмбез, сәулет өнерлерін дамытқан, солардың майталман шеберлері
атанған Мұқаш, Елеш, Бейімбет, Сахи Байтаниязов, Назархан Екпенбетовті,
Семей, Аякөз, Шұбартау өңіріне әйгілі үйші, ерші атанған Әмірғазы
Жақыпұлын, ұста Оразбай Мұқайұлын атауға болады.
Тек ғалымдар ғана емес, қолөнерді 1970 жылдардың аяғынан, Кеңес
өкіметінің ықпалына қарамай, өнерді сүйген жүрегінің күшімен, қолының
іскерлігімен дәріптеп келе жатқан қолөнердің шебері – бүгінгі жастардың
ұстазы Дәркенбай Шоқпарұлы.
Ол қазақ мұражайын жөндеуден бастаған еңбегін өнердің өшіп-сөніп,
жоғалып бара жатқан түрлеріне арнап, соларға зерттеуші-суретгеуші ретіңце
баға беріп талдап, қалпына келтіріп жандавдырды.
Ал, бүгін таңда аталардан сабақтастық тізгінін алған, жаңа дәстүрге
жол бастаған Қазақтың мемлекеттік көркем-сурет академиясы, оның ішінде
қолданбалы өнерді үйретіп, оқытатын кафедрасы, ұстаздар ұжымы, кафедра
меңгерушісі Данияр Қаметханов, зергер Рым Қанафин, кілемші-тоқымашы Сәуле
Бапанова, қыш шеберлері Әсет Досетов, Гүлшира Тастаева, Құрман Мұратаев.
Жаңа мемлекетте, жас елде көне өнер түріне сүйіспеншілдік, оны үйрету
процестері көптеген елді мекендерде, ауыл-қалаларда тез дами бастады.
Мектептерде үйірмелер, арнаулы сабақтар жүргізіліп, көрмелер ашылды.
Көптеген шағын кәсіпорындар, кооперативтер киім, кілем, ағаш
бұйымдарын, теріден, киізден жаңа тұрғыдағы, соны үлгідегі бұйымдар шығара
бастады.
Алматы қаласында Алатаудың көкжасыл бөктерінде "Көкшеқыда" шеберлер
ауылы құрылып қоныс тепті. Бұған республиканың түпкір-түпкіріндегі ұсталар,
зергерлер, кілемші-тоқымашылар, тігіншілер шақырылып, пәтер беріліп, жұмыс
істеліп шеберліктерін арттыруына мүмкіндіктер жасалды. Міне, осындай
шеберлердің арасында Семей облысының Таскескен ауылынан келген Нұрғалиевтар
әулетін ерекше атап кетуге болады. Жұмағазы ақсақал өзінің зейнеткерлігіне
қарамастан бар баласын жиып, өнерді дамытып, соны жандандыру үшін, жастарға
ақылшы-ұстаз, ауыл атасы болып көш бастап отыр. Балалары Сәкен, Айнұр,
Айғазы қолдарынан өнер тамған шеберлер.
Қазақ халқының қолөнерінің ішінде ағашты, киізді, темірді үқсату,
оларды өңдеп түрмыс қажетіне қосып іске асыру, үй жи-һаздарын, бұйымдарын
жасау тек нағыз шебер-үйшілердің ғана қолынан келген.
Үйші-ұсталар киіз үйдің сүйегін арнайы дайындаған ағаштар-дин
кептіріп, морға салып иіп, сырлап жасаған. Киіз үйдің ағаштан қүралатын
бөлігіне шаңырақ, кереге, уық, есік жатады. Әрбір киіз үйдің іші жиһазсыз
болмаған, оған жүкаяқ, ағаш төсек, жастық агаш, кебеже, күбі, әбдіре
жасалып киіз, үйдің төрінен бастап боса-гасына дейін сәніменен орын алған.
Үйшілермен қатар, көшпенділер өмірін, салтын-дәстүрін корсетеіін,
айрықша бейнелейтін қолөнердің бір көне көзі — ершілер оиері. Жылқы малы,
оның ішінде небір сәйгүліктер, Қүлагердей түлпарлар қазақ баласының жаны,
ер жігіттің ұшар қанаты, басар тауы, алатын қамалы болып келген. Қауырсынын
үшар алдында қамдап баптаған сұңқардай, көңіл бөліп, аттың жауырынын соқпа-
стай, өкпесін қақпастай арнайы ер-тоқымдар, жүген, ноқта, құйыс-қан
дайындатқан. Сәйгүліктердің көздің нүрынан өткен сұлулы-гын толықтырып
тұратындай күмістеген, алтындаған ер-түрман-дар, қызғылт қайыстан
өрнектеліп өрілген жүген, қүйысқан, омілдірік, бедерленіп таңба басылған
тебінгі, тоқымдарды ерекше атаған жөн.
Аталған ат әбзелдерінің бәрінде де оюдың әр мәнердегі әуенді гүрлері
кездеседі. Осы орайда Абайдың жылқыға арнаған өлең жолдары арқылы берген
бағасы ою-өрнекті, ат әбзелдерін толық-тырғандай болады.
Шоқпардай кекілі бар, қамыс қулақ, Қой мойынды, қоян жақ, бөкен қабақ, Ауыз
омыртқа шыгыңқы, майда жонды, Ой желке, уңірейген болса сагақ.
Ерші-ұста-зергерлер жылқы малының осы сұлулық қасиеттеріне әдемілік пен
көркемдікіі ұштастырып, асқан шеберлікпен, әр бұйым-ға сай сәйкестікпен
небір әсем әбзелдер жасаған.
Киіз басу өнері ата-бабаларымыздың көшпенді өмірімен, мал шаруашылығының
өркеңцеп өсуімен бірге дамып келе жатқан ең көне көсіби өнер түрі.
Киіз басу, оны ұқсатып ел игілігіне, тұрмысына қолдану қай дәуір, ғасырдан
бастап келе жатқанын ешкім дәл айта алмайды. Керек болса сол тарихқа
киіздің өзі де дәлелдеп бере алмайды. Өйткені, қола дәуірінен қалған
Пазырық қорғанынан табылған киіз қалдықтарынан басқа дөлел бола алатын
киіздер жоқ. Олар ғасыр-лар бойы сақталмайды. Су, ылғал, жаңбырдың өсерінен
шіріп, жоғалып отырады. Жылдар бойы сақталмайды.
Сенім-сезім мен түжырым бойынша, адам баласы аңды өлтіріп, етін жеп,
терісінен киім кие білгенде, жүнін де пайдалана білді. Басында жүнінен
төсеніш, жамылатын көрпелер, келе-келе жүн-нен арқан-жіп, киіз басып одан
киім жасауды үйренді. Киіз арқ-ылы текемет, қазақ үйінің киіз бөліктерін
(туырлық, үзік, түңілік) және көптеген бау, басқүрды есуді үйренді. Міне,
содан кейін ғана өнер заттарына кірісті. Сырмақ, кілем, түскиіздер
қымбатты, бағасы жоқ өнер туындылары болып есептеледі. Олар ғасырлар бойы
тәжірибелерден туған, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан көшпенділердің дала
кеңістігіндегі көрмесінен өткен шығармалар. Біз қолөнердің әрбір саласына
тоқтауды мақсат етпедік. Қазақ өнері -бай, классикалық негіздегі іргелі
өнерОның бәрін қамту мүмкін емес және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.