Ыбырай Алтынсарин тағылымы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Ыбырай Алтынсарин өмірінің кезеңдері, шығу тегі.

I. Ы.Алтынасарин өмірінің кезеңдері.
II. Ыбырайдың шығу тегі. Ыбырайдың атасы – Балғожа Жанбыршынұлы.
III. Ыбырайдың нағашы жұрты.
IV. Ыбырайдың оқыған мектебінің тарихы.

Әдебиеттер:
1. Алтынсарин Ы.Үш томдық шығармалар жинағы. Алматы, т-1 1976ж.
2. Балғымбаевтың Ғ. естеліктері. Қазақ ССР Ғылым академиясының
кітапханасы. Қолжазбалар қоры, №357.
3. Васильев А.В. Исторический очерк русского образования в Торгайской
области и современное его состояние. Оренбург, 1896г.
4. Дербісалин Ә. Ы.Алтынсарин. Алматы, 1965ж.
5. Ильминский Н.И. Воспоминание об Алтынсарине. Казань, 1891г.
6. Ламашев Ә. Ыбырай Алтынсарин. А., 1991ж.
7. Эфиров А.Ф. Ы.Алтынсарин. Алматы, 1949ж.
8. Жүсіпов Ә. Ыбырай (Ибраһим) Алтынасриннің нағашы жұрты (Алтынасрин
оқулары, Арқалық, 1991ж.).

І. Ыбырай Алтынсарин өмірінің кезеңдері

1841-1845 жылдар
Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы қазан айының 20 жұлдызында Торғай облысы,
Николаевскі уезінің Арақарағай облысында дүниеге келді. Әкесі Алтынсари
Ыбырай үш жасқа толғаннан кейін қайтыс болған. Бала Ыбырай тәлім-тәрбиені
атасы Балғожа биден алады.

1846 жыл
Осы жылдың наурыз айының 5 жұлдызында Балғожа би Орынбор қаласына әдейі
барып, өзінің жақсы танысы, сыйласқан әкімі, Шекара Комиссиясының төрағасы
генерал-майор М.В.Ладжевскийге әдейі жолығып, немересі Ыбырайды Орынборда
ашылмақ қазақ балаларын оқытатын мектепке қабылданатын қазақ балаларынығ
тізіміне енгізді.

1850-1857 жылдар
Ыбырай 1850 жылы тамыз айының 22 жұлдызында Орынбор Шекара Комиссиясы
жанынан қазақ балалары үшін ашылған мектепке түсетін қазақ балаларының бірі
болып қабылданды.
Мектеп қабырғасында ол көп нәрсеге үйренеді, орыс тілін меңгереді,
орыс, басқа да ұлттардан шыққан зиялыларының еңбектеріментанысады ол “өте
жақсы қабілеті бар” атанып, көтеріңкі бағалар алып оқыди. Ыбырай Алтынсарин
1857 жылы жазда аталған мектепті үздік бағалармен бітіріп шықты, тиісті
күәлік және адам дәрігеріне көмекші бола алатыны жөнінде ресми анықтаманы
да қоса алады.

1857-1859 жылдар
Екі жыл бойын Ыбырай Қыпшақ руы, ұзын бөлімінің меңгерушісі, әсери
старшина би атасы Балғожа Жанбыршиннің қарамағында хат жүргізуші болып
жұмыс атақарады. 1859 жылдың тамыз айының бірінші жұқлдызында Орынбор
облыстық басқармасына кіші тілмаш (аудармашы) болып тағайындалады.

1860жыл
Осы жылы Орынбор өлкесінің басқару орны Орынбор бекінісіне (Торғай
қаласы 1845-1868 жылдары солай аталды - Ә.Л.) қазақ балалары үшін мектеп
ашуға лұқсат алды. Ол үшін ел аралап қаржы жинау мәселелеріне бел шішіп
кіріседі.

1861-1863 жылдар
Ы.Алтынсарин мектеп ашу ісіне қызу кіріседі. Мектеп құрылысына қаржы
жинайды.
1862 жылы Алтынсариннің йіне алып оқытып жатқан қазақ балаларының саны
4-ке жетті. Осы жылдары Ы.Алтынсарин орыстың ұлы демократ-педагогі
К.Д.Үшинскийдің “1842-1870) “Детский мир” аталатын тамаша педагогикалық
туындысымен танысады.
1863 жылдың аяғына таман Ыбырай Алтынсарин өзі жобалаған мектебінің
құрылысын бітірді де, жүйелі оқуды бастауға әзірліктің аяқталғанын Орынбор
әкімшілігіне ресми хабарлады.

1864 жыл
8 қаңтарда “бекіністің барша әкім-қарарлары мен 200-ден астам сыйлы
қазақтардың қатынасуымен Торғайдағы белгілі мектеп (Ыбырай мектебі)
салтанатты түрде ашылды”.
Мектепте балаларды Ыбырай Белл-Ланкастер әдісімен оқытты. Ыбырай
Алтынсариннің үйінде 1861-1863 жылдарда оқыған Қорғанбек, Әділбек
Бірімжановтар Алтынсаринге көмекші-мұғалімдер болды.

1865 жыл
Ыбырай Алтынсарин 22 мамырда мектептегі оқушыларды ресми сыннан
өткізді. Ол сын 12 балл жүйесімен жүргізілді. 6 баллдан бастап
қанағаттанарлық, одан жоғары болса, көтеріңкі бағалар саналатын. Өзі ашқан
мектеп оқышуларына 22 мамырдан бастап жазғы демалыс берді. Оқу-ағарту
саласында және бекініс ісінде жігерлі атқарған жұмысы үшін Ыбырай
Алтынсарин 25 ақпан күні хорунжий чинін (әскери атақ) алды.

1869. жылдар
1866 жылы Ыбырай Кіші жүздегі Жаппас руының бөлімінің құрметті ақсақалы
Шолақ қызы Айғанысқа үйленеді.
1868 жылы 21 қазан айында “Уақытша Ереже” бекітіліп, Орал және Торғай
облысы ұйымдастырылды. Ал Торғайдағы қазақ мектебі, 1868 жылы бір класстық
(4 жыл) орыс-қазақ училищесі болып қайта құрылды.
1869 жылы “Уақытша Ереже” күшіне енді. Аллтынсарин жер бөлу ісіне
араласты және әкімшілік құрылымға ұсыныстар берді. Уездік басқарманың іс-
жүргізушілік қызметін қоса атқарды. Ауыл аралады, болыстар мен
старшиналарды сайлау жұмысына қатынасты.

1870-1874 жылдар
Россия География Қоғамының Орынбор бөлімінің 1870 жылы бірінші
жазбаларында (Запискасында) Ыбырай Алтынсариннің Орынбор ведомствосы
қазақтарының өлген адамды жерлеу және оған ас беру дәстүрінің очеркі және
Орынбор ведомствосы қазақтарының құда түсу, қыз ұзату және той жасау
дәстүрлерінің очеркі атты этнографиялық мақалалары жарияланды.
Алтынсарин орыс географиялық қоғамына қызметкер-мүше ретінде
қабылданды.
1874 жылы ол облыстық басқараманың алдына мектептерге жер бөліп беру
туралы мәселе қойды және Торғай мектебін екі жылдық орыс-қазақ училищесі
(4+2=6 жыл) етіп қайта құру туралы ұсыныс жасады.

1875-1878 жылдар
Ыбырай Алтынсарин Қазан-Петербургке баруға қамдана бастайды 1876 жылдың
қыркүйек айының 7 күні Алтынсарин Қазан қаласынан келді, оны профессор
Н.И.Ильминский қарсы алды. 16 жыл көріспеген аға тұтып сыйлаған досы-
Николай Ильминский оны қонақ етіп, бір жұма бойы қаланы аралатып, мәдени
орындармен таныстырады, қала зиялыларымен кездестіреді.
Қыркүйек айының ортасы күндерінде Ыбырай Алтынсарин Петербургке, Санк-
Петербург университеті шығыстану факультетінің деканы, профессор
В.В.Григорьевте қонақта болады. Астана – қаланы аралып көреді. Ұлы Петр
атына арналған тарихи орындарды, эрмитажды, басқа да мәдени ошақтарды
аралады. Ғалымдармен, жазушылармен кездеседі. Қыркүйек айының соңғы күнінде
ол Орынбор қаласына оралады. Н.И.Ильминский Алтынсаринді Россияның халыққа
білім беру министрі граф Д.А.Толстоймен кездестіреді.
Алтынсарин қазан айының басында Торғайға оралып, негізгі жұмыстарына
кірісті. Орынбор, Қазан, Петербург қалаларына қажет деген оқулық,
методикалық т.б. кітап-құралдары мол әкелді. 1877 жылы Қазақ
хрестоматиясын жазуға біржола отырды. Қазақ мектебінде орыс тілін әдіс-
амалдары туралы қолжазбаларын тағы да қайта қарап, өңдеп, толықтыру жұмысын
жалғастыра береді.
Осы жылдың наурыз айында Алтынсарин Орал мектептерінің инспекторының
жәрдемші-орынбасары болуға шақыртылады.

1879-1889 жылдар
1879 жылдың қыркүйек айының бірінші жұлдызында Ыбырай Алтынсарин Торғай
облысы мектептері инспекторы болып тағайындалды. Төрт уезге қоса оның
қарамағына Орынбор губерниясына бағынатын Троицк уезі мектептері де
берілді. Алтынсарин азаматтық халық мектептерінің жұмысын шебер де
білгірлікпен ұйымдастыруға қызу кірісті. Мұғалім кадрларын іздестірді.
Ыбырай Алтынсарин 1879 жылдың қараша айының 15-25 күндері Орынбордан
Қазақ хрестоматиясы және Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш
құралы аталатын оқулықтарын бастырып шығарды. Бұл екі кітап қазақ
мектептері өмірінде ерекше орын алды. Ырғыз мектеп үйін салу жұмысын
аяқтады.
1881 жылы Елек қаласында ашылуға тиіс орыс-қазақ училищесін қараша
айында Бөрте болысында ашты. Төрт бекіністе төрт қазақ мектебі
(училищелері) жұмыс жасады. Олар: Торғайда, Ақтөбеде (уақытша Елек
қаласында), Ырғызда және Ортабойда (Әзірге Троицкіде, Қостанай қаласын
алғашқыда солай атамақшы болған - Ә.Л.) (Н.Ильминский).
1882 жылы ұлы Әбдіхамит (халық арасында Абдолла атанып кеткен, одан
Нағима атты қыз қалған екен, ол кәзір Жамбыл облысы, Мойынқұм ауданы,
Жамбыл атындағы совхозда тұрады - Ә.Л.) дүниеге келді. Осы жылы
Ы.Алтынсарин Торғай қаласында Қолөнер мектебін ашу туралы жазба жасады.
Оған қаржы да жинады, сөйтіп Торғай қолөнер мектебі 1883 жылдың қараша
айының 15 жұлдызында салтанатпен ашылды.
Ы.Алтынсарин әрбір уездік мектеп жанынан көпшілік кітапхана ұйымдастыру
ісіне қызу кірісті. Қазақтар бұл бастаманы қатты қолдады. Мүмкіндігінше
қаржы жинастыра бастайды, әсіресе, осы өңірдегі зиялы азаматтар мықтап
араласады. 1882-1885 жылдар аралығында Алтынсарин ашқан барша оқу
орындарының жанында: монша және дәретхана, ас пісіретін бөлме болған. 1883
жылы Николаевскіге (Қостанайға) көшіп келеді.
1883 жылы оныншы сәуірінде Орскіде қазақ даласындағы тұңғыш қазақ
мұғалімдерін даярлайтын мектеп ашылды. 1884 жылы екінші ұлы Әбдірахман
дүниеге келді. Шарапты-ислам (тәңірі заңдарының ережесі) аталатын оқулық
бастырып шығарды. Кітап қазақ тілінде жазылды, кейін оны А.В.Васильев орыс
тіліне аударып бастырды.
1881 жылы Бөрте болысында ашылған мектеп, екі кластық орыс-қазақ
училищесі болып қайта құрылды да, Ақтөбеге көшірілді, оның жанынан
Алтынсарин 25 орындық интернат ашты. Бұл тұста Қостанай, Торғай, Ырғыз және
Ақтөбе орыс, орыс-қазақ училищелері жанынан қол өнер бөлімдері ашылды.
1887 жылы Ыбырай Алтынсарин болыстық мектептер ашу ісіне қызу кіріседі.
Осы жылдың қазан айында Елек уезінің Бөрте болысынан, Қостанай уезінің
Обаған және Жетіқара болыстарынан бір кластық (4 жыл) мектептер ашылды.
Интернаттар ұйымдастырады.
1887 жылдың қараша айының 15 күні өзінің көптен әзірлеп жүрген Ырғыз
қыздар мектебінің жұмысын бастайды. Сөйтіп, тұңғыш қазақ даласында әйел-
қыздар мектебі ашылды. Бұл жылы Алтынсарин Орынбор корпусына Торғай облысы
қазақтарынан жыл сайын бір оқушы алу үшін стипендия тағайындатады. Ал, 1888
жылы қыркүйек айының 13-де Торғай уезіне қарасты Қараторғай (Батпаққара
мектебі уақытша осылай аталды - Ә.Л.) болыстық мектебі өз жұмысын бастады,
оған алғаш 12 оқушы қабылданды.
Осы жылдың желтоқсан айының бір күні Торғай қаласында қыздар училищесін
ашуға ұлықсат сұрады, ұлықсаты 1890 жылы Алтынсарин қайтқаннан кейін
алынды, бұл училище 1891 жылы ашылды. Реті келгенде айта кетейік, интернаты
бар қыздар мектебі Қостанайда 1893 жылы, Қарабұтақта 1895 жылы, Ақтөбеде
1896 жылы ашылды. Орыс-қазақ қыздар мектебінде оқушылар саны 1896 жылы 211-
ге жетті, олардың 141 орыс, 75 қазақ қыздарыболды.
1888 жылдың тамыз айының 21 күні Қостанай қаласында орыс балаларына
арналған мектеп те ашады. Ол облыстық мектептер жанынан тері және сабын
жасау заводтарын ашуды ұсынды.
1888-1889 жылдарда Ыбырай Алтынсарин бір жатып, бір тұрып дегендей
ауыра беретін болды. Соңғы жылдың ақпан және наурыз айларында Орск, Ақтөбе,
Елек қалаларындағы мектептерді аралайды.
1889 жылдың шілде айының 17 күні ертеңгі сағат 11-де 48 жасына үш ай үш
күн қалғанда ұлы Ыбырай Алтынсарин көз жұмды.

ІІ. Ыбырайдың шығу тегі. Ыбырайдың атасы – Балғожа Жаңбыршыұлы.

Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы қазанның 20-шы жұлдызында (екі стильмен)
Торғай облысы, Николаевск уезінің Арақарағай болысында (қазіргі Қостанай
обсынының Затбол ауданында) дүниеге келді. Әкесі Алтынсары ауыл молдасы
алдын көргені болмаса, басқадай оқу қумаған, момын үй шаруасымен ғана
айналысқан адам болған. Ол Ыбырай үш жасқа толғарда қайтыс болған. Шешесі
Айман (арғын руынан Шеген бидің қызы) ескі салт бойынша қайнысы Қошанға
шығады, одан туған балалардың ұрпақтары баршылық.
Ыбырай әкесі өлгеннен кейін тәлім-тәрбиені атасы Балғожа биден алады.
Балғажо Жаңбыршин – белгілі би, ірі бай болған адам. Ол ұзақ уақыт
Орынбор Шекара комиссиясы қол астында қыпшақ руына старшина болып ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.