Қарым қатынастың түрлері
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігі
Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты.
Педагогика және филология факультеті
Педагогика және психология кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Дарынды баланың психикасын қалыптастыру жолдары
Орындаған:
050103 Педагогика және психология
мамандығының
4 курс студенті
Мухышева.Г.М.
Ғылыми жетекшісі:
оқытушы
Абдиганиева.С.Ж.
Қорғауға жіберілді:
кафедра меңгерушісі
Ахметова П.А.
Жоспары:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
І. Дарындылықтың теориялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1.Дарынды балалар жөніндегі ғалымдардың
көзқарасы ... ... ... ... ... ... .. ... ...10
1.2.Дарынды бала мәселесі және оның психологиялық
ерекшіліктері ... ... ... .20
1.3.Балалар дарындылығының түрлерін классификациялау және диогностикалаудың
негізгі концептуалдық принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ІІ. Дарынды балалармен жұмыс.
2.1.Дарынды балаларды даярлау арқылы дарындылықты
дамыту ... ... ... ... ...33
2.2.Дарынды тану және оқыту тәрбиелеу
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3.Қазақстан Республикасындағы дарынды балалар мәселесін Қытай еліндегі
дарынды балалар мәселесімен
салыстыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .43
2.4.Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыс
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
ІІІ. Дарынды балаларды анықтау және
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
3.1.Дарынды балаларды анықтауға қажет
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
3.2. Зерттеу нәтижесін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..63
3.3. Зерттеу
қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...88
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .95
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...100
Кіріспе
Қазақстан -2030 стратегиясы анықтап берген және республиканың
ғылым мен білім беру жүйесінің алдында тұрған жауапты міндеттердің бірі-
мемлекет үшін Қазақстанның гүлденуіне, егеменді еліміздің өсіп -
өркендеуіне өз үлесін қосар білімді, мәдениетті жастарды тәрбиелеу. Осы
жолдауда негізгі жетекші күш- адамдар, олардың еркі, жігері, табандылығы,
білімі. Бұл мақсатты орындау үшін республиканың ақыл-ойлы, шығармашыл
әлеуетін өсіру қажет, дарынды балалар анықтау мен дамыту үшін өркениетті
жағдайлар жасау керек.
Қоғам үнемі даму үстінде. Осы қоғамда өмір сүріп жатқан адамдардың даму
деңгейі мен тыныс-тіршілігі әр алуан. Қазақта адам ұрпағымен мың жасайды
дейді.Қазақстан Республикасының президенті Н.Назарбаев: Біздің жас
мемлекетіміз өсіп-жетіліп, кемелденеді, біздің балаларымыз бен
немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз ұрпағының өресі биік,
денсаулығы мықты өкілдері болады дейді.[11;13]. Елбасымыз қазақ елінің
азаматтары Орталақ Азия барысына айналады, дамушы елдерге үлгі болады,
дамыған елдер қатарына қосылып, әлемдік биік дәрежеге жетеміз деп асқақ
сезіммен алға тартып, үлкен сенім білдіреді.
Ал пайғамбарымыз Мұхаммед ғ.с.: Оқымысты адамдар – Алла тағаланың
алдындағы сенімді жандар. Білім үйрену ғибадаттан да артық және ол діннің
де тірегі дегенді бұдан он төрт ғасыр бұрын айтып кеткен. [10; 8]. Бұдан
шығатын тұжырым: барлық кезеңде, әрқилы уақытта байқап, анықтауда Алла
тағаланың сенімді адамадарының сіңірер еңбегі зор. Білім үйретуде ел үмітін
ақтауға барлық күш - жігерімізді, жауапкершілігімізді жұмылдырып, дарынды
балаларды тәрбиелеп шығаруымыз керек.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының Білім беру
заңында мемлекеттік саясат негізінде ең алғаш рет Әр баланың жеке
қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын дамыту
сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отыр. Бүгінгі күннің өзекті мәселесі
саналы да, салауатты ұрпақ тәрбиесі.
Қазіргі таңда дарындылар азайып барады. Оның бірден бір себебі, қолдау
көрсетудің аз болуынан. Сондықтан дарынды балалар мен жұмыстың жалпы
мемлекеттік бағдарламасын ұйымдастыруды ел президенті Н.Ә.Назарбаев
бастады. Президенттің 1996 жылғы 24 мамырдағы №3002 Дарынды балалар
мектебін мемлекеттік қолдау мен дамыту туралы жарлығы жас таланттарды
іздестіру мен қолдауға бағытталған жұмысты ұйымдастырудың кең көлемді
бағдарламасын жазуға негіз болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Дарынды балалардың қабілеттері мен
таланттарын жан-жақты аша түсу үшін дарындылықтың ерекшеліктерін анықтау
және дарынды балалар психикасын қалыптастыру жолдарын айқындау болып
табылады.
Міндеттері:
1. Дарындылық ұғымы және дарынды баланы зерттеудің теориялық негіздеріне
талдау жасау.
2. Орта буындағы дарынды балаға тән даму ерекшеліктерін анықтау.
3.Дарынды әр түрлі әдіс-тәсілдермен зерттей отырып, дарынды бала психикасын
қалыптастыру жолдарын қарастыру.
Зерттеу пәні: Дарынды баланың психикасын зерттеу.
Дипломдық жұмыстың болжамы: Егер дарынды баланың ерекше дарындылық
қабілетін ескеріп, тиімді жан-жақты жұмыс жүргізу, басты назарға алынып
отырса, жүргізілген жұмыстар тиімді нәтиже береді деп топшылаймыз.
Дарынды баланы дұрыс жолға қойсақ, дарынды бала ашыла түсер еді және
олардың санын көбейтер едік.
Зерттеу обьектісі: Орта мектеп жасындағы дарынды балалардың
психикасын қалыптастыру жолдары.
Зерттеу базасы: А.Құнанбаев атындағы жалпы білім беретін профильді
№ 6 орта мектептің 5 А гимназия сынып оқушылары және 5 Б сынып
оқушылары.
Дипломдық тәжірибеде: Дарынды баланы қабілетті баламен салыстыра
отырып жұмыс жасадық. Әдістемелер, диогностикалар, сұрақнамалар жүргізіп
қортындылап анализ жасадық. Сол қорытынды нәтижесі бойынша диограмма
жасадық.
Зерттеу әдістері: Тақырып бойынша әдебиеттерге теориялық талдау
және дарынды балалардың психикасын анықтауға арналған әдістемелер арқылы
эксперимент жасадық, сұрақнама, тест, диогностикалар, салыстыру,
әңгімелесу, бақылау, матиматикалық сандық әдістер қолдандық және ой қорыту
жасадық.
Жұмысыма теориялық негіз болған: Қ.Жарықбаев Психология, Алматы
1993 жыл, Н.С.Лейтес Возрастная одаренность школьников М 2001 г,
Б.Н.Теплов Способности и одаренности, Москва 1985г, Сәбеп Бап-Баба Жалпы
психология, Алматы 2005 жыл. т.б.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі
бөлімнен тұрады, әр тарау үш төрт параграфқа бөлінген және қорытынды мен
әдебиеттер тізімінен тұрады.
ЖОСПАРЫ:
Кіріспе
І. Адам аралық қатынастар
1.1.Қарым қатынастың түрлері
1.2. Адамдардың бірін- бірі қабылдауы мен түсінуі
ІІ. Білім берудегі қарым қатынастың қызметі
2.1.Мұғалім мен оқушы қарым-қатынасының психологиялық жақтары
2.2.Бала досының тәрбиеге ықпалы
2.3.Өзін - өзі тану аспектісіндегі тұлға қалыптастыру механизмі
Қортынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе
Қоғамымызда болып жатқан өзгерістер еліміздегі тәрбие мәселесіне де
өз ықпалын тигізуде.Адамаралық қатынастар жүйесінде елеулі әсер
етуде.Адамдардың бір бірімен қарым қатынасында кездесетін
түсінбестіктері көптеп кездесуде
Жас ұрпақ тәрбиесіндегі олардың бір бірімен қарым
қатынасы бүгінгі күнде өзекті, кезектен тыс шешімін табатын істердің бірі
болмақ, осыдан біздің зерттеу жұмысымыздың өзектілігі актуалдылығы
туындайды. Сондықтан,диплом жұмысының негізгі мақсаты: оқушылардың бір
бірімен қарым қатынасын зерттеп, оны түзету мен жақсы жағдай орнату
жолдарын айқындау. Мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді алдымызға қоямыз:
– оқушы қарым қатынасына арналған әдебиеттерді жинақтау;
– жинақталған әдебиеттерге шолу жасап, библиография құру;
– зерттеуге арналған теориялық және тәжірибелік материалдарды
іріктеп,талдау;
– – – – Қарым – қатынастың
түрлері
Қарым – қатынас ұғымы адамдардың күрделі көптеген түрлі жақындасу
процестерін көрсетіп, олардың бірлесіп жасайтын іс- әрекеттерінің
қажеттіліктерін орындау үшін қолданылады. Осындай қарым – қатынас кезінде
адамдар бірінен бірі керекті деректер ала алады.
Қарым – қатынастың негізінен 3 түрі болады.
1. Коммуникативтік, яғни жақындасу жағы. Мұндай қарым- қатынас
арқылы адамдар бір – бірінің ойын, мақсатын, алған бет алысын айыруға
тырысады. Бұл процестердің құрамында сөз сөйлеудегі ырғақ, мимика,
понтомимика жатады. Коммуникативтік қарым – қатынас процесінің мақсаты
соған қатысатын адамдардың бір – біріне әсер етуі.
2.Интереактивтік жад. Бұл адамдардың бірігіп қызмет жасау үшін
стратегияның жоспар құруын көрсетеді. Мұндай қарым – қатынас типтеріне
кооперация және бақталастық жатады.
Кооперация - жұмыстағы алға қойған міндеттерді өзара бөлісіп
орындау.
Бақталастық - өз атынан белгілі адамдардың бір – бірімен
бақталасып, бәсекеге түсуі.
3.Перспективтік, яғни басқа адамдардың сыртқы пішініне қарай оның
псичикалық қасиеттерін мінез-құлқын білу. Қарым – қатынаста адамды
түсініп-білу мехнизміне эдентификация (басқа адамды өзіне ұқсатып немесе
өзін соған ұқсатып түсіну) және рефлекция (белгілі бір адамды түсініп білу
үшін басқа адамдардың пікірін пайдалану).
Егер қарым – қатынастың пайда болуын зерттесек, оның әлеуметтік
табиғи қызметтерін іс - әрекеттерінің басқа түрлерінің және адам
психикасының дамуын көре аламыз. Маркс пен Энгельстің айтуынша қарым
– қатынас дамуы адамдардың еңбегімен байланысты. Қоғамдық еңбек
күрделеніп жаңа сатыға көтерілген сайын адамдардың қарым – қатынасы
мен санасының дамуы күшейе түседі. Қазіргі кезеңде психологтар
Біржанов, Тәжібаев, Қалиев, Керімов және т.б. психологтар қарым
қатынастың мәселесіне көп көңіл аударып, еңбек етуде.
Қазіргі қоғамдағы қарым – қатынас әлеуметтік қызметін теория
жағынан екі категорияға бөлуге болады: 1. әлеуметтік мағынасы бар
қоғамды қажеттілігімен қанағаттандыруға арналған. 2. әлеуметтік
психологиялық қарым- қатынас және адамдардың қажеттілігіне байланысты.
Әлеуметтік қарым – қатынас адамдардың коллективтендірілген
еңбегін жоспарлап басқару, орындалғанын қадағалап тексеру жатады.
Қарым – қатынас әлеуметтік психологиялық қызметіне жақындасу
және ұқсату қызметтері жатады. Адамдар іс- әрекет жасау үшін ғана
бірігіп қоймайды, олар бірлесу арқылы қарым – қатынас қажеттігін
орындайды, ой көңілін бөледі. Ұқсатудың мәні адам қарым – қатынас
арқылы өзінің араласып жүрген жолдастарын бөтен емес өз адамы
екенін көрсеткісі келеді. Кейбір қарым – қатынас адамдардың
жасайтын қызметіне байланысты болады. Мұндай қарым – қатынас рольдік
қарым – қатынас, яғни жасайтын қызметіне байланысты қарым – қатынас
деп аталады.
Мысалы: сырқат адамдар мен дәрігердің, оқушы мен мұғалімнің
арасындағы қарым – қатынас.
Қарым – қатынастың мазмұны мен сипатына қарай келесі түрі
ұқсату (идентификация) - ол бұл адамдардың орнына қойып, сол
адамдардың бағалайтын оқиғаларын өзіндік қылуын айтамыз. Мысалы:
оқушы баланың өзін мұғалім орнына қойып, соның басындағы
қасиеттерді өзінікі қылуды мақсаттауы. Ал эпатия дегеніміз- бір
адамның басқа адамдардың сезіміне ортақ болып немесе өзге кісінің
жағдайына көңіл аударып оның қас – қабағынан білуі. Осындай
қабілет ақылдың ерекше түріне жатады. Эмпатиялық көріністерге мысалы
көрермендердің оқырмандардың кинофильмдерді немесе кітапханадағы
кейіпкерлердің көңіл-күйін солармен бірге бөлісуін айтады. Адамның
жасайтын қызметіне байланысты мінезін 2 тұрғыдан қарастыруға болады.
Бірі сол адамның әлеуметтік жасайтын қызмет, екіншісі оның
мендігі. әрбір жасалған қызмет адамның жасалған өз басына яғни
мендігіне өзгешелік туғызып отырады. Сондықтан да адамдардың
анкетада көрсеткен деректері оның кейбір сырының бетін ашып
беруге көмектеседі. Орындап жүрген рольдік адамның мендік
қасиеттерінің арасындағы қайшылықтарды шешу рационалдық (пайдалы)
түрде өтуі мүмкін. Мысалы: орындап жүрген ролі төмен бағаланса,
кейбір адам намысына басып іс жүзінде меңгеріп кететінін
дәлелдейді. Бұл рационализация механизмі.
Балалардың мектеп жасына дейінгі кезеңі-оның барлық рухани әлемінің
негізгі қаланатын аса маңызды уақыт. Атап айтсақ, 4-5 жас кезеңі баланың
бойында барлық қабілет, қасиет, сапалардың бастауларының көзі ашылатын
тұсы. Сондықтан осы жаскезеңі туралы ой-пікірде бастайды сөзін қолдану
жиі орын алады.
Бұл жас кезеңінде балалардың психикасында үлкен өзгерістер мен
процестер жүріп жатады. Әсіресе мектепалды жастағы балалардың танымдық
белсенділігі өте жоғары болады. Өйткені осы кезеңде олардың қабылдауы
қарқынды дамуға ие болса, көру арқылы қабылдаған құбылыстар мен заттар
төңірегінде ой жүргізуі де белгілі дәрежеде дами түседі. Сонымен бірге бұл
жас кезеңінде қисынды (логикалы) ойлаудың алғашқы нышандары байқала
бастайды.
Мұнда балалардың танымдық мүмкіндіктерінің дамуына мәндік есте
сақтауы (смысловая память), ырықсыз зейін қоюы (произвольное внимание) шарт
түзеді. Осыған орай ғұлама ақын Абайдың адам баласының туа біткен екі түрлі
қасиеттері туралы айта келіп ...тәннің құмары... біреуі-білсем екен
демектік. Не көрсе соған талпынып, жалтыр-жұлтыр еткен болса, оған қызығып,
аузына салып дәмін татып қарап, тамағына, бетіне басып қарап, сырнай-керней
болса, дауысына ұмтылып, онан ер жетіңкірегенде ит үрсе де, мал шуласа да,
біреу күлсе де, біреу жыласа да тұра жүгіріп, ол немене?, бұл немене?
деп, ол неге үйтеді?, бұл неге бүйтеді? деп, көзі көрген, құлағы
естігеннің бәрі сұрап, тыныштық көрмейді-деген. Ғұлама ақынның осы
айтқандарының барлығы мектепалды жастағы балалардың құмарлығының
ерекшелігін көрсетеді.
Мектепалды жастағы балалар 4-5 жас кезіндегі балалар болып олардың
сөйлеу қабілеттері де қарқынды даму сипатына ие болғаны себепті, оның
қоршаған ортаны танып-білуінде маңызды айта қаларлықтай. Ең алдымен сөйлеу
арқылы қоршаған әлеуметік ортамен қарым-қатынас орнатуға деген ынтасының
қуаттылығы байқалады. Сонымен бірге оның іс-әрекетіндегі сөйлеу қабілетінің
дамығандығының маңыздылығын байқауға болады. Осы кезеңде сөз арқылы
берілген нұсқауларды орындау, сөз арқылы айтып түсіндірулер негізінде
қоршаған ортаны тану түсіндірулер негізінде қоршаған ортаны тану мүмкіндігі
пайда болады. Бірақ олар дерексіз (абстракция) мәндегі емес, көзімен нақты
көріп отырған зат не құбылысты анық түсіне алады. Демек, олар сөздің мәнін
түсіне бастайды.
Осы жас кезеңінде танып-білудің басты құралы-сезім арқылы қабылдау
және көру арқылы ой жүргізу. Демек, осы жас кезеңіндегі балалардың бойында
белгілі бір мінез-құлық ережелерін қалыптастыру, адамгершілік қасиеттер мен
қабілеттерін дамыту, сапаларын шыңдау осы негізгі-сезім арқылы қабылдау
және көру арқылы ой жүргізу ерекшеліктеріне табын тірегені абзал. Өйткені
осы жас кезеңіндегі балалардың дамуы мен қалыптасуы қабылдауының қай
деңгейде қалыптасқандығына, көру арқылы бейнелі ойлауының және іс-қимылды
көру арқылы меңгеру, ой жүргізуінің қалыптасу дәрежесіне байланысты.
Өйткені мектепалды жастағы балалардың танымдық мүмкіндіктері, іс-әрекетінің
ары қарай дамуы, сөзіндегі логикалы байланыс пен ойлауының жүйелілігі-
баланың осы негізгі мүмкіндіктеріне байланысты болатыны психолог, педагог
ғалымдар тарапынан дәлелденген.
Осы жас кезеңіндегі балаларжайлы халық педагогикасынан да кейбір
пікірлерді табуға болады:
Шал ақын:
Бес жаста тәңірі берген несіптемін...
Үш-төрттен талап еттім асық жинап,
Жүгірдім жалаңаяқ жанды қинап
Боқтасып көрінгенді боқпен атып,
Араға кіре алмадық кісі сыйлап.
Мәделі Жүсіпқожа:
Бір күні ә дегенше алты келді-ай,
Түзеттік балалықтың салтын енді-ай ...
Шөңгерей Бөкеев:
Бес жаста жұда болып ата-анадан,
Аш белін жетімдікке буған інің...
Уайымсыз балалықтың арқасында,
Болмады еш оған азалы інің.
Ат етіп тал шыбықты қайғы орнына,
Қоңызды көбелекпен қуған інің.
Алалы сақа, менен ақты асыққа,
Таласып бетін жасқа жуған інің.
Уайымсыз, риясыз һәм күнәсіз,
Өтіпті бала болған қайран күнім.
Әбубәкір Кердері:
Келген соң бес жасыма ойын білдім,
Ойынннан қалғанымда уайым білдім,
Алтыдан балалармен асық атып,
Ойынның неше түрлі жайын білдім...
Келтірілген өлең жолдарынан 4,5,6 жас шағындағы балалардың мынадай
ерекшеліктерін көреміз: үш-төрт жастан бастап белгілі бір нәрсеге
қызығуының пайда болуы үш-төрттен талап еттім асық жинап, ойынқұмарлығы
жүгірдім жалаңаяқ жанды қинап, балалықтың уайымсыз шағын уайымсыз,
риясыз һәм күнәсіз, өмірдің 5,6 жастағы кезін ...бес дасымда ойын
білдім ... алтыда ойынның неше түрлі жайын білдім деп суреттеген.
Мектепалды жастағы балалардың дамуына қуатты ықпал ететін басты
әрекеттердің бірі-ойын. Бұның маңыздылығы сонда, ең алғаш басқалармен
бірлесу, ойын әрекеттерін бірлесіп орындау. Ақын, жыраулар шығармаларын
келтірген үзінділер осы ойын әрекеті кезінде балалардың мінез-құлқы
қалыптасып, қарым-қатынасы элементтерінің іске асатынын пайымдауға болады.
Ойынмен қоса балалардың өнімді іс-әрекеті дамиды. Сондықтан осы кезде
арнайы тапсырмалар беру арқылы белгілі бір еңбек түрлеріне араластыру
маңызды. Көріп отырғанымыздай, дала халқы да жас баланың даму кезеңдерін
бақылау арқылы пайымдап, ол туралы пікір қалыптастырған.
Осы жас кезеңіндегі баларда олардың жалпы психикасына дамуына,
элемантарлы сан туралы ұғымдары және есеп амалдарын меңгеруіне ұрымтал әсер
ететін кеңістікті пайымдау және қабылдауы қалыптаса бастайды. Мысалы, олар
алыс, жақын, кең, тар, әлем, дүние, аспан, ай, күн. Аз, көп, жоғары, төмен,
ұзын, қысқа, домалақ, төрт бұрыш, үш бұрыш деген секілді ұғымдарды меңгере
алады. Демек, тәрбие жұмыстарын ұйымдастыра осы ұғымдарды пайдалану, оның
тиімділігін арттырады.
Осы жас кезеңінде баланың барлық сезім мүшелерінің психикалық
қарқынды қызметі және практикалық іс-әрекетінің ауқымын кеңейту қоршаған
ортаға танымдық мәмілелерінің дамуына тиімді ықпал етеді. Бұл кезеңдегі
басты ерекшелік-оның тұлға ретінде қарқынды дамуы, атап айтсақ, ықтияры
(ерік күші), ахуалды іштей бағалауы, іс-қимылы, құлықтылығы қалыптасу
жолына түсіп, зейін қоюы жетіле түседі және адамгершілік түсініктері дами
түседі.
Демек, олармен ұйымдастырылатын тәрбие жұмыстары және оқу-танымдық іс-
шараларда мектепалды жастағы балалардың мынадай ерекшеліктерін негізге алу
керек екендігі белгілі болды. Олар мыналар:
- қабылдауы-сезім мүшелері арқылы;
- көру арқылы қабылдауының ой жүргізуіне түрткі беруі;
- қисынды ойлауы мен сөйлеуінің басталуы;
- сөйлеу арқылы қоршаған ортаны пайымдауы;
- сөзді түсінуі және сөз түріндегі нұсқауларды орындау мүмкіндігінің
болуы;
- көзімен көрген зат не құбылысты түсінуі;
- мектепалды жастағы балалар үшін ойын әрекетінің маңыздылығы;
Ғылыми әдебиеттерде балалар үйінде тәрбиеленіп жатқан мектепалды
жастағы балалардың қарым-қатынас ерекшеліктеріне толық мән берілмеген. Олар
жалпы психологиялық тұрғыда сипатталған және кейбір психикалық
ерекшеліктеріне ғана мән берілген.
Кейбір әлеуметтік психолгиялық және әлеуметтік педагогикалық
еңбектерде ғана осы жас кезеңіндегі балалар үйінде тәрбиеленіп жатқан
балалардың қоршаған ортамен қарым ерекшеліктеріне тоқталады. Кейінгі кезде
психолог және әлеуметтік педагог ғалымдар адамның қоршаған ортамен қарым
ерекшеліктеріне тоқталады. Кейінгі кезде психолог және әлеуметтік педагог
ғалымдар адамның қоршаған ортамен қарым-қатнасын, оның ішінде адамдар
арасындағы қарым-қатынасты іс-әрекет түрі ретінде қарастырып келеді.
Белгілі психолог ғалымдар А.В.Петровский, В.В. Абраменкова, М.Е.
Зеленова, М.Ю. Кондратьев, А.Б.Николаева, В.В.Шпалинский, Ю.В. Янотовская
және басқалар адамның тұлға ретінде қалыптасуындағы өзара қарым-қатынасқа
енудің маңыздылығын атап көрсетеді. Мысалы, ...индивидтер аралық қарым-
қатысқа енбесе, психика мен сана әлемінің әсерін сезінбесе, тірі жан тұлға
ретінде қалыптаспайды деген.
Адамдардың бір-біріне қызығуы олардың бірін-екіншісі көрген кезде
эмоциональды қатынасының туындауына байланысты. Өйткені олардың
әрқайсысының бойында белгілі бір жеке-дара психологиялық ерекше сапалардың
жиынтығы бар. Бірін-бірі көрген кезде осы ерекшеліктер эмоциональды мәміле
туындатады. Өзара қарым-қатынасқа енуде бұл аса маңызды фактор. Осының өзі
балалармен жұмыс істеуде олар үшін қызықтыратын сапалардың педагог бойынан
табылуының қажеттігін көрсетеді.
Сонымен пихолог және педагог ғалымдар қарым-қатынастың бала дамуына
ықпалын дәріптейді. Оның ең алғашқы отбасы жағдайында ата – анасы, апа,
сіңлісі, аға, інісі деген секілді туысқандар арасында болса, балалар үйінде
оны балалар ұжымы алмастырады. Сондықтан мұндағы басты қарым-қатынас нысаны
өзі іспетті, жасы шамалас балалар. Ойын, оқу, еңбек спортпен және басқа да
істермен шұғылдану барысында балалар өзара қарым-қатынасқа енеді. Ал
педагог міндеті оларды өз төңірегіне топтастырып, ізгілікті, өзара
көмектестік қарым-қатынас арқылы бейімдеу.
Ұжымдық қарым-қатынас баланың әлеметтенуінің, белгілі бір ортаға, сол
арқылы қоғамдық бейімделуінің басты факторы десе де болады. Ал егер ол
балалар үйіндегі тәрбиеленушілер ұжымы болса, олардың қоғамдық ортаға
бейімделуінің бірден-бір факторы болып табылады.
Ұжымішілік қарым-қатынас арқылы дамуына қатысты ғалымдар оның мынадай
үш кезеңін көрсетеді. Бейімделу немесе адаптация. Бұл сол ұжым ішіндегі
тәртіп нормалары мен тәрбиешілер тарапынан орнатылған басқалармен қарым-
қатынас (сильі); баланың даралануы, бұл оның ұжым ішінде өзіндік
ерекшеліктерімен қалыптасуы. Өзіндік Мен тұжырымның қалыптаса бастауы.
Басқаша айтқанда, баланың өзгелердің арасында жоғалып кетпей, өзін табуы
немесе оны басқалардан айырмаландырып тұратын ерекшеліктерінің жақсы, оң
сипатта қалыптасуы. Бұл әртүрлі сипаттағы қарым-қатынас пен ұжым ішіндегі
өзіндік іс-әрекеті, қылық, жорықтары, іс-қимылдары барысында даму табады.
Олар басқа балалар тарапынан, әсіресе тәрбиешілер тарапынан оң не теріс
бағаланады; кіріктіру немесе иетеграция, басқалармен қоян-қолтық араласып
кету. Бұл мектепалды жастағы балаларда толық саналы түрде жүзеге аса
бермейді. Осы жастағы балалар көбінесе санасыз түрде өз қылықтары, қарым-
қатынастағы өзіндік ерекшеліктері арқылы ересектерге өзін танытуға ұмтылысы
деуге болады. Осы кездегі тәрбиешілердің басты міндеті, баланың жаңа
сипаттағы қарым-қатынас түріне өтуіне, бейімделуіне жағыдай туғызу.
Балалар үйінде тәрбиеленуші мектепалды жастағы балалардың өзіндік
болмысы – қабілет, қасиет, сапалары қалыптаса бастайды. Атап айтсақ,
олардың сезім әлемі мен олардың сипаты, әр нәрсеге эмоциональды
мәмілесі, алғашқы құндылық ұғымдары; ерік күші мен ықтиярлығының қуаты және
оның сапас; зерде (интеллект) мүмкіндігі-ең алдымен ой жүргізу қабілеті,
терең ойлауы, жан-жақты ойлауы, болжампаздығы мен шығармашылық және бейнелі
ойлауы, жан-жақты ойлауы, қиялдануы даму табады.
Ұжымда бала өмір сүреді, өседі, көзқарасы мен мінез-құлық нормалары
қалыптасады. Ондағы қарым-қатынас көпдеңгейлі мәнде болатыны белгілі. Сол
себепті ондағы балалар арасындағы қарым-қатынас рөлдік-қызметтестік ,
эмоциональды-бағалау, жеке мәндік сипатқа ие.
Қарым-қатынастың рөлдік-қызметтестік кезеңі көбінесе бірлескен іс-
әрекетті талап ететін іскерлік қарым-қатынасқа негізделеді. Олар жас
шамасына сәйкес берілген еңбек тапсырмаларын бірлесе отырып орындау; өзіне
қызмет көрсету жұмыстарын орындау барысында; театрланған қойылымдарға
әзірлену және оған қажетті орындарды даярлау; оқу тапсырмаларын бірлесе
орындау секілді істерде жүзеге асады. Бұлар балалардың өзара келісіп,
бірлесе жұмыс атқаруына түрткі береді. Жұмыс барысында олар сөйлеседі,
ақылдасып кеңеседі, бір-біріне нұсқау береді және де басқа да сипатта
әрекеттеседі. Сол арқылы алдымен өзін, өз мүмкіндігін және басқаларды
таниды.
Қарым-қатынастың эмоциональды-бағалау кезеңінде балалар алдымен өз
құрбыларының бойындағы мінез-құлық ерекшеліктерінің қайсысы ұнайды, қайсысы
кері, теріс әсер етеді не болмаса жағымсыз эмоция туындатып сол арқылы оған
ықпал етеді. Оның тағы бір қыры-бала келген ұжымда орнатылған тәртіптің
оған ұнамды болуы. Топтағы қарым-қатынас нормаларының балада қандай сезім
туындатуына байланысты. Тәрбиешілердің міндеті-баланы осы топта, ұжымда
қабылданған тәртіп ережелерімен қарым-қатынас нормаларын меңеруіне
көмектесіп, бұл ретте оның сезімі, эмоциясына зақым келтірмей жүзеге асыру.
Бұл ретте балаға жағымды немесе теріс әсер ететін мәселелерді анықтап алу
және сол арқылы оның сағын сындырмай іске асыру жолдарын қарастыру маңызды.
Қарым-қатынастың жеке мәндік кезеңі баланың не үшін бірлесе әрекет
жасау керек, не үшін бір-біріне көмектесу керек деген сауалдарға жауап беру
арқылы қағиданы сөз түрінде емес, іс жүзінде түйсініп, сезінуіне
мүмкіндіктер туындату керек. Сол арқылы олардың арасында бірлескен іс-
қимылға құндылық мәміле туындату. Қарым-қатынастың жеке-мәндік құндылығы
дегеніміз-топтағы қарым-қатынас кезінде бір баланың іс-қимыл мотивтерінің
екіншісіне де ауысып жеке мәндік сипатқа ие болу.
Адам аралық қатынастар
Адам аралық қатынас дегеніміз – қарапайым да күрделі проблема.
Күнделікті тұрмысымызда осы қатынассыз жасауымыз мүмкін емес.
Адам арасындағы қатынастардың түрі келесідей: жеке және қызметтік,
дара және топтық, тең құқықты және қатынастар екі адам арасындағы
сүйіспеншілік пен жеккөрушіліктен, сыйластық пен араздықтан, сенім мен
күдіктенуден тұрады. Мұндай сипаттағы қатынастардың пайда болуы әр жеке
адамның қоғамдағы орыны мен міндетіне тәуелді емес. Мысалы, бала өз ата-
анасын сыйлауы да, жеккөруі бір шәкіртіне үлкен сүйіспеншілік танытса,
екіншісін көргісі келеді.
Қызметтік қатынастар әлеуметтік топ не мекеме мүшелері арасында
олардың сол топтағы құқы не міндеттеріне орай қалыптасады.
Егер ара қатынастар әрбір адамның меншікті қажеттері сипатында
құрылса, олар жеке қатынастар атанып, ал ара қатынас тұтастай жүйелікке
сүйеніп, екі, одан да көп адамдардың сипаттамасы ретінде қабылданса, топтық
қатынастар деп аталады.
Тең құқықты қатынастар – қатынас мүшелерінің құқықтары мен міндеттері
теңгерілген жерде, ал тәуелді қатынастар құқықтары мен міндеттері бірдей
болмаған жағдайларда қалыптасады.
Адамдар арасында қарама-қарсылық болмай, өзаратерең сыйластық ортада
қатынастар нышан береді.
Топ ішінде кейбір тұлғалардың ұнамды ниеттері екінші біреулердің
келеңсіз ниеттерімен тоғысқан шақтарда қарама-қарсылықты қатынастар бой
тіктейді.
Адамдардың бір-біріне деген өшпенділігі болған жерде дау-дамайлы,
жанжалды қатынастар өрбиді.
Адамдар арасындағы, тіпті кейде бір тұлғаның да бойынан көрінетін
адамдық қатынастар түрі міне осындай. Бұл қатынастардың бәрі өмірде
адамдардың бір-біріне беретін бағалары мен мінездемелерінде, әр адамның
басқаға бағытталған іс-әрекет, қылығында, өзара байланысқанойы мен
сезімінде көрініс береді.
Тұрақты да келелі қатынастар жүйесі қалыптаспаған ортада адамның өрелі
өмір сүруі өте қиын, себебі әрбір жеке адамның да, топ пенұжымның да
қоғамдағы болмысын осы қатынастар айқындайды. Балалық шақта орныққан адам
аралық қатынастарға орай адам азаматтық қасиеттерін тіктейді. Ересектердің
төңірегіндегілермен қатынасынан сол ортаның көңіл-күйі айқындалып, алға
қойылған мұрат-мақсаттардың сәтті орындалуы не кедергіге ұшырауы мүмкін.
Адам аралық қатынастардан туындайтын ең қиын да қолайсыз құбылыс – бұл
остракизм, қоғамнан аласталу, яғни кейбір адамдардың көпшілік арасында
сыйымсыздығынан ұжымдық қатынастан шеткерілеп қалуы. Мұндай адамдар
көпшіліктің жек көрушілігіне тап болып, назардан тыс қалады, еленбейді.
Осыдан өзі қатарларынан оң қатынас таба алмай, ақырында адамгершілік
қасиеттерінен айырылып, қауымдық өмір тіршілігінен айрылғанадар кездеседі.
Адам аралық қатынастардың ерекшелігі олардың эмоционалды болуында.
Адам өзі тектеспен араласа отырып, бір-біріне болған айрықша сезімдер мен
ықластарға кезігеді. Жеке аралық қатынстар, әдетте, субъектив сипатта
болып, әр адамның шын мәніндегі тұлғалық оң не теріс қасиеттеріне сай келк
бермейді. Олар әрқашан адамның көңіл-күйіне байланысты, бір адамның
екіншісіне деген сезім толғанысының ауысуымен өзгеріске келіп тұрады. Көңіл-
күйдің бір сәттік болуынан, жеке қатынастар құбылмалы келеді: бүгінгі тәп-
тәуір сыйлы қатынас күн өтпей-ақ кері сипатқа енуі баршаға аян құбылыс.
Қызметтік қатынастар жеке қатынастарға қарағанда біршама тұрақты,
олар, әдетте, көңіл-күйге байлданысты өзгере бермейді. Мұндай қатынастардың
әрбір тұлғаның көңіл-күйіне бағына бермейтіндігінен, оларды ресми
қатынастар деп те атайды, яғни мұндай өзара байланыстар қатынасқа түскен
адамдардың әрқайсысының жеке ерекшеліктері мен психологиялық кейпіне
тәуелді болмауы қажет.
Бірақ өмірде жеке және қызметтік қатынастар өзара кіріге байланысқан,
сондықтан оларды нақты айырып, таза күйінде қарастыру мүмкін емес.
Біріншіден, әр адам өзінің даралығымен қызметтік қатынастарға әрқашан
ерекше мән мен сән беріп отырады, екіншіден, әрқандай тұлға нақты
қатынастарға өзінің жеке ниет, ой, толғаныс және сезімдерімен кіріседі, ал
бұлардың бәрі адамның басқалармен болған қызметтік қатынасына әсерін
тигізбей қоймайды.
Қарама-қарсылық қатынастар негізінде толық үйлесім болмағанымен,оған
қатысқан адамдар бір-бірінің әрекеті мен ниетін түгелдей шектемейді. Бірде
келіссе, бірде қарсы тұрып, алға қойған мақсатқа жетуі жолында қажетті
қатынасын үзбейді. Қатынас түгелдей елемеу мен дау-дамайға бармайды.
Кейде екі адам бір ортада бола тұрып, бір-біріне деген ыстық та, суық
та шырай сезінбейді, яғни өзара қатынас жасауға ешқандай қажеттілікті
таппайды, мұндайда олар арасындағы қатынас бейтараптық сипат алады.
Қоғамдық-әлеуметтік жағдайларға байланысты бір ортаға түсіп қалған
адамдардың бірі екіншісінен өзін алшақ ұстау қажеттігі де туындап қалады.
Мұндай кезде адамдар бір-біріне тікелей жек көрушілік танытып, арадағы
мәселе бойынша ешбір келісім мүмкіндігін таба алмайды да, іздемейді де.
Мұның бәрі ортадағы жанжалды қатынастың ушығуынан.
Адамдар арасындағы және бір ерекшелік қатынастар түрі – бұл екі ұшты,
амбивалентті қатынастар. Мұндай ара байланыстың себебі бір адамдағы
екіншіге деген өзара тікелей қарсы екі бірдей эмоцияның: жек көрушілік пен
құрметтің қосарлана жүруі. Осыдан мұндай қатынастағы адамдар өздерінің
көңіл төркінінде жатқан ниеттерінің нендей жағдайға екенін айырып алуында
біраз қиналады.
Адамдар аралық қатынастар негізінде адамдардың бірімен-бірі өзара
әрекетке, тілдесуге болған өмірлік қажеттілігі жатыр. Тұрмыстық не қоғамдық
қажетсінуден бірін-бірі керексінген адамдар өзара қатынасқа келіп, ал ол
болмаса бір-бірінен бейтарап қалады. Өмірлік маңызды қажеттіліктері бола
тұрып, оларды қанағаттандыруда кедергілік ететін қалыптар да болады. Бұл
жағдайда да қатынастар үзілмейді, бірақ мұндағы қатынастар өшпенділік не
жек көрушілікпен ұштасады.
Адамдар қажетсінулерінің арасында өз мәні бойынша ізгі адамгершілік
сипатты байланыстар да болады. Мұндайды психологияда альтруистік қатынас
деп атайды. Альтруист адамдардың барша ойы, іс-әрекеті әрдайым тек
жақсылыққа, қай жағдайда да жәрдем етуге бағышталады.
Адамдар арасындағы үйлесімді қатынастар өмірде сирек кездеседі,
сондықтан мұндай қатынастарды адамдардың мәңгі арман еткен мұраты ретінде
қарастырған жөн. Бұл қатынастар типіне тұрмыста кезігетін сүйіспеншілік
қатынасты жатқызуға болады. Егер бір адамның екіншісіне психологиялық
тартымы болса, бірін бірі адамгершілік сезіммен қабылдаса, екінші адамға
қолынан келген жақсылығын аямаса, міне мұндай қатынасты – үйлесімді
қатынас деп бағалау әбден жарасымды.
Адамдар аралық қатынастар сипатына ықпал етуші факторлардың бірі
психологиялық үйлестік. Көп жағдайда адамдар өз қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін бірін-бірі керек етеді, бірақ көзқарас, ниеттеріндегі
болмашы айырмашылықтардан өзара қатынастарын қалыпқа түсіре алмайды. Мұндай
толық психологиялық үйлесім таба алмаған жандар арасында біршама ұнамды
қызметтік қатынас болғанымен, уақыт өтумен бірте-бірте өрім түскен
арақатынастағы жеке психологиялық үйлеспеушілік олардың ресми
байланыстарының кедергісіне айналады.
Адамдар арасындағы қатынастардың өзгеруіне мүмкін болар себеп – бұл
нақты адамдар қатынастарының туындап, дамитын әлеуметтік-психологиялық орта
сипатының ауысуы. Екі немесе одан да көп адамдар бірін-бірі өте
қажетсінеді, орталарында толық психологиялық үйлестік болған, бірақ
кенеттен өзгерген әлеуметтің саяси-жағдай оларды әртүрлі париялармен
ағымдарға енуінен екі жікке бөліп тастайды. Мұндай жастарда кездесіп
тұрады: өзара келісімді жас жұбайлардың өмірі кенет олармен психологиялық
үйлесім жұбайлардың өмірі кенет олармен психологиялық үйлесім таппаған
жақын туысқандарының ықпалынан құрдымға кетеді. Мейлі, бұл жас жұбайлар
арасындағы қатынас кейін ресми бекігенімен, тату-тәтті туысқандық
қатынастар арасындағыдай шапағатты жалғасын табуы қиын.
Адамдар қатынасының орнығуы немесе өзгеруіне және бір себепші фактор –
бұл адамдарды жас деңгейі. Өмір бойы топтаған тұрмыстық-әлеуметтік тәжірибе
адамға, оның төңірегіндегі жандарға, болып жатқан оқиғаларға әсерін
тигізбей қоймайды. Жас деңгейі әртүрлі адамдардың бір оқиғаға болған бағасы
бірінен бірі ашық болуы әбден ықтимал, жастық айырма неғұрлым үлкен болса,
Психологиялық келіспеушілік те соншама болады. Мысалы, жастардың киімі,
өнер талғамы үлкендерге ұнай бермейтіндігіне бәрімізде куәміз. Бұл жағдай
әулеттер арасындағы қатынастардың мән-мағынасына өз әсерін білдірмей
қоймайды.
Ал осы төңірегіндегілермен болған өз қатынасының сипатын адам өзі
сезе ала ма, не сезбей ме? Бұл сұраққа жауап бірнеше адамның ой-өріс даму
деңгейіне байланысты. Ақыл-есі біршама жетілген адамдар өздерінің
төңірегіндегілермен қатынасын жақсы түсініп, дұрыс қабылдайды. Адам аралық
қатынастарды орынды сезіну және бағалау жоғары дамыған рефлекстік қабілетті
керек етеді.
Екіншіден, бұл адамның жасына тәуелді. Егделер балаларға қарағанда
өзара қатынасты дәлірек пайымдайды, ұнамды не біржақты келеңсіз
қатынастарды оңай бағалап, бейтарап қатынасты да орынды сезінеді.Өмірде
екіұшты немесе амбиваленттік және өз ішіне ұнамды да, жағымсызд сипаттарды
бірдей қамтыған қарама-қарсылықты қатынастарды бағалау күрделірек келеді.
Адамдардың алғашқы танысуынан олар арасындағы бұдан
былайғы қатынастардың қай сипата боларын ағара салу өте қиын. Көп жағдайда,
тым жақсы басталаған таныстық қапелімде үзіледі, ал кейде тіпті басқаша да
болады: алғашқысында әйтеуір бірдеңеден ұнатпай жүрген адамына бара-бара
үлкен құрметпен қатынас көрсеткендер де аз емес. Мұндай жағдайлар
адамдардың бір біріне алғашқы танысуда берген бағалары мен қабылдауына
байланысты психологиялық заңдылықтарға орай туындайды.
Нақты мезеттегі адамдар арасында болатын қатынастардың сипаты
көптеген шарнттарға тәуелді, мысалы, адамның денсаулығы мен психологиялық
кейпі. Ден сау , көңіл көтеріңкі болса, төңірегіндегілерімен қатынас та әп-
әдемі, үйлесе түседі. Көңіл-күйге жайлы жағдай болса, қатынасың одан әрі
беки түседі, ал қандай да бір әбігер күйде түзілген қатынас көбіне баянды
болмайды. Адамдар арасындағы қатынастар олардың
жеке мінез-құлығына да байланысты. Әрдайым ұнамды арақатынастардың
орнығуына адамдағы қайырымдылық, ақ көңілдік, үйіршеңдік, достық пен
ұжымшылдық қасиеттер пайдалы. Ал сенімсіздік, күмәншілдік, өшпенділік,
тұйықтық пен өзімшілдік қалыпты қатынастар орнығуына кері әсерін
тигізеді.Ой-өрісі кең дамыған, тәжірибесі бар адамдар өз қатынастарын
меңгере алады, бірақ бұл көптің келе бермейтін іс, себебі көп жағдайда
аралық қатынастардың мәнін соларды түзуші адамдардың өздері де түсіне
бермейді,ал түсінбеген затты саналы басқару мүмкін емес.
Жас ұлғайған сайын қатынастар тек тұрақталып қана қоймастан, адамның оларды
басқару қабілеті де артады., Мұндайда адамға жәрдемге келетін оның даралық
ерекшеліктеріне қосымша өмірлік тәжірибесі. Әрқашан адам аралық
қатынастарлы жеңіл де ұтымды реттейтін – адамдар арасында кәсіби қызмет
бабымен жұмыс жүргізетін, сендіре әңгіме айта білетін, әлеуметтік
жетекшілікке ыңғайлы мамандар болады, мысалы: саясаткер, мекеме және
өндіріс басшылары, мұғалімдер, дәрігерлер мен актерлер. Адам аралық
қатынастарға ықпал жасай білу қабілетін қатынастар психологиясын үздіксіз
үйрену арқылы жетілдіре, дамытиып
баруға болады.
Адамдардың бірін-бірі қабылдауы мен түсінуі
Адамдар арасындағы қатынтардың қалыптасуы, әдетте, олардың бірін бірі
қабылдай алуы, түсінуі және бағалауына байланысты, яғни тілдесу нәтижесінде
бір адамның екіншісінің образы жөнінде топшылаған ой-пікірі. Екінші адамның
тұлғалық образын оның сырт пішіні мен психологиясын және әрекет-қылығын
байланыстыра, салыстырып тануға болады. Ал психһологиялық бейне әр адамның
қажетсінуінен, қылық мотивтерінен, мінез бітістерінен, әрқандай өмірлік
жағдайлардағы көңіл-күй толғаныстары мен әрекеттерінен көрінеді. Бұлардың
бәрі Ат кісінесіп, адам сөйлесіп дегендей әңгімелесу барысында назарға
алынып, санада жіктеліп, бекиді де адамның жеке, нақты бағасын беруге негіз
болады.
Бөгде адамның бейнгесін қалыптпестыру арқылы біз оған болған
қатынасымыздың сипатын айқындаймыз, оның даралық ерекшеліктерін тануағ
мүмкіндік аламыз. Адамды жөнімен танып, дұрыс бағасын беріп, оның әрекет-
қылығының мақсаттары мен түрткілерін айқындап, ол тарапынан болып қалар
жауапты әрекеттерді күні бұрын болжастыра, біз бұлардың бәрін өз
қажеттіліктеріміз және мүдделерімізбен салыстырамыз, осы арқылы екі тарапқа
да ортақ ниеттерді табумен тұлғалар арасындағы қызметтіе қатынастарға
кірісеміз. Сонымен, қызықтырған адамның мінез бітістерін біліп алып, енді
оған бағытталған өз әрекет-қылығымыздың формасын таңдастырамыз. Қайткенде
де, біз таңдаған әрекет-қылық түрі ол адамның даралық қасиеттеріне сәйкес
болғаны жөн. Осының нәтижесінде екі адам ортасында толық өзара түсінік,
дайлы да берік аралық қатынастар орнығады.
орнығады.
Адамның эмоционалдық дағдайын бағалай отырып, біз оның нақты көңіл-күйіне
сәйкес қарым-қарытасты дамыып, тереңдететүсуге мүмкіндік аламыз және
өзіміздің, оның және төңірегіндегілердің мүдделеріне орай ол адамға
тиімдіпсихологиялық ықпал етудің жолдарын іздестіріп, пайдаланамыз.
Әрқилы адамдардың өзара қатынастарын тануда көптеген жеке дара
ерекшеліктер бар. Кейбір ой-сезімі толысқан, парасатты адамдар өзара
қатынастарды жан-жақты пайымдаумен дұрыс қабылждауға қабілетті екніші
біреулердің жалпы оң пікір айтуға тіпті өрісі жетпейді. Ал үшіншілер
төңірегіндегілердің өзіне деген бағасын бірде дұрыс түсінсе, бірде оған
сана сезімі жетпей қалады.
Адам аралық қатынас тар толық қалыптпасып, орныққан былай біркелкі
тұрақтиы қалыпқа келеді. Егер де қатынастарға тән осы қасиет болмағанда,
адамзаттық қауымдар: мемлекет, мекеме және топтар түзілмес еді. Себебі,
қауымдықтық бірлестіктердің негізі жалпы адамдардың өзара қатынасының
тұрақтылығы мен біртекті болжамға келуінде. Ал жеке тұлғалар арасындағы
өзара байланыстар тұрақтылық дәрежесінің біршама кемдігімен ерекшеленеді.
Үлкен әлеуметтік топтардағы қызметтік ресми қатынастар өзінің күшті
мызғымастығымен байқалады, кіші топтағы байланыстар да біршама осылай.
Ірілі-кішілі қауымдастықтардағы қарым-қатынастар көптеген өмірлік маңызы
зор факторларға тәуелді, сондықтан адамдар мұндай жағдайдағы қатынастарды
өзгерте бергенді онша құптамайды. Егер күнара субъектердің ниетіне орай
төңкерістер бола берсе, қоғам аласапыраны таусылмай кетері баршаға аян.
Жеке адамдар арасындағы қарым-қатынастар өте нәзік те үзілгіш келеді,
себебі нақты тұлғалар арасындағы қатынастар сол қатынас иелерінің құбылмалы
көңіл-күйіне тәуелді. Уақыттың өтуімен, жастың егде тартуымен аралық
қатынастар тұрақтала түседі, балалық пен жас өспірім шақтағы адамдар
арасындағы бұқарасын жол таңдау бұл кезде сабасына келе бастайды, адамның
ішкі дүниесі сабыр тауып, кездейсоқ қатынас, байланыстарға құлай түспей, өз
қалауын таңдай алу қабілетіне жетеді. Қатынастардың тұрақталуының және бір
жөні адамдар бірін бірі жете танып, бірінің қылығына екнішісі көнігіп,
өзара үйлесімге бейімделуі.
Адамдардың алғашқы танысуынан олар арасындағы бұдан былайғы
қатынастардың қай сипатта боларын аңғара салу өте қиын. Көп жағдайда, тым
жақсы басталған таныстық қапелімде үзіледі, ал кейде тіпті басқаша да
болады: алғашқысында әутеуір бірдеңеден ұнатпай жүрген адамына бара-бара
үлкен құрметпен қатынас көрсеткендер де аз емес. Мұндай жағдайлар
адамдардың бір біріне алғашқы танысуда берген бағалары мен қабылдауына
байланысты психологиялық заңдылықтарға туындайды.
Адамның өзін-өзі тануы төңірегіндегілердің қабылдауы мен бағасына
тығыз байланысты, кеңірек айтар болсақ, барша адамдардың өзара түсінуіне
байланысты. Күнделікті тұрмыстық қатынастар, тілдесу негізінде адамның
психологиялық бейнесін түзу үшін келесі тәсілдер қолданылады: бітіс тану,
алғашқы әсерлену, жаңалықты әсерлену, ықтималды болжай әсерлену.
Алғашқы әсер тәсілі бөгде адамды бірінші көргеннен қалыптасатын
образды бекіту үшін қолданылады. Бұл облыстың болуы адамға байланысты
алғашқы әсердің кейінгі әсерлерге қарағанда күштірек сезілуінен.
Ал енді, жеткізіліп жатқан ақпараттағы адам қасиеттерінің тізімі
молдау болып, мәлімет бөліктерін хабарлау барысында біршама уақыт үзілісі
болса, алғашқы ақпарат соңына қарай ұмтылады. Бұл жағдайда алғашқы
әсерленуге қарсы құбылыс – жаңалықты әсерлену тәсілі іске кіріседі, яғни
талдауға түскен адамның образы ол жөніндегі ең соңғы мәліметке орай
құрылады.
Ықтималды болжай әсерлену деп келесі құбылысты түсінеміз: адам миы
болашақ оқиғаларды алдын ала болжастыру қабілетіне ие. Осыдан тұлға
басталған іс-әрекеттің бағдарын, қарқындылығы мен ақыры нәтижесін күні
бұрын жоспарлайды. Әлі қолда жоқ бүтін затты оның бөліктері бойынша ойда
белгілі бір формаға келтіріп, жан-жақы сипаттамасын бере алады.
Оқиғалар мен құбылыстарды дәл болжастыру қажеттілігі адамдардың өзара
түсінуі мен бірін-бірі қабылдауында өте қажет. Мысалы, адамға тән белгілі
бітістері бойынша оның әлі белгісіз, бірақ онда болуы тиіс қасиеттерін де
анықтауымыз мүмкін: батыр адам әрқашан адал да аңғар болатынына ешбір
күмәнданбаймыз, сондай-ақ, қорқақ - әрдайым өтірікші, мәдениетті - ой-өрісі
кең, қайырымды – үйіршең, сенгіш, өшпенді адам – тұйық, күмәншіл келеді.
Егер өмір жағдайлары адамның әлі белгісіз қасиеттері жөніндегі біздің
болжамымызды растайтын болса, онда болжастыруға деген біздің сенімімізді
бекіте түседі не керісінше де болуы мүмкін. адамның болжастыру қабілетіне
өмірлік тәжірибе өзі түзетулер енгізіп, нақтылап барады.
Асыра сілтеу әсері адам жөніндегі алғашқы бағаның кейінгілеріне күшті
ықпал етуінен пайда болады. мұндай әсерден бірінші берілген мінездеме қатып
қалған, өзгермес таррапынан танылып қалса, кейін де біз осы бағамыздан
танбай, басқа бір сын көзқарастарды ол адамға жолатпауға тырысамыз.
Керісінше де болуы мүмкін: алғашқы тілдесуден ұнамаған адам соң қай күйге
түсіп жолықса да, баяғы жек көрушілігімізден арылуымыз қиын, санамызда
образ басқаларын ығыстырып, өз орнын бермеуге тырысады.
Таным мен түсінусідегі қателіктер себебі.
Бірін бірі түсінуде адамдар көбіне шектен тыс өзімшіл, субъективті,
асығыс қорытынды жасауға бейімшіл келеді.
Адамның өзімшілдігі оның төңірегіндегілерге баға берудегі з қабілетін
асыра дәріптеуінен келіп шығады. Өзінің кейбір істерге байланысты ой-өрісі
мен ептіліктерінің мүлтіксіз жұмыс атқаруға жарайтынын пайдаланып, адам
сипаттауда да сол қабілетім, жеткілікті дегендей жаңсақ ойдың арбауында
қалып қояды да, нәтижеде назарға алған адамы жөнінде қате пікірге тап
келеді. Ал онысын өзі сезбейді де, мойындамайды. Мұның түпкі себебі –
заттар мен жан дүниені адамдарға болған қатынастардың өзіндік
ерекшеліктерін білмеуден.
Асығыс қорытынды жасауға байланысты қателік мәні: бақыланушы адам
жөніндегі пікір мүмкін болған мәліметтердің бәрі жинақталмай, үстірт
беріледі. Мұндай қателік болмау үшін төңірегіндегілерді түсінуге ниет еткен
әрбір адам өзін ұстамдылықпен, болжамы нақты деректермен айқындалмағанша,
ббақылауға алынған тұлға жөнінде ой топшылаудан аулақ болғаны жөн.
Қателіктердің және бір тобы жалған қарапайымдылықтан келіп шығады.
Мұндай қателік өзін-өзі шын мәнінде кім екенін білмейтін, қоғамдық беделі
жоқ, аңғырт адамдарға болады. Бұл типтегі жандар төңірегіндегілердің ішкі
жан дүниесі мен әрекет-қылығының мәнін түсінуге қабілеті жетпегенінен, өзін
дүниеден хабарсыз, не болса, соған сенгіш кейіпте танытып, кім болса, соның
арбауына түсіп кете береді.
Білім берудегі қарым-қатынастың қызметі
Білім беру үдерісіндегі қарым-қатынастың әлеуметтік құрылымына
талдаудың әлеуметтік аспектісін, мәнді белгілерін қарастырған жөн. Себебі,
біріншіден, қарым-қатынастың құрылымын қарастырғанда оның жалпы әлеуметтік
қасиеттеріне және оны дамыту бағыттарына көңіл бөлінді.
Екіншіден, қарым-қатынастың құрылымын анықтау арқылы пән туралы
қажетті және жеткілікті түсінік алуға болады.
Үшіншіден, қарым-қатынас қозғалмалы динамикалық құбылыс болғандықтан
оның даму механизмін бөліп көтсету қажет.
Төртіншіден, қарым-қатынас құрылымының күрделілігі мыналарға: а)
өзара байланыс және өзара тәуелділіктің әлеуметтік, психологиялық,
биологиялық-физиологиялық қасеттеріне; ә) әр қасиеттің өзіндік
маңыздылығына байланысты.
Екінші деңгей – психологиялық-педагогикалық. Бұл деңгей адамның
мотивінен, қажеттілігінен, ақыл-ой қабілеттерінен, қиялынан, мінез-
құлқынан, өзі туралы субъективті пікірінен тұрады.
Үшінші деңгей – тұлғаның биологиялық-физиологиялық қасиеттері –
қажеттілік, темперамент, морфофизиологиялық ұйымдастыруы. Кейіннен бұл
аталғандар адам психикасының интеллектуалдық (зияткерлік) және рухани
күйінеайналып, дамиды.
Төртінші деңгей – детерминацияланған генетикалық, биологиялық
тұқымқуалаушылық компонеттерден тұрады.
Қарым-қатынас құрылымының элементтерінің негізгі қасиеттерінің
барлығы да тең мәнді, қатынасқа тәуелді өмір әрекетінің формасы ретінде
көрініп, әр түрлі тиісті қызметтерді атқарады.
Ғылыми әдебиеттерде қарым-қатынастың қызметтері қарым-қатынастың
мааңызды сипаты ретінде қарастырылады.
Б.Ф.Ломов қарым-қатынастың келесі қызметтерін бөліп көрсетті:
1)ақпараттық-коммуникативтік (ақпаратты қабылдау және беру);
2)реттеуші-коммуникативті (адамдардың бір-біріне қарым-қатынас
барысындағы мінез-құлықтарын, тәртібін реттеуі);
3)аффектті-коммуникативті (адамның эмоционалдық сферасына байланысты);
4)адамның даралық мүмкіндігіне сай тәжірибені меңгеруі, кедергілерді
жеңе білуі.
Қоғамдық құбылыс ретінде қарым-қатынастың күрделілігі мен
көпмәнділігі адамның өмір әрекетіне, оның қызметіне тікелей байланысты.
Мысалы, А.А.Бодалев қарым-қатынастың мынадай қызметтерін бөліп көрсетеді –
адамдардың бірін-бірі тануы, бірлесіп әрекет етуінің ұйымдастырылуы.
В.М.Соковинаның пікірінше, қарым-қатынастың негізгі қызметі бір субъектінің
көзқарасын, ойларын, тұжырымын өзгертуі,басқа субъектінің қызығушылығы үшін
мінез-құлқын, тәртібін өзгертуі.
А.И.Донцов, Ю.Н.Обозов және басқа да зерттеуші ғалымдар қарым-қатынас
күрделі қызмет атқаратын үдеріс дей келе негізгі төрт қызметін бөліп
көрсеткен:
1)инструменталды (әр түрлі әрекеттерге қызмет ету);
2)психологиялық (тұлғаның әрекетінің психологиялық формасы мен
психологиялық үдерісінің дамуы);
3)әлеуметтік-психологиялық (адамдар арасындағы қатынасты тұрақтандыру,
топтың тұтастығын сақтау);
4)әлеуметтік қызмет (тәжірибені үйрету, қоғамдық қатынастарды
қалыптастыру).
А.В.Телюк қарым-қатынастың негізгі қызметі қоғамдық қажеттіліктен
туындайды деп көрсетті. Осыған сәйкес қарым-қатынастың негізгі қызметтерін
бөліп көрсетті: коммуникативті – ақпараттық, ұйымдастырушылық, мөлшерлік,
компенсациялық, гедонистикалық. Автордың ойынша білім берудегі қарым-
қатынастың негізгі қызметіне адам әрекетіне тән негізгі қызметтер
(коммуникативтік, ақпараттық, когнитивтік, эмотивті, креативті) сай, білім
беру үрдісіндегі өзара әрекеттің әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық,
психологиялық қызметтің бірлігі сай келеді. Сондықтан да білім берудегі
қарым-қатынас құрылымының әлеуметтік құрылымға сәйкестігін келесідей етіп
көрсетуге болады.
Жоғарыда берілген теориялық материалдарға талдау жасай отырып қарым-
қатынас – ақпараттық-коммуникативтік және психологиялық әрекеттің бірі,
білім беру үрдісіндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
министрлігі
Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты.
Педагогика және филология факультеті
Педагогика және психология кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Дарынды баланың психикасын қалыптастыру жолдары
Орындаған:
050103 Педагогика және психология
мамандығының
4 курс студенті
Мухышева.Г.М.
Ғылыми жетекшісі:
оқытушы
Абдиганиева.С.Ж.
Қорғауға жіберілді:
кафедра меңгерушісі
Ахметова П.А.
Жоспары:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
І. Дарындылықтың теориялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1.Дарынды балалар жөніндегі ғалымдардың
көзқарасы ... ... ... ... ... ... .. ... ...10
1.2.Дарынды бала мәселесі және оның психологиялық
ерекшіліктері ... ... ... .20
1.3.Балалар дарындылығының түрлерін классификациялау және диогностикалаудың
негізгі концептуалдық принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ІІ. Дарынды балалармен жұмыс.
2.1.Дарынды балаларды даярлау арқылы дарындылықты
дамыту ... ... ... ... ...33
2.2.Дарынды тану және оқыту тәрбиелеу
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3.Қазақстан Республикасындағы дарынды балалар мәселесін Қытай еліндегі
дарынды балалар мәселесімен
салыстыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .43
2.4.Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыс
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
ІІІ. Дарынды балаларды анықтау және
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
3.1.Дарынды балаларды анықтауға қажет
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
3.2. Зерттеу нәтижесін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..63
3.3. Зерттеу
қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...88
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .95
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...100
Кіріспе
Қазақстан -2030 стратегиясы анықтап берген және республиканың
ғылым мен білім беру жүйесінің алдында тұрған жауапты міндеттердің бірі-
мемлекет үшін Қазақстанның гүлденуіне, егеменді еліміздің өсіп -
өркендеуіне өз үлесін қосар білімді, мәдениетті жастарды тәрбиелеу. Осы
жолдауда негізгі жетекші күш- адамдар, олардың еркі, жігері, табандылығы,
білімі. Бұл мақсатты орындау үшін республиканың ақыл-ойлы, шығармашыл
әлеуетін өсіру қажет, дарынды балалар анықтау мен дамыту үшін өркениетті
жағдайлар жасау керек.
Қоғам үнемі даму үстінде. Осы қоғамда өмір сүріп жатқан адамдардың даму
деңгейі мен тыныс-тіршілігі әр алуан. Қазақта адам ұрпағымен мың жасайды
дейді.Қазақстан Республикасының президенті Н.Назарбаев: Біздің жас
мемлекетіміз өсіп-жетіліп, кемелденеді, біздің балаларымыз бен
немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз ұрпағының өресі биік,
денсаулығы мықты өкілдері болады дейді.[11;13]. Елбасымыз қазақ елінің
азаматтары Орталақ Азия барысына айналады, дамушы елдерге үлгі болады,
дамыған елдер қатарына қосылып, әлемдік биік дәрежеге жетеміз деп асқақ
сезіммен алға тартып, үлкен сенім білдіреді.
Ал пайғамбарымыз Мұхаммед ғ.с.: Оқымысты адамдар – Алла тағаланың
алдындағы сенімді жандар. Білім үйрену ғибадаттан да артық және ол діннің
де тірегі дегенді бұдан он төрт ғасыр бұрын айтып кеткен. [10; 8]. Бұдан
шығатын тұжырым: барлық кезеңде, әрқилы уақытта байқап, анықтауда Алла
тағаланың сенімді адамадарының сіңірер еңбегі зор. Білім үйретуде ел үмітін
ақтауға барлық күш - жігерімізді, жауапкершілігімізді жұмылдырып, дарынды
балаларды тәрбиелеп шығаруымыз керек.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының Білім беру
заңында мемлекеттік саясат негізінде ең алғаш рет Әр баланың жеке
қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын дамыту
сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отыр. Бүгінгі күннің өзекті мәселесі
саналы да, салауатты ұрпақ тәрбиесі.
Қазіргі таңда дарындылар азайып барады. Оның бірден бір себебі, қолдау
көрсетудің аз болуынан. Сондықтан дарынды балалар мен жұмыстың жалпы
мемлекеттік бағдарламасын ұйымдастыруды ел президенті Н.Ә.Назарбаев
бастады. Президенттің 1996 жылғы 24 мамырдағы №3002 Дарынды балалар
мектебін мемлекеттік қолдау мен дамыту туралы жарлығы жас таланттарды
іздестіру мен қолдауға бағытталған жұмысты ұйымдастырудың кең көлемді
бағдарламасын жазуға негіз болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Дарынды балалардың қабілеттері мен
таланттарын жан-жақты аша түсу үшін дарындылықтың ерекшеліктерін анықтау
және дарынды балалар психикасын қалыптастыру жолдарын айқындау болып
табылады.
Міндеттері:
1. Дарындылық ұғымы және дарынды баланы зерттеудің теориялық негіздеріне
талдау жасау.
2. Орта буындағы дарынды балаға тән даму ерекшеліктерін анықтау.
3.Дарынды әр түрлі әдіс-тәсілдермен зерттей отырып, дарынды бала психикасын
қалыптастыру жолдарын қарастыру.
Зерттеу пәні: Дарынды баланың психикасын зерттеу.
Дипломдық жұмыстың болжамы: Егер дарынды баланың ерекше дарындылық
қабілетін ескеріп, тиімді жан-жақты жұмыс жүргізу, басты назарға алынып
отырса, жүргізілген жұмыстар тиімді нәтиже береді деп топшылаймыз.
Дарынды баланы дұрыс жолға қойсақ, дарынды бала ашыла түсер еді және
олардың санын көбейтер едік.
Зерттеу обьектісі: Орта мектеп жасындағы дарынды балалардың
психикасын қалыптастыру жолдары.
Зерттеу базасы: А.Құнанбаев атындағы жалпы білім беретін профильді
№ 6 орта мектептің 5 А гимназия сынып оқушылары және 5 Б сынып
оқушылары.
Дипломдық тәжірибеде: Дарынды баланы қабілетті баламен салыстыра
отырып жұмыс жасадық. Әдістемелер, диогностикалар, сұрақнамалар жүргізіп
қортындылап анализ жасадық. Сол қорытынды нәтижесі бойынша диограмма
жасадық.
Зерттеу әдістері: Тақырып бойынша әдебиеттерге теориялық талдау
және дарынды балалардың психикасын анықтауға арналған әдістемелер арқылы
эксперимент жасадық, сұрақнама, тест, диогностикалар, салыстыру,
әңгімелесу, бақылау, матиматикалық сандық әдістер қолдандық және ой қорыту
жасадық.
Жұмысыма теориялық негіз болған: Қ.Жарықбаев Психология, Алматы
1993 жыл, Н.С.Лейтес Возрастная одаренность школьников М 2001 г,
Б.Н.Теплов Способности и одаренности, Москва 1985г, Сәбеп Бап-Баба Жалпы
психология, Алматы 2005 жыл. т.б.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі
бөлімнен тұрады, әр тарау үш төрт параграфқа бөлінген және қорытынды мен
әдебиеттер тізімінен тұрады.
ЖОСПАРЫ:
Кіріспе
І. Адам аралық қатынастар
1.1.Қарым қатынастың түрлері
1.2. Адамдардың бірін- бірі қабылдауы мен түсінуі
ІІ. Білім берудегі қарым қатынастың қызметі
2.1.Мұғалім мен оқушы қарым-қатынасының психологиялық жақтары
2.2.Бала досының тәрбиеге ықпалы
2.3.Өзін - өзі тану аспектісіндегі тұлға қалыптастыру механизмі
Қортынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе
Қоғамымызда болып жатқан өзгерістер еліміздегі тәрбие мәселесіне де
өз ықпалын тигізуде.Адамаралық қатынастар жүйесінде елеулі әсер
етуде.Адамдардың бір бірімен қарым қатынасында кездесетін
түсінбестіктері көптеп кездесуде
Жас ұрпақ тәрбиесіндегі олардың бір бірімен қарым
қатынасы бүгінгі күнде өзекті, кезектен тыс шешімін табатын істердің бірі
болмақ, осыдан біздің зерттеу жұмысымыздың өзектілігі актуалдылығы
туындайды. Сондықтан,диплом жұмысының негізгі мақсаты: оқушылардың бір
бірімен қарым қатынасын зерттеп, оны түзету мен жақсы жағдай орнату
жолдарын айқындау. Мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді алдымызға қоямыз:
– оқушы қарым қатынасына арналған әдебиеттерді жинақтау;
– жинақталған әдебиеттерге шолу жасап, библиография құру;
– зерттеуге арналған теориялық және тәжірибелік материалдарды
іріктеп,талдау;
– – – – Қарым – қатынастың
түрлері
Қарым – қатынас ұғымы адамдардың күрделі көптеген түрлі жақындасу
процестерін көрсетіп, олардың бірлесіп жасайтын іс- әрекеттерінің
қажеттіліктерін орындау үшін қолданылады. Осындай қарым – қатынас кезінде
адамдар бірінен бірі керекті деректер ала алады.
Қарым – қатынастың негізінен 3 түрі болады.
1. Коммуникативтік, яғни жақындасу жағы. Мұндай қарым- қатынас
арқылы адамдар бір – бірінің ойын, мақсатын, алған бет алысын айыруға
тырысады. Бұл процестердің құрамында сөз сөйлеудегі ырғақ, мимика,
понтомимика жатады. Коммуникативтік қарым – қатынас процесінің мақсаты
соған қатысатын адамдардың бір – біріне әсер етуі.
2.Интереактивтік жад. Бұл адамдардың бірігіп қызмет жасау үшін
стратегияның жоспар құруын көрсетеді. Мұндай қарым – қатынас типтеріне
кооперация және бақталастық жатады.
Кооперация - жұмыстағы алға қойған міндеттерді өзара бөлісіп
орындау.
Бақталастық - өз атынан белгілі адамдардың бір – бірімен
бақталасып, бәсекеге түсуі.
3.Перспективтік, яғни басқа адамдардың сыртқы пішініне қарай оның
псичикалық қасиеттерін мінез-құлқын білу. Қарым – қатынаста адамды
түсініп-білу мехнизміне эдентификация (басқа адамды өзіне ұқсатып немесе
өзін соған ұқсатып түсіну) және рефлекция (белгілі бір адамды түсініп білу
үшін басқа адамдардың пікірін пайдалану).
Егер қарым – қатынастың пайда болуын зерттесек, оның әлеуметтік
табиғи қызметтерін іс - әрекеттерінің басқа түрлерінің және адам
психикасының дамуын көре аламыз. Маркс пен Энгельстің айтуынша қарым
– қатынас дамуы адамдардың еңбегімен байланысты. Қоғамдық еңбек
күрделеніп жаңа сатыға көтерілген сайын адамдардың қарым – қатынасы
мен санасының дамуы күшейе түседі. Қазіргі кезеңде психологтар
Біржанов, Тәжібаев, Қалиев, Керімов және т.б. психологтар қарым
қатынастың мәселесіне көп көңіл аударып, еңбек етуде.
Қазіргі қоғамдағы қарым – қатынас әлеуметтік қызметін теория
жағынан екі категорияға бөлуге болады: 1. әлеуметтік мағынасы бар
қоғамды қажеттілігімен қанағаттандыруға арналған. 2. әлеуметтік
психологиялық қарым- қатынас және адамдардың қажеттілігіне байланысты.
Әлеуметтік қарым – қатынас адамдардың коллективтендірілген
еңбегін жоспарлап басқару, орындалғанын қадағалап тексеру жатады.
Қарым – қатынас әлеуметтік психологиялық қызметіне жақындасу
және ұқсату қызметтері жатады. Адамдар іс- әрекет жасау үшін ғана
бірігіп қоймайды, олар бірлесу арқылы қарым – қатынас қажеттігін
орындайды, ой көңілін бөледі. Ұқсатудың мәні адам қарым – қатынас
арқылы өзінің араласып жүрген жолдастарын бөтен емес өз адамы
екенін көрсеткісі келеді. Кейбір қарым – қатынас адамдардың
жасайтын қызметіне байланысты болады. Мұндай қарым – қатынас рольдік
қарым – қатынас, яғни жасайтын қызметіне байланысты қарым – қатынас
деп аталады.
Мысалы: сырқат адамдар мен дәрігердің, оқушы мен мұғалімнің
арасындағы қарым – қатынас.
Қарым – қатынастың мазмұны мен сипатына қарай келесі түрі
ұқсату (идентификация) - ол бұл адамдардың орнына қойып, сол
адамдардың бағалайтын оқиғаларын өзіндік қылуын айтамыз. Мысалы:
оқушы баланың өзін мұғалім орнына қойып, соның басындағы
қасиеттерді өзінікі қылуды мақсаттауы. Ал эпатия дегеніміз- бір
адамның басқа адамдардың сезіміне ортақ болып немесе өзге кісінің
жағдайына көңіл аударып оның қас – қабағынан білуі. Осындай
қабілет ақылдың ерекше түріне жатады. Эмпатиялық көріністерге мысалы
көрермендердің оқырмандардың кинофильмдерді немесе кітапханадағы
кейіпкерлердің көңіл-күйін солармен бірге бөлісуін айтады. Адамның
жасайтын қызметіне байланысты мінезін 2 тұрғыдан қарастыруға болады.
Бірі сол адамның әлеуметтік жасайтын қызмет, екіншісі оның
мендігі. әрбір жасалған қызмет адамның жасалған өз басына яғни
мендігіне өзгешелік туғызып отырады. Сондықтан да адамдардың
анкетада көрсеткен деректері оның кейбір сырының бетін ашып
беруге көмектеседі. Орындап жүрген рольдік адамның мендік
қасиеттерінің арасындағы қайшылықтарды шешу рационалдық (пайдалы)
түрде өтуі мүмкін. Мысалы: орындап жүрген ролі төмен бағаланса,
кейбір адам намысына басып іс жүзінде меңгеріп кететінін
дәлелдейді. Бұл рационализация механизмі.
Балалардың мектеп жасына дейінгі кезеңі-оның барлық рухани әлемінің
негізгі қаланатын аса маңызды уақыт. Атап айтсақ, 4-5 жас кезеңі баланың
бойында барлық қабілет, қасиет, сапалардың бастауларының көзі ашылатын
тұсы. Сондықтан осы жаскезеңі туралы ой-пікірде бастайды сөзін қолдану
жиі орын алады.
Бұл жас кезеңінде балалардың психикасында үлкен өзгерістер мен
процестер жүріп жатады. Әсіресе мектепалды жастағы балалардың танымдық
белсенділігі өте жоғары болады. Өйткені осы кезеңде олардың қабылдауы
қарқынды дамуға ие болса, көру арқылы қабылдаған құбылыстар мен заттар
төңірегінде ой жүргізуі де белгілі дәрежеде дами түседі. Сонымен бірге бұл
жас кезеңінде қисынды (логикалы) ойлаудың алғашқы нышандары байқала
бастайды.
Мұнда балалардың танымдық мүмкіндіктерінің дамуына мәндік есте
сақтауы (смысловая память), ырықсыз зейін қоюы (произвольное внимание) шарт
түзеді. Осыған орай ғұлама ақын Абайдың адам баласының туа біткен екі түрлі
қасиеттері туралы айта келіп ...тәннің құмары... біреуі-білсем екен
демектік. Не көрсе соған талпынып, жалтыр-жұлтыр еткен болса, оған қызығып,
аузына салып дәмін татып қарап, тамағына, бетіне басып қарап, сырнай-керней
болса, дауысына ұмтылып, онан ер жетіңкірегенде ит үрсе де, мал шуласа да,
біреу күлсе де, біреу жыласа да тұра жүгіріп, ол немене?, бұл немене?
деп, ол неге үйтеді?, бұл неге бүйтеді? деп, көзі көрген, құлағы
естігеннің бәрі сұрап, тыныштық көрмейді-деген. Ғұлама ақынның осы
айтқандарының барлығы мектепалды жастағы балалардың құмарлығының
ерекшелігін көрсетеді.
Мектепалды жастағы балалар 4-5 жас кезіндегі балалар болып олардың
сөйлеу қабілеттері де қарқынды даму сипатына ие болғаны себепті, оның
қоршаған ортаны танып-білуінде маңызды айта қаларлықтай. Ең алдымен сөйлеу
арқылы қоршаған әлеуметік ортамен қарым-қатынас орнатуға деген ынтасының
қуаттылығы байқалады. Сонымен бірге оның іс-әрекетіндегі сөйлеу қабілетінің
дамығандығының маңыздылығын байқауға болады. Осы кезеңде сөз арқылы
берілген нұсқауларды орындау, сөз арқылы айтып түсіндірулер негізінде
қоршаған ортаны тану түсіндірулер негізінде қоршаған ортаны тану мүмкіндігі
пайда болады. Бірақ олар дерексіз (абстракция) мәндегі емес, көзімен нақты
көріп отырған зат не құбылысты анық түсіне алады. Демек, олар сөздің мәнін
түсіне бастайды.
Осы жас кезеңінде танып-білудің басты құралы-сезім арқылы қабылдау
және көру арқылы ой жүргізу. Демек, осы жас кезеңіндегі балалардың бойында
белгілі бір мінез-құлық ережелерін қалыптастыру, адамгершілік қасиеттер мен
қабілеттерін дамыту, сапаларын шыңдау осы негізгі-сезім арқылы қабылдау
және көру арқылы ой жүргізу ерекшеліктеріне табын тірегені абзал. Өйткені
осы жас кезеңіндегі балалардың дамуы мен қалыптасуы қабылдауының қай
деңгейде қалыптасқандығына, көру арқылы бейнелі ойлауының және іс-қимылды
көру арқылы меңгеру, ой жүргізуінің қалыптасу дәрежесіне байланысты.
Өйткені мектепалды жастағы балалардың танымдық мүмкіндіктері, іс-әрекетінің
ары қарай дамуы, сөзіндегі логикалы байланыс пен ойлауының жүйелілігі-
баланың осы негізгі мүмкіндіктеріне байланысты болатыны психолог, педагог
ғалымдар тарапынан дәлелденген.
Осы жас кезеңіндегі балаларжайлы халық педагогикасынан да кейбір
пікірлерді табуға болады:
Шал ақын:
Бес жаста тәңірі берген несіптемін...
Үш-төрттен талап еттім асық жинап,
Жүгірдім жалаңаяқ жанды қинап
Боқтасып көрінгенді боқпен атып,
Араға кіре алмадық кісі сыйлап.
Мәделі Жүсіпқожа:
Бір күні ә дегенше алты келді-ай,
Түзеттік балалықтың салтын енді-ай ...
Шөңгерей Бөкеев:
Бес жаста жұда болып ата-анадан,
Аш белін жетімдікке буған інің...
Уайымсыз балалықтың арқасында,
Болмады еш оған азалы інің.
Ат етіп тал шыбықты қайғы орнына,
Қоңызды көбелекпен қуған інің.
Алалы сақа, менен ақты асыққа,
Таласып бетін жасқа жуған інің.
Уайымсыз, риясыз һәм күнәсіз,
Өтіпті бала болған қайран күнім.
Әбубәкір Кердері:
Келген соң бес жасыма ойын білдім,
Ойынннан қалғанымда уайым білдім,
Алтыдан балалармен асық атып,
Ойынның неше түрлі жайын білдім...
Келтірілген өлең жолдарынан 4,5,6 жас шағындағы балалардың мынадай
ерекшеліктерін көреміз: үш-төрт жастан бастап белгілі бір нәрсеге
қызығуының пайда болуы үш-төрттен талап еттім асық жинап, ойынқұмарлығы
жүгірдім жалаңаяқ жанды қинап, балалықтың уайымсыз шағын уайымсыз,
риясыз һәм күнәсіз, өмірдің 5,6 жастағы кезін ...бес дасымда ойын
білдім ... алтыда ойынның неше түрлі жайын білдім деп суреттеген.
Мектепалды жастағы балалардың дамуына қуатты ықпал ететін басты
әрекеттердің бірі-ойын. Бұның маңыздылығы сонда, ең алғаш басқалармен
бірлесу, ойын әрекеттерін бірлесіп орындау. Ақын, жыраулар шығармаларын
келтірген үзінділер осы ойын әрекеті кезінде балалардың мінез-құлқы
қалыптасып, қарым-қатынасы элементтерінің іске асатынын пайымдауға болады.
Ойынмен қоса балалардың өнімді іс-әрекеті дамиды. Сондықтан осы кезде
арнайы тапсырмалар беру арқылы белгілі бір еңбек түрлеріне араластыру
маңызды. Көріп отырғанымыздай, дала халқы да жас баланың даму кезеңдерін
бақылау арқылы пайымдап, ол туралы пікір қалыптастырған.
Осы жас кезеңіндегі баларда олардың жалпы психикасына дамуына,
элемантарлы сан туралы ұғымдары және есеп амалдарын меңгеруіне ұрымтал әсер
ететін кеңістікті пайымдау және қабылдауы қалыптаса бастайды. Мысалы, олар
алыс, жақын, кең, тар, әлем, дүние, аспан, ай, күн. Аз, көп, жоғары, төмен,
ұзын, қысқа, домалақ, төрт бұрыш, үш бұрыш деген секілді ұғымдарды меңгере
алады. Демек, тәрбие жұмыстарын ұйымдастыра осы ұғымдарды пайдалану, оның
тиімділігін арттырады.
Осы жас кезеңінде баланың барлық сезім мүшелерінің психикалық
қарқынды қызметі және практикалық іс-әрекетінің ауқымын кеңейту қоршаған
ортаға танымдық мәмілелерінің дамуына тиімді ықпал етеді. Бұл кезеңдегі
басты ерекшелік-оның тұлға ретінде қарқынды дамуы, атап айтсақ, ықтияры
(ерік күші), ахуалды іштей бағалауы, іс-қимылы, құлықтылығы қалыптасу
жолына түсіп, зейін қоюы жетіле түседі және адамгершілік түсініктері дами
түседі.
Демек, олармен ұйымдастырылатын тәрбие жұмыстары және оқу-танымдық іс-
шараларда мектепалды жастағы балалардың мынадай ерекшеліктерін негізге алу
керек екендігі белгілі болды. Олар мыналар:
- қабылдауы-сезім мүшелері арқылы;
- көру арқылы қабылдауының ой жүргізуіне түрткі беруі;
- қисынды ойлауы мен сөйлеуінің басталуы;
- сөйлеу арқылы қоршаған ортаны пайымдауы;
- сөзді түсінуі және сөз түріндегі нұсқауларды орындау мүмкіндігінің
болуы;
- көзімен көрген зат не құбылысты түсінуі;
- мектепалды жастағы балалар үшін ойын әрекетінің маңыздылығы;
Ғылыми әдебиеттерде балалар үйінде тәрбиеленіп жатқан мектепалды
жастағы балалардың қарым-қатынас ерекшеліктеріне толық мән берілмеген. Олар
жалпы психологиялық тұрғыда сипатталған және кейбір психикалық
ерекшеліктеріне ғана мән берілген.
Кейбір әлеуметтік психолгиялық және әлеуметтік педагогикалық
еңбектерде ғана осы жас кезеңіндегі балалар үйінде тәрбиеленіп жатқан
балалардың қоршаған ортамен қарым ерекшеліктеріне тоқталады. Кейінгі кезде
психолог және әлеуметтік педагог ғалымдар адамның қоршаған ортамен қарым
ерекшеліктеріне тоқталады. Кейінгі кезде психолог және әлеуметтік педагог
ғалымдар адамның қоршаған ортамен қарым-қатнасын, оның ішінде адамдар
арасындағы қарым-қатынасты іс-әрекет түрі ретінде қарастырып келеді.
Белгілі психолог ғалымдар А.В.Петровский, В.В. Абраменкова, М.Е.
Зеленова, М.Ю. Кондратьев, А.Б.Николаева, В.В.Шпалинский, Ю.В. Янотовская
және басқалар адамның тұлға ретінде қалыптасуындағы өзара қарым-қатынасқа
енудің маңыздылығын атап көрсетеді. Мысалы, ...индивидтер аралық қарым-
қатысқа енбесе, психика мен сана әлемінің әсерін сезінбесе, тірі жан тұлға
ретінде қалыптаспайды деген.
Адамдардың бір-біріне қызығуы олардың бірін-екіншісі көрген кезде
эмоциональды қатынасының туындауына байланысты. Өйткені олардың
әрқайсысының бойында белгілі бір жеке-дара психологиялық ерекше сапалардың
жиынтығы бар. Бірін-бірі көрген кезде осы ерекшеліктер эмоциональды мәміле
туындатады. Өзара қарым-қатынасқа енуде бұл аса маңызды фактор. Осының өзі
балалармен жұмыс істеуде олар үшін қызықтыратын сапалардың педагог бойынан
табылуының қажеттігін көрсетеді.
Сонымен пихолог және педагог ғалымдар қарым-қатынастың бала дамуына
ықпалын дәріптейді. Оның ең алғашқы отбасы жағдайында ата – анасы, апа,
сіңлісі, аға, інісі деген секілді туысқандар арасында болса, балалар үйінде
оны балалар ұжымы алмастырады. Сондықтан мұндағы басты қарым-қатынас нысаны
өзі іспетті, жасы шамалас балалар. Ойын, оқу, еңбек спортпен және басқа да
істермен шұғылдану барысында балалар өзара қарым-қатынасқа енеді. Ал
педагог міндеті оларды өз төңірегіне топтастырып, ізгілікті, өзара
көмектестік қарым-қатынас арқылы бейімдеу.
Ұжымдық қарым-қатынас баланың әлеметтенуінің, белгілі бір ортаға, сол
арқылы қоғамдық бейімделуінің басты факторы десе де болады. Ал егер ол
балалар үйіндегі тәрбиеленушілер ұжымы болса, олардың қоғамдық ортаға
бейімделуінің бірден-бір факторы болып табылады.
Ұжымішілік қарым-қатынас арқылы дамуына қатысты ғалымдар оның мынадай
үш кезеңін көрсетеді. Бейімделу немесе адаптация. Бұл сол ұжым ішіндегі
тәртіп нормалары мен тәрбиешілер тарапынан орнатылған басқалармен қарым-
қатынас (сильі); баланың даралануы, бұл оның ұжым ішінде өзіндік
ерекшеліктерімен қалыптасуы. Өзіндік Мен тұжырымның қалыптаса бастауы.
Басқаша айтқанда, баланың өзгелердің арасында жоғалып кетпей, өзін табуы
немесе оны басқалардан айырмаландырып тұратын ерекшеліктерінің жақсы, оң
сипатта қалыптасуы. Бұл әртүрлі сипаттағы қарым-қатынас пен ұжым ішіндегі
өзіндік іс-әрекеті, қылық, жорықтары, іс-қимылдары барысында даму табады.
Олар басқа балалар тарапынан, әсіресе тәрбиешілер тарапынан оң не теріс
бағаланады; кіріктіру немесе иетеграция, басқалармен қоян-қолтық араласып
кету. Бұл мектепалды жастағы балаларда толық саналы түрде жүзеге аса
бермейді. Осы жастағы балалар көбінесе санасыз түрде өз қылықтары, қарым-
қатынастағы өзіндік ерекшеліктері арқылы ересектерге өзін танытуға ұмтылысы
деуге болады. Осы кездегі тәрбиешілердің басты міндеті, баланың жаңа
сипаттағы қарым-қатынас түріне өтуіне, бейімделуіне жағыдай туғызу.
Балалар үйінде тәрбиеленуші мектепалды жастағы балалардың өзіндік
болмысы – қабілет, қасиет, сапалары қалыптаса бастайды. Атап айтсақ,
олардың сезім әлемі мен олардың сипаты, әр нәрсеге эмоциональды
мәмілесі, алғашқы құндылық ұғымдары; ерік күші мен ықтиярлығының қуаты және
оның сапас; зерде (интеллект) мүмкіндігі-ең алдымен ой жүргізу қабілеті,
терең ойлауы, жан-жақты ойлауы, болжампаздығы мен шығармашылық және бейнелі
ойлауы, жан-жақты ойлауы, қиялдануы даму табады.
Ұжымда бала өмір сүреді, өседі, көзқарасы мен мінез-құлық нормалары
қалыптасады. Ондағы қарым-қатынас көпдеңгейлі мәнде болатыны белгілі. Сол
себепті ондағы балалар арасындағы қарым-қатынас рөлдік-қызметтестік ,
эмоциональды-бағалау, жеке мәндік сипатқа ие.
Қарым-қатынастың рөлдік-қызметтестік кезеңі көбінесе бірлескен іс-
әрекетті талап ететін іскерлік қарым-қатынасқа негізделеді. Олар жас
шамасына сәйкес берілген еңбек тапсырмаларын бірлесе отырып орындау; өзіне
қызмет көрсету жұмыстарын орындау барысында; театрланған қойылымдарға
әзірлену және оған қажетті орындарды даярлау; оқу тапсырмаларын бірлесе
орындау секілді істерде жүзеге асады. Бұлар балалардың өзара келісіп,
бірлесе жұмыс атқаруына түрткі береді. Жұмыс барысында олар сөйлеседі,
ақылдасып кеңеседі, бір-біріне нұсқау береді және де басқа да сипатта
әрекеттеседі. Сол арқылы алдымен өзін, өз мүмкіндігін және басқаларды
таниды.
Қарым-қатынастың эмоциональды-бағалау кезеңінде балалар алдымен өз
құрбыларының бойындағы мінез-құлық ерекшеліктерінің қайсысы ұнайды, қайсысы
кері, теріс әсер етеді не болмаса жағымсыз эмоция туындатып сол арқылы оған
ықпал етеді. Оның тағы бір қыры-бала келген ұжымда орнатылған тәртіптің
оған ұнамды болуы. Топтағы қарым-қатынас нормаларының балада қандай сезім
туындатуына байланысты. Тәрбиешілердің міндеті-баланы осы топта, ұжымда
қабылданған тәртіп ережелерімен қарым-қатынас нормаларын меңеруіне
көмектесіп, бұл ретте оның сезімі, эмоциясына зақым келтірмей жүзеге асыру.
Бұл ретте балаға жағымды немесе теріс әсер ететін мәселелерді анықтап алу
және сол арқылы оның сағын сындырмай іске асыру жолдарын қарастыру маңызды.
Қарым-қатынастың жеке мәндік кезеңі баланың не үшін бірлесе әрекет
жасау керек, не үшін бір-біріне көмектесу керек деген сауалдарға жауап беру
арқылы қағиданы сөз түрінде емес, іс жүзінде түйсініп, сезінуіне
мүмкіндіктер туындату керек. Сол арқылы олардың арасында бірлескен іс-
қимылға құндылық мәміле туындату. Қарым-қатынастың жеке-мәндік құндылығы
дегеніміз-топтағы қарым-қатынас кезінде бір баланың іс-қимыл мотивтерінің
екіншісіне де ауысып жеке мәндік сипатқа ие болу.
Адам аралық қатынастар
Адам аралық қатынас дегеніміз – қарапайым да күрделі проблема.
Күнделікті тұрмысымызда осы қатынассыз жасауымыз мүмкін емес.
Адам арасындағы қатынастардың түрі келесідей: жеке және қызметтік,
дара және топтық, тең құқықты және қатынастар екі адам арасындағы
сүйіспеншілік пен жеккөрушіліктен, сыйластық пен араздықтан, сенім мен
күдіктенуден тұрады. Мұндай сипаттағы қатынастардың пайда болуы әр жеке
адамның қоғамдағы орыны мен міндетіне тәуелді емес. Мысалы, бала өз ата-
анасын сыйлауы да, жеккөруі бір шәкіртіне үлкен сүйіспеншілік танытса,
екіншісін көргісі келеді.
Қызметтік қатынастар әлеуметтік топ не мекеме мүшелері арасында
олардың сол топтағы құқы не міндеттеріне орай қалыптасады.
Егер ара қатынастар әрбір адамның меншікті қажеттері сипатында
құрылса, олар жеке қатынастар атанып, ал ара қатынас тұтастай жүйелікке
сүйеніп, екі, одан да көп адамдардың сипаттамасы ретінде қабылданса, топтық
қатынастар деп аталады.
Тең құқықты қатынастар – қатынас мүшелерінің құқықтары мен міндеттері
теңгерілген жерде, ал тәуелді қатынастар құқықтары мен міндеттері бірдей
болмаған жағдайларда қалыптасады.
Адамдар арасында қарама-қарсылық болмай, өзаратерең сыйластық ортада
қатынастар нышан береді.
Топ ішінде кейбір тұлғалардың ұнамды ниеттері екінші біреулердің
келеңсіз ниеттерімен тоғысқан шақтарда қарама-қарсылықты қатынастар бой
тіктейді.
Адамдардың бір-біріне деген өшпенділігі болған жерде дау-дамайлы,
жанжалды қатынастар өрбиді.
Адамдар арасындағы, тіпті кейде бір тұлғаның да бойынан көрінетін
адамдық қатынастар түрі міне осындай. Бұл қатынастардың бәрі өмірде
адамдардың бір-біріне беретін бағалары мен мінездемелерінде, әр адамның
басқаға бағытталған іс-әрекет, қылығында, өзара байланысқанойы мен
сезімінде көрініс береді.
Тұрақты да келелі қатынастар жүйесі қалыптаспаған ортада адамның өрелі
өмір сүруі өте қиын, себебі әрбір жеке адамның да, топ пенұжымның да
қоғамдағы болмысын осы қатынастар айқындайды. Балалық шақта орныққан адам
аралық қатынастарға орай адам азаматтық қасиеттерін тіктейді. Ересектердің
төңірегіндегілермен қатынасынан сол ортаның көңіл-күйі айқындалып, алға
қойылған мұрат-мақсаттардың сәтті орындалуы не кедергіге ұшырауы мүмкін.
Адам аралық қатынастардан туындайтын ең қиын да қолайсыз құбылыс – бұл
остракизм, қоғамнан аласталу, яғни кейбір адамдардың көпшілік арасында
сыйымсыздығынан ұжымдық қатынастан шеткерілеп қалуы. Мұндай адамдар
көпшіліктің жек көрушілігіне тап болып, назардан тыс қалады, еленбейді.
Осыдан өзі қатарларынан оң қатынас таба алмай, ақырында адамгершілік
қасиеттерінен айырылып, қауымдық өмір тіршілігінен айрылғанадар кездеседі.
Адам аралық қатынастардың ерекшелігі олардың эмоционалды болуында.
Адам өзі тектеспен араласа отырып, бір-біріне болған айрықша сезімдер мен
ықластарға кезігеді. Жеке аралық қатынстар, әдетте, субъектив сипатта
болып, әр адамның шын мәніндегі тұлғалық оң не теріс қасиеттеріне сай келк
бермейді. Олар әрқашан адамның көңіл-күйіне байланысты, бір адамның
екіншісіне деген сезім толғанысының ауысуымен өзгеріске келіп тұрады. Көңіл-
күйдің бір сәттік болуынан, жеке қатынастар құбылмалы келеді: бүгінгі тәп-
тәуір сыйлы қатынас күн өтпей-ақ кері сипатқа енуі баршаға аян құбылыс.
Қызметтік қатынастар жеке қатынастарға қарағанда біршама тұрақты,
олар, әдетте, көңіл-күйге байлданысты өзгере бермейді. Мұндай қатынастардың
әрбір тұлғаның көңіл-күйіне бағына бермейтіндігінен, оларды ресми
қатынастар деп те атайды, яғни мұндай өзара байланыстар қатынасқа түскен
адамдардың әрқайсысының жеке ерекшеліктері мен психологиялық кейпіне
тәуелді болмауы қажет.
Бірақ өмірде жеке және қызметтік қатынастар өзара кіріге байланысқан,
сондықтан оларды нақты айырып, таза күйінде қарастыру мүмкін емес.
Біріншіден, әр адам өзінің даралығымен қызметтік қатынастарға әрқашан
ерекше мән мен сән беріп отырады, екіншіден, әрқандай тұлға нақты
қатынастарға өзінің жеке ниет, ой, толғаныс және сезімдерімен кіріседі, ал
бұлардың бәрі адамның басқалармен болған қызметтік қатынасына әсерін
тигізбей қоймайды.
Қарама-қарсылық қатынастар негізінде толық үйлесім болмағанымен,оған
қатысқан адамдар бір-бірінің әрекеті мен ниетін түгелдей шектемейді. Бірде
келіссе, бірде қарсы тұрып, алға қойған мақсатқа жетуі жолында қажетті
қатынасын үзбейді. Қатынас түгелдей елемеу мен дау-дамайға бармайды.
Кейде екі адам бір ортада бола тұрып, бір-біріне деген ыстық та, суық
та шырай сезінбейді, яғни өзара қатынас жасауға ешқандай қажеттілікті
таппайды, мұндайда олар арасындағы қатынас бейтараптық сипат алады.
Қоғамдық-әлеуметтік жағдайларға байланысты бір ортаға түсіп қалған
адамдардың бірі екіншісінен өзін алшақ ұстау қажеттігі де туындап қалады.
Мұндай кезде адамдар бір-біріне тікелей жек көрушілік танытып, арадағы
мәселе бойынша ешбір келісім мүмкіндігін таба алмайды да, іздемейді де.
Мұның бәрі ортадағы жанжалды қатынастың ушығуынан.
Адамдар арасындағы және бір ерекшелік қатынастар түрі – бұл екі ұшты,
амбивалентті қатынастар. Мұндай ара байланыстың себебі бір адамдағы
екіншіге деген өзара тікелей қарсы екі бірдей эмоцияның: жек көрушілік пен
құрметтің қосарлана жүруі. Осыдан мұндай қатынастағы адамдар өздерінің
көңіл төркінінде жатқан ниеттерінің нендей жағдайға екенін айырып алуында
біраз қиналады.
Адамдар аралық қатынастар негізінде адамдардың бірімен-бірі өзара
әрекетке, тілдесуге болған өмірлік қажеттілігі жатыр. Тұрмыстық не қоғамдық
қажетсінуден бірін-бірі керексінген адамдар өзара қатынасқа келіп, ал ол
болмаса бір-бірінен бейтарап қалады. Өмірлік маңызды қажеттіліктері бола
тұрып, оларды қанағаттандыруда кедергілік ететін қалыптар да болады. Бұл
жағдайда да қатынастар үзілмейді, бірақ мұндағы қатынастар өшпенділік не
жек көрушілікпен ұштасады.
Адамдар қажетсінулерінің арасында өз мәні бойынша ізгі адамгершілік
сипатты байланыстар да болады. Мұндайды психологияда альтруистік қатынас
деп атайды. Альтруист адамдардың барша ойы, іс-әрекеті әрдайым тек
жақсылыққа, қай жағдайда да жәрдем етуге бағышталады.
Адамдар арасындағы үйлесімді қатынастар өмірде сирек кездеседі,
сондықтан мұндай қатынастарды адамдардың мәңгі арман еткен мұраты ретінде
қарастырған жөн. Бұл қатынастар типіне тұрмыста кезігетін сүйіспеншілік
қатынасты жатқызуға болады. Егер бір адамның екіншісіне психологиялық
тартымы болса, бірін бірі адамгершілік сезіммен қабылдаса, екінші адамға
қолынан келген жақсылығын аямаса, міне мұндай қатынасты – үйлесімді
қатынас деп бағалау әбден жарасымды.
Адамдар аралық қатынастар сипатына ықпал етуші факторлардың бірі
психологиялық үйлестік. Көп жағдайда адамдар өз қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін бірін-бірі керек етеді, бірақ көзқарас, ниеттеріндегі
болмашы айырмашылықтардан өзара қатынастарын қалыпқа түсіре алмайды. Мұндай
толық психологиялық үйлесім таба алмаған жандар арасында біршама ұнамды
қызметтік қатынас болғанымен, уақыт өтумен бірте-бірте өрім түскен
арақатынастағы жеке психологиялық үйлеспеушілік олардың ресми
байланыстарының кедергісіне айналады.
Адамдар арасындағы қатынастардың өзгеруіне мүмкін болар себеп – бұл
нақты адамдар қатынастарының туындап, дамитын әлеуметтік-психологиялық орта
сипатының ауысуы. Екі немесе одан да көп адамдар бірін-бірі өте
қажетсінеді, орталарында толық психологиялық үйлестік болған, бірақ
кенеттен өзгерген әлеуметтің саяси-жағдай оларды әртүрлі париялармен
ағымдарға енуінен екі жікке бөліп тастайды. Мұндай жастарда кездесіп
тұрады: өзара келісімді жас жұбайлардың өмірі кенет олармен психологиялық
үйлесім жұбайлардың өмірі кенет олармен психологиялық үйлесім таппаған
жақын туысқандарының ықпалынан құрдымға кетеді. Мейлі, бұл жас жұбайлар
арасындағы қатынас кейін ресми бекігенімен, тату-тәтті туысқандық
қатынастар арасындағыдай шапағатты жалғасын табуы қиын.
Адамдар қатынасының орнығуы немесе өзгеруіне және бір себепші фактор –
бұл адамдарды жас деңгейі. Өмір бойы топтаған тұрмыстық-әлеуметтік тәжірибе
адамға, оның төңірегіндегі жандарға, болып жатқан оқиғаларға әсерін
тигізбей қоймайды. Жас деңгейі әртүрлі адамдардың бір оқиғаға болған бағасы
бірінен бірі ашық болуы әбден ықтимал, жастық айырма неғұрлым үлкен болса,
Психологиялық келіспеушілік те соншама болады. Мысалы, жастардың киімі,
өнер талғамы үлкендерге ұнай бермейтіндігіне бәрімізде куәміз. Бұл жағдай
әулеттер арасындағы қатынастардың мән-мағынасына өз әсерін білдірмей
қоймайды.
Ал осы төңірегіндегілермен болған өз қатынасының сипатын адам өзі
сезе ала ма, не сезбей ме? Бұл сұраққа жауап бірнеше адамның ой-өріс даму
деңгейіне байланысты. Ақыл-есі біршама жетілген адамдар өздерінің
төңірегіндегілермен қатынасын жақсы түсініп, дұрыс қабылдайды. Адам аралық
қатынастарды орынды сезіну және бағалау жоғары дамыған рефлекстік қабілетті
керек етеді.
Екіншіден, бұл адамның жасына тәуелді. Егделер балаларға қарағанда
өзара қатынасты дәлірек пайымдайды, ұнамды не біржақты келеңсіз
қатынастарды оңай бағалап, бейтарап қатынасты да орынды сезінеді.Өмірде
екіұшты немесе амбиваленттік және өз ішіне ұнамды да, жағымсызд сипаттарды
бірдей қамтыған қарама-қарсылықты қатынастарды бағалау күрделірек келеді.
Адамдардың алғашқы танысуынан олар арасындағы бұдан
былайғы қатынастардың қай сипата боларын ағара салу өте қиын. Көп жағдайда,
тым жақсы басталаған таныстық қапелімде үзіледі, ал кейде тіпті басқаша да
болады: алғашқысында әйтеуір бірдеңеден ұнатпай жүрген адамына бара-бара
үлкен құрметпен қатынас көрсеткендер де аз емес. Мұндай жағдайлар
адамдардың бір біріне алғашқы танысуда берген бағалары мен қабылдауына
байланысты психологиялық заңдылықтарға орай туындайды.
Нақты мезеттегі адамдар арасында болатын қатынастардың сипаты
көптеген шарнттарға тәуелді, мысалы, адамның денсаулығы мен психологиялық
кейпі. Ден сау , көңіл көтеріңкі болса, төңірегіндегілерімен қатынас та әп-
әдемі, үйлесе түседі. Көңіл-күйге жайлы жағдай болса, қатынасың одан әрі
беки түседі, ал қандай да бір әбігер күйде түзілген қатынас көбіне баянды
болмайды. Адамдар арасындағы қатынастар олардың
жеке мінез-құлығына да байланысты. Әрдайым ұнамды арақатынастардың
орнығуына адамдағы қайырымдылық, ақ көңілдік, үйіршеңдік, достық пен
ұжымшылдық қасиеттер пайдалы. Ал сенімсіздік, күмәншілдік, өшпенділік,
тұйықтық пен өзімшілдік қалыпты қатынастар орнығуына кері әсерін
тигізеді.Ой-өрісі кең дамыған, тәжірибесі бар адамдар өз қатынастарын
меңгере алады, бірақ бұл көптің келе бермейтін іс, себебі көп жағдайда
аралық қатынастардың мәнін соларды түзуші адамдардың өздері де түсіне
бермейді,ал түсінбеген затты саналы басқару мүмкін емес.
Жас ұлғайған сайын қатынастар тек тұрақталып қана қоймастан, адамның оларды
басқару қабілеті де артады., Мұндайда адамға жәрдемге келетін оның даралық
ерекшеліктеріне қосымша өмірлік тәжірибесі. Әрқашан адам аралық
қатынастарлы жеңіл де ұтымды реттейтін – адамдар арасында кәсіби қызмет
бабымен жұмыс жүргізетін, сендіре әңгіме айта білетін, әлеуметтік
жетекшілікке ыңғайлы мамандар болады, мысалы: саясаткер, мекеме және
өндіріс басшылары, мұғалімдер, дәрігерлер мен актерлер. Адам аралық
қатынастарға ықпал жасай білу қабілетін қатынастар психологиясын үздіксіз
үйрену арқылы жетілдіре, дамытиып
баруға болады.
Адамдардың бірін-бірі қабылдауы мен түсінуі
Адамдар арасындағы қатынтардың қалыптасуы, әдетте, олардың бірін бірі
қабылдай алуы, түсінуі және бағалауына байланысты, яғни тілдесу нәтижесінде
бір адамның екіншісінің образы жөнінде топшылаған ой-пікірі. Екінші адамның
тұлғалық образын оның сырт пішіні мен психологиясын және әрекет-қылығын
байланыстыра, салыстырып тануға болады. Ал психһологиялық бейне әр адамның
қажетсінуінен, қылық мотивтерінен, мінез бітістерінен, әрқандай өмірлік
жағдайлардағы көңіл-күй толғаныстары мен әрекеттерінен көрінеді. Бұлардың
бәрі Ат кісінесіп, адам сөйлесіп дегендей әңгімелесу барысында назарға
алынып, санада жіктеліп, бекиді де адамның жеке, нақты бағасын беруге негіз
болады.
Бөгде адамның бейнгесін қалыптпестыру арқылы біз оған болған
қатынасымыздың сипатын айқындаймыз, оның даралық ерекшеліктерін тануағ
мүмкіндік аламыз. Адамды жөнімен танып, дұрыс бағасын беріп, оның әрекет-
қылығының мақсаттары мен түрткілерін айқындап, ол тарапынан болып қалар
жауапты әрекеттерді күні бұрын болжастыра, біз бұлардың бәрін өз
қажеттіліктеріміз және мүдделерімізбен салыстырамыз, осы арқылы екі тарапқа
да ортақ ниеттерді табумен тұлғалар арасындағы қызметтіе қатынастарға
кірісеміз. Сонымен, қызықтырған адамның мінез бітістерін біліп алып, енді
оған бағытталған өз әрекет-қылығымыздың формасын таңдастырамыз. Қайткенде
де, біз таңдаған әрекет-қылық түрі ол адамның даралық қасиеттеріне сәйкес
болғаны жөн. Осының нәтижесінде екі адам ортасында толық өзара түсінік,
дайлы да берік аралық қатынастар орнығады.
орнығады.
Адамның эмоционалдық дағдайын бағалай отырып, біз оның нақты көңіл-күйіне
сәйкес қарым-қарытасты дамыып, тереңдететүсуге мүмкіндік аламыз және
өзіміздің, оның және төңірегіндегілердің мүдделеріне орай ол адамға
тиімдіпсихологиялық ықпал етудің жолдарын іздестіріп, пайдаланамыз.
Әрқилы адамдардың өзара қатынастарын тануда көптеген жеке дара
ерекшеліктер бар. Кейбір ой-сезімі толысқан, парасатты адамдар өзара
қатынастарды жан-жақты пайымдаумен дұрыс қабылждауға қабілетті екніші
біреулердің жалпы оң пікір айтуға тіпті өрісі жетпейді. Ал үшіншілер
төңірегіндегілердің өзіне деген бағасын бірде дұрыс түсінсе, бірде оған
сана сезімі жетпей қалады.
Адам аралық қатынас тар толық қалыптпасып, орныққан былай біркелкі
тұрақтиы қалыпқа келеді. Егер де қатынастарға тән осы қасиет болмағанда,
адамзаттық қауымдар: мемлекет, мекеме және топтар түзілмес еді. Себебі,
қауымдықтық бірлестіктердің негізі жалпы адамдардың өзара қатынасының
тұрақтылығы мен біртекті болжамға келуінде. Ал жеке тұлғалар арасындағы
өзара байланыстар тұрақтылық дәрежесінің біршама кемдігімен ерекшеленеді.
Үлкен әлеуметтік топтардағы қызметтік ресми қатынастар өзінің күшті
мызғымастығымен байқалады, кіші топтағы байланыстар да біршама осылай.
Ірілі-кішілі қауымдастықтардағы қарым-қатынастар көптеген өмірлік маңызы
зор факторларға тәуелді, сондықтан адамдар мұндай жағдайдағы қатынастарды
өзгерте бергенді онша құптамайды. Егер күнара субъектердің ниетіне орай
төңкерістер бола берсе, қоғам аласапыраны таусылмай кетері баршаға аян.
Жеке адамдар арасындағы қарым-қатынастар өте нәзік те үзілгіш келеді,
себебі нақты тұлғалар арасындағы қатынастар сол қатынас иелерінің құбылмалы
көңіл-күйіне тәуелді. Уақыттың өтуімен, жастың егде тартуымен аралық
қатынастар тұрақтала түседі, балалық пен жас өспірім шақтағы адамдар
арасындағы бұқарасын жол таңдау бұл кезде сабасына келе бастайды, адамның
ішкі дүниесі сабыр тауып, кездейсоқ қатынас, байланыстарға құлай түспей, өз
қалауын таңдай алу қабілетіне жетеді. Қатынастардың тұрақталуының және бір
жөні адамдар бірін бірі жете танып, бірінің қылығына екнішісі көнігіп,
өзара үйлесімге бейімделуі.
Адамдардың алғашқы танысуынан олар арасындағы бұдан былайғы
қатынастардың қай сипатта боларын аңғара салу өте қиын. Көп жағдайда, тым
жақсы басталған таныстық қапелімде үзіледі, ал кейде тіпті басқаша да
болады: алғашқысында әутеуір бірдеңеден ұнатпай жүрген адамына бара-бара
үлкен құрметпен қатынас көрсеткендер де аз емес. Мұндай жағдайлар
адамдардың бір біріне алғашқы танысуда берген бағалары мен қабылдауына
байланысты психологиялық заңдылықтарға туындайды.
Адамның өзін-өзі тануы төңірегіндегілердің қабылдауы мен бағасына
тығыз байланысты, кеңірек айтар болсақ, барша адамдардың өзара түсінуіне
байланысты. Күнделікті тұрмыстық қатынастар, тілдесу негізінде адамның
психологиялық бейнесін түзу үшін келесі тәсілдер қолданылады: бітіс тану,
алғашқы әсерлену, жаңалықты әсерлену, ықтималды болжай әсерлену.
Алғашқы әсер тәсілі бөгде адамды бірінші көргеннен қалыптасатын
образды бекіту үшін қолданылады. Бұл облыстың болуы адамға байланысты
алғашқы әсердің кейінгі әсерлерге қарағанда күштірек сезілуінен.
Ал енді, жеткізіліп жатқан ақпараттағы адам қасиеттерінің тізімі
молдау болып, мәлімет бөліктерін хабарлау барысында біршама уақыт үзілісі
болса, алғашқы ақпарат соңына қарай ұмтылады. Бұл жағдайда алғашқы
әсерленуге қарсы құбылыс – жаңалықты әсерлену тәсілі іске кіріседі, яғни
талдауға түскен адамның образы ол жөніндегі ең соңғы мәліметке орай
құрылады.
Ықтималды болжай әсерлену деп келесі құбылысты түсінеміз: адам миы
болашақ оқиғаларды алдын ала болжастыру қабілетіне ие. Осыдан тұлға
басталған іс-әрекеттің бағдарын, қарқындылығы мен ақыры нәтижесін күні
бұрын жоспарлайды. Әлі қолда жоқ бүтін затты оның бөліктері бойынша ойда
белгілі бір формаға келтіріп, жан-жақы сипаттамасын бере алады.
Оқиғалар мен құбылыстарды дәл болжастыру қажеттілігі адамдардың өзара
түсінуі мен бірін-бірі қабылдауында өте қажет. Мысалы, адамға тән белгілі
бітістері бойынша оның әлі белгісіз, бірақ онда болуы тиіс қасиеттерін де
анықтауымыз мүмкін: батыр адам әрқашан адал да аңғар болатынына ешбір
күмәнданбаймыз, сондай-ақ, қорқақ - әрдайым өтірікші, мәдениетті - ой-өрісі
кең, қайырымды – үйіршең, сенгіш, өшпенді адам – тұйық, күмәншіл келеді.
Егер өмір жағдайлары адамның әлі белгісіз қасиеттері жөніндегі біздің
болжамымызды растайтын болса, онда болжастыруға деген біздің сенімімізді
бекіте түседі не керісінше де болуы мүмкін. адамның болжастыру қабілетіне
өмірлік тәжірибе өзі түзетулер енгізіп, нақтылап барады.
Асыра сілтеу әсері адам жөніндегі алғашқы бағаның кейінгілеріне күшті
ықпал етуінен пайда болады. мұндай әсерден бірінші берілген мінездеме қатып
қалған, өзгермес таррапынан танылып қалса, кейін де біз осы бағамыздан
танбай, басқа бір сын көзқарастарды ол адамға жолатпауға тырысамыз.
Керісінше де болуы мүмкін: алғашқы тілдесуден ұнамаған адам соң қай күйге
түсіп жолықса да, баяғы жек көрушілігімізден арылуымыз қиын, санамызда
образ басқаларын ығыстырып, өз орнын бермеуге тырысады.
Таным мен түсінусідегі қателіктер себебі.
Бірін бірі түсінуде адамдар көбіне шектен тыс өзімшіл, субъективті,
асығыс қорытынды жасауға бейімшіл келеді.
Адамның өзімшілдігі оның төңірегіндегілерге баға берудегі з қабілетін
асыра дәріптеуінен келіп шығады. Өзінің кейбір істерге байланысты ой-өрісі
мен ептіліктерінің мүлтіксіз жұмыс атқаруға жарайтынын пайдаланып, адам
сипаттауда да сол қабілетім, жеткілікті дегендей жаңсақ ойдың арбауында
қалып қояды да, нәтижеде назарға алған адамы жөнінде қате пікірге тап
келеді. Ал онысын өзі сезбейді де, мойындамайды. Мұның түпкі себебі –
заттар мен жан дүниені адамдарға болған қатынастардың өзіндік
ерекшеліктерін білмеуден.
Асығыс қорытынды жасауға байланысты қателік мәні: бақыланушы адам
жөніндегі пікір мүмкін болған мәліметтердің бәрі жинақталмай, үстірт
беріледі. Мұндай қателік болмау үшін төңірегіндегілерді түсінуге ниет еткен
әрбір адам өзін ұстамдылықпен, болжамы нақты деректермен айқындалмағанша,
ббақылауға алынған тұлға жөнінде ой топшылаудан аулақ болғаны жөн.
Қателіктердің және бір тобы жалған қарапайымдылықтан келіп шығады.
Мұндай қателік өзін-өзі шын мәнінде кім екенін білмейтін, қоғамдық беделі
жоқ, аңғырт адамдарға болады. Бұл типтегі жандар төңірегіндегілердің ішкі
жан дүниесі мен әрекет-қылығының мәнін түсінуге қабілеті жетпегенінен, өзін
дүниеден хабарсыз, не болса, соған сенгіш кейіпте танытып, кім болса, соның
арбауына түсіп кете береді.
Білім берудегі қарым-қатынастың қызметі
Білім беру үдерісіндегі қарым-қатынастың әлеуметтік құрылымына
талдаудың әлеуметтік аспектісін, мәнді белгілерін қарастырған жөн. Себебі,
біріншіден, қарым-қатынастың құрылымын қарастырғанда оның жалпы әлеуметтік
қасиеттеріне және оны дамыту бағыттарына көңіл бөлінді.
Екіншіден, қарым-қатынастың құрылымын анықтау арқылы пән туралы
қажетті және жеткілікті түсінік алуға болады.
Үшіншіден, қарым-қатынас қозғалмалы динамикалық құбылыс болғандықтан
оның даму механизмін бөліп көтсету қажет.
Төртіншіден, қарым-қатынас құрылымының күрделілігі мыналарға: а)
өзара байланыс және өзара тәуелділіктің әлеуметтік, психологиялық,
биологиялық-физиологиялық қасеттеріне; ә) әр қасиеттің өзіндік
маңыздылығына байланысты.
Екінші деңгей – психологиялық-педагогикалық. Бұл деңгей адамның
мотивінен, қажеттілігінен, ақыл-ой қабілеттерінен, қиялынан, мінез-
құлқынан, өзі туралы субъективті пікірінен тұрады.
Үшінші деңгей – тұлғаның биологиялық-физиологиялық қасиеттері –
қажеттілік, темперамент, морфофизиологиялық ұйымдастыруы. Кейіннен бұл
аталғандар адам психикасының интеллектуалдық (зияткерлік) және рухани
күйінеайналып, дамиды.
Төртінші деңгей – детерминацияланған генетикалық, биологиялық
тұқымқуалаушылық компонеттерден тұрады.
Қарым-қатынас құрылымының элементтерінің негізгі қасиеттерінің
барлығы да тең мәнді, қатынасқа тәуелді өмір әрекетінің формасы ретінде
көрініп, әр түрлі тиісті қызметтерді атқарады.
Ғылыми әдебиеттерде қарым-қатынастың қызметтері қарым-қатынастың
мааңызды сипаты ретінде қарастырылады.
Б.Ф.Ломов қарым-қатынастың келесі қызметтерін бөліп көрсетті:
1)ақпараттық-коммуникативтік (ақпаратты қабылдау және беру);
2)реттеуші-коммуникативті (адамдардың бір-біріне қарым-қатынас
барысындағы мінез-құлықтарын, тәртібін реттеуі);
3)аффектті-коммуникативті (адамның эмоционалдық сферасына байланысты);
4)адамның даралық мүмкіндігіне сай тәжірибені меңгеруі, кедергілерді
жеңе білуі.
Қоғамдық құбылыс ретінде қарым-қатынастың күрделілігі мен
көпмәнділігі адамның өмір әрекетіне, оның қызметіне тікелей байланысты.
Мысалы, А.А.Бодалев қарым-қатынастың мынадай қызметтерін бөліп көрсетеді –
адамдардың бірін-бірі тануы, бірлесіп әрекет етуінің ұйымдастырылуы.
В.М.Соковинаның пікірінше, қарым-қатынастың негізгі қызметі бір субъектінің
көзқарасын, ойларын, тұжырымын өзгертуі,басқа субъектінің қызығушылығы үшін
мінез-құлқын, тәртібін өзгертуі.
А.И.Донцов, Ю.Н.Обозов және басқа да зерттеуші ғалымдар қарым-қатынас
күрделі қызмет атқаратын үдеріс дей келе негізгі төрт қызметін бөліп
көрсеткен:
1)инструменталды (әр түрлі әрекеттерге қызмет ету);
2)психологиялық (тұлғаның әрекетінің психологиялық формасы мен
психологиялық үдерісінің дамуы);
3)әлеуметтік-психологиялық (адамдар арасындағы қатынасты тұрақтандыру,
топтың тұтастығын сақтау);
4)әлеуметтік қызмет (тәжірибені үйрету, қоғамдық қатынастарды
қалыптастыру).
А.В.Телюк қарым-қатынастың негізгі қызметі қоғамдық қажеттіліктен
туындайды деп көрсетті. Осыған сәйкес қарым-қатынастың негізгі қызметтерін
бөліп көрсетті: коммуникативті – ақпараттық, ұйымдастырушылық, мөлшерлік,
компенсациялық, гедонистикалық. Автордың ойынша білім берудегі қарым-
қатынастың негізгі қызметіне адам әрекетіне тән негізгі қызметтер
(коммуникативтік, ақпараттық, когнитивтік, эмотивті, креативті) сай, білім
беру үрдісіндегі өзара әрекеттің әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық,
психологиялық қызметтің бірлігі сай келеді. Сондықтан да білім берудегі
қарым-қатынас құрылымының әлеуметтік құрылымға сәйкестігін келесідей етіп
көрсетуге болады.
Жоғарыда берілген теориялық материалдарға талдау жасай отырып қарым-
қатынас – ақпараттық-коммуникативтік және психологиялық әрекеттің бірі,
білім беру үрдісіндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz