Оқыту процесінде әдісті пайдалану
Жоспар:
Кіріспе:
1. ОҚЫТУДЫҢ ЖАЛПЫ ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Оқыту әдістерінің мәні мен мазмұны
1.2 Оқытудағы көрнекілік әдістер
1.3 Оқыту процесінің қозғаушы күштері
2. Оқыту әдістерін жетілдіру – бүгінгі күннің басты талабы
2.1 Оқу танымдық әрекеттегі белсенділік әдістерін қолданылу жолдары
2.2 Мектептегі білім беру жүйесінде оқыту үрдісін технологияландыру
2.3 Оқытудың түрлері, әдістері және жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе
И.Т.Огородниковтың пікірі бойынша: Әдістерді классификациялауда түрлі
әдістерді қолдану барысында білім көзінің берілуі мен оның қабылдануындағы
мұғалім мен оқушының іс-әрекетінің бірлескен жүйедегі қарым-қатынастық
жағдайын көре алатындай болса деген. Оларға: сөздік оқыту әдісі (мұғалімнің
білім беру мен ауызша мазмұндауы, әңгіме), кітаппен жұмыс әдісі (оқыту
процесіндегі кітаптің орны мен ролі, жаңа білімді игеруде, білімді
бекітуде, қайталап қорытындылауда, сонымен қатар кітаптағы негізгі тараулар
мен бөліктерін қайталауда, негізгі тараулардан конспекті жасауда, өтілген
негізгі материалдардың сұрақтарына жауап даярлау, ерекшеліктерін салыстыру,
таблица, схема, рефераттармен баяндама өздігінен даярлау); эксперименталды
сабақ және бақылау әдісі (оқушылардың табиғи құбылысты бақылауы,
лабораторияда, мектеп учаскілерінде, экскурсияларда, іс – тәжірибені
демонстрациялау, мұғалімнің білімді ауызша баяндауы, лабараториялық сабақ,
іс-тәжирбиелік жұмыс); жаттығу әдісі; графикалық және жазба жұмыстарын
жүргізу әдісі, бағдарламалап оқыту (бағдарламалап оқыту негізгі, талпынысы
оқытушылардың өзіндік талпыныста білімді игеруі және білім, білік, дағдыны
оқушылардың игеруі, бағдарламалап оқытудың мәні мен ролін көрсету, білім
мазмұнын бағдарламалау, оқушылардың өзіндік жұмысын бағдарламалау, ғылымның
негізгі көзін ақпараттау, бағдарламалап оқытудың кері байланысы,
бағдарламалап оқытудың басқа формалалар мен әдістік оқыту байланысы);
оқушылардың білімін бағалау және тексеру әдісі (мақсат пен білімді бағалау
және тексеру түрлері, білімді бағалау және тексеру принципі, білімді
бағалау және тексеру әдістемесі, бағдарламалап оқытудағы білімді бағалау
және тексеру; емтихан, оқушылардың білімін бағалау жүйесі). Мақсатты
бағытта танымдылық іс-әрекетіне байланысты, негізгі білім көзінің
байланысы, оқушылардың танымдылық деңгей белсенділігі, бірлескен оқыту
формасы, нақты және жалпылама білім беру жолдары әр түрлі оқыту әдістерінің
классификациясында қолданады. Олар М.А.Данилов, М.Н.Скаткин, И.Я.Лернер,
М.И.Махмутов, Н.А. Сорокин, Н.Ф.Талызына, В.Ф.Паламарчук т.б. ғалымдардың
еңбегінде берілген. Бұнда Совет үкіметтінің құрылу кезеңдерінде және жалпы
білім беретін мектептерде даму процесімен айналысқан және дидактикалық
жүйені жетілдіру мен айналысқандықтары туралы мәліметтер берілген. Дегенмен
қандайда болмасын оқыту әдісінің классификациясы өзінің жетістіктері мен
қоса кемшілік жақтарынан да көрініс береді.
Сонымен қатар, оқыту әдістері мектептегі танымдылық оқу іс-әрекеті
практикасында түрлі когнитивтік функция атқарады, сондай-ақ білім
материалын игеруде, оны бекітуде, білім, білік және дағдысын жетілдіруде,
жеке тұлғаны дамытуға бағыттау, жаңа қоғамның қалыптасуы барысындағы және
болашақ әлеуметтік кәсиби іс-әрекет жағдайына оларды даярлау.
1. ОҚЫТУДЫҢ ЖАЛПЫ ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Оқыту әдістерінің мәні мен мазмұны
Оқыту әдісінің мәндік ерекшелігі оның ішкі мазмұнында, көп образдық
біліктіліктің негізінде көрініп, өзара байланысты және танымдық оқу іс-
әрекетін іске асыру жолында жағдайда қарама-қайшылықта көрініс беруі
мүмкін. Түрлі оқыту әдістерінің мазмұнын талдауда оқушыларға білім беру
анықтамасын нақтылап алу керек.
Практикада мектептің танымдық оқу іс-әрекетін "білім беру" оқыту
процесінің негізгі бөлігін құрап, оқушылардың жеке дара психологиялық
жағдайда пәндік-оқу ақпаратын сапада игеруін қарастырады, оны есте сақтау,
айту және шығармашылықта игеру, түрлі формада мұғалімнің танымдылық оқу іс-
әрекетін ұйымдастыру мен бақылау іске асырады.
Оқушылардың жеке дара психологиялық қабілеттіліктерінде барлық
пәндерді жоғары сапада игеру күрделі мазмұнды және танымдық оқу іс-әрекетті
формадағы жалпы және арнайы пәндерге сүйеніп сапалы игеру жағдайларын
байқау. Оқу-танымдық процестеріне зейініне, ойлауына, қиялдауына, есіне,
тіліне сонымен қатар оқу мотивінің ерекшелігіне, өзінің эмоционалды
жағдайына, оқушылар арасында және мектептегі әлеуметтік-білім беру
процесінің мазмұны мен ұйымдастыру формасына көзқарасына байланысты. Оқу
материалдарын сапалы игерту мұғалімнің жеке басы мен оқушымен қарым-
қатынасына, сонымен қатар эрудициясына, кәсіпке қызығушылығына,
педогогикалық тактикасына, оқушылар мен жеке дара қарым-қатынасына, өзін
қоршаған құбылыс және пәннің мазмұнын оқу танымдық іс-әрекетке қызығушылық
пен жас ерекшеліктерінің игеру деңгейіне байланысты.
Оқушыларды қажеттілікте – оқу күшін жұмылдырып танымдық материалдарды
түрлі мазмұнда сапалы игеруі және теориялық-танымдылық пен практикалық
оқудың маңыздылығына, тереңдігіне, тұрақтылығына байланысты қиындықтарды
жеңу мақсатындағы оқыту әдістемесінің мазмұны спецификалық интеллектуалды
құрал болып табылады.
1.2 Оқытудағы көрнекілік әдістер
Көрнекі әдістерді пайдалану барысында акпараттық материалды игеру оқу
процесінде көрнекі құралдар сүлбе (схема), кесте, сурет, модельдер,
приборлар, техникалык құралдарды тікелей қолдануға тәуелді. Бұлардың бәрі
оқушының сезім тетіктеріне ықпал жасауға негізделіп, сөздік және
практикалык әдістермен бірге пайдаланылады.
Көрнекілік оқушыларға заттардың өзін немесе олардың бейнесін тікелей
көріп байқауға мүмкіндік береді.
Оқытуда нақты білім алу көрнекілікке, сезінуге, бақылау әрекетіне
негізделеді.
Көрнекілікті қолдану бала психологиясының ерекшеліктеріне, әсіресе
образдық ойлауға байланысты болады.
Көрнекілік әдістер оқу материалын оқушылардың көзімен көріп, нақтылы
түсінулеріне мүмкіндік береді
Бұған демонстрация, иллюстрация және бақылау тәсілдері жатады.
Демонстрация (көрсету) оқушыларды құбылыстар, процестер және заттардың
нысанасымен табиғи жағдайда таныстыру барысында қолданылады. Әдістің бұл
түрі оқылып отырған құбылыстың қозғалысын анықтау, заттың ішкі құрылысы
және сыртқы көрінісімен немесе бірыңғай заттардың орналасу жағдайымен
таныстыруды көздейді.
Табиғи нысананы көрсету негізінен сыртқы көрінісінен басталады
(көлемі, түсі, формасы, өзара байланысы т. б). Келесі кезекте оның ішкі
құрылысы немесе жекелеген құрамы бөлініп көрсетіледі. Заттың үлгісі және
көркем туындылар оқушылар тарапынан біртұтастық жағдайында қабылданады.
Демонстрациялау көбінесе оқушылардың практикалық оқу әрекетімен ұштаса
жүргізіледі. Приборлар мен нысандарды демонстрациялау нәтижесінің табысты
болуы бірнеше жағдайға байланысты болады:
- көрсетіліп отырған нысана барлық оқушыларға жақсы көрінуі тиіс;
- оқу материалын түсіндіру кезінде көрсету жұмыстары жүргізіліп,
соңынан нысана алынып тасталуы керек. Оны оқушыларға алдын ала көрсетуге
болмайды;
- көрнекі құралдарды бақылау барысында әрбір оқушы мұғалімнің нұсқауы
бойынша жұмыс істеуі тиіс;
- көрсету кезінде мұғалімнің ауызша баяндауы оқушылардың бақылауын
дамытуға және көркем сөйлеуін орнықтыруға ықпал етуі тиіс;
- оқушыларды бақылау жұмыстары нәтижесіне қорытынды жасай білуге
дағдыландыру т. б.
Оқытуды бұлай ұйымдастыру оқушылардың оқу материалын жеңіл әрі терең
ұғынуына мүмкіндік туғызады, олардың ойлау әрекетін жандандырып, қосымша
ақпараттар береді.
Оқушылардың құбылыстарды, процестерді және нысандарды өздері
белсенділік танытып оқып үйренсе, шын мәнісінде бұл әдіс нәтижелі болмақ.
Олар тарапынан мұндай қарым-қатынас оқытуда проблемалық және ізденушілік
жағдайға итермелейді.
Сабақ барысында оқытудың демонстрациялау әдістерінен қолдануда оқу
киносы, диапозитив, диафильм, магнитофон, радио, үнтаспа, киноскоп,
эпидиоскоп, теледидар, видеофильм секілді техника құралдары көптеп
пайданылады.
Заттар мен құбылыстарды, кейбір жағдайда қажеттігіне сай табиғи ортада
көрсетуге болады (Мысалы, табиғат, оның құбылыстары, жан-жануарлар,
өсімдіктер, ауылшаруашылығы техникалары, өндіріс құралдары т.б.).
Демонстрация оқушылардың сезіміне көрнекілікті құбылыстарды,
процесстерді, объектілерді олардың сапасына әсер етеді. Берілген әдіспен
игерілетін құбылыстың динамикасын ашып көрсетуде, заттарды сыртқы пішінімен
таныстырғанда кеңінен қолданылады және бір түрлі заттардың ішкі құрылысы
немесе орналасқан әсерін қарастырады.
Берілген әдіс оқушылардың заттарды, құбылыстар мен процестерді,
керекті өлшемдер жасап, өзара байланысын, танымдық белсенді іске асырып
заттардың құбылысы мен мәнін сапа анықтайды.
Нақты жағдайда заттарды, құбылыстарды түсіндіруде демонстрациялау
дидактикалық тұрғыдан құнды болып табылады. Егер де бұндай демонстрация
өткізуге мүмкіндік болмаса, онда натуралды заттарды көлемді моделдеу танып
білуде негізгі роль атқарады. Олар заттардың құрылысын көру арқылы қол
құрылысы, двигательдің ішкі күйі, геометриялық фигуралардың өлшемдері,
жергілікті жердің рельефі т.б. игеруге көмектеседі. Көптеген жаңа модельдер
заттардың технологиялық және техникалық ерекшелігін анықтап түсінуді
қамтамасыз етеді.
Демонстрация әдіс сапасын көтеру үшін, объектіні дұрыс таңдап алып,
демонстрацияланатын заттың, құбылыстың мәнді жақтарына оқушылардың көңілін
аударуға, сонымен қатар түрлі әдістерді педагогтың біліктілігіне қарай
пайдалана білуінде.
Иллюстрация – демонстрация әдісімен тығыз байланыста болады. Бұл
әдісті иллюстративті құралдарды (плакаттар, картиналар, суреттер,
чертеждер, портреттер, картограммалар, модельдер) көрсетуде қолданады.
Иллюстрация әдісінің нәтижелі болуы, негізінен оның қолдану тәсілдерін
мұғалімнің қаншалықты меңгергеніне байланысты болып келеді. Соның негізінде
оқушылар мен мұғалімге оқу материалын табысты меңгеруге айтарлықтай көмек
бере отыра, ғылыми ұғымдарды жеңіл меңгеруіге септігін тигізеді.
Мектеп тәжірибесі көрсеткендей сабақта иллюстрациялы материалдарын
көптеп қолдану, оқушылардың назарын нақтылы оқу материалынан ауытқуына әкеп
соғады. Сондықтан, көрнекі құралдарды пайдаланудың дидактикалық қолданысын
және таным процесінде олардың рөлін алдын-ала жақсылап ойластырып алу
қажет. Бұған қосымша мұғалімдер көрнекі құралдардың тиімді көлемін де
анықтауы қажет.
Иллюстрация. Демонстрация әдісі иллюстрация әдісімен тығыз байланысты;
заттарды көрсетіп және қабылдау, плакаттардың көмегімен символдар түрінде,
олардың процестегі және құбылыстарын, карта, портреттер, фотографиялар,
суретттер, схемалар, репродукциялар, жалпы модельдер және т.б. екеуі де
кеңінен қолданады. Көрнекілік іс-тәжірибеде кеңейіп, небір жаңа құралдарды
өмірге келтіріп жатыр. Түрлі бояулы пластикалық қапталған тарихтан
карталар, альбомдар, атластар т. б.
Жалпы модельдер арқылы құбылыстар мен процестердің динамикалық және
статистикалық ақ түсті және түрлі түсті мәнін ашып көрсетеді. Олар
анықтамаларды түсіндіру процесін жеңілдетеді.
Географиялық карта, диаграмма, графиктер, таблициялар білімді тез
сапалы игеруге көмектеседі.
Иллюстрация әдісін қолдана отырып, оның көрсетілу әдісіне де көп мән
беру керек. Көрнекті құралдың дидактикалық ерекшелігін, оның танымдық
процестегі ролі мен орнын ойластырып алу керек. Мұғалімнің алдына қойылған
мәселесі иллюстрациялық материалдық оптималды көлемін анықтап алу.
Иллюстрация алдын-ала дайындалады. Берілетін (фотография, диаграммалар,
таблицалар) мақсатты қолданады.
Қазіргі мектептерде иллюстрацияны пайдалану үшін экранды техникалық
құралдар кеңінен қолданылады.
Бұл әдістердің ішінде ең басты рөл атқаратыны — бақылау әдісі. Ол
барлық оқу пәндерін оқытуда кеңінен қолданылады.
Бақылау әдісі сабақта нақты заттар мен көрнекі және техника құралдарын
көрсету кезінде, экскурсияда, лабораториялық жұмыстарда, еңбек
операцияларын орындау барысында ерекше орын алады. Бақылау мұғалімнің
басшылығымен сабақ үстінде және сабақтан тыс уақытта мұғалімнің
тапсырмасына байланысты немесе оқушылардың өздерінің қалауы бойынша кеңінен
іске асырылады. Дұрыс қолданған бақылау әдісі оқушылардың байқағыштық,
логикалық ойлау қабілеттерін дамытады.
Бақылау әдістерін қолданудың тиімділігі мынандай тәсілдерді қолдана
білуге байланысты:
- байқаудың мақсатын анықтау;
- қабылдайтын нәрселердің мөлшерін белгілеу, салыстыру арқылы олардың
көптеген белгілерінің ішінен ең негізгі, бастыларын ажырату;
-оларды топтастырып, қорытындылар мен тұжырымдар жасау.
Байқайтын нәрселердің, бейнелердің ерекшеліктеріне байланысты бақылау
әдісінің негізгі түрлері:
- демонстрациялық бақылау;
- экскурсиялық бақылау;
- лабораториялық бақылау;
- техникалық бақылау;
- оқушылардың өздігінен дербес бақылауы.
Оқушылардың ойлау қабілетін дамытудың күшті құралы – бақылау.
К.Д.Ушинский "Бақылау-логикалық ойлаудың негізі",- деп жай айтпаған. Ұлы
педагог логикалық ойлауға үйрену үшін, ең алдымен, балаларды жан-жақты
бақылауға үйрету керектігін де ескертеді.
Бақылау өткізудің негізгі әдістемелік талаптары:
1. Мұғалім оқушыларды белгілі нәрсені жан-жақты бақылауға, оның
неғұрлым көп және әртүрлі қасиеттерін, ерекшеліктерін, мүмкіндігінше, көру,
есту, дәм, иіс т.б. сезім мүшелерін қатыстыру арқылы зерттеуге бағыт
беруінің маңызы зор. Бақылау тек көру т. б. сезім мүшелерінің жұмысымен
ғана емес, ол адамның ойлау әрекетімен тығыз байланысты болуы керек.
2. Мұғалім бақылауда оқушыға анализ бен синтез арқылы заттардың
негізгі қасиеттерін ажыратып, топтастыру, қорытындылау сияқты ойлау
процестерін қолдануға басшылық етуі қажет.
3. Мұғалім оқушылардың бақылауын ұйымдастыру үшін, ең алдымен,
бақылаудың мақсатын, байқайтын нәрселердің мөлшерін немесе көлемін анықтап,
жоспарын жасап беруі керек.
Тәжірибелік әдістер. Оқушылардың сабақта алған теориялық білімдерін,
біліктілік пен дағдыларын тереңдету және жетілдіре түсу мақсатында олардың
практикалық жұмыстарының маңызы ерекше.
Оқытудың негізгі дәстүрлі әдістерімен қатар мұғалім оқушылармен
бірігіп сабақта, оқу-тәжірибе участогінде оқу приборлары және техника
құралдары көмегіне сүйеніп оқу тәжірибелерін жүргізеді.
Практикалық әдіс бес этапқа бөлінеді. Бұнда оқушылардың танымдық іс-
әрекеті тәжірибе сабақтарында тексеріледі.
а)мұғалімнің түсіндіруі жұмысты теориялы кезеңдермен үйрету;
ә)көрсету (инструктаж);
б)жұмысты жасап көру (екі-үш оқушының жұмыс жасауы. Егер қате
жіберілсе, қалған оқушылар бақылау жасап, мұғаліммен бірге қатесін түзеуі;
в)жұмысты әркімнің өзі орындауы;
в)бақылау оқушылардың жұмысы тексеріліп, бағаланады. Орындалу сапасы
ескертіледі, уақытты, материалдарды үнемдеуі, жұмысты дұрыс және жылдам
жасауы (Е.Я. Голант);
Практикалық әдіс оқушылардың тапсырманы жауапкершілікпен орындауын,
экономикалық ойлау шаруаға бейімделу. Оқушылардың еңбекке процесін жан-
жақты дағдылары қалыптастырылады. Орындалатын жұмыстың мақсатын,
міндеттерін талдау және оның шешімің табу, жұмыстың жоспары және кестесін
құру, материалдар мен инструменттерді дайындау, жұмыстың сапасын бақылау,
қорытындыны талдау.
Оқытудың зертханалық тәсілі негізінен биология, химия, физика
пәндерінде жиі қолданылады. Аталған пәндердің мазмұны зертханалық
жұмыстарды қажет етеді.
Зертханалық жұмыстар жаппай түрде немесе оқушының жеке-дара орындауы
арқылы жүреді. Жаппай түрде жүргізгенде сыныптағы оқушылардың бәрі бірыңғай
тәжірибе жасайды, ал жеке оқушылар орындағанда әрқайсысының жасайтын
тәжірибесі әр түрлі болады да, кейін ол жинақталады.
Оқушылардың зертханалық жұмыстары мектеп жанындағы оқу-тәжірибе
учаскесінде жүргізілетін тәжірибелермен де тығыз байланысты. Олар дайындау,
өткізу, қорыту кезеңі болып бөлінеді.
Дайындау кезеңінде оның мақсаты белгіленеді, жоспары жасалады және
оқушыларды қажетті аспаптармен, реактивтермен, басқа да оқу құралдарымен,
жұмыс істеу принциптерімен таныстырады.
Өткізу барысында мұғалім әр оқушының қойған тәжірибесін мұқият
бақылайды қажет болған жағдайда оларға көмектеседі.
Қорыту кезеңін бірнеше тәсілмен өткізуге болады;
Біріншіден, әр оқушы өзінің орындаған жұмысын хабарлайды, екіншіден,
ұжымдық түрде орындалған жұмыстың нәтижесі туралы әңгіме өткізіледі,
үшіншіден, зертханалық жұмыстардың нақтылы қорытындыларын мұғалімнің өзі
жинақтап, оқушылар орындаған жұмыстардың нәтижесін қорытып баяндайды
Лабораториялық әдіс жұмыс жасауда білік және дағдыны игерту,
практикалық білігін қалыптастыруға жағдай жасайды. Өлшеу және есептеу,
нәтижесін салыстырып және шығару, зерттеу жұмыстарының жаңа жолдарын іздеу
және белгілі жолдармен тексеру.
Проблемалы лабораториялық (зерттеу) әдіс. Зерттеу гипотезасы
ұсынылады, оны дәлелдеу жолдары қарастырылады. Оқушылар қажетті приборлар
мен материалдарды өздері тандап алады. Лабораториялық әдіс арнайы
құралдарды талап етеді, сонымен қатар мұғалім мен оқушының дайындықта
болғанын қажет етеді. Оны қолдануда уақыт пен педагогикалық күш-қуатты көп
қажет етпейді.
Лабораториялық жұмыстар әдіс ретінде оқушылардың өз бетінше арнайы
приборлар мен құралдарды пайдалана отырып, тәжірибе не эксперимент
жүргізуіне негізделген. Жұмыс дара не топта жүргізіледі. Бұл әдісті қолдану
барысында оқушылар жоғары белсенділік және дербестікпен қатысып, зерттеу
істеріне етене араласуға мүмкіндік алады.
Графикалық жұмыстар барлық пәннен орындалады. Бұған кестелер жасау,
диаграммалар құру, сызбалар сызу секілді оқушылар әрекеттері жатады.
Графикалық жұмыстар география мен тарих, сурет сабақтарында кеңінен
пайдаланылады.
Бейне әдіс білімді игертіп қана қоймайы, оны бақылауда, бекітуде,
қайталауда, қортындылауда, жүйелеуде және барлық дидактикалық қызметті
кеңінен атқарады.
Берілген әдіс ақпаратты көрнектілікте қабылдауға негізделген,
индуктивті түрде, жеке дедуктивтік жолдармен білімді игеру, оқушылардың
түрлі деңгейдегі танымдылық және өздік жұмыс жүргізу белсенділігі, таным
процесін басқарудың түрлі тәсілін қолдануды қарастырады.
Бұнда әдіспен гөрі комплексті дидактикалық технологиясы берілген
бейне. Оқыту процесінде әдісті пайдалану; оқушыларға толық оқытылатын
құбылыстардың көрнекілікке ролін көрсету, сұраныстарын қанағаттандыру,
оқушылардың қызығушылығы мен қажетін, мұғалімдердің еңбегін жеңілдету,
босаған уақыт білімді бақылайтын және коррекциялайтын, дәптер тексеруді
т.б. қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, кері байланыс жұмысын; толық және
жүйеде бақылауды ұйымдастыру, үлгерімді объективті есепке алу.
Бейне әдіс дидактикалық және тәрбие міндеттерін шешеді. Бұл әдіс:
-жаңа білім беруде, күрделі бағытталатын өте баяу процестерді
(өсімдікті өсіру, сұйық заттың диффузиясы, заттың кристалдануы, тау
жыныстарының қыртысын), яғни құбылыстардың мәліметін ашып көрсете алмаудағы
жылдам процестерді бақылау,
-күрделі машинамен механизмдердің ықпалын динамикалық принципте
түсіндіру;
-түрлі іс-әрекет түрлерін алгоритмде орындалуын оқыту;
-шет тіл сабақтарында спецификалық орта құру;
-тарих, этика, қоғамтану, әдебиет өмір мен білімді байланысатынын
бекіту, сабақтарда бейне құжатты қолдану;
-тестті өткізуді ұйымдастыру;
-алдын-ала жұмыстар, жаттығулар, модельдеу, қажетті өлшемді жасау;
-жаттықтыру және зерттеу жұмыстарын өткізуге жағдай туғызу;
-сыныптағы әр оқушының үлгерімін, білім берудің дифференциялық жағын
ұйымдастыруды компьютерлік есепке алу;
-оқыту процесін рационалазациялау, педогогикалық басқару сапасын
көтеру жолдарында ғылыми ақпаратты игеру және оны оптималды жеткізу көлемін
қамтамасыз ету.
Берілген әдістің сапасын видео пособиялар мен техникалық құралдарды
қолдану мен тікелей байланысты. Видео оқыту әдісін ұйымдастыруға қатаң
талаптар қояды, олар нақтылығымен, қарастырылып таңдалуымен, мақсаттығымен
ерекшеленеді. Мұғалім оқытылатын мәселе төңірегінде оқушыларды кірістіре
алудағы дамыған білігімен, олардың іс-әрекетін бағыттай отырып, жалпы
қорытындылар жасап, өзіндік жұмыс процесінде жеке дара көмек көрсету.
Лабораториялық — практикалық жаттығулар еңбек құралдарын игеру
дағдыларына, лабораториялық (приборлар, өлшеу аппаратурасы), конструкторлық-
техникалық білігін дамытуға бағытталған. Өндірістік-еңбек жаттығулары, ол
оқыту немесе өндірістік ерекшеліктегі жүйеде арнайы дайындалған еңбек іс-
әрекеті. Олар жәй және күрделі болып бөлінеді. Жәй жаттығулар олар жеке
еңбек тәсілдерін орындау, ал күрделі жаттығуда өндірістік істерін немесе
олардың бөліктері (станокты қосу, деталдарды) жасауда қолданылады.
1.3 Оқыту процесінің қозғаушы күштері
Оқыту процесінде кездесетін қарама-қайшылықтарды шешу – оқыту
процесінің қозғаушы күші болып табылады. Оқу процесінің негізгі
қозғаушы күші оқушылардың алдына қойып отыратын мұғалімнің міндеттері мен
оларды орындауға қажетті оқушылардың білімдері, іскерлігі және ақыл-ойлары
арасындағы қарама-қайшылық. Басқа қарама-қайшылықтар, оқу материалын
баяндау жүйесі мен оқушылардың меңгеруі арасында, мұғалімнің түсінігі мен
оқушы түсінігі, теориялық білімдер және оларды тәжірибеде қолдану, оқу
процесіндегі қиындықтың деңгейлері, сипатын дұрыс анықтау және оларды
оқушылардың түсінуі, мұғалімнің материалды жатық баяндауы және әрбір
оқушының оны түсінуі араларында болады.
Мысалы, ынтымақтастық педагогикасы дәстүрлі педагогиканың
кемшіліктерімен күресіп, ондағы көптеген қарама-қайшылықтарды шешуге ат
салысты. Олар оқушылардың қызығушылығы және сабақ тақырыбы арасындағы
қайшылық.
Оқушылардың пікірінше мұғалімдерімен жанжалдасуының себептері:
1. Мұғалімнің оқушының намысына тиіп, дөрекілік, ұстамсыздық көрсетуі.
2. Бағаны дұрыс қоймау.
3. Мұғалімнің сабақты қызықсыз өткізуі.
4. Үй тапсырмасын орындамау.
5. Сабаққа қатыспау.
4. Білім, іскерлік, дағды.
Білім - адамзаттың жинақтаған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды,
табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі. Білімді жеке адамның игілігіне
айналыру үшін оны ойлау операциясы, талдау, синтездеу, салыстыру, жіктеу
және жинақтау арқылы терең ұғыну қажет. Оқушы ойлау операциясына сүйеніп өз
білімін шындығына айналдырады. Бұл дамытып оқытудың негізгі ережесі, яғни
оқушылардың таным іс-әрекетін дамыту, оларды өз бетімен ізденуге, зерттей
білуге және жаңа білімді еркін игеруге үйрету.
Оқушылардың білімі - оқыту процесінің, ең бірінші кезекте оқу
материалдарын меңгерудің нәтижесі. Сондықтан оқушылардың білімді меңгерген,
меңгермегенін оқыту жобаларымен-бағдарлама, оқулықтарымен салыстырып
анықтайды.
Білім – қандай да бір іс-әрекетті жасау негізі. Іс-әрекет жеке тұлғаны
қалыптастырады.
Білім – қоғамдық-өндірістік тәжірибеде қолданылады, меңгерілген білім
көмегімен адам жаңа білімдер жасауға қатысады, еңбекке дағдыланады,
қоғамдық-материалдың байлықтың артуына, рухани мәдениеттің дамуына өз
үлесін қосады. Осылайша жеке тұлға сапалы білім керектігін, оның пайдасын
көреді. Білім жеке тұлғалық бөлікке енеді. Бұл жағдайда оқыту балаға тек
білім беретін процесс емес, ол баланың жеке тұлғалық бағыттарын, жақсы мен
жаманға көзқарастарын қалыптастырады.
Әл Фараби "Бақытты болу, кәмелетке келу, қоғамдық тіршілікті жақсарту
– барлығы да білімділікке байланысты. Біліммен өнерді меңгергеннен кейін
адамда іскерлік пен өз бетінше әрекеттену, одан соң парасаттылық пайда
болады"- деген.
Білім толық, жинақы, жүйелі, берік, пәрменді болу керек.
Аталған белгілер ақыл-ой сапаларын қалыптастырады. Олар: белсенділік,
өздік, өнімділік, сыншылдық, ұғымталдық, тұрақтылық, тереңдік.
Білім өздік жұмыс және сабақтан тыс шығармашылық іс-әрекетте
қолданылады, сөйтіп, ой жұмысы тұрақты, терең жүреді.
Ой тұрақтылығы дегеніміз – ойдың маңызды, оқу материалдарына тоқталуы,
оларды ойда сақтау керек жерде қолдана білу. Ойдың тұрақтылығы ақыл-ой
жұмысының жоғары деңгейіне, ұзақ уақыт ақыл-ой жұмысымен айналысуға
байланысты.
Ойдың тереңдігі оқылған объектіні терең білуден, оны өз бетімен
зерттеп, ішкі байланыстарын, басқа объектілермен байланыстарын аша білуден
көрінеді. Материалға шығармашылық тұрғыдан қарау, алынған білімдерді
теориялық және тәжірибелік жұмыста қолдану, білімнің ішкі мотивтерге және
сенімге айналуы ойдың тереңдігін көрсетеді.
Сонымен біз білімнің аса маңызды қасиеттеріне тоқталдық. Ол қасиеттер
білімді меңгеру процесі арқылы пайда болады. Меңгеру – ақиқатты білу арқылы
болмысты тану процесі.
Меңгеру нәтижесінің сапасы оқушылардың білім, іскерлік, дағдыларын
бағалау арқылы анықталады. Білім сапасы – білімді меңгеру нәтижесі.
Іскерлік – бұл кез келген іс-әрекет емес, ол табысты, тиімді
орындалатын іс-әрекет. Іскерлік дегеніміз – іс-әрекетті жақсы істеуге
керекті жұмыс тәсілдерін белгілі бір жағдайларға байланысты таңдау және
қолдану, адамның жұмысты жаңа жағдайда өнімді, сапалы, уақытында істей білу
қабілеті.
Іс-әрекет іскерлікке айналу үшін педагогикалық жағдайлар жасалады.
Іскерліктің құрамы күрделі. Оған "елес, ұғым, білім, дағды, зейінді
шоғырландыру, бөлу, ауыстыру, қабылдау, ойлау, іс-әрекет процесін реттеу
және өзін-өзі бақылау дағдылары" енеді. Осы бөліктердің бірлігі арқылы
оқушы өз жұмысының нәтижесін түсініп, оған жету үшін іс-әрекеттің тиімді
тәсілдері арқылы жұмыс істеп жақсы нәтиже алады. Дидактиктер іс-әрекетке
байланысты теориялық және практикалық (өлшеу, есептеу, энергия көздерін,
реактивтерді қолдану, т.б.) іскерліктерді бөледі. Ал психологтар психикалық
процеске керек ес, қабылдау, ойлау іскерліктерін атайды.
Танымдық іскерлік (бақылау жүргізе білу, тәжірибе жасау, әдебиетпен
жұмыс және басқалары) оқу еңбегінің жалпы іскерліктері оқушының өз жұмысын
жоспарлауынан, оны тиімді ұйымдастырудан, бақылаудан көрінеді.
Психология және дидактика тәжірибесі оқу бағдарламаларына өте маңызды
оқу іс-әрекеттерін енгізуді талап етті. Олар:
• арнайы іскерлік;
• оқу жұмысын тиімді ұйымдастыру іскерлігі;
• ақыл-ой іскерлігі.
Білім мазмұнын жетілдіру әр түрлі білімді қолдануға керекті
іскерліктерді жинақтауды, бағдарламаға енгізуді талап етті. Осыған
байланысты "Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламаларына (І-ІV
сыныптар)" (Алматы, 2005 ж.), "Білім, білік, дағдыларды күнделікті бақылап
бағалауға қойылатын негізгі талаптар" деген бөлім енгізілді.
Бірінші топ — арнайы (немесе жеке) іскерліктер оқушылардың бойында
нақты оқу пәндерін оқу процесінде қалыптасады. Олар оқу материалымен, жұмыс
істеуге керекті және оны түсінуге елеулі ықпал етеді.
Екінші топ — оқушының оқу жұмысын тиімді ұйымдастыру іскерліктері: оқу
материалдарын меңгеру, талдау, оларды түрлі танымдық міндеттерді шешуге
қолдану, жұмысты безендіру, өз жұмысын бақылау, оның нәтижелерін түзету,
өзінің іс-әрекетін басқару.
Үшінші топқа интеллектуалдық іскерліктер енеді. Олар: талдау және
жинақтау, қорытындылау және саралау, абстракция және нақтылау, салыстыру
және ұқсату, себеп-салдарлық байланыстарды табу.
Әрбір топтағы іскерліктер оқушының теориялық, ішкі және сыртқы,
репродуктивтік және өнімді іс-әрекетінде көрінеді.
Сипатталған іскерліктердің байланыстарын мына сызбадан көруге болады.
Қ. Жарықбаевтың анықтамасы бойынша "дағды – алғашқыда саналы орындауды
қажет ететін іс-әрекет бөліктерінің қайталап жаттығудың нәтижесінде
автоматтандырылуы". Дағды—іс-әрекеттің автоматтандырылған бөлігі, ол іс-
әрекетті жақсы, көп күш жұмсамай, жасауға мүмкіндік береді.
Іс-әрекетке дағдыланған адам, іс-әрекетке керекті қимыл-қозғалыстарды,
жаттығуларды шапшаң жасайды.
Дағдылар ақыл-ой, тілдік, сенсорлық, ерік-жігер, мәдени, гигиеналық
болып бөлінеді. Ақыл-ой дағдылары: әдебиеттерді, сызбаларды оқу, есте
сақтау, өткенді тұрақты түрде қайталау. Тілдік дағдылар: сөйлемдерді дұрыс
құру, дәйекті дәлелдерге сүйеніп сөйлеу және жазу, таза сөйлеу, қыстырма
сөздерді қолданбау. Қозғалыс дағдылары: киіну, өзіне-өзі қызмет ету, жүріс.
Еңбек дағдылары: түрлі еңбек құралдарымен, станоктармен, машиналармен
жұмыс істеу. Сенсорлық дағдылар: ана тілін, кеңістік және уақытты қабылдау.
Ерік-жігер дағдылары: іс-әрекеттегі белсенділік, тәртіптілік, талап
қоя білу. Мәдени дағдылар: ұжымды, басқа адамдарды құрметтеу, өзін-өзі
тәрбиелеу.
Гигиеналық дағдылар: денені таза ұстау.
Оқыту процесінің қызметі. Оқыту процесінің өзіне тән қызметтері бар.
Олар оқытудың білім беру, оқытудың тәрбиелік, оқытудың дамыту қызметтері.
Оқытудың білім беру қызметі - бұл адам баласының білім байлығымен
қаруландыру, оны өз бетімен білім алуға, ілкерлік пен дағдыны игеруге
даярлау. Қазіргі кезде білімді толық игеру үшін оған қойылатын талаптарды
ескерген жөн. Олар:
• білімнің толықтығы - оқу материалдарын түсіну үшін танымдық іс-
әрекетті іске асыру;
• білімнің түсініктілігі - оқушылардың өз бетімен ізденіп ақыл – ойын
дамытуы;
• білімнің әрекеттілігі – жаңа білім алу үшін оқушыға бұрынғы білімін
шеберлікпен пайдалану мүмкіндігін жасау.
Оқытудың тәрбиелік қызметі – оқытудың тәрбилік ықпалы жайындағы идея
Я.А.Коменскийдің, И.Ф.Гербартгың, Ф.А.Дистервектің, Н.И.Пироговтың және
К.Д.Ушинскийдің еңбектерінде мазмұндалған.
И.Ф.Гербарт оқыту – адамгершілік тәрбиесінсіз мақсатсыз құрал деп
тұжырымдады.
Әлемнің екінші ұстазы атанған әл-Фараби "тәрбиесіз білім адамзаттың
қас жауы болады" деп, қатты ескертті. Білім беру мен тәрбиелеу біртұтас
әрекет екендігін дәлелдеген ғұламалар соған байланысты. Өз шығармаларында
сол екі негізге байланыстырып құра білді. М.Дулатов "Оқытудағы мақсат
жалғыз құрғақ білім үйрету емес, біліммен бірге жақсы тәрбиені қоса беру
керек" екендігін баса айтып, оқу мен тәрбиенің біртұтас педагогикалық
әрекет екендігін дәлелдеді.
Мағжан Жұмабаев көру, есту, сипау, иіскеу, бұлшық ет сезімдері арқылы
әдепке, әдемілікке, сымбаттылыққа талғампаздыққа тәрбиелеу керек, сол
тәрбиелер арқылы зейін қалыптасады, баланың ақылы ересек адамдарға
қарағанда төмен, екеніне байланысты тәрбиелік іс-әрекетте тәлімді тәсіл
қолдана білу керек екенін түсіндіреді.
Тәрбиелей отырып оқыту, ғылыми теориялар мен ережелердің оқушылардың
дүниетанымы мен сеніміне айналуын сипаттайды, моральдың нормаларды, мінез-
құлықты игеруін қамтамасыз етуге әсер етеді. Оқыта отырып тәрбиелеу,
оқушыларды өмірге, білім алуға тәрбиелейді, ақыл-ой қабілетін дамытады,
адамгершілік қасиетін қалыптастырады.
Мектепте оқушыларға теориялық білім беру тәрбие процесімен тығыз
байланыста өткізіледі.
Оқытудың дамыту қызметі. Оқыту процесі, білімді меңгеру оқушыны
дамытады. Оқушының тілі, ақыл-ойы, сенсорлың және қозғалыс аймағы, сезімі,
ерік-жігері, қажеттіліктері, мотивтері дамиды. Оқыту - жеке тұлғаны дамыту
құралы. Л.С.Выготский (1896-1934) тұжырымдаған психологияның маңызды
заңдарының бірі – баланың дамуы оқытуға байланысты. Сондықтан білім
мазмұнына баланы дамытатын материалдар енгізеледі. Оқыту процесінде
П.А.Гальпериннің ақыл-ой жұмысын кезең бойынша қалыптастыру теориясы,
М.Н.Скаткиннің, И.П.Лернердің мәселелік оқыту әдісі баланы дамытуға
бағытталған.
Қазіргі оқыту тек білім берумен шектелмей, оқушыны әр жақты дамытуға,
алдымен ақыл-ойды дамытуға бағытталған.
Сонымен оқыту процесінің 3 міндеті болды. Олар бір-бірімен тығыз
байланысты және оқытудың барлық бөліктерінде жүзеге асады.
Оқыту процесінің негізгі құрамдық бөліктері. Дидактика тарихында оқыту
мақсаты туралы екі көзқарас болды. Біріншісі: мақсат - жеке тұлғаның ақыл-
ойын, есін және басқа қабілеттерін дамыту деген тұжырым. Екіншісі: мақсат -
ғылым негіздерін меңгерту, өмірге қажет нақты білімдер беру.
Қазіргі оқыту мақсаты білім туралы мемлекеттік құжаттарда белгіленген.
Ол мұғалімнің сабақ жоспарларында нақтыланады.
Оқу материалын меңгертудің әрбір кезеңінде мұғалім өзінің алдына 4
түрлі дидактикалың мақсат қояды. Олар:
• оқушыны оқу материалымен таныстыру және оны бірінші рет бекіту;
• оқығанды еске түсірту, іс жүзінде репродуктивтік және продуктивтік
деңгейде қолдандыру;
• білім және іскерлікті қолдану арқылы жүйелеу;
• білім, іскерлікті бақылау және есепке алу.
2 Оқыту әдістерін жетілдіру – бүгінгі күннің басты талабы
2.1 Оқу танымдық әрекеттегі белсенділік әдістерін қолданылу жолдары
Оқыту процесінің заңдылықтары оның тұтастығын дәлелдейді. Оқыту
заңдылықтары сыртқы және ішкі, жалпы және жекедеп бөлінеді. Сыртқы
заңдылықтар оқытудың қоғамдық шарттардан, саяси-әлеуметтік жағдайлардан
тәуелділігін сипаттайды. Ішкі заңдылықтар оқытудың мақсаты, әдістері,
құралдары, түрлері арасындағы байланыстарды сипаттайды.
Оқыту әдісі дидактиканың негізгі бір құрамды бөлігі болып
табылыды. Себебі, оқыту процесі оның мақсаты, мазмұны, әдістері және
ұйымдастыру формаларының біртұтастығы болып табылыды.
Әдіс деген сөз гректің metodos деген сөзінен шыққан. Метод
деген ұғымды белгілі ақиқатқа, мақсатқа жетудің жолдары деген мағынаны
білдірді.
Қысқаша психолгиялық-педагогикалық сөздік әдіс - мақсатқа қол
жеткізетін жол, тәсіл, белгілі жолмен тәртіпке салынған іс-әрекет деген
анықтама береді.
Оқыту әдістері-оқытушы мен оқушылардың жұмыс істеу әдісі, оның
арқасында білім, іскерлік дағды қалыптастырып, оқушылардың дүние таным мен
қабілеті артады
Оқыту әдістері – мұғалім мен оқушылардың бірлесе жасайтын
әрекеті.
Оқыту әдістері – мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің
барысында білім алу жолдары.
Оқыту әдістері – мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің
негізінде білім, тәрбие және таным процесін жетілдіру.
Әдіске қатысты анықтамаларда бәріне ортақ пікір: Белгілі бір
мақсаты көздеген мұғалім мен оқушылар арасындағы өзара қарым-қатынас және
іс-әрекет. Олай болса оқыту әдістері – оқытудың мақсат міндеттеріне сай
оның мазмұны оқушыларға меңгеруде мұғалім мен оқушылардың қолданылатын амал-
тәсілдері мен құралдарының жиынтығы болып табылады. Мұғалім оқыту
тәжірибелік әрекетін ұйымдастыруда өзінің іс-әрекетін оқушылардың таным
әрекетіне басшылық етумен байланыстырылады.
Оқыту әдістерін жетілдіру бүгінгі күннің басты мәселесі болып
отыр. Оқыту әдістерінің тиімділігін артырып, оқытудың жаңа формалары мен
тәсілдерін меңгеру қажетілігіне педагогикалық зертеулерде айрықша мән
береді.
Алайда оқыту әдісін қайта құру – күрделі процестің бірі. Кейбір
әдістерді қолдануда бір жақтылы асыра сілтеушілікке жол бермеген жөн. Тіпті
әр тақырыптың өзі де оқытудың ерекше тәсілдері мен жолдарын талап етеді.
Сондықтан оқытуда әртүрлі әдістерді қолдану қажет. Олай болса, оқыту әдісін
мұғалімнің таңдап алу белгілі шарттарға байланысты болып келеді.
1.Оқыту әдістерін оның мақсат – міндеттеріне, оқушылардың жас
және таным әрекетінің ерекшеліктеріне сай қолдану.
2.Қолда бар нақты көрнекі және техника құралдарын,кәбинет
жабдықтарын ескеру.
3.Мектептің географиялық орналасуын ескеру. Мысалы,оқытуды қала
мектептерінде оқушылардың өндіріс жасау мүмкіндіктерімен, ал ауыл
мектептерінде мектеп жанындағы учаскілерге, тәбиғатқа, ауыл шаруашылық
өндірісіне бару жағдайларымен байланыстыру.
4.Мұғалімнің іс-тәжірибесінің шығармашылық сипатына, оның
шеберлігіне тікелей байланысты шараларды іске асыру.
Оқытудың нәтижелі өтуіне негіз болатын тұп мақсатының жүзеге асуы.
Мұғалім қандай тақырып өтсе де ең алдымен оның мақсатын айқындап алуы тиіс.
Бұл мұғалімнің өзіне қажет. Себебі оқылатын оқу материалын баяндауда оның
негізгі идеясын немесе оқушылардың назар аударатын басты мәселесін есте
сақтау тиіс және оқушылардың ойына бекітілуге қажетті қосымша материалдар
анықтау жұмыстарын атқармай тұрып, оның мақсатын белгілей алмайды.
Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс дәуірінде өндіргіш күштердің
дамуымен бірге, қоғамның түрлі салаларында шығармашылықпен жұмыс істеудің
мәні өсуде.
Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін, белсенділігін қалыптастыруда
олардың қабілеттерін дамытуға, танымдық жан қуаттарының оянуына ықпал етіп,
ізденісіне,талабын ұштауға білім деңгейін жетілдірудің маңызы ерекше.
Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекеті - күрделі процес.Ол іс-әрекет
мақсатын,мазмұны мен қорытындысын, түрлері мен әдістерін, мотивтерін,
деңгейлерін қамтиды.
Оқу-танымдық іс-әрекет - шәкірттің білімге деген өте белсенді ақыл-
ой әрекеті.Ол танымдық қажеттіліктен, мақсаттан, таным қисындарынан
және әрекетті орындаудың тәсіл-амалдарынан тұрады.
Оқу үрдісі оқушылардың оқу-танымдық әрекеті негізінде жүзеге асады,
ал оқу-танымдық әрекеті негізінде оқушылардың танымдық белсенділігі
қалыптасады. Белсенді танымдық іс-әрекеттің көздейтін мүддесі, білімнің
қоғамдық мәнін ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынын үдету қажеттілігі
негізінде дамиды. Белсенділіктің ең жоғары көрінісі оқушылардың алған
білімдерін өмірде пайдалана білуі болып табылады.
Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекеті - жеке тұлғаның танымдық
Қызығушылығы мен қажетсінуін, белсенділігі мен ізденімпаздығын
қамтитын танымдық еріктік, сезімталдық үрдістер мен мотивтері бірлігі
нәтижесінде оқушылардың интеллектуалды, жеке қасиеттерін және кәсіби
маңызды біліктерін дамытатын оқу материалының мазмұны мен қажетті көлемін
игеруді көздейтін жан-жақты оқу жұмысы.
Демек, оқу-танымдық іс-әрекет - оқушылардың негізгі іс-әрекеті болып
табылатын күрделі құбылыс. Ол оқу міндеттерінің шешіліп, мақсаткерлік
мотив, танымдық ақпаратты қабылдаудан бастап күрделі шығармашылық үрдістің
қалыптасуымен аяқталатын түрлі сезімдік көріністерімен және т.б
сипатталады.
Нәтижесінде, оқушылардың танымдық іс- әрекеті – жеке тұлғаның
танымдық қызығушылығы мен қажетсінуін, белсенділігі мен ізденімпаздығын
қамтитын танымдық, еріктік, сезімталдық үрдістері мен мотивтері бірлігі
нәтижесінде оқушылардың интеллектуалдық, жеке қасиеттерін және кәсіби
маңызды біліктерін дамытатын оқу материалының мазмұны мен қажетті көлемін
игеруді көздейтін жан-жақты оқу жұмысы -деп анықтама беруге мүмкіндік болды
.
Берілген анықтама негізінде, оқу-танымдық іс-әрекет – оқушылардың
негізгі іс-әрекеті болып табылатын күрделі үрдіс бола отырып, ол оқу
міндеттерінің шешіліп, мақсаткерлік, мотив, танымдық ақпаратты қабылдаудан
бастап, күрделі шығармашылық үрдістің қалыптасуымен аяқталатын түрлі
сезімдік көріністермен т.б сипатталады деген тұжырым жасауға болады.
Оқу-танымдық іс-әрекет күрделі үрдіс болғандықтан, мұғалім мен
оқушының бірлесіп жасайтын тиімді, сапалы әрекетін керек етеді.
Егер педагог оқыту жұмысын ұйымдастыруға, ғылыми жұмысты жүйелі
түрде баяндауға, тыңдаушылардың белсенділігін арттыруға күш-жігерін
жұмсайтын болса, оқушылар білімді терең мағынада қабылдап меңгеруге,
ұғынуға, өздігінен ізденіп, білімін толықтыруға байланысты белсенді түрде
іс-әрекет жасауға міндетті. Мысалы, сабақ барысында мұғалім оқу материалын
жүйелі түрде баяндап түсіндірсе, оқушылар оны мұқият тыңдап, өздігінен
қосымша әдебиеттер мен оқу құралдарын оқып, өтілген материалдарды терең
және сапалы түрде меңгеруге әрекеттенуі тиіс.
Оқу-танымдық белсенділік – оқушының оқуға, білуге деген ынта-ықыласын
құштарлығының ерекше көрінісі. Мысалы, мұғалімнің баяндап тұрған жаңа
материалын түсіну үшін, оқушының оны зейін қойып тыңдауы, алған білімін
кеңейту үшін өздігінен кітап оқып, бақылау тәжірибе жасау сияқты жұмыстар
жасауы керек.Өйткені өтілген материалдарды саналы қайталауда, жаңадан білім
алуда, оның жолдары мен дағдыларына үйренуде белсенділіксіз мүмкін емес.
Яғни оқушының белсенділігі оқу үрдісінің барлық кезеңінде орын алуы қажет.
Сабақ барысында оқушының бойында танымдық белсенділік пайда болса,
сонда оқушыларды ақыл-ой қабілеттерінің мынадай элементтері дамиды;
зеректік, зейінділік, байқағыштық, ойлау және сөйлеу дербестігі т.б.
Оқу-танымдық іс-әрекет белсенділігі проблемалық сұрақтың жауабын
іздестіруде, өзіндік жұмыс орындауда жүзеге асады. Оқушылар өздерінің
игерілген білімі негізінде пікір алысады, сөз жарыстырып, өзара сынға дайын
болады, жеке фактілер мен бақылаулардан ой тұжырымдауға, талқылауға жетеді,
өз бетінше шешім қабылдаудың жолдарын, әдістерін қарастырады, практика
барысында алынған шешімдердің дұрыстығын тексереді.
Сонымен оқу-танымдық белсенділікті қалыптастыру проблемаларының пайда
болуы мен дамуын талдай отырып, төмендегідей қорытынды жасалады;
-танымдық белсенділікті қалыптастыру түрлі пәндерді оқыту барысында
оны дамыту идеясының пайда болуы мектептердің даму бағыттарының түрліше
болуымен байланысты;
-танымдық белсенділікті оқушының өзіндік жұмыс, өзіндік ізденіс
арқылы сан қырлы білім алу ретінде қарастырады.
Жоғарыда көрсетілген тұжырымдамаларда ауыл мектебіндегі жоғары сынып
оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесі зерттелмеген.
Оқу-танымдық іс-әрекет белсенділігінің көрсеткіштері ретінде
мыналарды бөліп көрсетуге мүмкіндік береді:
1.Білімді өз бетінше алуы және оны түрлі нақты жағдайда қолдана білуі.
2.Іргелі білімдерге қол жеткізу.
3.Танымдық тапсырмаларды шешу біліктері
4.Өзбетіндік оқу әрекетіне қызығушылығы, әрекет тәсілдерін білуі.
5.Тұтас педагогикалық үрдісте мұғалімнің оқуы мен мақсатты өзара
әрекеті.
6.Әрекетке бейімделуі мен өзін-өзі бақылау.
Оқу-танымдық белсенділік пен жалпы танымдық іс-әрекет проблемасына
арналған көптеген еңбектер мынадай қорытынды жасауға әкелді: танымдық
ізденімпаздық пен белсенділік жеке тұлғаның алуан қырлы болмыс-бітімі болып
табылады, ол сезімталдық, танымдық және еріктік үрдіс нәтижесі, танымдық
мотив пен өзбеттілік әрекет тәсілдерінің жиынтығы, танымға деген тұрақты
құлшыныс болып табылатын танымдық әрекетке бейімделуімен сипатталады.
Оқушылардың танымдық іс-әрекетін белсендіруде оқытудың әдістері мен
құралдарын іздестіру проблемасы терең ғасырларға кетеді. Мәселен, жастарды
тәрбиелеуде ежелгі грек философы Сократ эвристикалық әңгімені пайдаланған.
Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци, Ж.Ж.Руссо, А.Дистерверг, К.Д. Ушинский және
т.б оқытушының негізгі міндеті - оқушыларды өз бетінше ойлау, зерттеу
ізденістеріне бейімдеу деп санаған.А. Дистерверг былай деп жазған нашар
мұғалім шындықты өзі айтады, ал жақсы мұғалім оны табуға үйретеді.
Қазақтың ағартушылары Абай Құнанбаев, Ы. Алтынсарин қоғам
қайраткерлері және педагогтар А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов
өздерінің еңбектері мен тәжірибелік іс-әрекеттерінде оқушыларды
шығармашылықты дамытуға, өз бетінше ойлай білуге шақырған.
Қазіргі кезде оқушылардың танымдық іс-әрекетін белсендірудің әр түрлі
амал-тәсілдері өңделді. Солардың ішіндегі ең маңыздыларына тоқталамыз.
1) Іс-әрекеттік тәсіл – оқушыларды танымдық әрекеттің субъектісі
ретінде қарастыруды көздейді. Іс-әрекеттік амал-тәсілдері негізіне
әрекет теориясы жатады. Оның басты постулаты былай айтылады. Оқыту
процесін ұйымдастырушы мұғалім үшін іс-әрекеттің құрылымын білу
өте маңызды. Оның негізгі компоненті: мотивтері, мақсаты,
міндеттері, мазмұны, құралдары, түрлері, әдістері және амалдар
нәтижесі. Бұл дегеніміз – мұғалімнің көптеген құралдар арқылы
оқушының әсерлі- қызығушылығына, ой-еңбегіне, тұлғалық-
тәжірибелік шамасына әсер ету қажет. Таным әрекетінің барлық осы
компоненттерін тек қана мұғалім емес, оқушылар да меңгеруі тиіс.
Педагогтарға іс- әрекеттің міндетті түрде негізгі түрлерін білу
қажет, сонымен бірге оқушыларда; оқыту- танымдық, әлеуметтік, еңбек, ойын,
эстетикалық, спорттық- сауықтыру. Бұл іс- әрекеттің барлық түрлері оқушылар
мен мұғалімдердің бір- бірімен қарым- қатынасы арқылы жүзеге асырылады. Ол
іс- әрекеттің барлық түрлерін бір- бірімен байланыстыру өте маңызды.
2) Гумандық психология мен педагогиканың идеяларындағы тұлғалық-
бағдарлық тәсіл төмендегі ережелерді тірек етеді.
-Индивид үнемі өзгермелі қоғамның ортасында өмір сүреді. Ол үшін
қоршаған дүниені қабылдаудың өзіндік әлемі өте маңызды; бұл өзіндік әлемді
сырттан ешкім әлі танып білген емес.
-Адам өзін-өзі танып білуге және өзін-өзі іске асыруға ұмтылады;
адамның өзін-өзі жетілдіруге деген ішкі қажеттілігі болады. Жеке тұлғаның
дамуы үшін бірін- бірі түсінуі өте қажет, бұл қарым- қатынас барысында
жүзеге асады.
Өзін-өзі жетілдіру, дамыту ортамен ортадағы басқа адамдармен
араласудың нәтижесінде іске асады. Адам үшін, адамның өзін- өзі тануы үшін
сырттай баға беру өте маңызды, бұл тура және жасырын байланыстардың
нәтижесінде іске асады.
Тұлғалық – бағдарлық оқыту жағдайында мұғалім оқушылардың
танымдық өзіндік әрекетін негізгі ұйымдастырушысы. Қазіргі кезде тұлғалық-
бағдарлық оқыту нұсқаулық бағдарламалармен, дифференциалды әдістер мен,
шығармашылық, үй тапсырмаларымен оқушылардың оқудан тыс іс- әрекетін
ұйымдастыру түрлері арқылы жүзеге асырылады. Солардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе:
1. ОҚЫТУДЫҢ ЖАЛПЫ ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Оқыту әдістерінің мәні мен мазмұны
1.2 Оқытудағы көрнекілік әдістер
1.3 Оқыту процесінің қозғаушы күштері
2. Оқыту әдістерін жетілдіру – бүгінгі күннің басты талабы
2.1 Оқу танымдық әрекеттегі белсенділік әдістерін қолданылу жолдары
2.2 Мектептегі білім беру жүйесінде оқыту үрдісін технологияландыру
2.3 Оқытудың түрлері, әдістері және жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе
И.Т.Огородниковтың пікірі бойынша: Әдістерді классификациялауда түрлі
әдістерді қолдану барысында білім көзінің берілуі мен оның қабылдануындағы
мұғалім мен оқушының іс-әрекетінің бірлескен жүйедегі қарым-қатынастық
жағдайын көре алатындай болса деген. Оларға: сөздік оқыту әдісі (мұғалімнің
білім беру мен ауызша мазмұндауы, әңгіме), кітаппен жұмыс әдісі (оқыту
процесіндегі кітаптің орны мен ролі, жаңа білімді игеруде, білімді
бекітуде, қайталап қорытындылауда, сонымен қатар кітаптағы негізгі тараулар
мен бөліктерін қайталауда, негізгі тараулардан конспекті жасауда, өтілген
негізгі материалдардың сұрақтарына жауап даярлау, ерекшеліктерін салыстыру,
таблица, схема, рефераттармен баяндама өздігінен даярлау); эксперименталды
сабақ және бақылау әдісі (оқушылардың табиғи құбылысты бақылауы,
лабораторияда, мектеп учаскілерінде, экскурсияларда, іс – тәжірибені
демонстрациялау, мұғалімнің білімді ауызша баяндауы, лабараториялық сабақ,
іс-тәжирбиелік жұмыс); жаттығу әдісі; графикалық және жазба жұмыстарын
жүргізу әдісі, бағдарламалап оқыту (бағдарламалап оқыту негізгі, талпынысы
оқытушылардың өзіндік талпыныста білімді игеруі және білім, білік, дағдыны
оқушылардың игеруі, бағдарламалап оқытудың мәні мен ролін көрсету, білім
мазмұнын бағдарламалау, оқушылардың өзіндік жұмысын бағдарламалау, ғылымның
негізгі көзін ақпараттау, бағдарламалап оқытудың кері байланысы,
бағдарламалап оқытудың басқа формалалар мен әдістік оқыту байланысы);
оқушылардың білімін бағалау және тексеру әдісі (мақсат пен білімді бағалау
және тексеру түрлері, білімді бағалау және тексеру принципі, білімді
бағалау және тексеру әдістемесі, бағдарламалап оқытудағы білімді бағалау
және тексеру; емтихан, оқушылардың білімін бағалау жүйесі). Мақсатты
бағытта танымдылық іс-әрекетіне байланысты, негізгі білім көзінің
байланысы, оқушылардың танымдылық деңгей белсенділігі, бірлескен оқыту
формасы, нақты және жалпылама білім беру жолдары әр түрлі оқыту әдістерінің
классификациясында қолданады. Олар М.А.Данилов, М.Н.Скаткин, И.Я.Лернер,
М.И.Махмутов, Н.А. Сорокин, Н.Ф.Талызына, В.Ф.Паламарчук т.б. ғалымдардың
еңбегінде берілген. Бұнда Совет үкіметтінің құрылу кезеңдерінде және жалпы
білім беретін мектептерде даму процесімен айналысқан және дидактикалық
жүйені жетілдіру мен айналысқандықтары туралы мәліметтер берілген. Дегенмен
қандайда болмасын оқыту әдісінің классификациясы өзінің жетістіктері мен
қоса кемшілік жақтарынан да көрініс береді.
Сонымен қатар, оқыту әдістері мектептегі танымдылық оқу іс-әрекеті
практикасында түрлі когнитивтік функция атқарады, сондай-ақ білім
материалын игеруде, оны бекітуде, білім, білік және дағдысын жетілдіруде,
жеке тұлғаны дамытуға бағыттау, жаңа қоғамның қалыптасуы барысындағы және
болашақ әлеуметтік кәсиби іс-әрекет жағдайына оларды даярлау.
1. ОҚЫТУДЫҢ ЖАЛПЫ ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Оқыту әдістерінің мәні мен мазмұны
Оқыту әдісінің мәндік ерекшелігі оның ішкі мазмұнында, көп образдық
біліктіліктің негізінде көрініп, өзара байланысты және танымдық оқу іс-
әрекетін іске асыру жолында жағдайда қарама-қайшылықта көрініс беруі
мүмкін. Түрлі оқыту әдістерінің мазмұнын талдауда оқушыларға білім беру
анықтамасын нақтылап алу керек.
Практикада мектептің танымдық оқу іс-әрекетін "білім беру" оқыту
процесінің негізгі бөлігін құрап, оқушылардың жеке дара психологиялық
жағдайда пәндік-оқу ақпаратын сапада игеруін қарастырады, оны есте сақтау,
айту және шығармашылықта игеру, түрлі формада мұғалімнің танымдылық оқу іс-
әрекетін ұйымдастыру мен бақылау іске асырады.
Оқушылардың жеке дара психологиялық қабілеттіліктерінде барлық
пәндерді жоғары сапада игеру күрделі мазмұнды және танымдық оқу іс-әрекетті
формадағы жалпы және арнайы пәндерге сүйеніп сапалы игеру жағдайларын
байқау. Оқу-танымдық процестеріне зейініне, ойлауына, қиялдауына, есіне,
тіліне сонымен қатар оқу мотивінің ерекшелігіне, өзінің эмоционалды
жағдайына, оқушылар арасында және мектептегі әлеуметтік-білім беру
процесінің мазмұны мен ұйымдастыру формасына көзқарасына байланысты. Оқу
материалдарын сапалы игерту мұғалімнің жеке басы мен оқушымен қарым-
қатынасына, сонымен қатар эрудициясына, кәсіпке қызығушылығына,
педогогикалық тактикасына, оқушылар мен жеке дара қарым-қатынасына, өзін
қоршаған құбылыс және пәннің мазмұнын оқу танымдық іс-әрекетке қызығушылық
пен жас ерекшеліктерінің игеру деңгейіне байланысты.
Оқушыларды қажеттілікте – оқу күшін жұмылдырып танымдық материалдарды
түрлі мазмұнда сапалы игеруі және теориялық-танымдылық пен практикалық
оқудың маңыздылығына, тереңдігіне, тұрақтылығына байланысты қиындықтарды
жеңу мақсатындағы оқыту әдістемесінің мазмұны спецификалық интеллектуалды
құрал болып табылады.
1.2 Оқытудағы көрнекілік әдістер
Көрнекі әдістерді пайдалану барысында акпараттық материалды игеру оқу
процесінде көрнекі құралдар сүлбе (схема), кесте, сурет, модельдер,
приборлар, техникалык құралдарды тікелей қолдануға тәуелді. Бұлардың бәрі
оқушының сезім тетіктеріне ықпал жасауға негізделіп, сөздік және
практикалык әдістермен бірге пайдаланылады.
Көрнекілік оқушыларға заттардың өзін немесе олардың бейнесін тікелей
көріп байқауға мүмкіндік береді.
Оқытуда нақты білім алу көрнекілікке, сезінуге, бақылау әрекетіне
негізделеді.
Көрнекілікті қолдану бала психологиясының ерекшеліктеріне, әсіресе
образдық ойлауға байланысты болады.
Көрнекілік әдістер оқу материалын оқушылардың көзімен көріп, нақтылы
түсінулеріне мүмкіндік береді
Бұған демонстрация, иллюстрация және бақылау тәсілдері жатады.
Демонстрация (көрсету) оқушыларды құбылыстар, процестер және заттардың
нысанасымен табиғи жағдайда таныстыру барысында қолданылады. Әдістің бұл
түрі оқылып отырған құбылыстың қозғалысын анықтау, заттың ішкі құрылысы
және сыртқы көрінісімен немесе бірыңғай заттардың орналасу жағдайымен
таныстыруды көздейді.
Табиғи нысананы көрсету негізінен сыртқы көрінісінен басталады
(көлемі, түсі, формасы, өзара байланысы т. б). Келесі кезекте оның ішкі
құрылысы немесе жекелеген құрамы бөлініп көрсетіледі. Заттың үлгісі және
көркем туындылар оқушылар тарапынан біртұтастық жағдайында қабылданады.
Демонстрациялау көбінесе оқушылардың практикалық оқу әрекетімен ұштаса
жүргізіледі. Приборлар мен нысандарды демонстрациялау нәтижесінің табысты
болуы бірнеше жағдайға байланысты болады:
- көрсетіліп отырған нысана барлық оқушыларға жақсы көрінуі тиіс;
- оқу материалын түсіндіру кезінде көрсету жұмыстары жүргізіліп,
соңынан нысана алынып тасталуы керек. Оны оқушыларға алдын ала көрсетуге
болмайды;
- көрнекі құралдарды бақылау барысында әрбір оқушы мұғалімнің нұсқауы
бойынша жұмыс істеуі тиіс;
- көрсету кезінде мұғалімнің ауызша баяндауы оқушылардың бақылауын
дамытуға және көркем сөйлеуін орнықтыруға ықпал етуі тиіс;
- оқушыларды бақылау жұмыстары нәтижесіне қорытынды жасай білуге
дағдыландыру т. б.
Оқытуды бұлай ұйымдастыру оқушылардың оқу материалын жеңіл әрі терең
ұғынуына мүмкіндік туғызады, олардың ойлау әрекетін жандандырып, қосымша
ақпараттар береді.
Оқушылардың құбылыстарды, процестерді және нысандарды өздері
белсенділік танытып оқып үйренсе, шын мәнісінде бұл әдіс нәтижелі болмақ.
Олар тарапынан мұндай қарым-қатынас оқытуда проблемалық және ізденушілік
жағдайға итермелейді.
Сабақ барысында оқытудың демонстрациялау әдістерінен қолдануда оқу
киносы, диапозитив, диафильм, магнитофон, радио, үнтаспа, киноскоп,
эпидиоскоп, теледидар, видеофильм секілді техника құралдары көптеп
пайданылады.
Заттар мен құбылыстарды, кейбір жағдайда қажеттігіне сай табиғи ортада
көрсетуге болады (Мысалы, табиғат, оның құбылыстары, жан-жануарлар,
өсімдіктер, ауылшаруашылығы техникалары, өндіріс құралдары т.б.).
Демонстрация оқушылардың сезіміне көрнекілікті құбылыстарды,
процесстерді, объектілерді олардың сапасына әсер етеді. Берілген әдіспен
игерілетін құбылыстың динамикасын ашып көрсетуде, заттарды сыртқы пішінімен
таныстырғанда кеңінен қолданылады және бір түрлі заттардың ішкі құрылысы
немесе орналасқан әсерін қарастырады.
Берілген әдіс оқушылардың заттарды, құбылыстар мен процестерді,
керекті өлшемдер жасап, өзара байланысын, танымдық белсенді іске асырып
заттардың құбылысы мен мәнін сапа анықтайды.
Нақты жағдайда заттарды, құбылыстарды түсіндіруде демонстрациялау
дидактикалық тұрғыдан құнды болып табылады. Егер де бұндай демонстрация
өткізуге мүмкіндік болмаса, онда натуралды заттарды көлемді моделдеу танып
білуде негізгі роль атқарады. Олар заттардың құрылысын көру арқылы қол
құрылысы, двигательдің ішкі күйі, геометриялық фигуралардың өлшемдері,
жергілікті жердің рельефі т.б. игеруге көмектеседі. Көптеген жаңа модельдер
заттардың технологиялық және техникалық ерекшелігін анықтап түсінуді
қамтамасыз етеді.
Демонстрация әдіс сапасын көтеру үшін, объектіні дұрыс таңдап алып,
демонстрацияланатын заттың, құбылыстың мәнді жақтарына оқушылардың көңілін
аударуға, сонымен қатар түрлі әдістерді педагогтың біліктілігіне қарай
пайдалана білуінде.
Иллюстрация – демонстрация әдісімен тығыз байланыста болады. Бұл
әдісті иллюстративті құралдарды (плакаттар, картиналар, суреттер,
чертеждер, портреттер, картограммалар, модельдер) көрсетуде қолданады.
Иллюстрация әдісінің нәтижелі болуы, негізінен оның қолдану тәсілдерін
мұғалімнің қаншалықты меңгергеніне байланысты болып келеді. Соның негізінде
оқушылар мен мұғалімге оқу материалын табысты меңгеруге айтарлықтай көмек
бере отыра, ғылыми ұғымдарды жеңіл меңгеруіге септігін тигізеді.
Мектеп тәжірибесі көрсеткендей сабақта иллюстрациялы материалдарын
көптеп қолдану, оқушылардың назарын нақтылы оқу материалынан ауытқуына әкеп
соғады. Сондықтан, көрнекі құралдарды пайдаланудың дидактикалық қолданысын
және таным процесінде олардың рөлін алдын-ала жақсылап ойластырып алу
қажет. Бұған қосымша мұғалімдер көрнекі құралдардың тиімді көлемін де
анықтауы қажет.
Иллюстрация. Демонстрация әдісі иллюстрация әдісімен тығыз байланысты;
заттарды көрсетіп және қабылдау, плакаттардың көмегімен символдар түрінде,
олардың процестегі және құбылыстарын, карта, портреттер, фотографиялар,
суретттер, схемалар, репродукциялар, жалпы модельдер және т.б. екеуі де
кеңінен қолданады. Көрнекілік іс-тәжірибеде кеңейіп, небір жаңа құралдарды
өмірге келтіріп жатыр. Түрлі бояулы пластикалық қапталған тарихтан
карталар, альбомдар, атластар т. б.
Жалпы модельдер арқылы құбылыстар мен процестердің динамикалық және
статистикалық ақ түсті және түрлі түсті мәнін ашып көрсетеді. Олар
анықтамаларды түсіндіру процесін жеңілдетеді.
Географиялық карта, диаграмма, графиктер, таблициялар білімді тез
сапалы игеруге көмектеседі.
Иллюстрация әдісін қолдана отырып, оның көрсетілу әдісіне де көп мән
беру керек. Көрнекті құралдың дидактикалық ерекшелігін, оның танымдық
процестегі ролі мен орнын ойластырып алу керек. Мұғалімнің алдына қойылған
мәселесі иллюстрациялық материалдық оптималды көлемін анықтап алу.
Иллюстрация алдын-ала дайындалады. Берілетін (фотография, диаграммалар,
таблицалар) мақсатты қолданады.
Қазіргі мектептерде иллюстрацияны пайдалану үшін экранды техникалық
құралдар кеңінен қолданылады.
Бұл әдістердің ішінде ең басты рөл атқаратыны — бақылау әдісі. Ол
барлық оқу пәндерін оқытуда кеңінен қолданылады.
Бақылау әдісі сабақта нақты заттар мен көрнекі және техника құралдарын
көрсету кезінде, экскурсияда, лабораториялық жұмыстарда, еңбек
операцияларын орындау барысында ерекше орын алады. Бақылау мұғалімнің
басшылығымен сабақ үстінде және сабақтан тыс уақытта мұғалімнің
тапсырмасына байланысты немесе оқушылардың өздерінің қалауы бойынша кеңінен
іске асырылады. Дұрыс қолданған бақылау әдісі оқушылардың байқағыштық,
логикалық ойлау қабілеттерін дамытады.
Бақылау әдістерін қолданудың тиімділігі мынандай тәсілдерді қолдана
білуге байланысты:
- байқаудың мақсатын анықтау;
- қабылдайтын нәрселердің мөлшерін белгілеу, салыстыру арқылы олардың
көптеген белгілерінің ішінен ең негізгі, бастыларын ажырату;
-оларды топтастырып, қорытындылар мен тұжырымдар жасау.
Байқайтын нәрселердің, бейнелердің ерекшеліктеріне байланысты бақылау
әдісінің негізгі түрлері:
- демонстрациялық бақылау;
- экскурсиялық бақылау;
- лабораториялық бақылау;
- техникалық бақылау;
- оқушылардың өздігінен дербес бақылауы.
Оқушылардың ойлау қабілетін дамытудың күшті құралы – бақылау.
К.Д.Ушинский "Бақылау-логикалық ойлаудың негізі",- деп жай айтпаған. Ұлы
педагог логикалық ойлауға үйрену үшін, ең алдымен, балаларды жан-жақты
бақылауға үйрету керектігін де ескертеді.
Бақылау өткізудің негізгі әдістемелік талаптары:
1. Мұғалім оқушыларды белгілі нәрсені жан-жақты бақылауға, оның
неғұрлым көп және әртүрлі қасиеттерін, ерекшеліктерін, мүмкіндігінше, көру,
есту, дәм, иіс т.б. сезім мүшелерін қатыстыру арқылы зерттеуге бағыт
беруінің маңызы зор. Бақылау тек көру т. б. сезім мүшелерінің жұмысымен
ғана емес, ол адамның ойлау әрекетімен тығыз байланысты болуы керек.
2. Мұғалім бақылауда оқушыға анализ бен синтез арқылы заттардың
негізгі қасиеттерін ажыратып, топтастыру, қорытындылау сияқты ойлау
процестерін қолдануға басшылық етуі қажет.
3. Мұғалім оқушылардың бақылауын ұйымдастыру үшін, ең алдымен,
бақылаудың мақсатын, байқайтын нәрселердің мөлшерін немесе көлемін анықтап,
жоспарын жасап беруі керек.
Тәжірибелік әдістер. Оқушылардың сабақта алған теориялық білімдерін,
біліктілік пен дағдыларын тереңдету және жетілдіре түсу мақсатында олардың
практикалық жұмыстарының маңызы ерекше.
Оқытудың негізгі дәстүрлі әдістерімен қатар мұғалім оқушылармен
бірігіп сабақта, оқу-тәжірибе участогінде оқу приборлары және техника
құралдары көмегіне сүйеніп оқу тәжірибелерін жүргізеді.
Практикалық әдіс бес этапқа бөлінеді. Бұнда оқушылардың танымдық іс-
әрекеті тәжірибе сабақтарында тексеріледі.
а)мұғалімнің түсіндіруі жұмысты теориялы кезеңдермен үйрету;
ә)көрсету (инструктаж);
б)жұмысты жасап көру (екі-үш оқушының жұмыс жасауы. Егер қате
жіберілсе, қалған оқушылар бақылау жасап, мұғаліммен бірге қатесін түзеуі;
в)жұмысты әркімнің өзі орындауы;
в)бақылау оқушылардың жұмысы тексеріліп, бағаланады. Орындалу сапасы
ескертіледі, уақытты, материалдарды үнемдеуі, жұмысты дұрыс және жылдам
жасауы (Е.Я. Голант);
Практикалық әдіс оқушылардың тапсырманы жауапкершілікпен орындауын,
экономикалық ойлау шаруаға бейімделу. Оқушылардың еңбекке процесін жан-
жақты дағдылары қалыптастырылады. Орындалатын жұмыстың мақсатын,
міндеттерін талдау және оның шешімің табу, жұмыстың жоспары және кестесін
құру, материалдар мен инструменттерді дайындау, жұмыстың сапасын бақылау,
қорытындыны талдау.
Оқытудың зертханалық тәсілі негізінен биология, химия, физика
пәндерінде жиі қолданылады. Аталған пәндердің мазмұны зертханалық
жұмыстарды қажет етеді.
Зертханалық жұмыстар жаппай түрде немесе оқушының жеке-дара орындауы
арқылы жүреді. Жаппай түрде жүргізгенде сыныптағы оқушылардың бәрі бірыңғай
тәжірибе жасайды, ал жеке оқушылар орындағанда әрқайсысының жасайтын
тәжірибесі әр түрлі болады да, кейін ол жинақталады.
Оқушылардың зертханалық жұмыстары мектеп жанындағы оқу-тәжірибе
учаскесінде жүргізілетін тәжірибелермен де тығыз байланысты. Олар дайындау,
өткізу, қорыту кезеңі болып бөлінеді.
Дайындау кезеңінде оның мақсаты белгіленеді, жоспары жасалады және
оқушыларды қажетті аспаптармен, реактивтермен, басқа да оқу құралдарымен,
жұмыс істеу принциптерімен таныстырады.
Өткізу барысында мұғалім әр оқушының қойған тәжірибесін мұқият
бақылайды қажет болған жағдайда оларға көмектеседі.
Қорыту кезеңін бірнеше тәсілмен өткізуге болады;
Біріншіден, әр оқушы өзінің орындаған жұмысын хабарлайды, екіншіден,
ұжымдық түрде орындалған жұмыстың нәтижесі туралы әңгіме өткізіледі,
үшіншіден, зертханалық жұмыстардың нақтылы қорытындыларын мұғалімнің өзі
жинақтап, оқушылар орындаған жұмыстардың нәтижесін қорытып баяндайды
Лабораториялық әдіс жұмыс жасауда білік және дағдыны игерту,
практикалық білігін қалыптастыруға жағдай жасайды. Өлшеу және есептеу,
нәтижесін салыстырып және шығару, зерттеу жұмыстарының жаңа жолдарын іздеу
және белгілі жолдармен тексеру.
Проблемалы лабораториялық (зерттеу) әдіс. Зерттеу гипотезасы
ұсынылады, оны дәлелдеу жолдары қарастырылады. Оқушылар қажетті приборлар
мен материалдарды өздері тандап алады. Лабораториялық әдіс арнайы
құралдарды талап етеді, сонымен қатар мұғалім мен оқушының дайындықта
болғанын қажет етеді. Оны қолдануда уақыт пен педагогикалық күш-қуатты көп
қажет етпейді.
Лабораториялық жұмыстар әдіс ретінде оқушылардың өз бетінше арнайы
приборлар мен құралдарды пайдалана отырып, тәжірибе не эксперимент
жүргізуіне негізделген. Жұмыс дара не топта жүргізіледі. Бұл әдісті қолдану
барысында оқушылар жоғары белсенділік және дербестікпен қатысып, зерттеу
істеріне етене араласуға мүмкіндік алады.
Графикалық жұмыстар барлық пәннен орындалады. Бұған кестелер жасау,
диаграммалар құру, сызбалар сызу секілді оқушылар әрекеттері жатады.
Графикалық жұмыстар география мен тарих, сурет сабақтарында кеңінен
пайдаланылады.
Бейне әдіс білімді игертіп қана қоймайы, оны бақылауда, бекітуде,
қайталауда, қортындылауда, жүйелеуде және барлық дидактикалық қызметті
кеңінен атқарады.
Берілген әдіс ақпаратты көрнектілікте қабылдауға негізделген,
индуктивті түрде, жеке дедуктивтік жолдармен білімді игеру, оқушылардың
түрлі деңгейдегі танымдылық және өздік жұмыс жүргізу белсенділігі, таным
процесін басқарудың түрлі тәсілін қолдануды қарастырады.
Бұнда әдіспен гөрі комплексті дидактикалық технологиясы берілген
бейне. Оқыту процесінде әдісті пайдалану; оқушыларға толық оқытылатын
құбылыстардың көрнекілікке ролін көрсету, сұраныстарын қанағаттандыру,
оқушылардың қызығушылығы мен қажетін, мұғалімдердің еңбегін жеңілдету,
босаған уақыт білімді бақылайтын және коррекциялайтын, дәптер тексеруді
т.б. қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, кері байланыс жұмысын; толық және
жүйеде бақылауды ұйымдастыру, үлгерімді объективті есепке алу.
Бейне әдіс дидактикалық және тәрбие міндеттерін шешеді. Бұл әдіс:
-жаңа білім беруде, күрделі бағытталатын өте баяу процестерді
(өсімдікті өсіру, сұйық заттың диффузиясы, заттың кристалдануы, тау
жыныстарының қыртысын), яғни құбылыстардың мәліметін ашып көрсете алмаудағы
жылдам процестерді бақылау,
-күрделі машинамен механизмдердің ықпалын динамикалық принципте
түсіндіру;
-түрлі іс-әрекет түрлерін алгоритмде орындалуын оқыту;
-шет тіл сабақтарында спецификалық орта құру;
-тарих, этика, қоғамтану, әдебиет өмір мен білімді байланысатынын
бекіту, сабақтарда бейне құжатты қолдану;
-тестті өткізуді ұйымдастыру;
-алдын-ала жұмыстар, жаттығулар, модельдеу, қажетті өлшемді жасау;
-жаттықтыру және зерттеу жұмыстарын өткізуге жағдай туғызу;
-сыныптағы әр оқушының үлгерімін, білім берудің дифференциялық жағын
ұйымдастыруды компьютерлік есепке алу;
-оқыту процесін рационалазациялау, педогогикалық басқару сапасын
көтеру жолдарында ғылыми ақпаратты игеру және оны оптималды жеткізу көлемін
қамтамасыз ету.
Берілген әдістің сапасын видео пособиялар мен техникалық құралдарды
қолдану мен тікелей байланысты. Видео оқыту әдісін ұйымдастыруға қатаң
талаптар қояды, олар нақтылығымен, қарастырылып таңдалуымен, мақсаттығымен
ерекшеленеді. Мұғалім оқытылатын мәселе төңірегінде оқушыларды кірістіре
алудағы дамыған білігімен, олардың іс-әрекетін бағыттай отырып, жалпы
қорытындылар жасап, өзіндік жұмыс процесінде жеке дара көмек көрсету.
Лабораториялық — практикалық жаттығулар еңбек құралдарын игеру
дағдыларына, лабораториялық (приборлар, өлшеу аппаратурасы), конструкторлық-
техникалық білігін дамытуға бағытталған. Өндірістік-еңбек жаттығулары, ол
оқыту немесе өндірістік ерекшеліктегі жүйеде арнайы дайындалған еңбек іс-
әрекеті. Олар жәй және күрделі болып бөлінеді. Жәй жаттығулар олар жеке
еңбек тәсілдерін орындау, ал күрделі жаттығуда өндірістік істерін немесе
олардың бөліктері (станокты қосу, деталдарды) жасауда қолданылады.
1.3 Оқыту процесінің қозғаушы күштері
Оқыту процесінде кездесетін қарама-қайшылықтарды шешу – оқыту
процесінің қозғаушы күші болып табылады. Оқу процесінің негізгі
қозғаушы күші оқушылардың алдына қойып отыратын мұғалімнің міндеттері мен
оларды орындауға қажетті оқушылардың білімдері, іскерлігі және ақыл-ойлары
арасындағы қарама-қайшылық. Басқа қарама-қайшылықтар, оқу материалын
баяндау жүйесі мен оқушылардың меңгеруі арасында, мұғалімнің түсінігі мен
оқушы түсінігі, теориялық білімдер және оларды тәжірибеде қолдану, оқу
процесіндегі қиындықтың деңгейлері, сипатын дұрыс анықтау және оларды
оқушылардың түсінуі, мұғалімнің материалды жатық баяндауы және әрбір
оқушының оны түсінуі араларында болады.
Мысалы, ынтымақтастық педагогикасы дәстүрлі педагогиканың
кемшіліктерімен күресіп, ондағы көптеген қарама-қайшылықтарды шешуге ат
салысты. Олар оқушылардың қызығушылығы және сабақ тақырыбы арасындағы
қайшылық.
Оқушылардың пікірінше мұғалімдерімен жанжалдасуының себептері:
1. Мұғалімнің оқушының намысына тиіп, дөрекілік, ұстамсыздық көрсетуі.
2. Бағаны дұрыс қоймау.
3. Мұғалімнің сабақты қызықсыз өткізуі.
4. Үй тапсырмасын орындамау.
5. Сабаққа қатыспау.
4. Білім, іскерлік, дағды.
Білім - адамзаттың жинақтаған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды,
табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі. Білімді жеке адамның игілігіне
айналыру үшін оны ойлау операциясы, талдау, синтездеу, салыстыру, жіктеу
және жинақтау арқылы терең ұғыну қажет. Оқушы ойлау операциясына сүйеніп өз
білімін шындығына айналдырады. Бұл дамытып оқытудың негізгі ережесі, яғни
оқушылардың таным іс-әрекетін дамыту, оларды өз бетімен ізденуге, зерттей
білуге және жаңа білімді еркін игеруге үйрету.
Оқушылардың білімі - оқыту процесінің, ең бірінші кезекте оқу
материалдарын меңгерудің нәтижесі. Сондықтан оқушылардың білімді меңгерген,
меңгермегенін оқыту жобаларымен-бағдарлама, оқулықтарымен салыстырып
анықтайды.
Білім – қандай да бір іс-әрекетті жасау негізі. Іс-әрекет жеке тұлғаны
қалыптастырады.
Білім – қоғамдық-өндірістік тәжірибеде қолданылады, меңгерілген білім
көмегімен адам жаңа білімдер жасауға қатысады, еңбекке дағдыланады,
қоғамдық-материалдың байлықтың артуына, рухани мәдениеттің дамуына өз
үлесін қосады. Осылайша жеке тұлға сапалы білім керектігін, оның пайдасын
көреді. Білім жеке тұлғалық бөлікке енеді. Бұл жағдайда оқыту балаға тек
білім беретін процесс емес, ол баланың жеке тұлғалық бағыттарын, жақсы мен
жаманға көзқарастарын қалыптастырады.
Әл Фараби "Бақытты болу, кәмелетке келу, қоғамдық тіршілікті жақсарту
– барлығы да білімділікке байланысты. Біліммен өнерді меңгергеннен кейін
адамда іскерлік пен өз бетінше әрекеттену, одан соң парасаттылық пайда
болады"- деген.
Білім толық, жинақы, жүйелі, берік, пәрменді болу керек.
Аталған белгілер ақыл-ой сапаларын қалыптастырады. Олар: белсенділік,
өздік, өнімділік, сыншылдық, ұғымталдық, тұрақтылық, тереңдік.
Білім өздік жұмыс және сабақтан тыс шығармашылық іс-әрекетте
қолданылады, сөйтіп, ой жұмысы тұрақты, терең жүреді.
Ой тұрақтылығы дегеніміз – ойдың маңызды, оқу материалдарына тоқталуы,
оларды ойда сақтау керек жерде қолдана білу. Ойдың тұрақтылығы ақыл-ой
жұмысының жоғары деңгейіне, ұзақ уақыт ақыл-ой жұмысымен айналысуға
байланысты.
Ойдың тереңдігі оқылған объектіні терең білуден, оны өз бетімен
зерттеп, ішкі байланыстарын, басқа объектілермен байланыстарын аша білуден
көрінеді. Материалға шығармашылық тұрғыдан қарау, алынған білімдерді
теориялық және тәжірибелік жұмыста қолдану, білімнің ішкі мотивтерге және
сенімге айналуы ойдың тереңдігін көрсетеді.
Сонымен біз білімнің аса маңызды қасиеттеріне тоқталдық. Ол қасиеттер
білімді меңгеру процесі арқылы пайда болады. Меңгеру – ақиқатты білу арқылы
болмысты тану процесі.
Меңгеру нәтижесінің сапасы оқушылардың білім, іскерлік, дағдыларын
бағалау арқылы анықталады. Білім сапасы – білімді меңгеру нәтижесі.
Іскерлік – бұл кез келген іс-әрекет емес, ол табысты, тиімді
орындалатын іс-әрекет. Іскерлік дегеніміз – іс-әрекетті жақсы істеуге
керекті жұмыс тәсілдерін белгілі бір жағдайларға байланысты таңдау және
қолдану, адамның жұмысты жаңа жағдайда өнімді, сапалы, уақытында істей білу
қабілеті.
Іс-әрекет іскерлікке айналу үшін педагогикалық жағдайлар жасалады.
Іскерліктің құрамы күрделі. Оған "елес, ұғым, білім, дағды, зейінді
шоғырландыру, бөлу, ауыстыру, қабылдау, ойлау, іс-әрекет процесін реттеу
және өзін-өзі бақылау дағдылары" енеді. Осы бөліктердің бірлігі арқылы
оқушы өз жұмысының нәтижесін түсініп, оған жету үшін іс-әрекеттің тиімді
тәсілдері арқылы жұмыс істеп жақсы нәтиже алады. Дидактиктер іс-әрекетке
байланысты теориялық және практикалық (өлшеу, есептеу, энергия көздерін,
реактивтерді қолдану, т.б.) іскерліктерді бөледі. Ал психологтар психикалық
процеске керек ес, қабылдау, ойлау іскерліктерін атайды.
Танымдық іскерлік (бақылау жүргізе білу, тәжірибе жасау, әдебиетпен
жұмыс және басқалары) оқу еңбегінің жалпы іскерліктері оқушының өз жұмысын
жоспарлауынан, оны тиімді ұйымдастырудан, бақылаудан көрінеді.
Психология және дидактика тәжірибесі оқу бағдарламаларына өте маңызды
оқу іс-әрекеттерін енгізуді талап етті. Олар:
• арнайы іскерлік;
• оқу жұмысын тиімді ұйымдастыру іскерлігі;
• ақыл-ой іскерлігі.
Білім мазмұнын жетілдіру әр түрлі білімді қолдануға керекті
іскерліктерді жинақтауды, бағдарламаға енгізуді талап етті. Осыған
байланысты "Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламаларына (І-ІV
сыныптар)" (Алматы, 2005 ж.), "Білім, білік, дағдыларды күнделікті бақылап
бағалауға қойылатын негізгі талаптар" деген бөлім енгізілді.
Бірінші топ — арнайы (немесе жеке) іскерліктер оқушылардың бойында
нақты оқу пәндерін оқу процесінде қалыптасады. Олар оқу материалымен, жұмыс
істеуге керекті және оны түсінуге елеулі ықпал етеді.
Екінші топ — оқушының оқу жұмысын тиімді ұйымдастыру іскерліктері: оқу
материалдарын меңгеру, талдау, оларды түрлі танымдық міндеттерді шешуге
қолдану, жұмысты безендіру, өз жұмысын бақылау, оның нәтижелерін түзету,
өзінің іс-әрекетін басқару.
Үшінші топқа интеллектуалдық іскерліктер енеді. Олар: талдау және
жинақтау, қорытындылау және саралау, абстракция және нақтылау, салыстыру
және ұқсату, себеп-салдарлық байланыстарды табу.
Әрбір топтағы іскерліктер оқушының теориялық, ішкі және сыртқы,
репродуктивтік және өнімді іс-әрекетінде көрінеді.
Сипатталған іскерліктердің байланыстарын мына сызбадан көруге болады.
Қ. Жарықбаевтың анықтамасы бойынша "дағды – алғашқыда саналы орындауды
қажет ететін іс-әрекет бөліктерінің қайталап жаттығудың нәтижесінде
автоматтандырылуы". Дағды—іс-әрекеттің автоматтандырылған бөлігі, ол іс-
әрекетті жақсы, көп күш жұмсамай, жасауға мүмкіндік береді.
Іс-әрекетке дағдыланған адам, іс-әрекетке керекті қимыл-қозғалыстарды,
жаттығуларды шапшаң жасайды.
Дағдылар ақыл-ой, тілдік, сенсорлық, ерік-жігер, мәдени, гигиеналық
болып бөлінеді. Ақыл-ой дағдылары: әдебиеттерді, сызбаларды оқу, есте
сақтау, өткенді тұрақты түрде қайталау. Тілдік дағдылар: сөйлемдерді дұрыс
құру, дәйекті дәлелдерге сүйеніп сөйлеу және жазу, таза сөйлеу, қыстырма
сөздерді қолданбау. Қозғалыс дағдылары: киіну, өзіне-өзі қызмет ету, жүріс.
Еңбек дағдылары: түрлі еңбек құралдарымен, станоктармен, машиналармен
жұмыс істеу. Сенсорлық дағдылар: ана тілін, кеңістік және уақытты қабылдау.
Ерік-жігер дағдылары: іс-әрекеттегі белсенділік, тәртіптілік, талап
қоя білу. Мәдени дағдылар: ұжымды, басқа адамдарды құрметтеу, өзін-өзі
тәрбиелеу.
Гигиеналық дағдылар: денені таза ұстау.
Оқыту процесінің қызметі. Оқыту процесінің өзіне тән қызметтері бар.
Олар оқытудың білім беру, оқытудың тәрбиелік, оқытудың дамыту қызметтері.
Оқытудың білім беру қызметі - бұл адам баласының білім байлығымен
қаруландыру, оны өз бетімен білім алуға, ілкерлік пен дағдыны игеруге
даярлау. Қазіргі кезде білімді толық игеру үшін оған қойылатын талаптарды
ескерген жөн. Олар:
• білімнің толықтығы - оқу материалдарын түсіну үшін танымдық іс-
әрекетті іске асыру;
• білімнің түсініктілігі - оқушылардың өз бетімен ізденіп ақыл – ойын
дамытуы;
• білімнің әрекеттілігі – жаңа білім алу үшін оқушыға бұрынғы білімін
шеберлікпен пайдалану мүмкіндігін жасау.
Оқытудың тәрбиелік қызметі – оқытудың тәрбилік ықпалы жайындағы идея
Я.А.Коменскийдің, И.Ф.Гербартгың, Ф.А.Дистервектің, Н.И.Пироговтың және
К.Д.Ушинскийдің еңбектерінде мазмұндалған.
И.Ф.Гербарт оқыту – адамгершілік тәрбиесінсіз мақсатсыз құрал деп
тұжырымдады.
Әлемнің екінші ұстазы атанған әл-Фараби "тәрбиесіз білім адамзаттың
қас жауы болады" деп, қатты ескертті. Білім беру мен тәрбиелеу біртұтас
әрекет екендігін дәлелдеген ғұламалар соған байланысты. Өз шығармаларында
сол екі негізге байланыстырып құра білді. М.Дулатов "Оқытудағы мақсат
жалғыз құрғақ білім үйрету емес, біліммен бірге жақсы тәрбиені қоса беру
керек" екендігін баса айтып, оқу мен тәрбиенің біртұтас педагогикалық
әрекет екендігін дәлелдеді.
Мағжан Жұмабаев көру, есту, сипау, иіскеу, бұлшық ет сезімдері арқылы
әдепке, әдемілікке, сымбаттылыққа талғампаздыққа тәрбиелеу керек, сол
тәрбиелер арқылы зейін қалыптасады, баланың ақылы ересек адамдарға
қарағанда төмен, екеніне байланысты тәрбиелік іс-әрекетте тәлімді тәсіл
қолдана білу керек екенін түсіндіреді.
Тәрбиелей отырып оқыту, ғылыми теориялар мен ережелердің оқушылардың
дүниетанымы мен сеніміне айналуын сипаттайды, моральдың нормаларды, мінез-
құлықты игеруін қамтамасыз етуге әсер етеді. Оқыта отырып тәрбиелеу,
оқушыларды өмірге, білім алуға тәрбиелейді, ақыл-ой қабілетін дамытады,
адамгершілік қасиетін қалыптастырады.
Мектепте оқушыларға теориялық білім беру тәрбие процесімен тығыз
байланыста өткізіледі.
Оқытудың дамыту қызметі. Оқыту процесі, білімді меңгеру оқушыны
дамытады. Оқушының тілі, ақыл-ойы, сенсорлың және қозғалыс аймағы, сезімі,
ерік-жігері, қажеттіліктері, мотивтері дамиды. Оқыту - жеке тұлғаны дамыту
құралы. Л.С.Выготский (1896-1934) тұжырымдаған психологияның маңызды
заңдарының бірі – баланың дамуы оқытуға байланысты. Сондықтан білім
мазмұнына баланы дамытатын материалдар енгізеледі. Оқыту процесінде
П.А.Гальпериннің ақыл-ой жұмысын кезең бойынша қалыптастыру теориясы,
М.Н.Скаткиннің, И.П.Лернердің мәселелік оқыту әдісі баланы дамытуға
бағытталған.
Қазіргі оқыту тек білім берумен шектелмей, оқушыны әр жақты дамытуға,
алдымен ақыл-ойды дамытуға бағытталған.
Сонымен оқыту процесінің 3 міндеті болды. Олар бір-бірімен тығыз
байланысты және оқытудың барлық бөліктерінде жүзеге асады.
Оқыту процесінің негізгі құрамдық бөліктері. Дидактика тарихында оқыту
мақсаты туралы екі көзқарас болды. Біріншісі: мақсат - жеке тұлғаның ақыл-
ойын, есін және басқа қабілеттерін дамыту деген тұжырым. Екіншісі: мақсат -
ғылым негіздерін меңгерту, өмірге қажет нақты білімдер беру.
Қазіргі оқыту мақсаты білім туралы мемлекеттік құжаттарда белгіленген.
Ол мұғалімнің сабақ жоспарларында нақтыланады.
Оқу материалын меңгертудің әрбір кезеңінде мұғалім өзінің алдына 4
түрлі дидактикалың мақсат қояды. Олар:
• оқушыны оқу материалымен таныстыру және оны бірінші рет бекіту;
• оқығанды еске түсірту, іс жүзінде репродуктивтік және продуктивтік
деңгейде қолдандыру;
• білім және іскерлікті қолдану арқылы жүйелеу;
• білім, іскерлікті бақылау және есепке алу.
2 Оқыту әдістерін жетілдіру – бүгінгі күннің басты талабы
2.1 Оқу танымдық әрекеттегі белсенділік әдістерін қолданылу жолдары
Оқыту процесінің заңдылықтары оның тұтастығын дәлелдейді. Оқыту
заңдылықтары сыртқы және ішкі, жалпы және жекедеп бөлінеді. Сыртқы
заңдылықтар оқытудың қоғамдық шарттардан, саяси-әлеуметтік жағдайлардан
тәуелділігін сипаттайды. Ішкі заңдылықтар оқытудың мақсаты, әдістері,
құралдары, түрлері арасындағы байланыстарды сипаттайды.
Оқыту әдісі дидактиканың негізгі бір құрамды бөлігі болып
табылыды. Себебі, оқыту процесі оның мақсаты, мазмұны, әдістері және
ұйымдастыру формаларының біртұтастығы болып табылыды.
Әдіс деген сөз гректің metodos деген сөзінен шыққан. Метод
деген ұғымды белгілі ақиқатқа, мақсатқа жетудің жолдары деген мағынаны
білдірді.
Қысқаша психолгиялық-педагогикалық сөздік әдіс - мақсатқа қол
жеткізетін жол, тәсіл, белгілі жолмен тәртіпке салынған іс-әрекет деген
анықтама береді.
Оқыту әдістері-оқытушы мен оқушылардың жұмыс істеу әдісі, оның
арқасында білім, іскерлік дағды қалыптастырып, оқушылардың дүние таным мен
қабілеті артады
Оқыту әдістері – мұғалім мен оқушылардың бірлесе жасайтын
әрекеті.
Оқыту әдістері – мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің
барысында білім алу жолдары.
Оқыту әдістері – мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің
негізінде білім, тәрбие және таным процесін жетілдіру.
Әдіске қатысты анықтамаларда бәріне ортақ пікір: Белгілі бір
мақсаты көздеген мұғалім мен оқушылар арасындағы өзара қарым-қатынас және
іс-әрекет. Олай болса оқыту әдістері – оқытудың мақсат міндеттеріне сай
оның мазмұны оқушыларға меңгеруде мұғалім мен оқушылардың қолданылатын амал-
тәсілдері мен құралдарының жиынтығы болып табылады. Мұғалім оқыту
тәжірибелік әрекетін ұйымдастыруда өзінің іс-әрекетін оқушылардың таным
әрекетіне басшылық етумен байланыстырылады.
Оқыту әдістерін жетілдіру бүгінгі күннің басты мәселесі болып
отыр. Оқыту әдістерінің тиімділігін артырып, оқытудың жаңа формалары мен
тәсілдерін меңгеру қажетілігіне педагогикалық зертеулерде айрықша мән
береді.
Алайда оқыту әдісін қайта құру – күрделі процестің бірі. Кейбір
әдістерді қолдануда бір жақтылы асыра сілтеушілікке жол бермеген жөн. Тіпті
әр тақырыптың өзі де оқытудың ерекше тәсілдері мен жолдарын талап етеді.
Сондықтан оқытуда әртүрлі әдістерді қолдану қажет. Олай болса, оқыту әдісін
мұғалімнің таңдап алу белгілі шарттарға байланысты болып келеді.
1.Оқыту әдістерін оның мақсат – міндеттеріне, оқушылардың жас
және таным әрекетінің ерекшеліктеріне сай қолдану.
2.Қолда бар нақты көрнекі және техника құралдарын,кәбинет
жабдықтарын ескеру.
3.Мектептің географиялық орналасуын ескеру. Мысалы,оқытуды қала
мектептерінде оқушылардың өндіріс жасау мүмкіндіктерімен, ал ауыл
мектептерінде мектеп жанындағы учаскілерге, тәбиғатқа, ауыл шаруашылық
өндірісіне бару жағдайларымен байланыстыру.
4.Мұғалімнің іс-тәжірибесінің шығармашылық сипатына, оның
шеберлігіне тікелей байланысты шараларды іске асыру.
Оқытудың нәтижелі өтуіне негіз болатын тұп мақсатының жүзеге асуы.
Мұғалім қандай тақырып өтсе де ең алдымен оның мақсатын айқындап алуы тиіс.
Бұл мұғалімнің өзіне қажет. Себебі оқылатын оқу материалын баяндауда оның
негізгі идеясын немесе оқушылардың назар аударатын басты мәселесін есте
сақтау тиіс және оқушылардың ойына бекітілуге қажетті қосымша материалдар
анықтау жұмыстарын атқармай тұрып, оның мақсатын белгілей алмайды.
Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс дәуірінде өндіргіш күштердің
дамуымен бірге, қоғамның түрлі салаларында шығармашылықпен жұмыс істеудің
мәні өсуде.
Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін, белсенділігін қалыптастыруда
олардың қабілеттерін дамытуға, танымдық жан қуаттарының оянуына ықпал етіп,
ізденісіне,талабын ұштауға білім деңгейін жетілдірудің маңызы ерекше.
Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекеті - күрделі процес.Ол іс-әрекет
мақсатын,мазмұны мен қорытындысын, түрлері мен әдістерін, мотивтерін,
деңгейлерін қамтиды.
Оқу-танымдық іс-әрекет - шәкірттің білімге деген өте белсенді ақыл-
ой әрекеті.Ол танымдық қажеттіліктен, мақсаттан, таным қисындарынан
және әрекетті орындаудың тәсіл-амалдарынан тұрады.
Оқу үрдісі оқушылардың оқу-танымдық әрекеті негізінде жүзеге асады,
ал оқу-танымдық әрекеті негізінде оқушылардың танымдық белсенділігі
қалыптасады. Белсенді танымдық іс-әрекеттің көздейтін мүддесі, білімнің
қоғамдық мәнін ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынын үдету қажеттілігі
негізінде дамиды. Белсенділіктің ең жоғары көрінісі оқушылардың алған
білімдерін өмірде пайдалана білуі болып табылады.
Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекеті - жеке тұлғаның танымдық
Қызығушылығы мен қажетсінуін, белсенділігі мен ізденімпаздығын
қамтитын танымдық еріктік, сезімталдық үрдістер мен мотивтері бірлігі
нәтижесінде оқушылардың интеллектуалды, жеке қасиеттерін және кәсіби
маңызды біліктерін дамытатын оқу материалының мазмұны мен қажетті көлемін
игеруді көздейтін жан-жақты оқу жұмысы.
Демек, оқу-танымдық іс-әрекет - оқушылардың негізгі іс-әрекеті болып
табылатын күрделі құбылыс. Ол оқу міндеттерінің шешіліп, мақсаткерлік
мотив, танымдық ақпаратты қабылдаудан бастап күрделі шығармашылық үрдістің
қалыптасуымен аяқталатын түрлі сезімдік көріністерімен және т.б
сипатталады.
Нәтижесінде, оқушылардың танымдық іс- әрекеті – жеке тұлғаның
танымдық қызығушылығы мен қажетсінуін, белсенділігі мен ізденімпаздығын
қамтитын танымдық, еріктік, сезімталдық үрдістері мен мотивтері бірлігі
нәтижесінде оқушылардың интеллектуалдық, жеке қасиеттерін және кәсіби
маңызды біліктерін дамытатын оқу материалының мазмұны мен қажетті көлемін
игеруді көздейтін жан-жақты оқу жұмысы -деп анықтама беруге мүмкіндік болды
.
Берілген анықтама негізінде, оқу-танымдық іс-әрекет – оқушылардың
негізгі іс-әрекеті болып табылатын күрделі үрдіс бола отырып, ол оқу
міндеттерінің шешіліп, мақсаткерлік, мотив, танымдық ақпаратты қабылдаудан
бастап, күрделі шығармашылық үрдістің қалыптасуымен аяқталатын түрлі
сезімдік көріністермен т.б сипатталады деген тұжырым жасауға болады.
Оқу-танымдық іс-әрекет күрделі үрдіс болғандықтан, мұғалім мен
оқушының бірлесіп жасайтын тиімді, сапалы әрекетін керек етеді.
Егер педагог оқыту жұмысын ұйымдастыруға, ғылыми жұмысты жүйелі
түрде баяндауға, тыңдаушылардың белсенділігін арттыруға күш-жігерін
жұмсайтын болса, оқушылар білімді терең мағынада қабылдап меңгеруге,
ұғынуға, өздігінен ізденіп, білімін толықтыруға байланысты белсенді түрде
іс-әрекет жасауға міндетті. Мысалы, сабақ барысында мұғалім оқу материалын
жүйелі түрде баяндап түсіндірсе, оқушылар оны мұқият тыңдап, өздігінен
қосымша әдебиеттер мен оқу құралдарын оқып, өтілген материалдарды терең
және сапалы түрде меңгеруге әрекеттенуі тиіс.
Оқу-танымдық белсенділік – оқушының оқуға, білуге деген ынта-ықыласын
құштарлығының ерекше көрінісі. Мысалы, мұғалімнің баяндап тұрған жаңа
материалын түсіну үшін, оқушының оны зейін қойып тыңдауы, алған білімін
кеңейту үшін өздігінен кітап оқып, бақылау тәжірибе жасау сияқты жұмыстар
жасауы керек.Өйткені өтілген материалдарды саналы қайталауда, жаңадан білім
алуда, оның жолдары мен дағдыларына үйренуде белсенділіксіз мүмкін емес.
Яғни оқушының белсенділігі оқу үрдісінің барлық кезеңінде орын алуы қажет.
Сабақ барысында оқушының бойында танымдық белсенділік пайда болса,
сонда оқушыларды ақыл-ой қабілеттерінің мынадай элементтері дамиды;
зеректік, зейінділік, байқағыштық, ойлау және сөйлеу дербестігі т.б.
Оқу-танымдық іс-әрекет белсенділігі проблемалық сұрақтың жауабын
іздестіруде, өзіндік жұмыс орындауда жүзеге асады. Оқушылар өздерінің
игерілген білімі негізінде пікір алысады, сөз жарыстырып, өзара сынға дайын
болады, жеке фактілер мен бақылаулардан ой тұжырымдауға, талқылауға жетеді,
өз бетінше шешім қабылдаудың жолдарын, әдістерін қарастырады, практика
барысында алынған шешімдердің дұрыстығын тексереді.
Сонымен оқу-танымдық белсенділікті қалыптастыру проблемаларының пайда
болуы мен дамуын талдай отырып, төмендегідей қорытынды жасалады;
-танымдық белсенділікті қалыптастыру түрлі пәндерді оқыту барысында
оны дамыту идеясының пайда болуы мектептердің даму бағыттарының түрліше
болуымен байланысты;
-танымдық белсенділікті оқушының өзіндік жұмыс, өзіндік ізденіс
арқылы сан қырлы білім алу ретінде қарастырады.
Жоғарыда көрсетілген тұжырымдамаларда ауыл мектебіндегі жоғары сынып
оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесі зерттелмеген.
Оқу-танымдық іс-әрекет белсенділігінің көрсеткіштері ретінде
мыналарды бөліп көрсетуге мүмкіндік береді:
1.Білімді өз бетінше алуы және оны түрлі нақты жағдайда қолдана білуі.
2.Іргелі білімдерге қол жеткізу.
3.Танымдық тапсырмаларды шешу біліктері
4.Өзбетіндік оқу әрекетіне қызығушылығы, әрекет тәсілдерін білуі.
5.Тұтас педагогикалық үрдісте мұғалімнің оқуы мен мақсатты өзара
әрекеті.
6.Әрекетке бейімделуі мен өзін-өзі бақылау.
Оқу-танымдық белсенділік пен жалпы танымдық іс-әрекет проблемасына
арналған көптеген еңбектер мынадай қорытынды жасауға әкелді: танымдық
ізденімпаздық пен белсенділік жеке тұлғаның алуан қырлы болмыс-бітімі болып
табылады, ол сезімталдық, танымдық және еріктік үрдіс нәтижесі, танымдық
мотив пен өзбеттілік әрекет тәсілдерінің жиынтығы, танымға деген тұрақты
құлшыныс болып табылатын танымдық әрекетке бейімделуімен сипатталады.
Оқушылардың танымдық іс-әрекетін белсендіруде оқытудың әдістері мен
құралдарын іздестіру проблемасы терең ғасырларға кетеді. Мәселен, жастарды
тәрбиелеуде ежелгі грек философы Сократ эвристикалық әңгімені пайдаланған.
Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци, Ж.Ж.Руссо, А.Дистерверг, К.Д. Ушинский және
т.б оқытушының негізгі міндеті - оқушыларды өз бетінше ойлау, зерттеу
ізденістеріне бейімдеу деп санаған.А. Дистерверг былай деп жазған нашар
мұғалім шындықты өзі айтады, ал жақсы мұғалім оны табуға үйретеді.
Қазақтың ағартушылары Абай Құнанбаев, Ы. Алтынсарин қоғам
қайраткерлері және педагогтар А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов
өздерінің еңбектері мен тәжірибелік іс-әрекеттерінде оқушыларды
шығармашылықты дамытуға, өз бетінше ойлай білуге шақырған.
Қазіргі кезде оқушылардың танымдық іс-әрекетін белсендірудің әр түрлі
амал-тәсілдері өңделді. Солардың ішіндегі ең маңыздыларына тоқталамыз.
1) Іс-әрекеттік тәсіл – оқушыларды танымдық әрекеттің субъектісі
ретінде қарастыруды көздейді. Іс-әрекеттік амал-тәсілдері негізіне
әрекет теориясы жатады. Оның басты постулаты былай айтылады. Оқыту
процесін ұйымдастырушы мұғалім үшін іс-әрекеттің құрылымын білу
өте маңызды. Оның негізгі компоненті: мотивтері, мақсаты,
міндеттері, мазмұны, құралдары, түрлері, әдістері және амалдар
нәтижесі. Бұл дегеніміз – мұғалімнің көптеген құралдар арқылы
оқушының әсерлі- қызығушылығына, ой-еңбегіне, тұлғалық-
тәжірибелік шамасына әсер ету қажет. Таным әрекетінің барлық осы
компоненттерін тек қана мұғалім емес, оқушылар да меңгеруі тиіс.
Педагогтарға іс- әрекеттің міндетті түрде негізгі түрлерін білу
қажет, сонымен бірге оқушыларда; оқыту- танымдық, әлеуметтік, еңбек, ойын,
эстетикалық, спорттық- сауықтыру. Бұл іс- әрекеттің барлық түрлері оқушылар
мен мұғалімдердің бір- бірімен қарым- қатынасы арқылы жүзеге асырылады. Ол
іс- әрекеттің барлық түрлерін бір- бірімен байланыстыру өте маңызды.
2) Гумандық психология мен педагогиканың идеяларындағы тұлғалық-
бағдарлық тәсіл төмендегі ережелерді тірек етеді.
-Индивид үнемі өзгермелі қоғамның ортасында өмір сүреді. Ол үшін
қоршаған дүниені қабылдаудың өзіндік әлемі өте маңызды; бұл өзіндік әлемді
сырттан ешкім әлі танып білген емес.
-Адам өзін-өзі танып білуге және өзін-өзі іске асыруға ұмтылады;
адамның өзін-өзі жетілдіруге деген ішкі қажеттілігі болады. Жеке тұлғаның
дамуы үшін бірін- бірі түсінуі өте қажет, бұл қарым- қатынас барысында
жүзеге асады.
Өзін-өзі жетілдіру, дамыту ортамен ортадағы басқа адамдармен
араласудың нәтижесінде іске асады. Адам үшін, адамның өзін- өзі тануы үшін
сырттай баға беру өте маңызды, бұл тура және жасырын байланыстардың
нәтижесінде іске асады.
Тұлғалық – бағдарлық оқыту жағдайында мұғалім оқушылардың
танымдық өзіндік әрекетін негізгі ұйымдастырушысы. Қазіргі кезде тұлғалық-
бағдарлық оқыту нұсқаулық бағдарламалармен, дифференциалды әдістер мен,
шығармашылық, үй тапсырмаларымен оқушылардың оқудан тыс іс- әрекетін
ұйымдастыру түрлері арқылы жүзеге асырылады. Солардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz