Оқушылардың дене тәрбиесі жүйесі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

І Тарау. Дене тәрбиесін жүзеге асыру
1.1 Дене тәрбиесі теориясы ғылым ретіндегі мәні және мазмұны
1.2 Оқушылардың дене тәрбиесі жүйесі
1.3 Дене тәрбиесінде жеке тұлғаны қалыптастыру үдерісі

ІІ Тарау. ОТБАСЫНДАҒЫ Дене тәрбиесін жүзеге асырудың ЖОЛДАРЫ
2.1 Отбасы тәрбиесінің мақсат, міндеттер
2.2 Отбасындағы бала тәрбиесінің ерекшеліктері
2.3 Отбасындағы дене тәрбие ерекшеліктері

ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ

Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының әлемдік өркениетке,
демократиялық дәстүрге өту жағдайында адамзат қоғамының ғасырлар бойы
жинақтаған жалпы құндылықтар мұрасына ден қоюы, рухани-адамгершілік
негізінде дене тәрбиесін сабақтастықта дамытып, салауатты өмір сүру
дағдылары арқылы дене мәдениетін қалыптастыру өзектілігі артуда. Бұл мәселе
ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан - 2030 бағдарламасында, ҚР
Білім туралы Заңында, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың
2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында білім беру
жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Дене тәрбиесін, жаңа технология мен озат тәжірибені ұлттық және
жалпыадамзаттық құндылық қағидаларымен сабақтастыра зерттеу – бүгінгі күн
талабынан туындап отырған педагогика ғылымының міндеттерінің бірі. Дене
тәрбиесінің мәнін бүгінгі жаңа заман талабына сәйкес қарастыру – бұл адамды
өзі өмір сүрген ортаның жемісі ғана емес, сол ортадағы дене мәдениеті,
адамгершілік қарым-қатынасы әрекетімен көрінетін субъект деп танылуымен
айқындалады. Қоғамның елеулі өзгерістерге түсуі, адамның мақсат-
мұраттарына, тұрмыс-тіршілігі мен мінез-құлқына, сондай-ақ өзінің жеке
басына да субъект ретінде өзгеріс енгізуде. Оның үстіне қоғамдағы
салауаттылық, дене мәдениеті мен рухани құндылықтардың табиғаты, мәні, шығу
тегі және атқаратын қызметтері туралы жан-жақты зерттеу, оқушылардың дене
тәрбиесін салауаттылық дене мәдениеті мәселесімен байланыста қарастыру
қажеттігі біздің тақырыбымыздың өзектілігін айқындай түседі.
Ғылым, техника, мәдениет және білім дамуының өзара байланыстылығы мен
өзара сабақтастығы тарихи сипатта екендігін ескере отырып, жүргізген
теориялық зерттеулеріміз қорытындылары, озат тәжірибелерді оқып үйрену мен
жүйелеу, көп жылдық тәжірибеміз көрсетіп отырғандай, болашақ дене тәрбиесі
мұғалімдерін сапалы даярлауда олардың болашақ кәсіби әрекетінде оқушылардың
салауатты өмір сүру дағдыларына баулу, дене тәрбиесін жүзеге асыру, дене
тәрбиесі мәселесін теориялық талдау мен дене тәрбиесіндегі тәжірибелерді
объективті тұрғыда талдаудың маңыздылығы өте жоғары екендігі айқындалды.
Дене тәрбиесінің әлеуметтік жүйе және қоғамдық құбылыс есебінде дене
тәрбиесі жүйесін, оның қалыптасуы мен дамуының негізгі заңдылықтарын, оның
қызметі мен құрылымын танып, білудің қажеттілігі білім мен тәрбие
талаптарына сәйкес өсіп келе жатқан ұрпақтың дене тәрбиесін қамтамасыз ету
үшін керек. Дене тәрбиесі тек мектептегі дене шынықтыру сабағы ғана емес,
ол сабақтан тыс, мектептен де тыс денсаулыққа байланысты шаралар жүйесі
екенін ескерсек, қазіргі кезеңдегі білім беру орындарындағы дене
тәрбиесінің жүйесі жастардың денсаулықтарын нығайтумен қоса, тұлға
бойындағы биологиялық-психологиялық қажеттіліктердің жан-жақты жетілуіне,
өмірге белсенді ұстаным мен ізгілікті қатынастарын дамытуды меңзейді.
Мұндай маңызды әдістеме ғылыми және оқу пәні ретінде жетекші рөл атқаратын,
дене тәрбиесі саласындағы кәсіптік бағытта болашақ мұғалімдерді дайындауды
жүзеге асыратын жоғары оқу орындарындағы оқыту жүйесіне тікелей байланысты.
Дене тәрбиесі мәселелерін шығармашылық тұрғыда шешуге, өзгермелі өмір
жағдайында инновациялық процестер мен жаңашыл бағыттарды дер кезінде
меңгере отырып, тәжірибеге сын көзбен қарап, дене тәрбиесі міндеттерін
жүзеге асыруға белсенді, салауаттылық пен дене мәдениетін меңгерген маман
даярлаудың маңыздылығы артуда.
Оқушылар мен студент жастардың дене тәрбиесін және жеке тұлғаның дене
мәдениетін қалыптастыру мәселелері бірқатар ғылыми зерттеулерге арқау
болған М.Таникеев, Т.А. Ботағариев, А.Б. Нұрлыбекова, Б.А. Тойлыбаев,
Ж.К.Оңалбек, А. Қарақов, Қ.Т. Жанабаев, Б.М. Сапарбаев, Е.Мұхитдинов және
т.б.
Дене тәрбиесі өсіп келе жатқан жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру
саласының бір тармағы болып табылады және ол жеке тұлғаның жан-жақты
дамуына, күшті де қуатты болып өсуіне, ұзақ уақыт шығармашылық еңбекке
жарамды адамды қалыптастыруға, оны Отан сүйгіштікке дайындауға қызмет
етеді.
Болашақ ұрпағымыздың денсаулығының мықтылығы, салауатты өмір сүруі мектеп
мұғалімінің жеке басымен оның жоғары оқу орнындағы теориялық жеке
тәжірибелік дайындығының дәрежесіне тікелей байланысты. Осыған орай
оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыру жұмыстарын ұйымдастыруға
болашақ мұғалімдерді даярлау ісін кәсіби дайындықтың ажырамас бөлігі
ретінде қарастыру керек. Дене тәрбиесі және спорт мамандары күрделі
әлеуметтік міндеттерді шешуге араласумен бірге оқушылардың психологиялық
ерекшеліктеріне сай, оқу-тәрбие міндеттерін шешуде олардың рухани жетекшісі
де болуы тиіс.
Қазіргі кезде дене тәрбиесі мұғалімі биологиялық (физиология, анатомия,
биохимия, спорттық метрология т.б.), педагогикалық (педагогика, психология,
дене мәдениетінің ілімін, спорттық жаттығу негіздері, дидактика т.б.)
пәндерді философия, әлеуметтану, медицина, математика ғылымдарын және
басқару мен ұйымдастыруды жете меңгеруі қажеттігін ескерсек, дене тәрбиесі
жүйесін жүзеге асыруда педагог кадрлар дайындау мәселесінің өзектілігі
айқындалып, оның түрлі бағыттары бойынша ауқымды зерттеулердің қажеттілігі
байқалады.
Зерттеу нысаны. Дене тәрбиесін жүзеге асырудың негізгі формалары. Зерттеу
пәні. Оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға дайындау.
Зерттеудің мақсаты – оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асырудың
әдіснамалық-теориялық негіздерін айқындап, оны жүзеге асырудың ғылыми-
әдістемелік жүйесін жасау және оларды тәжірибелік–эксперименттен өткізіп,
қорытындысын шығару.
Зерттеудің міндеттері:
1. Оқушылардың дене тәрбиесін жүзеге асырудың теориялық-әдіснамалық
алғышарттарын айқындау.
2. Болашақ мұғалімдерді мектептегі дене тәрбиесі жүйесін жүзеге
асыруға дайындауда болашақ мұғалімдердің кәсіби – шығармашыл
тұлғасын қалыптастырудың құрылымдық – мазмұндық моделін жасап,
өлшемдері мен деңгейлерін және механизмдерін анықтау.
3. Мектеп оқушыларының дене мүмкіндіктерімен қозғалыс қимылдарын
ескере отырып дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асырудың негізгі
формаларын айқындау.
4. Оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ
мұғалімдердің дайындығын жетілдірудің ғылыми-әдістемелік
негіздерін жасау.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық,
педагогикалық, әлеуметтану, мәдениеттану және әдістемелік әдебиеттерге
теориялық талдау жасау; жоғары оқу орындары мен мектептегі оқу-тәрбие
үдерісін бақылау; сауалнама, тест алу; әңгіме жүргізу; зерттеу проблемасы
бойынша арнайы курс ұйымдастыру және оны талдау; педагогикалық эксперимент
нәтижелерін статистикалық тұрғыдан өңдеу.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: тұлғаның әлеуметтік мәні
туралы философиялық іргелі заңдылықтар мен оның қалыптасу жағдаяттары,
тәрбие теориясы, жүйе теориясы; тұлғалық бағдар теориясы; жеке тұлғаны
дамыту ілімдері, психологиялық тұжырымдар, озат педагогтардың дербес іс-
әрекетті дамыту және тәрбиелік шаралар мен қазіргі жетекші философиялық
қағидалар: салауаттылық, демократиялық, кешендік, біртұтастық, жүйелілік,
сол сияқты қазіргі білім беру проблемалары, кәсіптік білім беру, кәсіби
педагогика, кәсіпқойлық психология, оқу үдерісін басқару, дене тәрбиесі
теориясы мен әдістемесі саласындағы отандық және шетелдік ғалымдардың
еңбектері құрайды.
Зерттеу көздері: зерттеу мәселесі бойынша философтардың, психологтардың,
педагогтардың және дене тәрбиесі бойынша мамандардың ғылыми еңбектері,
ресми материалдар мен құжаттар (ҚР Конституциясы, “Білім беру туралы” Заңы,
ҚР “Қазақстан - 2030” даму стратегиясы, “Дене тәрбиесі” тұжырымдамасы
т.б.), оқу-әдістемелік әдебиеттер, мерзімдік баспа материалдары,
бағдарламалар, педагогикалық іс-тәжірибелер және автордың жеке басына тән
іс-әрекет тәжірибесі.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, 4 бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, пәні, мақсаты, ғылыми болжамы,
міндеттері, әдіснамалық және теориялық негіздері, ғылыми жаңалығы мен
теориялық маңызы, зерттеу көздері мен әдістері, тәжірибелік мәні, қорғауға
ұсынылатын қағидалар, зерттеу кезеңдері баяндалады.
Дене тәрбиесін жүзеге асыру атты бірінші бөлімде дене тәрбиесін дамыту
бойынша негізгі ұғымдар мен түсініктерге анықтамалар беріліп, философиялық,
психологиялық және педагогикалық тұжырымдар зерделенеді, сонымен қатар
педагогикалық пәндер мен педагогикалық тәжірибені пайдаланудың
мүмкіндіктері қарастырылады.
Мектептегі дене шынықтыру пәніндегі дене тәрбиесі сабақтарын
ұйымдастырудың түрлері атты екінші бөлімде мектептегі дене шынықтыру
пәніндегі дене тәрбиесі сабақтарын ұйымдастырудың ерекшеліктері сараланып,
дене тәрбиесін жүзеге асырудың желісі мен болашағы талданады. Ғылыми-
теориялық талдаулар нәтижелері негізінде оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін
жүзеге асыруға болашақ мұғалімді дайындаудың моделі құрылып, өлшемдері мен
көрсеткіштері, соған сәйкес деңгейлері мен механизмдері сипатталып
тұжырымдамалық көзқарастар берілген.
Қорытындыда ғылыми болжамды дәлелдейтін зерттеудің нәтижелері
мазмұндалады, зерттеліп отырған мәселенің келешектегі зерделенетін
бағыттары айқындалады.

І Тарау. Дене тәрбиесін жүзеге асыру
1.1 Дене тәрбиесі теориясы ғылым ретіндегі мәні және мазмұны

Қазіргі таңда қоғамның салауаттылығы маңызды сипатқа ие. Бүгінгі болашақ
мұғалімді дайындауда олардың салауатты өмір сүру мен денсаулық, дене
мәдениеттерін өздері игермей тұрып, оларды білімді, білікті маман ретінде
қалыптастыру мүмкін емес. Себебі әр болашақ маманның денсаулығы жеке
байлық қана емес, ол сондай-ақ халқымыздың білім және экономикалық қуатының
өсуі үшін де қажетті шарттарының бірі. Соның ішінде денсаулықтың басты
шарты-мәдени орта, салауатты өмір салты.
Президентіміз Н.Ә. Назарбаев Қазақстан - 2030 стратегиялық
бағдарламасында Салауатты әрі гүлденген экономика құрмайынша, біз қуатты
мемлекет пен қарулы күштер құра алмаймыз, демографиялық, экономикалық және
әлеуметтік міндеттерді шеше алмаймыз, әрбір адамның жеке басының қадір-
қасиеті мен әл-ауқатын арттыра алмаймыз,- деген болатын.
Білім беру жүйесінің маңызды міндеттерінің бірі – дене тәрбиесі арқылы
салауатты өмір салтын қалыптастыру мәселесі. Соған байланысты көптеген
құжаттар бар, мәселен: Қазақстан Республикасы Президентінің 1998 ж 18
мамырдағы Халық денсаулығы атты мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан
Республикасының үздіксіз білім беру жүйесінде Салауаттану-денсаулықты
сақтау бағдарламалары. Бұл құжаттардағы негізгі мәселенің бірі –дене
тәрбиесі арқылы салауатты өмір салтын қалыптастыру, жастар тәрбиесі.
Сондықтан да болашақ мұғалімдерге қойылатын жаңаша талаптар мен өзгерістер
туындап отыр. Бұған себеп қазіргі кезде жеке тұлғаның қоғамдық және
әлеуметтік мәні дене тәрбиесі мұғалімінің назарынан тыс қалмауы қажет. Дене
тәрбиесі сабағындағы сауықтыру, білімдік, тәрбиелік міндеттерімен қатар,
педагог кәсіби жұмысын атқарып қоймай, оқушылардың рухани жеке тұлғасын
қалыптастыруды жүзеге асыруы керек.
Болашақ мұғалімнің жеке басының маман ретінде қалыптасуы үшін кәсіби
сапасының негізгі талаптарының бірі ретінде оның жалпы ғылыми-әдістемелік
даярлығын ерекше атап өтуге болады. Бүгінгі таңда күн тәртібінде
студенттердің өзін-өзі басқаруды дамыту міндеттері қойылып, болашақ
мұғалімнің дербестігі мен белсенділік дағдысын тәрбиелеу және дамыту
қажеттілігі күннен-күнге артып отыр. Жоғары оқу орындарына болашақ
мұғалімдерге өз кәсіби міндеттерін жете білетін, қажетті педагогикалық
дағдыларды меңгерген, өз Отанын сүйетін шәкірттерді тәрбиелеу мен оған
мұғалімдерді кәсіби дайындау міндеті жүктелген. Осы мақсатта жоғары оқу
орындарында болашақ маман дайындаудың сапасын арттыруға ерекше көңіл
бөлінуде. Сондай-ақ тәрбиенің ықпал жасау өрісі де орасан кеңейе түсті.
Жеке тұлғаны қалыптастыру мәселесі туралы идея, озат тәжірибелер мазмұны
түрлі елдерде тарихи кезеңдерде философтар мен педагогтардың,
психологтардың тұжырымдарына негізделген.
Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесінің қайнар көздерін, тарихи даму
кезеңдерін сараласақ, олардың мынадай жағдайларға байланысты пайда
болатынын анықтауға болады:
- дене дайындығы жетілген, денсаулығы мықты адамдардың қажеттілігінен
туындаған қоғамдық өмірдің іс-тәжірибесі;
- әр түрлі тарихи кезеңдерде ойшылдар мен ағартушылардың жан-жақты
жетілген жеке тұлғаны тәрбиелеу туралы ой-тұжырымдары мен идеялары;
- үйлесімді дамыған, жан-жақты, білімді де білікті ұрпақ тәрбиелеудегі
озат педагогикалық іс-тәжірибелер мен ұсыныстар;
- дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі саласындағы ізденістер мен ғылыми
негізделген тұжырымдамалар;
- дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесін дамыту жөніндегі мемлекеттік
сұраныстар.
Дене тәрбиесінің адам әрекетінің сан – қилы сипатымен, өзіне тән ой-сана
мен даму заңы, өзара ішкі байланыстары мен өзара ықпалдастықта дамитын
ерекшеліктері, әдістері мен өзіндік тарихы қалыптасқан. Нәтижесінде дене
тәрбиесі теориясы ғылым ретінде қалыптасып, мәні мен мазмұнын анықтауға
мүмкіндік береді (Сурет 1).
Тарихи деректерді сараптасақ, адамзат қоғамы пайда болып, алғашқы өмір
сүру кезеңінен-ақ дене тәрбиесіне көңіл бөлініп, сол еңбек пен тұрмыстық
өмірдің шарты ретінде дамыды. Алғашында дене тәрбиесі ұйымдасқан ойындар
мен ойындық-қимыл қозғалыстар түрінде көрініс берді. Бұл кезеңдегі ойындар
мен денешынықтыру жаттығулары қарапайым болғанымен, олардың адамды
қалыптастыру мен тәрбиелік маңызы зор болды.
Дене тәрбиесінің басқа тәрбиелермен сабақтастығы мәселесі Орта Азия және
Ұлы дала ғұламалары еңбектерінде де ерекше аталған. Солардың ішінде ерекше
тұлға Әл-Фараби тәрбие мәселесіне бағыт-бағдар бере отырып, Әлеуметтік-
этикалық трактаттар атты еңбегінде бала денесін жетілдіруді оның бойындағы
абзал қасиетті тани біліп, мінез-құлқының жақсы сипаттарын тәрбиелеп, өзін-
өзі үнемі дамыту қажеттігіне тоқталады. Ол дененің саламаттылығы ұғымын
енгізе отырып, әр адамның тәрбиесінде мынадай үш қасиет болу қажет деп
есептейді: дене күші, рухани және ақыл-ой, олар өзара үйлесімді дамыған
жағдайда ғана жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыруға болатынын
дәріптейді.
Жүсіп Баласағұн Құтты білік дастанында ұлттық психологиямыз бен ұлыстық
ерекшеліктерімізге тоқтала келе, кемел адам ұғымын енгізе отырып, кемел
адамның бойында мынадай қасиеттер: жомарттық, саламаттылық, білімділік,
ақылдылық, бір сөзде тұру, ширақтық болу қажет дейді.
Ұлы ағартушы Абай дене тәрбиесі мен ақыл-ой тәрбиесі үйлескенде ғана әр
адам сымбатты болумен қатар, жан-жақты қалыптасқан жан болмақ деген пікірді
қуаттайды. Мысалы, Сегіз аяқ өлеңінде бойдағы, денедегі күш - қуатты
ойсыз, ақылсыз іс - әрекетке жібермей, белсенді өмір сүре

Сурет 1 - Дене тәрбиесі теориясы ғылым ретіндегі мәні және мазмұны

отырып, өзіңді дамытатын, жетілдіретін іспен ұштастыра білу қажеттігін
ескертеді. Әсіресе, Қара сөздер адам тәлім-тәрбиесіне бағыт-бағдар
беретін, жай ғана бағыт қана емес, ғылыми негізге сүйенген, өмірлік
жағдайлардан алынған философиялық тұжырымдар мен түйіндерден тұратын құнды
дүние.
Ұлы Абай дене күшін, дене мәдениетін қалыптастыру, оның ақыл-ой
тәрбиесіне тікелей байланысын көрсете отырып, тәрбиелеу керек деп жай
ғана сөзбен емес, оны дұрыс жолға қоюды нақты істермен, жолдармен
насихаттау, тәрбиенің өзегін философиялық, психологиялық арнадан іздеу
қажеттілігіне тоқталады. Бұл мәселеде Абай оны халықтың рухани мұрасы, асыл
қоймасы халықтық тәлім-тәрбие бесігі – ауыз әдебиетінен, мақал-мәтелдері
мен даналықтарынан іздеуді меңзейді. Халқымыз: Азған денеге ауру үйір,
Қайраты мен ақылы сай жігіттің жолы болар, Ақылсыз жігіт күшіне сенер,
Қайраты бар кісінің, берекеті бар ісінің, қайраты жоқ кісінің, берекеті
жоқ ісінің, Қайратың барда мал тап, Денсаулығын ойлаған, жан сарайын
таза ұстар, Әлін білмеген әлек, т.б. деп дене тәрбиесін тоқсан ауыз
сөздің тобықтай түйінін мақал-мәтелдер арқылы береді.
Еліміздің белгілі қайраткерлері Ш. Құдайбердиев, А. Байтұрсынов, М.
Дулатов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, С. Торайғыров, Ө. Тлеуқабылұлы т.б.
дене тәрбиесі мәселелерін халықтың дәстүрлері, халықтың мұраларындағы
орамды тұстарын дәлелдеп, оның құндылық бағытына тоқталған.

1.2 Оқушылардың дене тәрбиесі жүйесі
Кейінгі жылдары жастардың тәрбиесіне байланысты бірқатар құжаттар,
заңдар, тұжырымдамалар жарық көрді. Оларда тәрбиенің мазмұны, ұстанымдары,
мақсаты мен міндеттері қайта қарастырылып, оларды түбегейлі жаңалау
қажеттілігі атап өтілген. Мұндағы мақсат – ұрпақты қазақ халқының
жауынгерлік тарихымен, ерліктің өшпес үлгісін қалдырған қас батырлардың
өмір өнегесімен таныстыру, өз жерін, елін қорғай алатын елжанды ұлттық
намысы бар жігерлі азаматтарды тәрбиелеу, басқа ұлттардың өкілдерімен
жастардың өзара сыйластық, достық негізінде өмір сүруіне ықпал жасау,
ұлтаралық қатынастың жақсы негіздерін бойына сіңіру. Бұл қағидалар қазіргі
таңда қазақ педагогикасында тәрбиенің негізгі ережелерінің бірі болып
саналады.
Соңғы уақытта жеке тұлғаның дене тәрбиесі үздіксіз білім беру жүйесінде
дене тәрбиесінің мақсаты түрінде қарастырылып жүр. Бұл мақсат үздіксіз
білім беру мен жеке тұлғаны қалыптастыру жүйелерінің қазіргі даму
талаптарына жауап бере алады. Бұдан басқа, жеке тұлға үздіксіз білім беру
жүйесінің жекелеген бөліктерінің сабақтастық принципін бейнелейді; сонымен
қатар субъекттің жеке өмірінің мәдениет сапасын анықтауға бағытталған
болашақ жоспары туралы идея да бар. Айтылған мақсат және міндеттер оқу-
тәрбие үдерісінің тиімділік талап өлшемдерімен нақтыланады.
Жеке тұлғаның дене тәрбиесін қалыптастыру проблемасы зерттеліп, теориялық
негізінің жасалғанына қарамастан бүгінгі күні ол көкейкесті және ашық
мәселе болып қалуда. Бұл ең алдымен мемлекетіміздің әлеуметтік-
экономикалық, саяси және рухани дамуындағы өзгерістермен байланысты. Бұлар
дене мәдениеті саласында диалектикалық қарама-қайшылық тудырады. Сондықтан
философиялық, педагогикалық және психологиялық ғылымдардың әдіснамалық
негіздеріне сүйене отырып, мектеп оқушылары үшін дене тәрбиесінің жаңашыл -
педагогикалық ұйымдастыру жобасын жасау қажет. Бұл жоба олардың дене
мәдениетін қалыптастыруға бағытталады және оның көмегімен жеке
физиологиялық, гигиеналық жағынан алдын алу және емдеу қажеттіліктерін
жүзеге асырып қана қоймай, әлеуметтік белсенді тұлға болуға, жемісті еңбек
етуге дайындық жасалады (Сурет 2).
Қазіргі кезеңде мектеп және жоғары оқу орны бағдарламаларын құрастыру
тұжырымдамасы өзгерді. Алайда, бұлардың бәрінде мектеп оқушысы мен
студенттің қайда оқитындығы ескерілмейді, олардың меңгеруі тиіс негізгі
дағдылар мен қабілеттер, оқу нормасын тапсыруға арналған шарттар
көрсетілген. Жаттығулардың орындалуы қозғалыс дайындығының деңгейі туралы
мәлімет береді. Дегенмен, бұл бағдарламалар базалық, үлгілік сипатқа ие,
сондықтан оларды әрбір педагог жергілікті жағдай мен салт-дәстүрлерге орай
өзгертулер мен толықтырулар енгізіп, өзгерте алады.
Мектепке дейінгі мекемелер мен мектептердегі, жоғары оқу орындарындағы
Дене тәрбиесі пәнінің мақсаты әлі күнге дейін толықтыруды қажет етеді,
осыған орай оның ғылыми негізделген тұжырымдамасын жасау қажеттігі
туындайды. Осы бағыттағы ізденістердің тиімдісі дене мәдениеті тұрғысынан
зерттеу болып табылады. Әрине, мәдениет теориясының құбылыстары және
олардың түрлеріне сай, жасалып жатқан қандай да теориялық ережелер,
тұжырымдамалар көп және олар әлі де жүргізілу үстінде.
Дене тәрбиесі білімінің негізгі мақсатын анықтау үшін белсенді жұмыс
атқарылып, оны қозғалыс сапаларының дамуы, енді біреулері білім міндеттерін
шешу құралы деп анықтайды. Үшіншілері, оқушыларды спорттың бір түрімен
дамыту және сауықтыру деп ұсынса, төртіншілері, ең басты мақсат – бұл
сауықтыру деп таныды. Ақырында, авторлардың бірқатары басты мақсаты жеке
тұлғаның жан-жақты дамуын физикалық жетілдіру үдерісімен бірлестіруден деп
есептейді.
Қазіргі кезде жоғары оқу орындарында мамандық пәндерінің әдістемесін
оқытуда педагогика мен психология ғылымдары арасындағы өзара байланысты
күшейте отырып, білімді игеру үшін оқушының танымдық ой-тәсілдері мен
тәрбиесі жүйесіне байланысты ұғынуын дамыту қажеттігі айқын көрінеді.
Жоғары оқу орнын білімді игеру тәсілдерін ұсына отырып,
ойлау әрекеттері арқылы студенттердің ұғынуына қажетті субъективті
түрдегі қабылдаудың нақты әдістерін қамтамасыз ету қажет. Оқу бағдарламасы
студенттердің жеке тұлғалық, кәсіби дайындық, жалпы танымын және ұстаздық
еңбегіндегі кәсіби өзгерістер мен қойылатын талаптарды жете түсінуі керек.
Педагогикалық білім беруді дамыту – білім беру әдістері мен тәсілдерін
меңгеру, оқытумен қатар, болашақ мұғалімнің оқушы белсенділігін дамытуды
жоспарлап, шәкірттерінің іскерлігін қалыптастыруға дайындау. Оқу
орындарында оқу-тәрбие жұмысы теорияның тәжірибемен байланысы принципінде
құрылады. Ол студенттердің теориялық білімдері мен тәжірибелік
іскерліктері, дағдылары жүйесінің арасындағы қажетті байланысты білдіреді.

Осыдан жоғары оқу орындарындағы педагогикалық тәжірибе ерекше, ал ол
болашақ мұғалімдерді дайындау уақытының үштен бір бөлігін алады.
Педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерде педагогикалық тәжірибені
жетілдіру мәселелері көрсетілген. Педагогикалық және әдістемелік
әдебиеттерді саралау арқылы педагогикалық практиканың мүмкіндіктерін,
ұйымдастырудың өзекті әдістеріне талдау жасалынды. Педагогикалық тәжірибе
болашақ мұғалімдерге тәрбиелік әсері аса зор, ол студенттің идеялық
сенімін, адамгершілік бейнесін қалыптастырады. Студенттер педагогикалық
тәжірибеге дейін ғылыми - педагогикалық нақты білімдер алады. Болашақ
мұғалімдердің педагогикалық даярлықтар жүйесін жетілдірудің міндеттері,
олардың теориялық білімдерімен қаруландыру ғана емес, олардың алған
білімдерін мектепте, педагогикалық тәжірибе кезінде қолдана алуы.
Педагогикалық тәжірибе болашақ мұғалімдер мен сынып жетекшілерін
дайындаудың басты кезеңі. Олардың мұғалімдік және сынып жетекшілік
қызметтерін орындай отырып, алған білімдерін сабақтарда, сыныптан тыс
жұмыстарда және ата-аналар арасында насихаттауға толық мүмкіндіктері бар.
Студенттердің теориялық алған білімдерін педагогикалық тәжірибе кезінде
шығармашылықпен қолдануы бұл болашақ мұғалімдердің кәсіби толысуына әсері
зор.
Студенттердің дене тәрбиесі бойынша теориялық білімдерінің, іскерліктері
мен дағдыларының терең, жүйелі және әсерлі болуы олардың педагогикалық
даярлықтарының басты көрсеткіші. Болашақ мұғалімдердің сабақ беруге даярлық
көрсеткіштері олардың білімдерінің нақты, терең, жүйелі болуы, сол
білімдер арқылы оқушыларды жаттықтыру іскерліктерімен және дағдыларымен
қарулануы деп түсіну керек. Педагогикалық тәжірибе кезінде істелген
студенттердің жұмыстары курстық және дипломдық жұмыстарда кеңінен
пайдаланылса тиімді. Дене тәрбиесі мамандығындағы студенттер тәжірибелік
дене тәрбие сабақтарында әртүрлі жаттығуларды пайдаланып, қызықты сабақтар
өткізуді және пән бойынша сыныптан тыс жұмыстардың, үйірмелердің жұмыс
формаларын анықтап, олардың тақырыптарын жоспарлары мен мазмұндарын
жасайды.

Сурет 2 - Оқушылардың дене тәрбиесі жүйесі
Ғылыми прогресс өркен жайған қазіргі жағдайда жоғары оқу орындарында
мектеп үшін оқу тәрбие жұмыстарын шығармашылықпен жүргізе алатын мұғалім -
тәрбиешілер дайындаудың теориялық деңгейін көтерудің маңызы ерекше. Үнемі
көбейетін ақпараттар тасқыны жағдайында жастарды жан-жақты дамыту
мұғалімнің өзінің ғылыми теориялық білімін күнделікті көтеруді талап етеді.
Қазіргі мектепке өз пәні бойынша сабақты тартымды өткізуімен қатар,
оқушыларды ғылым мен техниканың жетістіктерімен қызықтыра алатын мұғалім
қажет. Соған байланысты жоғары оқу орнының студенттері бойында өздерінің
болашақ қызметіне зерттеуші ретінде қарауға деген ұмтылысты қалыптастырудың
ерекше маңызы бар. Бұл міндетті үйірме мен курс жұмыстарына, студенттердің
ғылыми конференцияларына қатысу арқылы, әсіресе, педагогикалық
тәжірибесінде нәтижелі шешуге болады. Бұлар студенттердің ғылыми-зерттеу
жұмысына араласып, өз бетімен жұмыс істеуге, дағдылануына мүмкіндік береді.
Ал мұның одан кейінгі педагогтік қызметте ерекше маңызы бар.
Қазіргі кезде жоғары оқу орындарындағы студенттердің ғылыми - зерттеу
жұмыстары олардың болашақ қызметіне байланысты және пайдасы зор. Мектеп
тәжрибесі кезіндегі ғылыми - зерттеу жұмысында қалыптасқан белгілі бір
жүйенің болуы студенттің оқу тәрбие қызметіндегі белсенділігінің арта
түсуіне педагогикалық тәжірибенің тиімді өтуіне игі ықпалын тигізеді
Бүгінгі таңда жоғары білім беру жүйесі мен құрылымы, білім берудің
мазмұны, оқыту әдістері мен тәсілдері, әсіресе дене тәрбиесі мамандарын
дайындауда жаңашылдық көзқарас, соны ізденістер мен зерттеулерді талап етуі
қарастырылып отырған мәселенің өзектілігін айғақтап берді. Зерттеу
жұмысының нәтижесі көрсеткендей, Республикада жоғары педагогикалық білім
берудің қалыптасуында мұғалім кадрларын дайындау кеңестік жүйе кезінде
қалыптасқан тәжірибенің аумағында жүргізіліп келді.
Соңғы кезде жоғары білімді реформалауда біршама шаралар қолға алынуда.
Педагогикалық қызмет іс-әрекеттің басқа түрлері сияқты пәндік мазмұнмен
анықталады, оған мотивация, мақсат, пәні, тәсілдер нәтиже жатады.
Педагогикалық іс-әрекет пән ретінде, дамудың шарты мен негізі ретінде,
оқытушылардың пәндік, әлеуметтік, мәдени тәжірибені игерулеріне бағытталған
оқу іс-әрекетінің ұйымдастырылуы болып табылады.
Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі ғылыми және оқу пәні ретінде
жетекшілік рөл атқара отырып, дене тәрбиесі саласындағы кәсіптік бағытты
анықтайды. Сонымен бірге осы саладағы білім негізінің жүйесін құрайды.
Мұғалімнің дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесін жете білуі, оның
педагогикалық ойлау жүйесінің дамуының басты шарты. Әртүрлі деңгейлерде
дене тәрбиесі мәселелерін шығармашылық тұрғысынан шешуге, болып жатқан
жаңалықтарды біліп отыруға, кейбір теориялық және іс-тәжірибелік жаңалыққа
сын көзбен қарап қабылдауға, дене тәрбиесі міндеттерін шешуде қосымша
өтетін ғылыми пәндердің атқарар рөлін дұрыс бағалауға, өзінің педагогикалық
шығармашылық негізін жасауда дене тәрбиесі мәселесі бойынша жүргізілген
зерттеудің маңызы зор.
Зерттеу жұмысында дене тәрбиесі білімінің маңыздылығымен анықталатын,
жалпы орта білім берудегі және жоғары мектепте мұғалімдерді дайындауда дене
тәрбиесі білімінің рөлі мен үлесін, онымен қоса орта мектепте дене
тәрбиесін берудің жаңа мақсаттарын және дене тәрбиесінің мазмұндық
меңгерудің объективті қиындықтарын ескере отырып, дене тәрбиесі
мұғалімдерін дайындауды жеке мәселе ретінде тек тәжірибелік қана емес,
теориялық тұрғыдан да талданып отыр. Түрлі әдебиеттерге жасалған теориялық
талдаулар дене тәрбиесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді дайындаудағы
негізгі ұғымдарды анықтап, оларға берілген анықтамаларды нақтылап, жаңа
түсініктер мен ұғымдардың пайда болуына негіз болды.
Болашақ дене тәрбиесі мұғалімін дайындау жүйесін және оны психлогиялық-
педагогикалық білім алуын үйлестірудің жетекші бағыты ретінде дене тәрбиесі
үрдісін жүзеге асырудың және түрлендірудің жолдарын түсіндіретін және
көрсететін білім жүйесін қалыптастыру болып табылады.

1.3 Дене тәрбиесінде жеке тұлғаны қалыптастыру үдерісі
Дене тәрбиесін жүзеге асыруды сабақтастыру, біздің көзқарасымыз бойынша,
дене тәрбиесі әдістемесін студенттерге үйрету жүзеге асырылуы тиіс. Бұл
дене тәрбиесі мазмұны бойынша білім беруді жүзеге асыруда дұрыс меңгеруге
ықпал жасайтын дене тәрбиесі әдістері мен технологияларына, оларды
логикалық түрде құру, ұйымдастыру тәсілдеріне ерекше көңіл бөлінуі
қажеттігін көрсетеді. Оқытушы нақты оқыту ақпаратын беруші, оны
студенттердің меңгеруін ұйымдастырушы және соның нәтжесін бағалаушы
позициясын ұстаушы адам ретінде болмауы керек, қайта студентке
көмектесетін, өзінің білім беру қызметінің субъектісі болу керек. Ол үшін
оқытушы талдауға тиісті бағдарламаны меңгерудегі және бағдарламаны оқуда
студенттердің өздері қабылдауына кеңесші, сарапшы болуы тиіс. Оқытушының
жаңа ұстанымы үнемі студенттермен бірге кішігірім зерттеулер орындау,
студенттік топтармен бірге оқу үдерісін ұйымдастырудың түрлі формаларын
бірге шығармашылық тұрғыда іздестіру жаңашылдық бағытта кәсіби біліктілігін
жетілдіріп отыру өзекті сипат береді деген тұжырым жасаймыз.
М.Я. Виленский пікірі бойынша, оқушылардың жеке тұлғалық дене мәдениеті –
бұл жеке тұлғаның физикалық дамуы мен білімінің деңгейін, осы деңгейге жету
тәсілдерін түсінуін және дене тәрбиесі-спорттық іс-әрекетінің әр түрлі
формалары мен жалпы өмірінен көрінуін сипаттайтын сапалық, жүйелілік,
динамикалық білім. Оның құрылымы өзара байланысты үш бірліктен тұрады.:
- құндылық бірлік - жеке тұлғаның қажетін, мұратын, мотивін, ұстанымын,
қызығушылығын білдіреді;
- нақты қызметтік бірлік - жеке тұлғаның денсаулығын, қозғалу қабілеті
мен дағдысын анықтайтын физикалық мінсіздік болып табылады;
- тәжірибелік - іс-әрекеттік бірлік, дене тәрбиесі-спорттық белсенділік
өрісінен кең көрінеді (танымдық, үгіт-насихаттық, нұсқаулық, өзін-өзі
жетілділдіру, өзін-өзі дамыту, өзін-өзі тәрбиелеу).
Оқушылардың құндылық бағытын қалыптастыру үдерісінің тетігін сызба
түрінде төмендегідей етіп көрсетуге болады. Жеке тұлға қабылдайтын
(сабақта, сабақтан және мектептен тыс іс-әрекеттерде)
құндылық бағыттары сананың ерекше арналары арқылы өтіп, маңызды немесе
жеке тұлғалық мән деңгейімен топтастырылады. Одан әрі оқушылардың нақты
өмірі мен тәжірибесі жағдайында шыңдалады, олар бекітілген және
бекітілмеген, өз іс-әрекеттері мен тәртіптерінің шын мәнінде басқара
алатыны және санада сақталып, мұғалім, ұжым, жанұя талап еткен жағдайда
ғана көрінетін дағдылар болып бөлінеді.
Құндылық бағыттары жеке іс-тәжірибеден өтіп, жеке тұлғаның шынайы мінез-
құлық құндылығына айналған жағдайда, қалыптасу үдерісін аяқталды деп
есептеуге болады (Сурет 3).
Дене мүмкіндігі мектеп оқушысының жеке тұлғалық дене мәдениетінің маңызды
құндылығы және оған қажет қасиет ретінде жеке тұлғаның дене тәрбиесі-
спорттық іс-әрекеттерде жан-жақты толық дамуға ұмтылуын сипаттайтын, жеке
дене қабілеттерін ашуға жағдай туғызатын қозғалысты жай-күйін
анықтайды, оны жетілдіру үдерісі – көбінесе жеке тұлғаның өзіндік
белсенділігімен байланысты, жеңілден қиынға дейін қозғалу тәжірибесімен
сипатталады.
Мектеп оқушыларында физикалық жетілдіру мен өзін-өзі тәрбиелеу
қажеттілігін қалыптастыру оқу-тәрбие үдерісінде дене тәрбие пәні бойынша
шешуші мән болып есептеледі. Ең алдымен, мектеп оқушыларының жеке тұлғалық
дене мәдениетін қалыптастыру тұжырымдамасын жүзеге асырмас бұрын, жалпы
орта білім беретін мектеп оқушыларының дене тәрбиесі пәнінің қазіргі
жағдайын талдап алу қажет. Мамандардың дене тәрбиесі жөніндегі байқауларды,
зерттеулерді және іс-тәжірибелерді жинақтап, қорыта талдауы мектеп
оқушыларының дене дамуы мен даярлығының қазіргі жағдайын шынайы бағалауға
мүмкіндік береді.
Соңғы уақытта мектептерде денсаулық көрсеткіші мен дене тәрбиесін
ұйымдастыру және балалардаң жалпы қозғалыс белсенділігінің деңгейі
арасындағы байланыс айқын көрінеді. 1-сыныпқа балалардың 10%-ы ғана дені
сау болып келеді. Оқу жылдары ішінде мектеп оқушыларының түрлі аурулармен
ауыру мөлшері 5 есеге өседі.
Егер дене мәдениетіндегі құндылық бағыттары жеке тұлғаның өмірлік
жоспарымен байланысты болса, қалыптасу үдерісі тез жүреді.
Оқушылардың денсаулық жағдайы төмендегідей деректерді келтіреді: әр
түрлі жастағы мектеп оқушысының 70%-ның тірек қозғалыс мүшелерінің
қызметі бұзылған.
30-40%-ас қорыту ағзаларының жұмысы бұзылып, 60%-жүйке, қан тамырлары
тармақтарының белсенділігі төмендесе, 50% иммунитеті әлсіреген. Мектеп
оқушыларының 23%-бауыр, 15%-бүйрек ауруларымен ауырады. Мектеп оқушылырының
жеке тұлғалық дене мәдениетін қалыптастырудың қазіргі жағдайын зерттей
отырып, жеке тұлғаның дене мәдениетін қалыптастырудың маңызды
элементтерінің бірі болып табылатын деңгейді анықтауға тырыстық.
Сонымен қатар, талдау барысы көрсеткендей, дене тәрбиесі пәнінің маңызды
бірліктерінің бірқатары ескерілмейді. Мұндай бірліктердің қатарына дене
тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі, жеке гигиена, қозғалыс іс-әрекетінің
психологиясы мен физиологиясы, дене тәрбиесі сабағына белсенділікті
қалыптастыру, оған ынталандыру, оқушылардың жеке тұлғалық көрсеткіштері
туралы білімнің қолданылмауы толымсыз жағдайда. Жоғарыда көрсетілген
көрсеткіштер дене тәрбиесі үдерісін басқарудың негізгі құралдары тобына
жататындықтан өте маңызды.

Сурет 3 - Дене тәрбиесінде жеке тұлғаны қалыптастыру үдерісі

ІІТарау.ОТБАСЫНДАҒЫ Дене тәрбиесін жүзеге асырудың жолдары
2.1 Отбасы тәрбиесінің мақсат, міндеттер

Баланың сапалы білім алуы мектепте ғана емес, ата-ананың қамқорлығына
да тікелей байланысты. Салауатты отбасы өркениетті қоғамның талабы. Қазіргі
заманғы отбасы тәрбиесінің жағдайына әлемдік деңгейде мән беріліп отыр.
Әрбір отбасы қоғамның кішкентай бір бөлігі болып табылатындықтан, қоғамды
өркениетке жеткізу, ең алдымен, әр отбасындағы өмірді дұрыс ұймдастырудан
басталмақ. Оған дәлел 1989 жылы Біріккен ұлттар ұйымында қабылданған,
кейіннен 1995 жылы Қазақстанда қабылданған. “Баланың толық үйлесімді дамуы
үшін, ол мейірім мен өзара түсініктігі бар, қызығушылыққа көп көңіл бөлетін
бақытты ахуалдық ортасы бар отбасында өсуі қажет. Сондай-ақ бала әлі дене,
ақыл-ой жағынан толыққанды жетілмегендіктен, олар туылғанға дейін де,
туылғаннан кейін де ерекше мейірімділікке, қамқорлыққа, әсіресе, құқықтық
қамқорлыққа мұқтаж”деп көрсетілген. Қазіргі кезде отбасындағы
ынтымақтастықты орнатуға немқұрайлықпен қарау орын алып отыр. Бұл көрініс
жағдайымен отбасындағы балалар тәрбиесіне көңілдің бөлінбеуі, тіпті ата-
аналардың жиналысқа келмеуі, тіпті мектеппен байланыс жасауға талпыныстың
болмауына әкеліп отыр. Жас ұрпақ елдің болашағы, тірегі, тізгіні. Егемен
еліміздің ертеңгі тізгінін ұстар сондай жас ұрпақты тәрбиелеу ұстаздар
қауымына аса жауапты да қиын міндеттер жүктейді. [3;6]
Қазіргі кезде мектеп пен ата-ана арасында байланыс үзілді. Бұл
кемшіліктің ұрпақ тәрбиесіне кері әсерін тигізетінін күнделікті өмір
дәлелдеп отыр. Мәселен, ата-аналар жиналысына келмеуі, ұл-қызының оқуы мен
тәрбиесіне көңіл бөлмеуі ерекше ойлауға, себебін ашуға тұрарлық мәселе. Ата-
ана мен мектеп арасында байланыс болмайынша саналы тәрбие, сапалы білім
болуы мүмкін емес. Ата-ананы мектепке шақырғанда, сол жиынның ата-анаға
тигізер әсеріне, тәрбиелік мәніне ерекше көңіл бөлгені абзал. Ата-анаға,
балаға тәрбиені ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.