ОТБАСЫНДА БАЛАНЫ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ЖОЛДАРЫ
ЖОСПАР:
І. Кіріспе бөлім
ІІ. Негізгі бөлім
1. Мақсат, міндеттері.
2. Қазақ отбасындағы тәрбиенің психологиялық ерекшеліктері
3. Отбасы тәрбиесінің қағидалары мен ережелері.
4. Отбасындағы бала тәрбиесінің маңызы.
5. Отбасында педагогикалық қолдау беру.
6. Баланы ұлтжандылыққа тәрбиелеудің жолдары.
7. Мінез – құлық тәрбиесі және отбасы.
8. Жанұя мен бала құқығы.
9. Отбасы тәрбиесі – патриоттық сезімнің негізі.
ІІІ. Практикалық бөлім
ІV. Қорытынды бөлім
І. ОТБАСЫНДА БАЛАНЫ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ЖОЛДАРЫ
Еліміздің көркейіп өркениетті елдер қатарына қосылып, халықаралық
деңгейге шығуы бүгінгі ұрпақ бейнесімен көрінеді. Шығыс ғұламасының бірі
болып саналатын Жүсіп Баласағұнның дастандарында отбасы тәрбиесі көп
айтылады. Мемлекеттің беріктігі тек ол билеуші қайраткерлерге, әділ заңға,
күшті әскерге ғана емес, әр отбасының беріктігіне байланысты екендігін
сипаттайды. Оның ойынша, отбасы беріктігі жақсы жар таңдаудан басталады
және өнегелі отбасында ғана өнегелі отбасында ғана өнегелі ұрпақ
тәрбиеленеді. Қазір қоғам талабы – халық санының көбеюіне мүдделеп отыр.
Халық санының азаюы отбасында бала санының кемуі және көп балалы
отбасылардың азаюы болып табылады. Отбасындағы бала санының кемуіне
нақтырақ экономика мен қаржы тапшылығы себепкер болып отыр. Өйткені баланың
өсуі, күнделікті тағам өнімдерінің көтерілуі, киім – кешек баланың
қажеттерінің көбеюіне үлкен отбасыларға қиыншылық туғызады. Сондықтан шаған
отбасылар пайда болып, бала санын мектеп өсіруге жол ашады. Отбасы
мәселесін шешуде әр түрлі мамандар өз пікірлерін ұсынды. Нарықтық қатынас
жағдайындағы отбасының құралымдық сипатын әлеуметтанушылар М.Тәжин,
Б.Баяғанов былай деп түсіндіреді: Біріншіден, қазіргі қоғамдың
экономикалық өмірі кішігірім отбасының үлкен отбасылармен салыстырғанда
қайшылықтары көп, жолдарынан құтылуға болады, яғни, қазіргі экономикалық
өмірдің талаптарына икемделген болып келеді. Екіншіден, қазіргі шағын
отбасы өмірге бейімделуі жеңіл, отбасының және қоғамдық қажеттіліктерден
пайда болған қақтығыстарды шешу жолдарында жеңіл таба алады.
Бірақ, демограф М.Тәжімов үлкен отбасылардың болуын мақұлдап, бала
санын көбейтудің жолдарын қарастырады. Өйткені, Қазақстандағы халық санының
аздығы демографиялық күйзеліс туғызып отыр. Мемлекетте халық санының төмен
орында болуы халықтың өсуі жағдайына байланысты деген ой түйіндейді. Оның
үстіне отбасында педагогикалық жағдай көп балалы отбасыларда әлдеқайда
жеңіл болатынын көрсетеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясында Балаларына қамқорлық жасау
және оларды тәрбиелеу ата – ананың құқығы, әрі парызы деп көрсетілген. Ал,
әлемдік деңгейде Баланың құқығы туралы Конвенция қабылданып, онда бала
дүниеге келмей жатып, қамқорлық жасаудың жолдары қарастырылған. Мұның өзі
бүгінгі балалар мен жасөспімдер тәрбиесінің өте күрделі екендігін
дәлелдейді. В.А.Сухомлинский тәрбиені отбасы жағдайын зерттеуден бастайды.
Ол баланың сабақ үлгерімінің жақсаруымен қоса, денсаулығының мықты болуына,
ой өрісінің кеңеюіне көңіл бөледі және балалардың 3 – 4 сыныптарға дейін
бірқалыпты болып келіп, 4 сыныптан кейін біртіндеп өзгере бастайтындығын
түсіндіреді. Ерексектік кезең бала тәрбиеленудегі ең қиын кезең екендігін
айта келіп, ата – аналарды балалармен сырласуға шақырады. Н.Пирогов өзінің
таңдамалы шығармаларында Бала дұрыс түсініп, қарым – қатынас жасау үшін
оны өміріміздің өрісіне емес, біз өзіміз олардың өрісіне енуіміз керек деп
тұжырымдайды. Бала жүрегі айнадай тап – таза мөлдір, сол айнадай баланы
көру үшін оның жүрегіне үңіліп қарауды қажет етеді. Л.Пинттің пікірінше,
ата – аналар балаға жақсы тәрбие беру үшін оның мінез құлқындағы әрбір ұсақ
– түйектерді байқап білуге қабілетті болуы керек. Отбасындағы бала
тәрбиелеу жұмысы түбегейлі жүйелі түрде қадағаланып, жаңаланып, заман
талабына сай өзгеріп дамып отырса, тәрбиенің құндылығы арта түседі.
Халықтық педагогика негізінде қалыптастыру мәселелерін С.Ұзақбаева құндылық
бағдар – негізінде Г.Нұрғалиева, ізгілік эстетикалық бағытында Қ.
Шылыбекова, тұтас педагогикалық үрдіс негізінде болашақ ұстаздарды
ізгілікке тәрбиелеуді Н.Хмель, қиын балаларды қайта тәрбиелеу мәселесін
Б.Айтмағамбетова мен Н.Бозжанова сияқты ғалымдар зерттеп келді. Олар ұнамды
қасиеттердің барлығының қалыптасу отбасында қалатындығын дәлелдеп, қиын,
балалар тәрбиесі мәселелері бойынша жүргізілген зерттеулерінде отбасы
тәрбиесінің, ролін ерекше атап көрсетеді. Ал, В.Лысенко бала дұрыс тәрбие
алып дамуы үшін ең алдымен, ата – аналар отбасы тәрбиесінде белсенділік
танытуы қажет деп санайды. Ол үшін ата – аналар педагогикалық білімін
көрсетіп отыруы қажет. Баланың жетіліп қалыптасуында отбасының орны ерекше
екенін түсіндіре келе оқушыны қиын атануға алып келетін ата – аналардың
балалармен мұғалімнің оқушылармен қарым – қатынасындағы бірнеше
кемшіліктерді көрсетіп берген. Бұл қиындықты шешудің негізгі бірден бір
жолы отбасындағы ізгілікті қарым – қатынасты орнату.
Баланы дұрыс тәрбиелеу үшін отбасы қоғаммен тығыз байланысты болуы
керек.
Тәрбие бұл қоғам талабына сай адамды қалыптастыруда белгілі бір
мақсатқа сәйкес жүйелі түрде әсер ету болып табылады.
Елбасы Назарбаевтың Ғасырлар тоғысында еңбегінде Тәрбиенің түрлі
мақсаты қоғамның нарықтық қарым – қатынасқа көшу кезінде экономикалық және
рухани дағдарыстарда жеңіл шыға алатын ізгілігі мен 21 ғасырды құрушы
іскер, өмірге икемделген жан – жақты мәдениеті жеке тұлғаны тәрбиелеп,
қалыптастырып деп айқын айтқан.
Заманымыздың заңғар жазушысы М.Әуезовтың Ел боламын десең бесігіңді
түзе деген нақыл сөзінің мәні тереңде жатыр, яғни болашақ тізгінін ұстар,
елінің ертеңі болар халқының үмітін ақтай алатын дені сау, білімді де
саналы жас ұрпақты өсіру. Талабынан туындап отыр. Осы ұлы мақсаттарға жету
жолында киелі де қасиетті екі түсінік бар.
Бірі – баланың бастапқы тәрбие мектебі, алтын бесік ұя – мектеп. Бұл
екі ортаның да мақсат – мүддесі ортақ. Отбасы, ата – ана адамды дүниеге
әкеліп, қалыптастырып, дамытып жетілдірсе, адам бойындағы бар игі қасиет
мектеп қабырғасында қаланады. Бұл киелі жерде қызмет ететін мұғалім мен ата
– анаға жауапкершіліктің үлкен жүгі артылған.
Ұлы Абай атамыз”Адамның адамшылығы – ақыл, ғылым жақсы ата – ана,
жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады”деп көрегендікпен ой түйген. Бала
өміріне қажетті тәлім тәрбиенің іргетасы ата – ана арқылы отбасында
қаланады.
Дана халқымыз”Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің” демекші ата –
ананың әрбір іс әрекеті балаға үлкен сабақ. Әрбір ата – ана өз балаларының
тұңғыш тәрбиешілері. Бала ата-ананың адамгершілік өмірінің айнасы.
Отбасы мүшелерінің бірін-бірі қадірлеуінен, олардың өзара бірлігі мен
түсінушілігінен, ата-анамен балалар арасындағы, мейірімді қарым-қатынастың
қалыптасуынан, үлкенге құрмет, кішіге ізет секілді толып жатқан жазылмаған
заңдылықтар арқылы көрініс табады.
Кішкентай сәбилердің үлкендер не айтса соны істейтінін күнделікті
өмірде жиі көріп жүреміз. Сондықтан да отбасы баланың бастауыш тәрбие
мектебі дегеніміз өте орынды. Ата-ананың бала алдында жеке басының үлгі-
өнегесі, беделді жоғарғы болуы керек.
Кез келген адам ұшқыш немесе ұста бола алмайды. Ал өмірге ұрпақ
әкелген соң өнегелі отбасын құрып әке мен ана болу әрбір адамның міндеті.
Баланың үйде көргені. Ата-анасынан жақын туыстарынан естігені - ол үшін
тәрбиенің ең үлкені. Осы тұста сүрінбеу үшін ата-ананың мінез-құлқының,
ізетті қасиеттерінің, жалпы мәдени дәрежесінің деңгейі өте жоғары болуы
керек.
Баланы жаны мен тәні таза, рухани бай, дені сау етіп өсірумен бірге
еңбекке деген сүйіспеншілікке, ұлтжандылыққа, адалдыққа, жинақылыққа баулып
өсіру шарт. Осы тамаша қасиеттерінің бәрін ата-ана бойынан тауып, соған
еліктеп өссе және әрбір ата-ана баласының жүрегіне жол тауып, оның өмірдегі
шынайы досына айналса тер төккен еңбегінің жанғаны.
“Қарға баласын аппағым дер, кірпі баласын жұмсағым дер”дегенді
ескеріп, баланы қанша жақсы көргенмен оның жасаған жағымсыз қылықтарымен
елеулі қателіктерін ескерусіз қалдыруға мүлде болмайды.
Әрине, ол үшін баланың намысын қорламай, ар-ожданын аяққа таптамай,
сенімсіздікпен қарамай байыпты ақылмен, қамқор байыпты ақылмен сөзбен
түсіндіру қажет. Сәл ғана сәтсіздігіне бола балаға сенімсіздік білдіру оны
алға ұмтылмайтын, жігерсіз жасық бала болмауға итермелейді. Ал бұл ата-
ананың бала тәрбиесіндегі жіберген үлкен олқылығы.
Отбасы жағдайында баланы кішкентайынан спортпен шұғылданып, денесін
шынықтыруды, эстетикалық талғамның жоғары болуын, қоршаған ортаны қорғауға,
еңбекке бейімделіп өсуін қалыптастырған жөн. Тәрбие ешқандай үзіліс дегенді
білмейді. Ол тұрмыста, ойын үстінде, оқу, еңбек барысында барлық кезде жүре
береді. Сондықтан ”Бала тәрбиесі баршаға ортақ” екенін ескеріп, жас ұрпақты
саналы азамат етіп тәрбиелеу ең негізгі міндет.
ІІ.1. БАЛА ТӘРБИЕСІНІҢ МАҚСАТ, МІНДЕТТЕРІ
Баланың сапалы білім алуы мектепте ғана емес, ата-ананың қамқорлығына
да тікелей байланысты. Салауатты отбасы өркениетті қоғамның талабы. Қазіргі
заманғы отбасы тәрбиесінің жағдайына әлемдік деңгейде мән беріліп отыр.
Әрбір отбасы қоғамның кішкентай бір бөлігі болып табылатындықтан, қоғамды
өркениетке жеткізу, ең алдымен, әр отбасындағы өмірді дұрыс ұймдастырудан
басталмақ. Оған дәлел 1989 жылы Біріккен ұлттар ұйымында қабылданған,
кейіннен 1995 жылы Қазақстанда қабылданған. “Баланың толық үйлесімді дамуы
үшін, ол мейірім мен өзара түсініктігі бар, қызығушылыққа көп көңіл бөлетін
бақытты ахуалдық ортасы бар отбасында өсуі қажет. Сондай-ақ бала әлі дене,
ақыл-ой жағынан толыққанды жетілмегендіктен, олар туылғанға дейін де,
туылғаннан кейін де ерекше мейірімділікке, қамқорлыққа, әсіресе, құқықтық
қамқорлыққа мұқтаж”деп көрсетілген. Қазіргі кезде отбасындағы
ынтымақтастықты орнатуға немқұрайлықпен қарау орын алып отыр. Бұл көрініс
жағдайымен отбасындағы балалар тәрбиесіне көңілдің бөлінбеуі, тіпті ата-
аналардың жиналысқа келмеуі, тіпті мектеппен байланыс жасауға талпыныстың
болмауына әкеліп отыр. Жас ұрпақ елдің болашағы, тірегі, тізгіні. Егемен
еліміздің ертеңгі тізгінін ұстар сондай жас ұрпақты тәрбиелеу ұстаздар
қауымына аса жауапты да қиын міндеттер жүктейді.
Қазіргі кезде мектеп пен ата-ана арасында байланыс үзілді. Бұл
кемшіліктің ұрпақ тәрбиесіне кері әсерін тигізетінін күнделікті өмір
дәлелдеп отыр. Мәселен, ата-аналар жиналысына келмеуі, ұл-қызының оқуы мен
тәрбиесіне көңіл бөлмеуі ерекше ойлауға, себебін ашуға тұрарлық мәселе. Ата-
ана мен мектеп арасында байланыс болмайынша саналы тәрбие, сапалы білім
болуы мүмкін емес. Ата-ананы мектепке шақырғанда, сол жиынның ата-анаға
тигізер әсеріне, тәрбиелік мәніне ерекше көңіл бөлгені абзал. Ата-анаға,
балаға тәрбиені тек мектеп беру тиіс деген пікірден аулақтату үшін
біріншіден, тәрбие-отбасынан басталатынын ұғындыратын әсері мол жиындар.
Педагогикалық сабақтар, семинарлар және дебат өткізу қажет.
Бала-адамның бір қызығы ғана емес сонымен қатар ол өмірдің жалғасы,
ұлттық ұстанымы, елдің ертеңгі егесі де.
Халықаралық балаларды қорғау күнін атап өтудегі мақсат-өскелең
ұрпақтың құқықтарымен мүдделерін қамтамасыз етуге әлеуметтік қоғамдастықтың
ұсынуына бағытталған, сонымен қатар жетім және мүгедек балалар, ата-
анасының қамқорлығынсыз қалған балалар, көп балалы және толық емес
отбасыларында тәрбиеленетін балаларға қолдау көрсету болып табылады.
Кейбір отбасының белгілі бір себептерге байланысты әлеуметтік
жағдайының құлдырауы, балалармен ата-аналардың денсаулығының нашарлығы,
некесіз бала туудың, моральдық жағынан азып-тозған ата-аналардың көбеюі
және оларды жауапқа тартудың пәрменді шараларының болмауы елімізде жетім
балалар санының ұлғаюына әкеліп соғуда.
Тәрбиенің негізгі мәселесі тәрбиеден бағытталады. Балалар өскеннен
кейін олар – өздерінің құрбыларымен ойнай бастайды. Балалардың жанының,
пәнінің дамуы үшін ата-аналары жауап береді. Барлық балалар балалардың
ортасында, тәрбиеленеді олармен сөйлесу, ойнау арқылы.
Бала бұл-бақыт ата-ананың еңбегімен келген жан. Баланың бастапқы жеке
басын қалыптастыру үшін ең алдымен балаларды мектепке дайындауымыз керек,
ол үшін ең алдымен балаларды мектепке барлық күшімізді салуымыз керек.
Балаға ең алғаш тәрбие беретін ата-анасы. Отбасындағы тәрбиенің бала өмірі
үшін маңызы зор. Әрбір ата-ана өз баласының жақсы тәрбие алғанын қалайды.
Сондықтан өз баласына кішкентайынан жақсы тәрбие беруге тырысады. Кейбір
балалар ата-ананың аялы алақанын көрмей өссе де ол жақсы тәрбиелі,
инабатты, кішіпейіл болып өседі. Баланың тәрбиесіне кішкентайынан жақсылап
көңіл бөлу керек. Көңіл бөлу керек дегенде сөйлесіп отыру керек.
ІІ.2. ҚАЗАҚ ОТБАСЫНДАҒЫ ТӘРБИЕНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Біз үлкен болайық кіші болайық, ұстаз болайық, шәкірт болайық, әке
болайық, ана болайық бәрімізде талай-талай тәлімнің төліміз, тоқсан тарау
арнамен кеп тоғысқан тартымды тәрбиенің жемісіміз...
Тіршілік етуші жан тәрбие жинайды, оны топтап жинақтайды, саралап
түйіндейді. Осы қазынасын орайы келсе, ұрпағына таратады, игілігіне
асырады. Сондай тәлім тәрбиенің қайнар көзі-қазақ отбасындағы тәрбие.
Отбасы шағын мемлекет-дейді данышпан ойшылдар. Оның шекарасы, тіршілігі,
мінез-құлқы болады. Отбасы ерлі зайыптылардан, бала-шағадан тұрса, онда
олардың тіршілігі тату-тәттілігі, ақыл-парасаттылығы-бала тәрбиесінің алтын
бесігі. Отбасы ынтымағы жарасса, ұрпағының тәлімі де өнегелі болары баршаға
аян. Опалы жұбайлар ғана оңды ұрпақты өсіреді. Бала жүректің миуасыдеп
қарайтын балажан халықтардың бірі-қазақ халқы да балаға ежелден болашағым
деп қарап, үлкен үміт күткен. Әр ата-ана, әр отбасы арманын ұрпағына аманат
етіп тапсырып отырған.
Бала-көңілдің гүлі, көздің нұры-деп сүйсінеді. Әрбір отбасы
ұрпағының тәттілігін халқымыз қат – қабаттай қастерлеп айтады.
Лашын құсқа ауа қадірлі, жүйрік атқа дала қадірлі, ата – анаға бала
қадірлі. Неткен зердей інжу сөздер!
Баланың өскен бесігі – кең дүниенің есігі. Халық қандай қомақты
толғайды, қалай терең түйіндейді! Ұядай ғана үйден өскен ұлан бүкіл әлемге
жол тартады. Жол бастауы – отбасы. Ұзақ өмір кітабының әліппесі – отбасы
тәрбиесі, яғни Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің.
Әр елдің заңы басқа, иттері қара қасқа дегендей, әр ұлттың өзіне тән
салт – дәстүрі, мінез – құлқы, өзіндік психологиясы болады. Сондықтан қазақ
халқының да өзіне тән мінез – құлқы, әдеби, ұлттық қадір – қасиеті бар. Бұл
жөнінде Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, М.Әуезов тағы
басқа зиялы қауым ұлттық тәлім – тәрбие, әдеп, педагогика, психология
саласында сындарлы пікірлер айтқан. Мәселен, ...адамның өз басының
көгершінімен, ұлт көгермейді... ұлт көркейсе, ол бақыт сол ішіндегі
адамдарға ортақ ... ұлтын, Отанын көркейту – қандас, діндес, тілдей
бауырларының қамын жеу, - деп Ж.Аймауытов ой қозғаса, М.Жұмабаев ...
қазақтың тағдыры да, келешекте ел болуы да мектебінің қандай негізде
құрылуына барып тіреледі ... мектебімізді таза, берік пәле өз жанымызға
қабысатын, үйлесетін негізде құра білсек, келешегіміз үшін тайынбай – ақ
сертесуге болады деген еді. Сондықтан ұрпақты аға ұрпақтың мойнына
жүктелетін тарихи парыз, игілікті тапсырма.
Қазақ халқының әрбір отбасы өз ұрпағын бесікке салғаннан бастап ұлттың
тәлім тәрбиеге сусындатып, бойына сіңіріп, ізгілікке тәрбиелеген және сол
дәстүрді мықтап ұстауын талап еткен. Мәселен, атасы немересіне алдымен
елінің құтты қонысын таныстырған.
Осындай ұлттық тәлімнің бастаулары болған имандылық, Отан сүйгіштік,
мақсаткерлік, ақылдылық пен адалдық, борыш пен жауапкершілік, мейірімділік
пен ізгілік, шыншылдық пен достық, еңбек пен қуаныш сияқты игілікті
тәрбиеден аға ұрпақ еш уақытта бас тартқан емес, тартпайды да...
Аға ұрпақтың жас ұрпаққа салғырт қарауынан қазақи тәлім – тәрбиені
осалдатып алған жоқсыз ба? Аға ұрпақ баланың қарны аш, иіні жалаңаш болса
болды, одан артығының қажеті не деген сұрақтар әрбір ұстаз пен психологтың
жанын мазалайтыны рас. Қорыта келе, асырау мен асыл тәрбие берудің екі
түрлі мәселе, айырмасы жер мен көктей. Оқыған азаматтың қызметке
тұрлаусыздығы, білім аз шамалылығы, құр даурықпа боямалылығы, еліктегіш
мансапқорлығы, кеңсешілдігі, майдакүнемдігі, негізгі мақсат – мұратының
жоқтығы, берік жол тұтына алмайтындығы – осының бәрі шын әлеумет
қызметкерлерінің піспеген, шынықпағандығын көрсетеді деген Ж.Аймауытовтың
асыл сөзін айта келіп, аға ұрпақтың өз бойындағы кемшілікті жоймай, келешек
тәрбиенің түзу болмайтындығын айтқым келеді.
ІІ.3.ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІНДЕГІ ҚАҒИДАЛАР МЕН ЕРЕЖЕЛЕРІ
Ұзаққа созылған өз тарихы бар отбасы балаларды тәрбиелеу жолында
орасан көп бақылаулар нәтижесін жинақтап, қорытты. Осы қорытулар негізінде
аса маңызды тұжырымдар жасалып, олар отбасыдағы балаларды тәрбиелеудің
жалпы заңдылықтары ретінде белгілі жүйелерге орай топтастырылды, Дегенмен
олардың бәрі ғылыми зандылық байланыс белгілеріне ие болмаса да, өз
дәрежесі бойынша алғашқы тұрмыстық деректі пайымдар мен қарапайым көзқарас
пікірлерден жоғары келеді. Олардың бәрінің төркін мәні - ата-аналарға
кеңес, отбасылық тәрбие ережелері.
Ата-аналар өз тәрбиелік әрекеттерін осы ережелер тұрғысынан салыстыра
бағалап барады, сонымен бірге ережелер педагогтар үшін, әсіресе егде ата-
аналарға өнімді де негізді кеңестер беріп отыруға қажетті.
Жалпы адамзаттық мәдениеттің бірегейлігі мен тұрақтылығын ескеретін
болсақ, балалар ата-аналарынан өз тұлғалық қажет сапалары жағынан онша
алшақтамайды. Егер әке мен шеше екеуінің болымды да болымсыз барша
қажеттері мен сапаларының қосындысын тең ортадан бөлетін болсақ, олардың
жұптастығынан болған баланың біршама дәл бейнесін алуға мүмкін екендігін
ғылым дәлелдеп отыр. Бұдан табиғат-ананың біз үшін аса күрделі мәселе
туындатпайтынын байқаймыз. Солай да болса отбасыдағы бала тәрбиесіне
байланысты көкейтесті проблемалар түбегейлі шешімін таппауынан қате
кемшіліктер бітер емес, бітпейді де.
Отбасы тәрбиесінің тиімділігін көтеруге кедергі болар жәйттер қандай?
Біріншіден, нәсілдік. Егер ата-аналардың өздері балалық шағында қандай
да жүйке, тәндік, сана-сезімдік проблемаларға кезіккен болса, олардың өз
ұрпақтарында да қайталанатынына дайын болып, тумадан көрінетін дерттердің
алдын алғаны жөн. Екіншіден, өзгеріске түсіп, үздіксіз күрделеніп баратын
балалардың болмыс, тұрмыс жағдайлары, әлбетте, мұндай жәйттердің жүз беруі,
бермеуі әрі соларға байланысты проблемалардың туындауы ата-аналардың
өздеріне тәуелді. Үшіншіден, күннен-күнге төмендеп бара жатқан отбасылық
тәрбие мәдениеті. Әрине, бұл тұрғыдан ата-аналардың жетімсіз педагогикалық
мәдениетін ғана кінәләп қоймай, халықтық тәлім-тәрбие үрдістерінен алшақтап
бара жатқанымызды, барша қоғамдағы тәрбие салт-дәстүрлерінің келеңсіз
бағытта белең алып жатқанын ескеріп барған жөн.
Аталған және басқа да сан қилы әлеуметтік-қоғамдық себептер негізінде
ата-аналар ықпалы мен бала тәрбиесінің санасы арасында мың сан тәуелді
байланыстар өрбитіні белгілі. Солардың арасынан аса көзге түсер, маңызды
болған жәйттерге талдау беріп, және олар бойынша жасалатын тұжырымдарға
орай ата-аналар мен педагогтарға қажетті кеңес ұсыныстарды алға тартқан жөн
болар.
Отбасы проблемаларымен шұғылданушы әлеуметтік педагогика тәрбиеге
байланысты аса нәзік те тереңдей жайлаған тәуелділіктерді байқастырып,
оларды қазіргі заман балаларын қоғамдық оңды үрдістерғе икемдестіре
тәрбиелеу сапасын көтеру үшін пайдалануды ұсынады.
Олар арасында елеулі маңызды болғандары:
1. Баланы қоршаған жақын орта басымдылығы (приоритет). Өмір
дәлелдегеніндей, адамдардың бір-біріне ықпал жасау дәрежесі олар арасындағы
жақындыққа тікелей де тура байланысты. Жақын-жуықтар шеңберіндегі
қатынастардан туындайтын талап, шектеулер жалпы қоғамды қоса, бізден аулақ
болған қауымдастықтар мен әлеуметтік топтардан болатын ықпалдардан гөрі
салмақты да әсерлілеу. Осыдан да баланың болашақ сәтті өмірін қамтамасыз
етуде отбасының рөлі орасан.
2. Мейір мен сүйіспеншілік баланы билеудің басты құралы. "Әркім сүйгенінің
құлы" деп атам қазақ бекер айтпаған. Балаңызды тәрбиелі көргіңіз келсе, оны
аталық мейірім мен аналық махаббатқа бөлеңіз. Сонда әке, шеше тарапынан
қолданылатын басқа ықпалдардың қажеті болмай қалады.
3. Бала тәрбиесінде ұлы ғұлама В. Гете даналығын бірер сөзді ереже ретінде
қабылдаған көп болмас: "Егер біз адамдарды сол күйінде қабылдайтын болсақ
онда, оларды тәрбиеден алыстатқанымыз. Ал, егер біз оларды болашақтағы
өзіміз арман еткен тұлға ретінде қабылдасақ, олардың бойындағы табиғаттан
дарыған жақсылықтарының жүз беруіне, содан азаматтық кемелге жетуіне
көмектескеніміз".
4. Ата-аналар өзімшілдігіне (эгоизм) негіз болар "мүдделі күтім"
(востребованное ожидание): адам пендеге кейде тән болатын қасиет - өз
қалауымызды ғана қалайтынымыз, осы қалаудан қандай да ауытқу болса, оған
деген қызығушылық өрістей даму орнына, керісінше, құрдымға кетеді. Ал
мұндай өзгеріс, сіз қанша тырысқаныңызбен балаңыздың даму барысында көрініп
жобалаған жоспарыңыз ақталмай жатады. Тәрбие барысында күткен мүддеңіз
орындалмай, сіз қиналасыз, атасы мен анасы күткеніндей бола алмағанын
балаңыз күйзеледі. Нәтижеде жалпы отбасыдағы тәрбие дағдарысқа ұшырайды.
5. Балаға қаратылған ниетті өтініш әсерін күшейте түсу жолын қарастыру —
ата-ана қалауынан ауытқу ықтималын кемітеді. Бұл үшін өз қалауыңызды әдейі
керісінше талаппен ауыстырыңыз (инверсия). Мысалы, айтқанды қылмай жүрген
баланы ұйықтатқыңыз келсе, қандай да сылтау тауып, көзін жұмдырмаңыз; беті
қолын жуып-шайып жүретін еткіңіз келсе, суға жақындатпай көріңіз, сонда
баяғыдан сізді қинап келе жатқан кері өжеттік сіздің қалауыңызға қызмет ете
бастайды; яғни өз "менің" көрсетуге табиғатынан құштар бала ал,
"ұйықтағаным ұйықтаған", "жуғаным жуған" деумен өзі бұрын қаламайтын
әрекетін енді сезбестен орындаумен болады.
6. Отбасылық тәрбиеде дағдарысқа кезіктіру тәсілін қолданудың пайдалы
тарапы бар. Бала үшін қатерлі, түсініксіз, немен аяқталары белгісіз
жағдайларды әдейі ұйымдастырып, содан баланы өзінше жол тауып шығуға
мәжбүрлеу қажет. Әлбетте, мұндайда ата-ана баласының қандай да қатерге
ұрынып қалмауын аңдып, оның әрекеттеріне байқатпай реттеу-түзетулер беріп
барады. Осындайда қажетті бейімділіктерді алған бала, болашақ өміріндегі
қай дағдарысқа да дайын болып өседі.
7. Балаға үйретіп жатқанын өзі орындай алған мұғалім - ұлағатты ұстаз.
8. Баламен араласа жүргізілетін жұмыста "үзілді үнсіздіктен" сақтаныңыз.
9. "Бір жөнді қаталдықта ұстау". Алдын ала көзделген құлық-әрекет қалпы
шеңберінде өскен баланың болашақта кім әрі не болары күні ілгері түсінікті
келіп, қатер туғызбайды.
10. Бала тәрбиесінде ұсақ-түйек болмайды. Ірі жетістіктерді бала
болмысындағы майда-шүйде қажет сапаларды біріктіре қалыптастырудан
бастаңыз.
11. Педагогтар мен ата-аналар өздерінің бұрыннан қалыптасқан қатынастар
тәуелділігінде қалып қоятынын ұмытпағаны жөн. Кейде ата-аналар оқиғаны
қабылдауды оқиғаның өз мәнінен шығармай, сол оқиғаға болған бұрынғы
қатынасын тәуелді болып қалады, яғни бала қылығын өткен бір уақытта жек
көргенімізден, бұдан былайғы да қылықтарын оңды қабылдамаймыз. Мысалы,
сағат кешкі 20-дан соң баланың кешігіп келуін жаман әдет деп
қабылдауымыздан, бұдан былайғы кешіккендерінің бәрін, қандай себептер
табуына қарамастан теріс бағалаймыз.
12. Әр бастауыңыз жаңалықты болсын. Кешегіңізді қайталамауға тырысыңыз.
Табиғаттан үлгі алыңыз: ағаштан үзілген миуа өз орнына қайта ілінбес.
Балаңызға болған кешегі ықпал бүгін сол күйінде оған әсер ете алмайды.
13. "Қызықсыну екпініне" арқа сүйей отырып, балаға әр іс басында жеңілдік
беріңіз. Содан соң бірте-бірте талапты күшейтумен, ақырында алғашқы талап
формасын өзгертіңіз. Іс бастауындағы "қуаныш сезімі" тұрақты бекіп, сол
сезім кейін де балаға қолдау-қуат көзіне айналады.
14. Бала тәрбиесіндегі көптеген кемшіліктер негізі бір себепті - бір топқа
біріктірілген "ұсақ-түйектер" санының ұлғайып кетуі. Осындай жинақталып
келген "ұсақ-түйектер" адамның өз болмысын анықтамай, сырттай "бет әлпетін"
айқындайтыны бар. Мұғалім санасында қалыптасқан оқушы бейнесі "жалпыланған"
күйде болып, нақты тәрбиелік ықпалға үйлеспей қалады. Сондықтан да әрбір
отбасы өз перзентінің дарындылық тарапын баса айтып, мүғалімдерден баланың
ұнамды тараптарына ыңғайласа жұмыс жүргізуін талап еткені жөн.
15. Мүмкіндігі болса, үйде баланың оқу жұмыстарын орындайтын дөңгелек
формалы стол пайдаланыңыз. Дөңгелек стол төңірегіндегі адамдардың әрқашан
еріксіз қайрымды болатыны ғылымда дәлелденген.
16. Ата-ана әлпеші мен оның ғажайып ұнамды ықпалға ие болатыны баршаға
аян. Осы киелі ықпалды жалықпай пайдалануға күш салыңыз.
17. Отбасыда өшпенділікке бірде-бір орын қалмауы тиіс. Өшпенділік жолын
қалаған адам екі табыт арқалайды, бірі - өзінікі (О. Уайльд). Бала
қылығына егесіп, оны қандайда жақсылықтан айырған әке мен шеше оған
өшпенділік жасағаны. Мұндай жағдайда балаға ықпалды қатынасыңызды ашу-ызаға
бұрмай, экономикалық жолмен шешкеніңіз дұрыс істемеген екенсің - еш нәрсе
алмайсың, ештеңе саған берілмейді.
18. Еш бір пендеге де өз өмірін қате, кемшіліксіз, "басын жарға ұрмай"
жүріп өту бұйырмаған. Өмір күрделілігі мен таңданарлығы да осынысында.
Көбірек өмір тұрмысы жайында баламен сұхбаттасыңыз. Құрғақ уағыздан гөрі
балаңызға үлгі-өнеге көрсетіңіз, өз тәжірибеңізді әңгімелеңіз, отбасылық,
бабалар тарихын қозғаңыз, өсиет, хадис сөздерін пайдаланыңыз.
19. Бос әрекеттен қашыңыз, адами намысын оятып, баланы әз бойында мақтаныш
көздерін табуға үйретіңіз. Өз қадір-қауметін сезіп, бағалай білген адам
қандай қиыншылық кезіксе де ұяттан үстем болуға, ел көзінде аяқ асты
болмауға тырысады, бар күшін салып бағады.
20. Әр қандай жүйе тұрақты да берік болуы үшін оны уақытылы-уақытымен
"сілкілеп" тұрған жөн. Өз балаларың бен шәкірттеріңізді осылайша берік,
белсенділік тексерісіне салып тұрсаңыз, тәрбиелік ісіңіздің қаншалықты
жемісті болғанына не боларына көзіңіз жетеді.
21. Алдымен көздеген әрбір ісіңізді ой сарабынан өткізуді ұмытпаңыз,
әрекет кейін бола береді.
22. Баланың (қандай да келеңсіз істелген әрекетіне қатынасыңыздың
алғашқыда сезімдік (эмоционалды) болатынын, ол екінші әрекетіңіз — насихат
айту көңіл шарпуыңызбен бірге жүреді. Осы байланысты өз мүддеңізге бірлікті
қолдана біліңіз.
23. Ғылым дәлелдегеніндей, уақыт қорының 20 пайыздық алғашқы мезетінде
көздеген нәтиженің 80 пайызы қолға тиеді, ал қалған 80 пайыз уақытында 20
пайыз нәтиже орындалады. Сондықтан "қуалай" тәрбиелеуді үрдіс етпеңіз,
пайдасы шамалы.
24. Біркелкілік пен бірізділік — тәрбиедегі маңызды принциптер.
25. Балалардың ересектермен қатынасында теңдік болмайды, бұлар арасындағы
қатынас тәуелділік пен бағыныштылыққа негізделген. Мұндай теңсіздік арадағы
көңіл жақындығы не алшақтығымен өлшенеді. Балаларға қойылатын шектеулер осы
қатынасқа тәуелді. Балаларыңызбен қатынастың қандай да қаншалықты болары -
өз шешіміңізге орайлас.
26. Басқалар көзінше берілген ескертуді бала әрдайым жазғыру, кінә қою
ретінде қабылдайтыны белгілі. Балалармен тілдесуді мұны ешқандай ұмытуға
болмайды.
27. Талаптар әрқашан әділ де анық қойылып, нақты орындалуы тиіс. Өз
педагогикалық талаптырыңызды орынсыз, қажетсіз түсіндірме, құрғақ сөзді,
екіұшты насихаттармен күрделендірмеңіз.
28. Тіл алмайтын балаларды күтілмеген, "тосын жағдайға" салып тәрбиелеңіз.;
29. Балаға болған қадағалау неғұрлым жақын болса, оның арқасында
орындалатын бағындыру қызметі тиіміділеу келеді. Өз қалауыңызға орайластыра
қадағалау дәрежесін белгілеп алыңыз.
30. Өзіңіз таңдаған тәрбие ықпалы нәтиже бермей жатса, әрекетіңіздің
бағдарын шұғыл өзгерткеніңіз жөн.
31. Балалар саналы парасаттылықтан гөрі тұрақтылықты сезінгіш. Өте дұрыс,
бірақ "бір мезеттік" ықпалға қарағанда, оншама ойланылмаған, бірақ ұзаққа
созылған әсер пайдалылау келеді.
32. Тар шеңбердегі адамдармен болған қатынас өзара, қызығушылықты кемітеді.
Егер мұндай байланысты кеміте алмайтыныңызға көзіңіз жетсе, ата-аналар
назарын, міндетін өзіңізге аударудың жолын қарастырыңыз. Сонда әке мен шеше
міндеті қандай да уақытқа ауысып — балалар сізден тартынатын болады.
33. Әр адамның өз келеңсіз тәжірибесінің күші әсерлілеу келеді, яғни "балық
басын жарға ұрмай қайтпайды". Сөзбен қайталай үйрете бергенше, кейде балаға
ыстық үтікке қолын басып күйдіруге, мұрнын қанатуға, тізесін жарақаттап
алуға "рұқсат" бергеннің кемістігі болмайды.
Айтылғандардың бәрі — отбасылық тәрбиеде қажет болар тәуелділіктердің
шет-шеңбері ғана. Өз тәжірибе, қорытуларыңызбен бұларды толықтырып бару ата-
аналар мен педагогтар тәрбиесінің ықпалын көтерудің міндеттері де қажетті
шарттары.
ІІ.4.ОТБАСЫҒЫ БАЛА ТӘРБИЕСІНІҢ МАҢЫЗЫ
Отбасы тәрбиесі — көзделген нәтижеге жету мақсатында ата-аналар мен
жанұя мүшелерінің тарапынан жасалатын ықпал процестерінің жалпы атамасы.
Әлеуметтік, отбасы және мектеп тәрбиесі ажырамас бірлікте орындалатын
істері ауқымын құрайды. Отбасылық тәрбиенің мектеп тәрбиесімен тоғысқан
тұсындағы проблемалар жалпы педагогикада қарастырылады да, ал сол мәселенің
әлеуметтік жағдайлары әлеуметтік педагогиканың үлесінде.
Отбасының жетекшілік маңызы онда тәрбиеленіп жатқан адамның тән-дене
және рухани дамуына әсер етуші ықпалдар мәні мен мағынасының тереңдігіне
тәуелді келеді. Бала үшін отбасы бір жағынан - тіршілік қоршауы болса,
екінші тараптан - тәрбиелік орта. Баланың алғашқы өмірі жағдайындағы отбасы
ықпалы басқа жағдайлар мен кейінгі жас кезеңдерінде болатын ықпалдардан
басымдау келеді. Зерттеу деректеріне сүйенсек, отбасы - бұл мектеп те,
ақпарат көзі де, қоғамдық ұйымдар да, еңбек ұжымы да, дос-жарандары да,
отбасы — бұл әдеп пен өнер кілті де. Осыдан, педагогтар нақты да дәл
тұжырымға келіп отыр: тұлғаның қалыптасу нәтижелілігі ең алдымен отбасыға
тәуелді. Неғұрлым отбасы жақсы болып, оның тәрбиелік ықпалы ұнамды келсе,
тұлғаның тән-дене, рухани-адамгершілік, еңбектік тәрбиесінің өнімі де
жоғары. Аса бір кездейсоқтық болмаса, әр уақыт тұлғаның кемелденуі келесі
заңдылыққа тәуелді: жанұя қандай болса, онда өсіп, ер жеткен адам да
сондай.
Жеке адамның қалыптасу процесі мен оның нәтижесіне болар отбасы
тәрбиесінің күші мен қуатын мойындайтын болсақ, ендеше мемлекет пен қоғам
да тәрбиелік шараларын дұрыс жолмен ұйымдастыруда ең алдымен отбасыға үлкен
назар аударғаны жөн. Бұл өркениетті елдер ұстанған бұлжымас ереже.
Неке мен отбасыға деген үстірт көзқарас, халықтық және ұлттық
үрдістерді естен шығару, инабаттылық принциптерінен тайқу, шектен тыс
арсыздық пен маскүнемдік, іштей тәртіптің болмауы мен жыныстық салғырттық,
ерлі-зайыптылар арасында жоғары белең алған ажырасулар — бәрі де отбасыдағы
бала тәрбиесіне болатын теріс ықпалдар көзі.
Отбасы — тұлға қалыптастырушы бесік. Осыдан, "Азамат қалыптастырамын
десең, бесігіңді түзе"- деп ұлы ғұлама М. Әуезов бекер айтпаған. Отбасыда
адамаралық қатынастар негізі қаланады, бүкіл өмірге жетер еңбектік және
әлеуметтік бағыт-бағдар түзіледі. Отбасыда өз ретімен қарапайым да жеңіл
шешіліп жатқан көптеген проблемалар, есейген, ересек шақта бітіскен
шырғалаң күйге түсіп жататыны баршаға аян.
Жоғарыда әңгіме арқауы болған тұжырымдарды жинақтаумен келесідей
қорытындылар жасауға болады:
- отбасы ықпалы басқа тәрбиелік әсерлердің бәрінен де күштірек. Жас
ұлғаюмен ол әсер бәсеңдеуі мүмкін де, бірақ ешқашан өз маңызын жоймайды;
- қандай да бір басқа жағдайларда қалыптасуы мүмкін болмаған сапа-
қасиеттер тек отбасында ғана өрісін алады;
- отбасы түлғаның әлеуметтенуін қамтамасыз етеді, оның тәндік, моральдық
және еңбектік тәрбиесіне болған мүмкіндіктерді мейлінше шоғырландырып, іске
қосады. Қоғамның азамат мүшесі отбасыдан бастау алады, қоғам келбеті
отбасыдан көрінеді;
- салт-дәстүр жалғастығын қамтамасыз ететін отбасы;
- отбасының аса маңызды әлеуметтік қызметтері — азамат тәрбиелеу, патриот
қалыптастыру, болашақ жанұя иегерін кемелдендіру және мемлекет заңдарын
мойындап, құқықтарын сауатты пайдалана білетін қоғам мүшесін жетілдіру;
- отбасының кәсіп тандауға да тигізер ықпалы орасан.
Нарықтық экономикалық жүйеге байланысы отбасындағы тәрбие жетімсіздігінің
кейбір себептері ретінде келесі жағдайларды алға тартуға болады:
1. Көптеген еңбеккер отбасылардың экономикалық жағдайының әлсіздігі.
2. Қоғамдық өмір мәдениетінің төмендігі.
3. Отбасы анасы - әйел мойнына артылған екіталай — жұмыс орнында, жанұяда
- ауыртпалық.
4. Көптеген әлеуметтік-тұрмыстық және моралдық себептердің салдарынан болып
жатқан ерлі-зайыптылардың ажырасуы.
5. Бала тәрбиесінде ер адам әйел көмекшісі деген қоғамдық пікірдің белең
алуы.
6. Күннен күнге шиеленісіп бара жатқан әулеттер арасындағы бөсеке, дау-
дамай.
7. Отбасы мен мектеп арасындағы байланыстың күннен күнге әлсіреуі.
Отбасы дағдарысын ретке келтіру және оның тәрбиелік ықпалын көтеру
бағытында қазіргі заман педагогикасы қандай тиімді ұсыныстар беруі мүмкін?
Бұл орайда педагогика қандай да тосын жаңалық ашып беруі мүмкін емес:
тәрбиенің қоғамдық, экономикалық қатынастардың жалпы заңдылықтарына
тәуелділігі объективті шындық. Бәріміз де осы заңдылықтардың құрсауындамыз.
Барша үмітімізді мұғалімге артамыз, тәрбиелік жақсылықтарымызды оның
жанпидалығынан күтеміз. Жалған, алдамшы ой-пікірлерден арыла білген шынайы
ұстаздың өз іс-әрекетін келесімдей жоспарға орайластырғанын жөн деп білер
едік:
- отбасындағы қатынастарды гуманизациялау, яғни адамиластыру. Әміршіл-
әкімшіл ықпал, заң алдындағы жауапкершілік, қатаң талап не үркіте зорлаудың
заманы өтті - алдыратын лыпасы жоқ пенде неден қорықсын. Тек кеңпейіл
мұғалім сан дүниесімен сәулеленген қайырымдылық, мейір, нақты көмек,
ұстаздық жанашырлық қана күйзеліске ұшыраған ата-аналар көңіліне демеу
беріп, өз перзенттерінің жарқын болашағы үшін күресте шаршап-шалдығудан
азат етері кәміл;
- адамдардың рухани дүниесін қалыптастырып, нығайтуда зайырлы мектеп пен
мұсылмандық тәрбие ошағы - мешіттердің ықпалдарын біріктіру әрі осы
ықпалдарды жалпыланған қызмет түрінде шашыратпай, нақты отбасының нақты
проблемасына бағыттау;
- педагогикалық мүдде - ниеттерді гуманитарлық қор, қоғамдар мен ұжымдар
жұмыстарымен үйлестіре отырып, қайырымдылық-тәрбие бағдарламасын жасау.
Ең бастысы, жалпы адамға, оның табиғатына берілген қайырымдылық пен
мейірімге болған сенімнен ажырап қалмау - әрбір тәрбиешінің негізгі ұстамы
болғаны жөн.
Атам қазақ басынан талай "ақтабан шұбырынды, Алқа көл сұламаның"
кешкен, солай болса да ортасында жүрген дана тәрбиешілерінің, ғұлама
ұстаздарының болуынан өз болмысын сақтап қалғаны баршаға аян. Дүние
ауыспалы ал педагогиканың міндеті қоғам өзгерістерінің ізімен жалғаса,
дамып бару. Әр дәуір ұрпақтары арасындағы тартыс, бәсеке мәңгілік, бірақ
олардың нақты кезеңдердегі шешімі әрқашан жаңаланып барғаны дұрыс. Ал ондай
шешімдерді ата-аналар есіне салу отбасылық драмалардың астарлы, көзден таса
бұлтарыстарын тереңнен түсінетін педагогтың міндеті.
Қаншалықты отбасы болса, тәрбие ерекшеліктері де соншалықты мол.
Алайда олардың көптүрлілігіне қарамастан, жанұядағы ересектер мен балалар
арасында кезігетін қатынастардың жалпылай моделін ажырата тану мүмкіндігі
баршылық. Отбасындағы қатынастар түрі сол қатынастардың қай бағытта, қай
дәрежеде өсіртеуі мен балалар тәрбиесіне болған келеңсіз ықпалдардың
салдарына тәуелді анықталады. Олар:
1. Балаларына құрмет көрсете алатын отбасы.
2. Қайырқом, мейірлі отбасы.
3. Күнделікті дүниепараздыққа жүгінген отбасы.
4. Алауыз, жауласқан отбасы.
5. Теріс әлеуметтік бағыттағы отбасы.
6. Ата мен аналардың педагогикалық үйлесімсіздігі жайлаған отбасы.
7. Тұрпайы тәрбие әдістерімен қаруланған отбасы.
Отбасыдағы тәрбие мазмұны демократиялық қоғамның өзекті мүдде-
мұраттарына орайластырылады. Болашақтағы еңбектік, қоғамдық, отбасылық
өмірге бейім дені сау, психикалық болымды, адамгершілікті, иманды, парасаты
тұлға дайындау - отбасы міндеті. Жанұялық тәрбие мазмұнының құрамды
бірліктері ежелден белгілі бағыт-бағдарларды, тән-дене, адамгершілік-
имандылық, сана-сезім, эстетикалық, еңбек тәрбиесін қамтиды, олар өз
кезегінде жас әулетті экономикалық, экологиялық, саяси, жыныстық
білімдендіру істерімен толығып отырады.
1. Балалар мен жастардың отбасындағы тәрбиесі салауатты өмір болмысына
негізделіп, дұрыс ұйымдастырылған күн тәртібін, спорттық жаттығуларды, дене
шынықтыруларын т.б. қамтиды.
2. Отбасындағы сана-сезім тәрбиесі ата-аналардың өз балаларын білімдермен
байытып, соны ақпараттарға деген тұрақты қажетсінуін қалыптастырып, оларды
үздіксіз жаңалап бару ұмтылыстарын баулуға негізделеді. Танымдық қызықсыну,
қабілет, бейімділіктер мен нышандарды дамытып беру бала тәрбиесіндегі ата-
аналардың аса өзекті шаруасы.
3. Отбасыдағы адамгершілік-имандылық тәрбиесі тұлға қалыптастыру жолындағы
қатынастардың бұлжымас төркіні. Бұл орайда алғы шепке тартылатын мәселе
мәңгілікті өзгермес адамзаттық мораль құндылықтары — сүйіспеншілік, құрмет
пен сыйластық, әділдік пен ар-намыс, қадір-қасиет пен борыш сезімдерін
тәрбиелеу. Адамгершілік сапа, қасиеттердің басқа да түрлері: парасатты
қажетсіну, тәртіптілік, жауапкершілік, дербестік пен ұстамдылық та осы
отбасында баулынады.
4. Отбасыдағы эстетикалық тәрбие балалардың таланты мен дарынын дамытуға
бағытталып, өмір болмысы әсемдіктері жөнінде тағлым беруге арналады.
5. Отбасындағы еңбек тәрбиесі балалардың болашақтағы адал өмірінің
негізін қалайды. Еңбектенуге отбасынан дағдыланбаған баланың есейген кезде
де бар есіл-дерті "жеңілдің астымен, ауырдың үстімен" жүріп, шалқып өмір
сүру. Ал мұндай еңбексіз "күнде той" өмірдің жақсылыққа апармайтынын тұрмыс
қадам сайын дәлелдеп отыр.
Ата-аналар міндетіндегі отбасылық тәрбие — балалардың тән-дене және
рухани сапаларын қалыптастыру бағытындағы саналы да парасатты істерге
негізделген үздіксіз жетіліп барушы процесс.
Әрбір әке мен кез келген ана өз перзентіне болашақта қай сапа-
қасиеттерді баулу керектігін жете білгені жөн. Отбасылық тәрбиенің
саналылық сипаты мен тәрбиелік міндеттерді парасатты шешу жолдары осымен
айқындалады.
Отбасындағы тәрбие әдістері — бұл ата-аналардың өз баласының санасы
мен әрекет-қылығына педагогикалық ықпал жасаудың мақсатты көзделген жөн-
жосығы, жолы. Бұлардың бәрі де тәрбиенің жалпы әдістерімен теңдейлес,
дегенмен өз ерекшеліктеріне ие. Олар:
- әр балаға болған ықпал тұлғаның жекелеген нақты әрекет-қылығы мен ақыл-
парасатына икемделуінен даралықты келеді;
- тәрбие әдістерін таңдау ата-аналардың педагогикалық мәдениетіне орайлас
келіп, олардың тәрбие мақсатын тануына, өз қадір-қасиетіне құндылықтық
бағыт-бағдарына, өз жанұясында орнатқан қарым-қатынасына т.б. тәуелді .
Осыдан да отбасылық тәрбие әдістері ата-аналардың тұлғалық сән-
сипатымен қайнай бітіскен және олардан ажыратыла қараластырылуы мүмкін
емес. Қаншама ата-ана болса, әдістері түрі де соншалықты: жылы сөзбен
көндіру, қорқыту, айқайлап үркіту, мақтау мен мадақтау, қаталдық құрсауына
салу және жазалау. Әдістер ата-аналар таңдаған тәрбиелік бағыт-бағдарға
тәуелді келеді: біреулері өз баласының тіл алғыштығын тәрбиелегісі келеді,
осыдан олардың әдісі ересектер талабын мүлтіксіз орындатуға бағдарланады.
Екінші біреулері дербес, өз бетінше ойлай білуге негіз болар тұлғалық
қасиеттерді орнықтыруды көздеп, осыған сәйкес әдістік жолдарды таңдастырып,
қолданады.
Отбасылық тәрбие арасында ата-аналар баршаға бірдей ортақ жалпыланған
әдістерді пайдалану үрдіске айналған. Мұндай әдістер түрі келесідей
топтастырылған: сендіру (мақтау, мадақтау, балаға болашақта пайдалы да
қызықты мүддені түсіндіру арқылы); жазалау (қандай да көңіл рахатынан
айыру, ортадағы достық қатынасты үзу, ұрып-соғу); кей отбасыларда
педагогтар кеңесі мен тәрбиелік жағдайлар әдейі жасалып қолданылады.
Отбасындағы тәрбиелік міндеттерді атқарудың құралдары да әртүрлі. Олар
арасында кең қолданымдағылар: сөз, ауыз әдебиеті, ата-ана беделі, еңбек,
оқу, табиғат, үй тұрмысы, ұлттық салт-дәстүрлер, қоғамдық пікір, жанұядағы
рухани және материалдық болмыс, ақпарат көздері (газет, журнал, радио,
теледидар), күн тәртібі, көркем әдебиет, мұражайлар мен көрмелер, ойындар
мен ойыншықтар, дене шынықтырулар мен спорт, мейрамдар, рәміздер, ерекше
белгілер (атрибут), қастерлі заттар, бұйымдар ж.т.б.
Ата-аналар тәрбиесі әдістерін іріктеу мен қолдануда келесідей жалпы
шарттар ескерілуі тиіс:
1. Ата-аналардың өз баласының болмысын жете тануы.
2. Ата-аналардың жеке тәрбиесі мен беделі, отбасында орнатқан қатынастар
сипаты.
3. Егер ата-аналардың тәрбиелік істерінің бағыты бірлікті келсе, іс-
әрекеттер әдістері басым келеді.
4. Ата-аналардың педагогикалық мәдениеті, осыдан педагогиканы меңгеру,
тәрбиелік ықпалдардың қыр сырларын үйрену, тұрмыстық қажеттікке айналады.
Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі тиіс, тәрбиесіз
берілген білім адамзаттың қас жауы Әл – Фараби.
Қазақтың киелі ұстазы Ахмет Байтұрсынов Елді түзетуді бала оқыту ісін
түзетуден бастау керек деген екен. Ертең осы елге ие болып, тізгінін ұстаз
азаматтар бүгінгі мектеп оқушылары болғандықтан, еліміздің жарқын болашағы,
еліміздің қызмет істеп жүрген мектеп болашағы біздің ұстаздардың
ізденісіне, балаларға деген сүйіспеншілігіне, кәсіптік деңгейіне байланысты
екенін жақсы түсінеміз.
Шындығынада мұғалім алдында оқушыларға білім мен тәрбие беруде үлкен
жауапкершілік тұр. Ел боламын десең-бесігіңді түзе деп М.Әуезов айтқандай
ел болашағы қазіргі жасөспірімдеріміздің қаншалықты білімді, тәрбиелі
болуына байланысты. Қайсы мектептің де негізгі тірегі білімді де білікті,
іскер де белсенді азаматтар. Сондықтан қоғам талабына сай, сол қоғамды
көркейтетін, дамытатын жастар тәрбиелеу ең маңызды мәселе. Қоғамның дамуына
қарай ғылым мен техниканың деңгейі де оны басқару жүйесі де өзгеріп
отыратыны белгілі. Осыған орай ұстаздар қызметінің мазмұны жаңарып, жаңа
мақсат, жаңа көзқарас, жаңа шешімдер мен жаңа мүмкіндіктерді қажет етеді.
Казақстан Республикасының Білім туралы заңына сәйкес әр баланың жеке
қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын,
талантын, қабілетін дамыту сияқты өзекті мәселе енгізіп отырғаны белгілі.
Біздің ұстаздар алдында тұрған міндет-бала бойындағы мүмкіндіктерін,
қабілеттілік деңгейін дамыту.
ІІ.5. ОТБАСЫНДА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚОЛДАУ БЕРУ
Балаларды тәрбиелеуге байланысты осы заман тәжірибесінде мектеп,
отбасы және қоғамдық іс-әрекеттерді бірлестіре орындаудың келесідей
ұйымдастыру формалары қабылданған:
1. Педагогикалық ұжым, ата-аналар комитеті, жер – жердегі қоғамдық
кеңестер, клубтар, кітапханалар, стадиондар, тәртіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе бөлім
ІІ. Негізгі бөлім
1. Мақсат, міндеттері.
2. Қазақ отбасындағы тәрбиенің психологиялық ерекшеліктері
3. Отбасы тәрбиесінің қағидалары мен ережелері.
4. Отбасындағы бала тәрбиесінің маңызы.
5. Отбасында педагогикалық қолдау беру.
6. Баланы ұлтжандылыққа тәрбиелеудің жолдары.
7. Мінез – құлық тәрбиесі және отбасы.
8. Жанұя мен бала құқығы.
9. Отбасы тәрбиесі – патриоттық сезімнің негізі.
ІІІ. Практикалық бөлім
ІV. Қорытынды бөлім
І. ОТБАСЫНДА БАЛАНЫ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ЖОЛДАРЫ
Еліміздің көркейіп өркениетті елдер қатарына қосылып, халықаралық
деңгейге шығуы бүгінгі ұрпақ бейнесімен көрінеді. Шығыс ғұламасының бірі
болып саналатын Жүсіп Баласағұнның дастандарында отбасы тәрбиесі көп
айтылады. Мемлекеттің беріктігі тек ол билеуші қайраткерлерге, әділ заңға,
күшті әскерге ғана емес, әр отбасының беріктігіне байланысты екендігін
сипаттайды. Оның ойынша, отбасы беріктігі жақсы жар таңдаудан басталады
және өнегелі отбасында ғана өнегелі отбасында ғана өнегелі ұрпақ
тәрбиеленеді. Қазір қоғам талабы – халық санының көбеюіне мүдделеп отыр.
Халық санының азаюы отбасында бала санының кемуі және көп балалы
отбасылардың азаюы болып табылады. Отбасындағы бала санының кемуіне
нақтырақ экономика мен қаржы тапшылығы себепкер болып отыр. Өйткені баланың
өсуі, күнделікті тағам өнімдерінің көтерілуі, киім – кешек баланың
қажеттерінің көбеюіне үлкен отбасыларға қиыншылық туғызады. Сондықтан шаған
отбасылар пайда болып, бала санын мектеп өсіруге жол ашады. Отбасы
мәселесін шешуде әр түрлі мамандар өз пікірлерін ұсынды. Нарықтық қатынас
жағдайындағы отбасының құралымдық сипатын әлеуметтанушылар М.Тәжин,
Б.Баяғанов былай деп түсіндіреді: Біріншіден, қазіргі қоғамдың
экономикалық өмірі кішігірім отбасының үлкен отбасылармен салыстырғанда
қайшылықтары көп, жолдарынан құтылуға болады, яғни, қазіргі экономикалық
өмірдің талаптарына икемделген болып келеді. Екіншіден, қазіргі шағын
отбасы өмірге бейімделуі жеңіл, отбасының және қоғамдық қажеттіліктерден
пайда болған қақтығыстарды шешу жолдарында жеңіл таба алады.
Бірақ, демограф М.Тәжімов үлкен отбасылардың болуын мақұлдап, бала
санын көбейтудің жолдарын қарастырады. Өйткені, Қазақстандағы халық санының
аздығы демографиялық күйзеліс туғызып отыр. Мемлекетте халық санының төмен
орында болуы халықтың өсуі жағдайына байланысты деген ой түйіндейді. Оның
үстіне отбасында педагогикалық жағдай көп балалы отбасыларда әлдеқайда
жеңіл болатынын көрсетеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясында Балаларына қамқорлық жасау
және оларды тәрбиелеу ата – ананың құқығы, әрі парызы деп көрсетілген. Ал,
әлемдік деңгейде Баланың құқығы туралы Конвенция қабылданып, онда бала
дүниеге келмей жатып, қамқорлық жасаудың жолдары қарастырылған. Мұның өзі
бүгінгі балалар мен жасөспімдер тәрбиесінің өте күрделі екендігін
дәлелдейді. В.А.Сухомлинский тәрбиені отбасы жағдайын зерттеуден бастайды.
Ол баланың сабақ үлгерімінің жақсаруымен қоса, денсаулығының мықты болуына,
ой өрісінің кеңеюіне көңіл бөледі және балалардың 3 – 4 сыныптарға дейін
бірқалыпты болып келіп, 4 сыныптан кейін біртіндеп өзгере бастайтындығын
түсіндіреді. Ерексектік кезең бала тәрбиеленудегі ең қиын кезең екендігін
айта келіп, ата – аналарды балалармен сырласуға шақырады. Н.Пирогов өзінің
таңдамалы шығармаларында Бала дұрыс түсініп, қарым – қатынас жасау үшін
оны өміріміздің өрісіне емес, біз өзіміз олардың өрісіне енуіміз керек деп
тұжырымдайды. Бала жүрегі айнадай тап – таза мөлдір, сол айнадай баланы
көру үшін оның жүрегіне үңіліп қарауды қажет етеді. Л.Пинттің пікірінше,
ата – аналар балаға жақсы тәрбие беру үшін оның мінез құлқындағы әрбір ұсақ
– түйектерді байқап білуге қабілетті болуы керек. Отбасындағы бала
тәрбиелеу жұмысы түбегейлі жүйелі түрде қадағаланып, жаңаланып, заман
талабына сай өзгеріп дамып отырса, тәрбиенің құндылығы арта түседі.
Халықтық педагогика негізінде қалыптастыру мәселелерін С.Ұзақбаева құндылық
бағдар – негізінде Г.Нұрғалиева, ізгілік эстетикалық бағытында Қ.
Шылыбекова, тұтас педагогикалық үрдіс негізінде болашақ ұстаздарды
ізгілікке тәрбиелеуді Н.Хмель, қиын балаларды қайта тәрбиелеу мәселесін
Б.Айтмағамбетова мен Н.Бозжанова сияқты ғалымдар зерттеп келді. Олар ұнамды
қасиеттердің барлығының қалыптасу отбасында қалатындығын дәлелдеп, қиын,
балалар тәрбиесі мәселелері бойынша жүргізілген зерттеулерінде отбасы
тәрбиесінің, ролін ерекше атап көрсетеді. Ал, В.Лысенко бала дұрыс тәрбие
алып дамуы үшін ең алдымен, ата – аналар отбасы тәрбиесінде белсенділік
танытуы қажет деп санайды. Ол үшін ата – аналар педагогикалық білімін
көрсетіп отыруы қажет. Баланың жетіліп қалыптасуында отбасының орны ерекше
екенін түсіндіре келе оқушыны қиын атануға алып келетін ата – аналардың
балалармен мұғалімнің оқушылармен қарым – қатынасындағы бірнеше
кемшіліктерді көрсетіп берген. Бұл қиындықты шешудің негізгі бірден бір
жолы отбасындағы ізгілікті қарым – қатынасты орнату.
Баланы дұрыс тәрбиелеу үшін отбасы қоғаммен тығыз байланысты болуы
керек.
Тәрбие бұл қоғам талабына сай адамды қалыптастыруда белгілі бір
мақсатқа сәйкес жүйелі түрде әсер ету болып табылады.
Елбасы Назарбаевтың Ғасырлар тоғысында еңбегінде Тәрбиенің түрлі
мақсаты қоғамның нарықтық қарым – қатынасқа көшу кезінде экономикалық және
рухани дағдарыстарда жеңіл шыға алатын ізгілігі мен 21 ғасырды құрушы
іскер, өмірге икемделген жан – жақты мәдениеті жеке тұлғаны тәрбиелеп,
қалыптастырып деп айқын айтқан.
Заманымыздың заңғар жазушысы М.Әуезовтың Ел боламын десең бесігіңді
түзе деген нақыл сөзінің мәні тереңде жатыр, яғни болашақ тізгінін ұстар,
елінің ертеңі болар халқының үмітін ақтай алатын дені сау, білімді де
саналы жас ұрпақты өсіру. Талабынан туындап отыр. Осы ұлы мақсаттарға жету
жолында киелі де қасиетті екі түсінік бар.
Бірі – баланың бастапқы тәрбие мектебі, алтын бесік ұя – мектеп. Бұл
екі ортаның да мақсат – мүддесі ортақ. Отбасы, ата – ана адамды дүниеге
әкеліп, қалыптастырып, дамытып жетілдірсе, адам бойындағы бар игі қасиет
мектеп қабырғасында қаланады. Бұл киелі жерде қызмет ететін мұғалім мен ата
– анаға жауапкершіліктің үлкен жүгі артылған.
Ұлы Абай атамыз”Адамның адамшылығы – ақыл, ғылым жақсы ата – ана,
жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады”деп көрегендікпен ой түйген. Бала
өміріне қажетті тәлім тәрбиенің іргетасы ата – ана арқылы отбасында
қаланады.
Дана халқымыз”Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің” демекші ата –
ананың әрбір іс әрекеті балаға үлкен сабақ. Әрбір ата – ана өз балаларының
тұңғыш тәрбиешілері. Бала ата-ананың адамгершілік өмірінің айнасы.
Отбасы мүшелерінің бірін-бірі қадірлеуінен, олардың өзара бірлігі мен
түсінушілігінен, ата-анамен балалар арасындағы, мейірімді қарым-қатынастың
қалыптасуынан, үлкенге құрмет, кішіге ізет секілді толып жатқан жазылмаған
заңдылықтар арқылы көрініс табады.
Кішкентай сәбилердің үлкендер не айтса соны істейтінін күнделікті
өмірде жиі көріп жүреміз. Сондықтан да отбасы баланың бастауыш тәрбие
мектебі дегеніміз өте орынды. Ата-ананың бала алдында жеке басының үлгі-
өнегесі, беделді жоғарғы болуы керек.
Кез келген адам ұшқыш немесе ұста бола алмайды. Ал өмірге ұрпақ
әкелген соң өнегелі отбасын құрып әке мен ана болу әрбір адамның міндеті.
Баланың үйде көргені. Ата-анасынан жақын туыстарынан естігені - ол үшін
тәрбиенің ең үлкені. Осы тұста сүрінбеу үшін ата-ананың мінез-құлқының,
ізетті қасиеттерінің, жалпы мәдени дәрежесінің деңгейі өте жоғары болуы
керек.
Баланы жаны мен тәні таза, рухани бай, дені сау етіп өсірумен бірге
еңбекке деген сүйіспеншілікке, ұлтжандылыққа, адалдыққа, жинақылыққа баулып
өсіру шарт. Осы тамаша қасиеттерінің бәрін ата-ана бойынан тауып, соған
еліктеп өссе және әрбір ата-ана баласының жүрегіне жол тауып, оның өмірдегі
шынайы досына айналса тер төккен еңбегінің жанғаны.
“Қарға баласын аппағым дер, кірпі баласын жұмсағым дер”дегенді
ескеріп, баланы қанша жақсы көргенмен оның жасаған жағымсыз қылықтарымен
елеулі қателіктерін ескерусіз қалдыруға мүлде болмайды.
Әрине, ол үшін баланың намысын қорламай, ар-ожданын аяққа таптамай,
сенімсіздікпен қарамай байыпты ақылмен, қамқор байыпты ақылмен сөзбен
түсіндіру қажет. Сәл ғана сәтсіздігіне бола балаға сенімсіздік білдіру оны
алға ұмтылмайтын, жігерсіз жасық бала болмауға итермелейді. Ал бұл ата-
ананың бала тәрбиесіндегі жіберген үлкен олқылығы.
Отбасы жағдайында баланы кішкентайынан спортпен шұғылданып, денесін
шынықтыруды, эстетикалық талғамның жоғары болуын, қоршаған ортаны қорғауға,
еңбекке бейімделіп өсуін қалыптастырған жөн. Тәрбие ешқандай үзіліс дегенді
білмейді. Ол тұрмыста, ойын үстінде, оқу, еңбек барысында барлық кезде жүре
береді. Сондықтан ”Бала тәрбиесі баршаға ортақ” екенін ескеріп, жас ұрпақты
саналы азамат етіп тәрбиелеу ең негізгі міндет.
ІІ.1. БАЛА ТӘРБИЕСІНІҢ МАҚСАТ, МІНДЕТТЕРІ
Баланың сапалы білім алуы мектепте ғана емес, ата-ананың қамқорлығына
да тікелей байланысты. Салауатты отбасы өркениетті қоғамның талабы. Қазіргі
заманғы отбасы тәрбиесінің жағдайына әлемдік деңгейде мән беріліп отыр.
Әрбір отбасы қоғамның кішкентай бір бөлігі болып табылатындықтан, қоғамды
өркениетке жеткізу, ең алдымен, әр отбасындағы өмірді дұрыс ұймдастырудан
басталмақ. Оған дәлел 1989 жылы Біріккен ұлттар ұйымында қабылданған,
кейіннен 1995 жылы Қазақстанда қабылданған. “Баланың толық үйлесімді дамуы
үшін, ол мейірім мен өзара түсініктігі бар, қызығушылыққа көп көңіл бөлетін
бақытты ахуалдық ортасы бар отбасында өсуі қажет. Сондай-ақ бала әлі дене,
ақыл-ой жағынан толыққанды жетілмегендіктен, олар туылғанға дейін де,
туылғаннан кейін де ерекше мейірімділікке, қамқорлыққа, әсіресе, құқықтық
қамқорлыққа мұқтаж”деп көрсетілген. Қазіргі кезде отбасындағы
ынтымақтастықты орнатуға немқұрайлықпен қарау орын алып отыр. Бұл көрініс
жағдайымен отбасындағы балалар тәрбиесіне көңілдің бөлінбеуі, тіпті ата-
аналардың жиналысқа келмеуі, тіпті мектеппен байланыс жасауға талпыныстың
болмауына әкеліп отыр. Жас ұрпақ елдің болашағы, тірегі, тізгіні. Егемен
еліміздің ертеңгі тізгінін ұстар сондай жас ұрпақты тәрбиелеу ұстаздар
қауымына аса жауапты да қиын міндеттер жүктейді.
Қазіргі кезде мектеп пен ата-ана арасында байланыс үзілді. Бұл
кемшіліктің ұрпақ тәрбиесіне кері әсерін тигізетінін күнделікті өмір
дәлелдеп отыр. Мәселен, ата-аналар жиналысына келмеуі, ұл-қызының оқуы мен
тәрбиесіне көңіл бөлмеуі ерекше ойлауға, себебін ашуға тұрарлық мәселе. Ата-
ана мен мектеп арасында байланыс болмайынша саналы тәрбие, сапалы білім
болуы мүмкін емес. Ата-ананы мектепке шақырғанда, сол жиынның ата-анаға
тигізер әсеріне, тәрбиелік мәніне ерекше көңіл бөлгені абзал. Ата-анаға,
балаға тәрбиені тек мектеп беру тиіс деген пікірден аулақтату үшін
біріншіден, тәрбие-отбасынан басталатынын ұғындыратын әсері мол жиындар.
Педагогикалық сабақтар, семинарлар және дебат өткізу қажет.
Бала-адамның бір қызығы ғана емес сонымен қатар ол өмірдің жалғасы,
ұлттық ұстанымы, елдің ертеңгі егесі де.
Халықаралық балаларды қорғау күнін атап өтудегі мақсат-өскелең
ұрпақтың құқықтарымен мүдделерін қамтамасыз етуге әлеуметтік қоғамдастықтың
ұсынуына бағытталған, сонымен қатар жетім және мүгедек балалар, ата-
анасының қамқорлығынсыз қалған балалар, көп балалы және толық емес
отбасыларында тәрбиеленетін балаларға қолдау көрсету болып табылады.
Кейбір отбасының белгілі бір себептерге байланысты әлеуметтік
жағдайының құлдырауы, балалармен ата-аналардың денсаулығының нашарлығы,
некесіз бала туудың, моральдық жағынан азып-тозған ата-аналардың көбеюі
және оларды жауапқа тартудың пәрменді шараларының болмауы елімізде жетім
балалар санының ұлғаюына әкеліп соғуда.
Тәрбиенің негізгі мәселесі тәрбиеден бағытталады. Балалар өскеннен
кейін олар – өздерінің құрбыларымен ойнай бастайды. Балалардың жанының,
пәнінің дамуы үшін ата-аналары жауап береді. Барлық балалар балалардың
ортасында, тәрбиеленеді олармен сөйлесу, ойнау арқылы.
Бала бұл-бақыт ата-ананың еңбегімен келген жан. Баланың бастапқы жеке
басын қалыптастыру үшін ең алдымен балаларды мектепке дайындауымыз керек,
ол үшін ең алдымен балаларды мектепке барлық күшімізді салуымыз керек.
Балаға ең алғаш тәрбие беретін ата-анасы. Отбасындағы тәрбиенің бала өмірі
үшін маңызы зор. Әрбір ата-ана өз баласының жақсы тәрбие алғанын қалайды.
Сондықтан өз баласына кішкентайынан жақсы тәрбие беруге тырысады. Кейбір
балалар ата-ананың аялы алақанын көрмей өссе де ол жақсы тәрбиелі,
инабатты, кішіпейіл болып өседі. Баланың тәрбиесіне кішкентайынан жақсылап
көңіл бөлу керек. Көңіл бөлу керек дегенде сөйлесіп отыру керек.
ІІ.2. ҚАЗАҚ ОТБАСЫНДАҒЫ ТӘРБИЕНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Біз үлкен болайық кіші болайық, ұстаз болайық, шәкірт болайық, әке
болайық, ана болайық бәрімізде талай-талай тәлімнің төліміз, тоқсан тарау
арнамен кеп тоғысқан тартымды тәрбиенің жемісіміз...
Тіршілік етуші жан тәрбие жинайды, оны топтап жинақтайды, саралап
түйіндейді. Осы қазынасын орайы келсе, ұрпағына таратады, игілігіне
асырады. Сондай тәлім тәрбиенің қайнар көзі-қазақ отбасындағы тәрбие.
Отбасы шағын мемлекет-дейді данышпан ойшылдар. Оның шекарасы, тіршілігі,
мінез-құлқы болады. Отбасы ерлі зайыптылардан, бала-шағадан тұрса, онда
олардың тіршілігі тату-тәттілігі, ақыл-парасаттылығы-бала тәрбиесінің алтын
бесігі. Отбасы ынтымағы жарасса, ұрпағының тәлімі де өнегелі болары баршаға
аян. Опалы жұбайлар ғана оңды ұрпақты өсіреді. Бала жүректің миуасыдеп
қарайтын балажан халықтардың бірі-қазақ халқы да балаға ежелден болашағым
деп қарап, үлкен үміт күткен. Әр ата-ана, әр отбасы арманын ұрпағына аманат
етіп тапсырып отырған.
Бала-көңілдің гүлі, көздің нұры-деп сүйсінеді. Әрбір отбасы
ұрпағының тәттілігін халқымыз қат – қабаттай қастерлеп айтады.
Лашын құсқа ауа қадірлі, жүйрік атқа дала қадірлі, ата – анаға бала
қадірлі. Неткен зердей інжу сөздер!
Баланың өскен бесігі – кең дүниенің есігі. Халық қандай қомақты
толғайды, қалай терең түйіндейді! Ұядай ғана үйден өскен ұлан бүкіл әлемге
жол тартады. Жол бастауы – отбасы. Ұзақ өмір кітабының әліппесі – отбасы
тәрбиесі, яғни Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің.
Әр елдің заңы басқа, иттері қара қасқа дегендей, әр ұлттың өзіне тән
салт – дәстүрі, мінез – құлқы, өзіндік психологиясы болады. Сондықтан қазақ
халқының да өзіне тән мінез – құлқы, әдеби, ұлттық қадір – қасиеті бар. Бұл
жөнінде Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, М.Әуезов тағы
басқа зиялы қауым ұлттық тәлім – тәрбие, әдеп, педагогика, психология
саласында сындарлы пікірлер айтқан. Мәселен, ...адамның өз басының
көгершінімен, ұлт көгермейді... ұлт көркейсе, ол бақыт сол ішіндегі
адамдарға ортақ ... ұлтын, Отанын көркейту – қандас, діндес, тілдей
бауырларының қамын жеу, - деп Ж.Аймауытов ой қозғаса, М.Жұмабаев ...
қазақтың тағдыры да, келешекте ел болуы да мектебінің қандай негізде
құрылуына барып тіреледі ... мектебімізді таза, берік пәле өз жанымызға
қабысатын, үйлесетін негізде құра білсек, келешегіміз үшін тайынбай – ақ
сертесуге болады деген еді. Сондықтан ұрпақты аға ұрпақтың мойнына
жүктелетін тарихи парыз, игілікті тапсырма.
Қазақ халқының әрбір отбасы өз ұрпағын бесікке салғаннан бастап ұлттың
тәлім тәрбиеге сусындатып, бойына сіңіріп, ізгілікке тәрбиелеген және сол
дәстүрді мықтап ұстауын талап еткен. Мәселен, атасы немересіне алдымен
елінің құтты қонысын таныстырған.
Осындай ұлттық тәлімнің бастаулары болған имандылық, Отан сүйгіштік,
мақсаткерлік, ақылдылық пен адалдық, борыш пен жауапкершілік, мейірімділік
пен ізгілік, шыншылдық пен достық, еңбек пен қуаныш сияқты игілікті
тәрбиеден аға ұрпақ еш уақытта бас тартқан емес, тартпайды да...
Аға ұрпақтың жас ұрпаққа салғырт қарауынан қазақи тәлім – тәрбиені
осалдатып алған жоқсыз ба? Аға ұрпақ баланың қарны аш, иіні жалаңаш болса
болды, одан артығының қажеті не деген сұрақтар әрбір ұстаз пен психологтың
жанын мазалайтыны рас. Қорыта келе, асырау мен асыл тәрбие берудің екі
түрлі мәселе, айырмасы жер мен көктей. Оқыған азаматтың қызметке
тұрлаусыздығы, білім аз шамалылығы, құр даурықпа боямалылығы, еліктегіш
мансапқорлығы, кеңсешілдігі, майдакүнемдігі, негізгі мақсат – мұратының
жоқтығы, берік жол тұтына алмайтындығы – осының бәрі шын әлеумет
қызметкерлерінің піспеген, шынықпағандығын көрсетеді деген Ж.Аймауытовтың
асыл сөзін айта келіп, аға ұрпақтың өз бойындағы кемшілікті жоймай, келешек
тәрбиенің түзу болмайтындығын айтқым келеді.
ІІ.3.ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІНДЕГІ ҚАҒИДАЛАР МЕН ЕРЕЖЕЛЕРІ
Ұзаққа созылған өз тарихы бар отбасы балаларды тәрбиелеу жолында
орасан көп бақылаулар нәтижесін жинақтап, қорытты. Осы қорытулар негізінде
аса маңызды тұжырымдар жасалып, олар отбасыдағы балаларды тәрбиелеудің
жалпы заңдылықтары ретінде белгілі жүйелерге орай топтастырылды, Дегенмен
олардың бәрі ғылыми зандылық байланыс белгілеріне ие болмаса да, өз
дәрежесі бойынша алғашқы тұрмыстық деректі пайымдар мен қарапайым көзқарас
пікірлерден жоғары келеді. Олардың бәрінің төркін мәні - ата-аналарға
кеңес, отбасылық тәрбие ережелері.
Ата-аналар өз тәрбиелік әрекеттерін осы ережелер тұрғысынан салыстыра
бағалап барады, сонымен бірге ережелер педагогтар үшін, әсіресе егде ата-
аналарға өнімді де негізді кеңестер беріп отыруға қажетті.
Жалпы адамзаттық мәдениеттің бірегейлігі мен тұрақтылығын ескеретін
болсақ, балалар ата-аналарынан өз тұлғалық қажет сапалары жағынан онша
алшақтамайды. Егер әке мен шеше екеуінің болымды да болымсыз барша
қажеттері мен сапаларының қосындысын тең ортадан бөлетін болсақ, олардың
жұптастығынан болған баланың біршама дәл бейнесін алуға мүмкін екендігін
ғылым дәлелдеп отыр. Бұдан табиғат-ананың біз үшін аса күрделі мәселе
туындатпайтынын байқаймыз. Солай да болса отбасыдағы бала тәрбиесіне
байланысты көкейтесті проблемалар түбегейлі шешімін таппауынан қате
кемшіліктер бітер емес, бітпейді де.
Отбасы тәрбиесінің тиімділігін көтеруге кедергі болар жәйттер қандай?
Біріншіден, нәсілдік. Егер ата-аналардың өздері балалық шағында қандай
да жүйке, тәндік, сана-сезімдік проблемаларға кезіккен болса, олардың өз
ұрпақтарында да қайталанатынына дайын болып, тумадан көрінетін дерттердің
алдын алғаны жөн. Екіншіден, өзгеріске түсіп, үздіксіз күрделеніп баратын
балалардың болмыс, тұрмыс жағдайлары, әлбетте, мұндай жәйттердің жүз беруі,
бермеуі әрі соларға байланысты проблемалардың туындауы ата-аналардың
өздеріне тәуелді. Үшіншіден, күннен-күнге төмендеп бара жатқан отбасылық
тәрбие мәдениеті. Әрине, бұл тұрғыдан ата-аналардың жетімсіз педагогикалық
мәдениетін ғана кінәләп қоймай, халықтық тәлім-тәрбие үрдістерінен алшақтап
бара жатқанымызды, барша қоғамдағы тәрбие салт-дәстүрлерінің келеңсіз
бағытта белең алып жатқанын ескеріп барған жөн.
Аталған және басқа да сан қилы әлеуметтік-қоғамдық себептер негізінде
ата-аналар ықпалы мен бала тәрбиесінің санасы арасында мың сан тәуелді
байланыстар өрбитіні белгілі. Солардың арасынан аса көзге түсер, маңызды
болған жәйттерге талдау беріп, және олар бойынша жасалатын тұжырымдарға
орай ата-аналар мен педагогтарға қажетті кеңес ұсыныстарды алға тартқан жөн
болар.
Отбасы проблемаларымен шұғылданушы әлеуметтік педагогика тәрбиеге
байланысты аса нәзік те тереңдей жайлаған тәуелділіктерді байқастырып,
оларды қазіргі заман балаларын қоғамдық оңды үрдістерғе икемдестіре
тәрбиелеу сапасын көтеру үшін пайдалануды ұсынады.
Олар арасында елеулі маңызды болғандары:
1. Баланы қоршаған жақын орта басымдылығы (приоритет). Өмір
дәлелдегеніндей, адамдардың бір-біріне ықпал жасау дәрежесі олар арасындағы
жақындыққа тікелей де тура байланысты. Жақын-жуықтар шеңберіндегі
қатынастардан туындайтын талап, шектеулер жалпы қоғамды қоса, бізден аулақ
болған қауымдастықтар мен әлеуметтік топтардан болатын ықпалдардан гөрі
салмақты да әсерлілеу. Осыдан да баланың болашақ сәтті өмірін қамтамасыз
етуде отбасының рөлі орасан.
2. Мейір мен сүйіспеншілік баланы билеудің басты құралы. "Әркім сүйгенінің
құлы" деп атам қазақ бекер айтпаған. Балаңызды тәрбиелі көргіңіз келсе, оны
аталық мейірім мен аналық махаббатқа бөлеңіз. Сонда әке, шеше тарапынан
қолданылатын басқа ықпалдардың қажеті болмай қалады.
3. Бала тәрбиесінде ұлы ғұлама В. Гете даналығын бірер сөзді ереже ретінде
қабылдаған көп болмас: "Егер біз адамдарды сол күйінде қабылдайтын болсақ
онда, оларды тәрбиеден алыстатқанымыз. Ал, егер біз оларды болашақтағы
өзіміз арман еткен тұлға ретінде қабылдасақ, олардың бойындағы табиғаттан
дарыған жақсылықтарының жүз беруіне, содан азаматтық кемелге жетуіне
көмектескеніміз".
4. Ата-аналар өзімшілдігіне (эгоизм) негіз болар "мүдделі күтім"
(востребованное ожидание): адам пендеге кейде тән болатын қасиет - өз
қалауымызды ғана қалайтынымыз, осы қалаудан қандай да ауытқу болса, оған
деген қызығушылық өрістей даму орнына, керісінше, құрдымға кетеді. Ал
мұндай өзгеріс, сіз қанша тырысқаныңызбен балаңыздың даму барысында көрініп
жобалаған жоспарыңыз ақталмай жатады. Тәрбие барысында күткен мүддеңіз
орындалмай, сіз қиналасыз, атасы мен анасы күткеніндей бола алмағанын
балаңыз күйзеледі. Нәтижеде жалпы отбасыдағы тәрбие дағдарысқа ұшырайды.
5. Балаға қаратылған ниетті өтініш әсерін күшейте түсу жолын қарастыру —
ата-ана қалауынан ауытқу ықтималын кемітеді. Бұл үшін өз қалауыңызды әдейі
керісінше талаппен ауыстырыңыз (инверсия). Мысалы, айтқанды қылмай жүрген
баланы ұйықтатқыңыз келсе, қандай да сылтау тауып, көзін жұмдырмаңыз; беті
қолын жуып-шайып жүретін еткіңіз келсе, суға жақындатпай көріңіз, сонда
баяғыдан сізді қинап келе жатқан кері өжеттік сіздің қалауыңызға қызмет ете
бастайды; яғни өз "менің" көрсетуге табиғатынан құштар бала ал,
"ұйықтағаным ұйықтаған", "жуғаным жуған" деумен өзі бұрын қаламайтын
әрекетін енді сезбестен орындаумен болады.
6. Отбасылық тәрбиеде дағдарысқа кезіктіру тәсілін қолданудың пайдалы
тарапы бар. Бала үшін қатерлі, түсініксіз, немен аяқталары белгісіз
жағдайларды әдейі ұйымдастырып, содан баланы өзінше жол тауып шығуға
мәжбүрлеу қажет. Әлбетте, мұндайда ата-ана баласының қандай да қатерге
ұрынып қалмауын аңдып, оның әрекеттеріне байқатпай реттеу-түзетулер беріп
барады. Осындайда қажетті бейімділіктерді алған бала, болашақ өміріндегі
қай дағдарысқа да дайын болып өседі.
7. Балаға үйретіп жатқанын өзі орындай алған мұғалім - ұлағатты ұстаз.
8. Баламен араласа жүргізілетін жұмыста "үзілді үнсіздіктен" сақтаныңыз.
9. "Бір жөнді қаталдықта ұстау". Алдын ала көзделген құлық-әрекет қалпы
шеңберінде өскен баланың болашақта кім әрі не болары күні ілгері түсінікті
келіп, қатер туғызбайды.
10. Бала тәрбиесінде ұсақ-түйек болмайды. Ірі жетістіктерді бала
болмысындағы майда-шүйде қажет сапаларды біріктіре қалыптастырудан
бастаңыз.
11. Педагогтар мен ата-аналар өздерінің бұрыннан қалыптасқан қатынастар
тәуелділігінде қалып қоятынын ұмытпағаны жөн. Кейде ата-аналар оқиғаны
қабылдауды оқиғаның өз мәнінен шығармай, сол оқиғаға болған бұрынғы
қатынасын тәуелді болып қалады, яғни бала қылығын өткен бір уақытта жек
көргенімізден, бұдан былайғы да қылықтарын оңды қабылдамаймыз. Мысалы,
сағат кешкі 20-дан соң баланың кешігіп келуін жаман әдет деп
қабылдауымыздан, бұдан былайғы кешіккендерінің бәрін, қандай себептер
табуына қарамастан теріс бағалаймыз.
12. Әр бастауыңыз жаңалықты болсын. Кешегіңізді қайталамауға тырысыңыз.
Табиғаттан үлгі алыңыз: ағаштан үзілген миуа өз орнына қайта ілінбес.
Балаңызға болған кешегі ықпал бүгін сол күйінде оған әсер ете алмайды.
13. "Қызықсыну екпініне" арқа сүйей отырып, балаға әр іс басында жеңілдік
беріңіз. Содан соң бірте-бірте талапты күшейтумен, ақырында алғашқы талап
формасын өзгертіңіз. Іс бастауындағы "қуаныш сезімі" тұрақты бекіп, сол
сезім кейін де балаға қолдау-қуат көзіне айналады.
14. Бала тәрбиесіндегі көптеген кемшіліктер негізі бір себепті - бір топқа
біріктірілген "ұсақ-түйектер" санының ұлғайып кетуі. Осындай жинақталып
келген "ұсақ-түйектер" адамның өз болмысын анықтамай, сырттай "бет әлпетін"
айқындайтыны бар. Мұғалім санасында қалыптасқан оқушы бейнесі "жалпыланған"
күйде болып, нақты тәрбиелік ықпалға үйлеспей қалады. Сондықтан да әрбір
отбасы өз перзентінің дарындылық тарапын баса айтып, мүғалімдерден баланың
ұнамды тараптарына ыңғайласа жұмыс жүргізуін талап еткені жөн.
15. Мүмкіндігі болса, үйде баланың оқу жұмыстарын орындайтын дөңгелек
формалы стол пайдаланыңыз. Дөңгелек стол төңірегіндегі адамдардың әрқашан
еріксіз қайрымды болатыны ғылымда дәлелденген.
16. Ата-ана әлпеші мен оның ғажайып ұнамды ықпалға ие болатыны баршаға
аян. Осы киелі ықпалды жалықпай пайдалануға күш салыңыз.
17. Отбасыда өшпенділікке бірде-бір орын қалмауы тиіс. Өшпенділік жолын
қалаған адам екі табыт арқалайды, бірі - өзінікі (О. Уайльд). Бала
қылығына егесіп, оны қандайда жақсылықтан айырған әке мен шеше оған
өшпенділік жасағаны. Мұндай жағдайда балаға ықпалды қатынасыңызды ашу-ызаға
бұрмай, экономикалық жолмен шешкеніңіз дұрыс істемеген екенсің - еш нәрсе
алмайсың, ештеңе саған берілмейді.
18. Еш бір пендеге де өз өмірін қате, кемшіліксіз, "басын жарға ұрмай"
жүріп өту бұйырмаған. Өмір күрделілігі мен таңданарлығы да осынысында.
Көбірек өмір тұрмысы жайында баламен сұхбаттасыңыз. Құрғақ уағыздан гөрі
балаңызға үлгі-өнеге көрсетіңіз, өз тәжірибеңізді әңгімелеңіз, отбасылық,
бабалар тарихын қозғаңыз, өсиет, хадис сөздерін пайдаланыңыз.
19. Бос әрекеттен қашыңыз, адами намысын оятып, баланы әз бойында мақтаныш
көздерін табуға үйретіңіз. Өз қадір-қауметін сезіп, бағалай білген адам
қандай қиыншылық кезіксе де ұяттан үстем болуға, ел көзінде аяқ асты
болмауға тырысады, бар күшін салып бағады.
20. Әр қандай жүйе тұрақты да берік болуы үшін оны уақытылы-уақытымен
"сілкілеп" тұрған жөн. Өз балаларың бен шәкірттеріңізді осылайша берік,
белсенділік тексерісіне салып тұрсаңыз, тәрбиелік ісіңіздің қаншалықты
жемісті болғанына не боларына көзіңіз жетеді.
21. Алдымен көздеген әрбір ісіңізді ой сарабынан өткізуді ұмытпаңыз,
әрекет кейін бола береді.
22. Баланың (қандай да келеңсіз істелген әрекетіне қатынасыңыздың
алғашқыда сезімдік (эмоционалды) болатынын, ол екінші әрекетіңіз — насихат
айту көңіл шарпуыңызбен бірге жүреді. Осы байланысты өз мүддеңізге бірлікті
қолдана біліңіз.
23. Ғылым дәлелдегеніндей, уақыт қорының 20 пайыздық алғашқы мезетінде
көздеген нәтиженің 80 пайызы қолға тиеді, ал қалған 80 пайыз уақытында 20
пайыз нәтиже орындалады. Сондықтан "қуалай" тәрбиелеуді үрдіс етпеңіз,
пайдасы шамалы.
24. Біркелкілік пен бірізділік — тәрбиедегі маңызды принциптер.
25. Балалардың ересектермен қатынасында теңдік болмайды, бұлар арасындағы
қатынас тәуелділік пен бағыныштылыққа негізделген. Мұндай теңсіздік арадағы
көңіл жақындығы не алшақтығымен өлшенеді. Балаларға қойылатын шектеулер осы
қатынасқа тәуелді. Балаларыңызбен қатынастың қандай да қаншалықты болары -
өз шешіміңізге орайлас.
26. Басқалар көзінше берілген ескертуді бала әрдайым жазғыру, кінә қою
ретінде қабылдайтыны белгілі. Балалармен тілдесуді мұны ешқандай ұмытуға
болмайды.
27. Талаптар әрқашан әділ де анық қойылып, нақты орындалуы тиіс. Өз
педагогикалық талаптырыңызды орынсыз, қажетсіз түсіндірме, құрғақ сөзді,
екіұшты насихаттармен күрделендірмеңіз.
28. Тіл алмайтын балаларды күтілмеген, "тосын жағдайға" салып тәрбиелеңіз.;
29. Балаға болған қадағалау неғұрлым жақын болса, оның арқасында
орындалатын бағындыру қызметі тиіміділеу келеді. Өз қалауыңызға орайластыра
қадағалау дәрежесін белгілеп алыңыз.
30. Өзіңіз таңдаған тәрбие ықпалы нәтиже бермей жатса, әрекетіңіздің
бағдарын шұғыл өзгерткеніңіз жөн.
31. Балалар саналы парасаттылықтан гөрі тұрақтылықты сезінгіш. Өте дұрыс,
бірақ "бір мезеттік" ықпалға қарағанда, оншама ойланылмаған, бірақ ұзаққа
созылған әсер пайдалылау келеді.
32. Тар шеңбердегі адамдармен болған қатынас өзара, қызығушылықты кемітеді.
Егер мұндай байланысты кеміте алмайтыныңызға көзіңіз жетсе, ата-аналар
назарын, міндетін өзіңізге аударудың жолын қарастырыңыз. Сонда әке мен шеше
міндеті қандай да уақытқа ауысып — балалар сізден тартынатын болады.
33. Әр адамның өз келеңсіз тәжірибесінің күші әсерлілеу келеді, яғни "балық
басын жарға ұрмай қайтпайды". Сөзбен қайталай үйрете бергенше, кейде балаға
ыстық үтікке қолын басып күйдіруге, мұрнын қанатуға, тізесін жарақаттап
алуға "рұқсат" бергеннің кемістігі болмайды.
Айтылғандардың бәрі — отбасылық тәрбиеде қажет болар тәуелділіктердің
шет-шеңбері ғана. Өз тәжірибе, қорытуларыңызбен бұларды толықтырып бару ата-
аналар мен педагогтар тәрбиесінің ықпалын көтерудің міндеттері де қажетті
шарттары.
ІІ.4.ОТБАСЫҒЫ БАЛА ТӘРБИЕСІНІҢ МАҢЫЗЫ
Отбасы тәрбиесі — көзделген нәтижеге жету мақсатында ата-аналар мен
жанұя мүшелерінің тарапынан жасалатын ықпал процестерінің жалпы атамасы.
Әлеуметтік, отбасы және мектеп тәрбиесі ажырамас бірлікте орындалатын
істері ауқымын құрайды. Отбасылық тәрбиенің мектеп тәрбиесімен тоғысқан
тұсындағы проблемалар жалпы педагогикада қарастырылады да, ал сол мәселенің
әлеуметтік жағдайлары әлеуметтік педагогиканың үлесінде.
Отбасының жетекшілік маңызы онда тәрбиеленіп жатқан адамның тән-дене
және рухани дамуына әсер етуші ықпалдар мәні мен мағынасының тереңдігіне
тәуелді келеді. Бала үшін отбасы бір жағынан - тіршілік қоршауы болса,
екінші тараптан - тәрбиелік орта. Баланың алғашқы өмірі жағдайындағы отбасы
ықпалы басқа жағдайлар мен кейінгі жас кезеңдерінде болатын ықпалдардан
басымдау келеді. Зерттеу деректеріне сүйенсек, отбасы - бұл мектеп те,
ақпарат көзі де, қоғамдық ұйымдар да, еңбек ұжымы да, дос-жарандары да,
отбасы — бұл әдеп пен өнер кілті де. Осыдан, педагогтар нақты да дәл
тұжырымға келіп отыр: тұлғаның қалыптасу нәтижелілігі ең алдымен отбасыға
тәуелді. Неғұрлым отбасы жақсы болып, оның тәрбиелік ықпалы ұнамды келсе,
тұлғаның тән-дене, рухани-адамгершілік, еңбектік тәрбиесінің өнімі де
жоғары. Аса бір кездейсоқтық болмаса, әр уақыт тұлғаның кемелденуі келесі
заңдылыққа тәуелді: жанұя қандай болса, онда өсіп, ер жеткен адам да
сондай.
Жеке адамның қалыптасу процесі мен оның нәтижесіне болар отбасы
тәрбиесінің күші мен қуатын мойындайтын болсақ, ендеше мемлекет пен қоғам
да тәрбиелік шараларын дұрыс жолмен ұйымдастыруда ең алдымен отбасыға үлкен
назар аударғаны жөн. Бұл өркениетті елдер ұстанған бұлжымас ереже.
Неке мен отбасыға деген үстірт көзқарас, халықтық және ұлттық
үрдістерді естен шығару, инабаттылық принциптерінен тайқу, шектен тыс
арсыздық пен маскүнемдік, іштей тәртіптің болмауы мен жыныстық салғырттық,
ерлі-зайыптылар арасында жоғары белең алған ажырасулар — бәрі де отбасыдағы
бала тәрбиесіне болатын теріс ықпалдар көзі.
Отбасы — тұлға қалыптастырушы бесік. Осыдан, "Азамат қалыптастырамын
десең, бесігіңді түзе"- деп ұлы ғұлама М. Әуезов бекер айтпаған. Отбасыда
адамаралық қатынастар негізі қаланады, бүкіл өмірге жетер еңбектік және
әлеуметтік бағыт-бағдар түзіледі. Отбасыда өз ретімен қарапайым да жеңіл
шешіліп жатқан көптеген проблемалар, есейген, ересек шақта бітіскен
шырғалаң күйге түсіп жататыны баршаға аян.
Жоғарыда әңгіме арқауы болған тұжырымдарды жинақтаумен келесідей
қорытындылар жасауға болады:
- отбасы ықпалы басқа тәрбиелік әсерлердің бәрінен де күштірек. Жас
ұлғаюмен ол әсер бәсеңдеуі мүмкін де, бірақ ешқашан өз маңызын жоймайды;
- қандай да бір басқа жағдайларда қалыптасуы мүмкін болмаған сапа-
қасиеттер тек отбасында ғана өрісін алады;
- отбасы түлғаның әлеуметтенуін қамтамасыз етеді, оның тәндік, моральдық
және еңбектік тәрбиесіне болған мүмкіндіктерді мейлінше шоғырландырып, іске
қосады. Қоғамның азамат мүшесі отбасыдан бастау алады, қоғам келбеті
отбасыдан көрінеді;
- салт-дәстүр жалғастығын қамтамасыз ететін отбасы;
- отбасының аса маңызды әлеуметтік қызметтері — азамат тәрбиелеу, патриот
қалыптастыру, болашақ жанұя иегерін кемелдендіру және мемлекет заңдарын
мойындап, құқықтарын сауатты пайдалана білетін қоғам мүшесін жетілдіру;
- отбасының кәсіп тандауға да тигізер ықпалы орасан.
Нарықтық экономикалық жүйеге байланысы отбасындағы тәрбие жетімсіздігінің
кейбір себептері ретінде келесі жағдайларды алға тартуға болады:
1. Көптеген еңбеккер отбасылардың экономикалық жағдайының әлсіздігі.
2. Қоғамдық өмір мәдениетінің төмендігі.
3. Отбасы анасы - әйел мойнына артылған екіталай — жұмыс орнында, жанұяда
- ауыртпалық.
4. Көптеген әлеуметтік-тұрмыстық және моралдық себептердің салдарынан болып
жатқан ерлі-зайыптылардың ажырасуы.
5. Бала тәрбиесінде ер адам әйел көмекшісі деген қоғамдық пікірдің белең
алуы.
6. Күннен күнге шиеленісіп бара жатқан әулеттер арасындағы бөсеке, дау-
дамай.
7. Отбасы мен мектеп арасындағы байланыстың күннен күнге әлсіреуі.
Отбасы дағдарысын ретке келтіру және оның тәрбиелік ықпалын көтеру
бағытында қазіргі заман педагогикасы қандай тиімді ұсыныстар беруі мүмкін?
Бұл орайда педагогика қандай да тосын жаңалық ашып беруі мүмкін емес:
тәрбиенің қоғамдық, экономикалық қатынастардың жалпы заңдылықтарына
тәуелділігі объективті шындық. Бәріміз де осы заңдылықтардың құрсауындамыз.
Барша үмітімізді мұғалімге артамыз, тәрбиелік жақсылықтарымызды оның
жанпидалығынан күтеміз. Жалған, алдамшы ой-пікірлерден арыла білген шынайы
ұстаздың өз іс-әрекетін келесімдей жоспарға орайластырғанын жөн деп білер
едік:
- отбасындағы қатынастарды гуманизациялау, яғни адамиластыру. Әміршіл-
әкімшіл ықпал, заң алдындағы жауапкершілік, қатаң талап не үркіте зорлаудың
заманы өтті - алдыратын лыпасы жоқ пенде неден қорықсын. Тек кеңпейіл
мұғалім сан дүниесімен сәулеленген қайырымдылық, мейір, нақты көмек,
ұстаздық жанашырлық қана күйзеліске ұшыраған ата-аналар көңіліне демеу
беріп, өз перзенттерінің жарқын болашағы үшін күресте шаршап-шалдығудан
азат етері кәміл;
- адамдардың рухани дүниесін қалыптастырып, нығайтуда зайырлы мектеп пен
мұсылмандық тәрбие ошағы - мешіттердің ықпалдарын біріктіру әрі осы
ықпалдарды жалпыланған қызмет түрінде шашыратпай, нақты отбасының нақты
проблемасына бағыттау;
- педагогикалық мүдде - ниеттерді гуманитарлық қор, қоғамдар мен ұжымдар
жұмыстарымен үйлестіре отырып, қайырымдылық-тәрбие бағдарламасын жасау.
Ең бастысы, жалпы адамға, оның табиғатына берілген қайырымдылық пен
мейірімге болған сенімнен ажырап қалмау - әрбір тәрбиешінің негізгі ұстамы
болғаны жөн.
Атам қазақ басынан талай "ақтабан шұбырынды, Алқа көл сұламаның"
кешкен, солай болса да ортасында жүрген дана тәрбиешілерінің, ғұлама
ұстаздарының болуынан өз болмысын сақтап қалғаны баршаға аян. Дүние
ауыспалы ал педагогиканың міндеті қоғам өзгерістерінің ізімен жалғаса,
дамып бару. Әр дәуір ұрпақтары арасындағы тартыс, бәсеке мәңгілік, бірақ
олардың нақты кезеңдердегі шешімі әрқашан жаңаланып барғаны дұрыс. Ал ондай
шешімдерді ата-аналар есіне салу отбасылық драмалардың астарлы, көзден таса
бұлтарыстарын тереңнен түсінетін педагогтың міндеті.
Қаншалықты отбасы болса, тәрбие ерекшеліктері де соншалықты мол.
Алайда олардың көптүрлілігіне қарамастан, жанұядағы ересектер мен балалар
арасында кезігетін қатынастардың жалпылай моделін ажырата тану мүмкіндігі
баршылық. Отбасындағы қатынастар түрі сол қатынастардың қай бағытта, қай
дәрежеде өсіртеуі мен балалар тәрбиесіне болған келеңсіз ықпалдардың
салдарына тәуелді анықталады. Олар:
1. Балаларына құрмет көрсете алатын отбасы.
2. Қайырқом, мейірлі отбасы.
3. Күнделікті дүниепараздыққа жүгінген отбасы.
4. Алауыз, жауласқан отбасы.
5. Теріс әлеуметтік бағыттағы отбасы.
6. Ата мен аналардың педагогикалық үйлесімсіздігі жайлаған отбасы.
7. Тұрпайы тәрбие әдістерімен қаруланған отбасы.
Отбасыдағы тәрбие мазмұны демократиялық қоғамның өзекті мүдде-
мұраттарына орайластырылады. Болашақтағы еңбектік, қоғамдық, отбасылық
өмірге бейім дені сау, психикалық болымды, адамгершілікті, иманды, парасаты
тұлға дайындау - отбасы міндеті. Жанұялық тәрбие мазмұнының құрамды
бірліктері ежелден белгілі бағыт-бағдарларды, тән-дене, адамгершілік-
имандылық, сана-сезім, эстетикалық, еңбек тәрбиесін қамтиды, олар өз
кезегінде жас әулетті экономикалық, экологиялық, саяси, жыныстық
білімдендіру істерімен толығып отырады.
1. Балалар мен жастардың отбасындағы тәрбиесі салауатты өмір болмысына
негізделіп, дұрыс ұйымдастырылған күн тәртібін, спорттық жаттығуларды, дене
шынықтыруларын т.б. қамтиды.
2. Отбасындағы сана-сезім тәрбиесі ата-аналардың өз балаларын білімдермен
байытып, соны ақпараттарға деген тұрақты қажетсінуін қалыптастырып, оларды
үздіксіз жаңалап бару ұмтылыстарын баулуға негізделеді. Танымдық қызықсыну,
қабілет, бейімділіктер мен нышандарды дамытып беру бала тәрбиесіндегі ата-
аналардың аса өзекті шаруасы.
3. Отбасыдағы адамгершілік-имандылық тәрбиесі тұлға қалыптастыру жолындағы
қатынастардың бұлжымас төркіні. Бұл орайда алғы шепке тартылатын мәселе
мәңгілікті өзгермес адамзаттық мораль құндылықтары — сүйіспеншілік, құрмет
пен сыйластық, әділдік пен ар-намыс, қадір-қасиет пен борыш сезімдерін
тәрбиелеу. Адамгершілік сапа, қасиеттердің басқа да түрлері: парасатты
қажетсіну, тәртіптілік, жауапкершілік, дербестік пен ұстамдылық та осы
отбасында баулынады.
4. Отбасыдағы эстетикалық тәрбие балалардың таланты мен дарынын дамытуға
бағытталып, өмір болмысы әсемдіктері жөнінде тағлым беруге арналады.
5. Отбасындағы еңбек тәрбиесі балалардың болашақтағы адал өмірінің
негізін қалайды. Еңбектенуге отбасынан дағдыланбаған баланың есейген кезде
де бар есіл-дерті "жеңілдің астымен, ауырдың үстімен" жүріп, шалқып өмір
сүру. Ал мұндай еңбексіз "күнде той" өмірдің жақсылыққа апармайтынын тұрмыс
қадам сайын дәлелдеп отыр.
Ата-аналар міндетіндегі отбасылық тәрбие — балалардың тән-дене және
рухани сапаларын қалыптастыру бағытындағы саналы да парасатты істерге
негізделген үздіксіз жетіліп барушы процесс.
Әрбір әке мен кез келген ана өз перзентіне болашақта қай сапа-
қасиеттерді баулу керектігін жете білгені жөн. Отбасылық тәрбиенің
саналылық сипаты мен тәрбиелік міндеттерді парасатты шешу жолдары осымен
айқындалады.
Отбасындағы тәрбие әдістері — бұл ата-аналардың өз баласының санасы
мен әрекет-қылығына педагогикалық ықпал жасаудың мақсатты көзделген жөн-
жосығы, жолы. Бұлардың бәрі де тәрбиенің жалпы әдістерімен теңдейлес,
дегенмен өз ерекшеліктеріне ие. Олар:
- әр балаға болған ықпал тұлғаның жекелеген нақты әрекет-қылығы мен ақыл-
парасатына икемделуінен даралықты келеді;
- тәрбие әдістерін таңдау ата-аналардың педагогикалық мәдениетіне орайлас
келіп, олардың тәрбие мақсатын тануына, өз қадір-қасиетіне құндылықтық
бағыт-бағдарына, өз жанұясында орнатқан қарым-қатынасына т.б. тәуелді .
Осыдан да отбасылық тәрбие әдістері ата-аналардың тұлғалық сән-
сипатымен қайнай бітіскен және олардан ажыратыла қараластырылуы мүмкін
емес. Қаншама ата-ана болса, әдістері түрі де соншалықты: жылы сөзбен
көндіру, қорқыту, айқайлап үркіту, мақтау мен мадақтау, қаталдық құрсауына
салу және жазалау. Әдістер ата-аналар таңдаған тәрбиелік бағыт-бағдарға
тәуелді келеді: біреулері өз баласының тіл алғыштығын тәрбиелегісі келеді,
осыдан олардың әдісі ересектер талабын мүлтіксіз орындатуға бағдарланады.
Екінші біреулері дербес, өз бетінше ойлай білуге негіз болар тұлғалық
қасиеттерді орнықтыруды көздеп, осыған сәйкес әдістік жолдарды таңдастырып,
қолданады.
Отбасылық тәрбие арасында ата-аналар баршаға бірдей ортақ жалпыланған
әдістерді пайдалану үрдіске айналған. Мұндай әдістер түрі келесідей
топтастырылған: сендіру (мақтау, мадақтау, балаға болашақта пайдалы да
қызықты мүддені түсіндіру арқылы); жазалау (қандай да көңіл рахатынан
айыру, ортадағы достық қатынасты үзу, ұрып-соғу); кей отбасыларда
педагогтар кеңесі мен тәрбиелік жағдайлар әдейі жасалып қолданылады.
Отбасындағы тәрбиелік міндеттерді атқарудың құралдары да әртүрлі. Олар
арасында кең қолданымдағылар: сөз, ауыз әдебиеті, ата-ана беделі, еңбек,
оқу, табиғат, үй тұрмысы, ұлттық салт-дәстүрлер, қоғамдық пікір, жанұядағы
рухани және материалдық болмыс, ақпарат көздері (газет, журнал, радио,
теледидар), күн тәртібі, көркем әдебиет, мұражайлар мен көрмелер, ойындар
мен ойыншықтар, дене шынықтырулар мен спорт, мейрамдар, рәміздер, ерекше
белгілер (атрибут), қастерлі заттар, бұйымдар ж.т.б.
Ата-аналар тәрбиесі әдістерін іріктеу мен қолдануда келесідей жалпы
шарттар ескерілуі тиіс:
1. Ата-аналардың өз баласының болмысын жете тануы.
2. Ата-аналардың жеке тәрбиесі мен беделі, отбасында орнатқан қатынастар
сипаты.
3. Егер ата-аналардың тәрбиелік істерінің бағыты бірлікті келсе, іс-
әрекеттер әдістері басым келеді.
4. Ата-аналардың педагогикалық мәдениеті, осыдан педагогиканы меңгеру,
тәрбиелік ықпалдардың қыр сырларын үйрену, тұрмыстық қажеттікке айналады.
Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі тиіс, тәрбиесіз
берілген білім адамзаттың қас жауы Әл – Фараби.
Қазақтың киелі ұстазы Ахмет Байтұрсынов Елді түзетуді бала оқыту ісін
түзетуден бастау керек деген екен. Ертең осы елге ие болып, тізгінін ұстаз
азаматтар бүгінгі мектеп оқушылары болғандықтан, еліміздің жарқын болашағы,
еліміздің қызмет істеп жүрген мектеп болашағы біздің ұстаздардың
ізденісіне, балаларға деген сүйіспеншілігіне, кәсіптік деңгейіне байланысты
екенін жақсы түсінеміз.
Шындығынада мұғалім алдында оқушыларға білім мен тәрбие беруде үлкен
жауапкершілік тұр. Ел боламын десең-бесігіңді түзе деп М.Әуезов айтқандай
ел болашағы қазіргі жасөспірімдеріміздің қаншалықты білімді, тәрбиелі
болуына байланысты. Қайсы мектептің де негізгі тірегі білімді де білікті,
іскер де белсенді азаматтар. Сондықтан қоғам талабына сай, сол қоғамды
көркейтетін, дамытатын жастар тәрбиелеу ең маңызды мәселе. Қоғамның дамуына
қарай ғылым мен техниканың деңгейі де оны басқару жүйесі де өзгеріп
отыратыны белгілі. Осыған орай ұстаздар қызметінің мазмұны жаңарып, жаңа
мақсат, жаңа көзқарас, жаңа шешімдер мен жаңа мүмкіндіктерді қажет етеді.
Казақстан Республикасының Білім туралы заңына сәйкес әр баланың жеке
қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын,
талантын, қабілетін дамыту сияқты өзекті мәселе енгізіп отырғаны белгілі.
Біздің ұстаздар алдында тұрған міндет-бала бойындағы мүмкіндіктерін,
қабілеттілік деңгейін дамыту.
ІІ.5. ОТБАСЫНДА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚОЛДАУ БЕРУ
Балаларды тәрбиелеуге байланысты осы заман тәжірибесінде мектеп,
отбасы және қоғамдық іс-әрекеттерді бірлестіре орындаудың келесідей
ұйымдастыру формалары қабылданған:
1. Педагогикалық ұжым, ата-аналар комитеті, жер – жердегі қоғамдық
кеңестер, клубтар, кітапханалар, стадиондар, тәртіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz