Натюрморт жанрының көркемдік ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе 4
1 Бейнелеу Өнеріндегі натюрморт жанрында 6
кӨркем шығармашылықты қабылдау
1.1 Бейнелеу өнерінде натюрморт жанрының даму10
тарихы
1.2 Натюрморт жанрының көркемдік 28
ерекшеліктері және сыршырайда шығармашылық
іс-әрекеттерді қалыптастырудың жолдары
1.2.1 Қарапайым заттардан құрастырылған 31
натюрмортты бейнелеудің әдістемелік үлгілері
1.2.2 Интерьердегі натюрморт қойылымдарының 35
пайымдаулық ерекшеліктері
1.2.3 Сәндік сыршырайдағы натюрморт жанрының 37
пайымдаулық құрылымы
2 пайымдауда Натюрморт жанрында кӨркемдік 42
тұтастықты қабылдау
2.1 Натюрморт жанрындағы түр мен түстің 56
көркемдік ерекшеліктері
2.3 Натюрморт жанрында шығармашылықты 65
қалыптастыруда көркемдік материалдардың
түрлері мен ерекшеліктері
2.4 Натюрморт жанрында орындалатын дипломдық 83
жұмыстарға қойылатын көркем шығармашылық
талаптар
Қорытынды 89
Пайдаланылған Әдебиеттер тізімі 90
Бейнелеу Өнеріндегі терминдер сӨздігі 93
Бейнелеу өнері арқылы жастарға
білім мен өнердің тәрбиелік мақсаты
жөніндегі осы оқулыққа демеуші ретінде қамқоршылық
жасаған
Мұхамбетжанова Гүлайым Мұханбетхали қызына
үлкен алғысымды білдіремін
Кіріспе
Білім іргетасының мықты қалануы қай заманда болмасын білім мен өнер,
қоғам дамуының қайнар көзі болып табылады. Сондықтан да жоғарғы оқу
орындарында білім беру және ғылыми зерттеу мен шығармашылық жұмыстарға зор
мән беру заңдылық. Ұсынылып отырған оқу құралы, бейнелеу өнерінің бір
саласы натюрморт жанрына арналды. Негізінен оқулықтың арқауы болып отырған
натюрморт өнерінің өзекті мәселелеріне натюрморт туралы жалпы әдіс-
тәсілдерді оқып-үйрену және оның теориялық сипаттама нұсқалары енгізіліп
отыр. Мысалы, натюрморт жанрының даму тарихынан бастап, натюрмортты қалай
кескіндеу туралы, оның жазылуы, бейнелеу жолдары, қолданылатын материалдар,
жазу технологиялары жөнінде, натюрморт жанрына кең көлемде түсінік беру,
натюрморт тақырыбы бойынша дипломдық жұмысқа нұсқау, қазақ тілінде
аударылған бейнелеу өнері терминдері т.б. мағлұматтарды қамтиды.
Натюрмортты салу да келбет өнері мен табиғатты бейнелеудің кейбір
заңдылықтарын қамтиды. Композициялық және құрылымдық жүйе мен бояулардың
кеңістікте өзгеруі, айшықты формалар және материалдық қасиеттерін беру,
үлкен қатынастарды шешу, кеңістікті көрсету және т.б. Бұл заңдылықтар
жөнінде төмендегі әдістемелік жаттығуларда толығырақ тоқталып өтеміз.
Оқу құралының пәні мемлекеттік білім беру стандартына ҚР МЖМБС 3.08.257-
2006 сәйкес, 050107- Бейнелеу өнері және сызу маманыдығының міндетті
компонентіне жатады. Оқу құралының мазмұны мемлекеттік білім беру
стандартына сәйкес және Академиялық сыршырай атты оқу әдістемелік
кешеннің бағдарламасына сүйеніп жазылған. Оқу құралының бейнелеу өнері және
сызу мамандығының оқу үрдісінде қолданысы қажет болғандықтан ұсынылып отыр.
Оқу құралының міндеті, өнері факультетінің, 1-2 курс студенттеріне
арнайы мемлекеттік тілде жазылған натюрморт жанрын сыршырай құралдары
арқылы сомдау мәселесі барысында көмек көрсету. Қалыптасқан тәжрибенің
негізін талдап, шәкірттердің көркемдік танымын дамытуда жаңа әдіс-
тәсілдерді зерттеу. Төмендегі ұсынылып отырған мәселелерге зейін қойып,
мұқият түсініп орындауда студенттерге келешекте сыршырай өнерінің,
натюрморт жанрын жақсы меңгеруге біршама ықпалын тигізуі сөзсіз.
1 Бейнелеу Өнеріндегі натюрморт жанрында кӨркем шығармашылықты қабылдау
Тарауға кіріспе
В. Фаворский: Жалпы сезім бар, әуендік сезім бар, жалпы көру бар,
көркемдік көру бар. Көркемдік көру түйсігінсіз, бейнелеу өнері
қалыптаспайды, – деген болатын.
Бояумен сурет салып, жазу үшін, көре білу керек. Адам қоршаған ортаны
түрліше қабылдайды. Ал суретшінің көруі, дүниетанымымен, көрген затын
образды сезінуімен байланысты. Суретшінің көруі – шығармашылық. Академиялық
сыршырайда бейнелеу тілін үйрену қарапайым заттардан құралған натюрморт
жанрынан басталады.
Көзбен көргендей, жүрегіммен де көре аламын, – деген Камиль Короның
пікірі ұлы сезімдерге әкеледі.
Өнермен тілдесу – бұл адамның өз-өзімен образды тілдесу. Өнерді қабылдап
қана қоймай, оның жасырын тылсым-тұңғиығына бойлап, мән-мағынасын ашады.
Өнерді ғылыми түрде түсіну – жинақтау – түйіндеу, топшылау, нобайлап
түйсіну, сезім жітілігі, қанатты қиял, шабыт құдыреті, яғни рухани жан
жылулығының байлығы. Көркемдік, образды ойлау қабілеті қаз-қатар, сабақтас.
Көркем бейнелік және ғылыми таным көрінісінің шынайы бауырластығын
теориялық, логикалық түр – тұрпаттардың өзі мейлінше бейнелі жарастық
тауып, сезім әсерімен байыған, шабыттанған көркемдік ізденістер
тәжірибесінен аңғаруға болады. Ал мұндай бірлестікте сезім теориялық сипат
алды. Суреткер көзқарасы, аңғару әрекеті, ұғым ойы жанданып, рухтанып,
көркем ойға айналып кетеді. Көрінетін нәрселер нысаналар құрылысын орналасу
тәртібін бейнелеуде – ауа, орта, жарық, сәуле қатынасын айқындауда ғылыми
жетістіктер мен зандылықтар тікелей басшылыққа алынып, бейнелеу өнері ақыл-
ой, парасат, білім ұғымымен парапар саналған. Көркем шығарма мазмұны қандай
болғанның өзін де, белгілі бір сәтті, жағдайды шынайы суреттеу үшін –
байқағыштық, жітілік, өткірлік, қанатты қиял, сыршылдық сезім,
сүйіспеншілік қуанышымен қатар математикалық дәлдік, физикалық дәлдік,
ойшылдық, білім тереңдігі қаншалықты, қажет екенін Гете 1810ж. Түстер
жайында білім еңбегінде айрықша атап көрсетеді.
Академиялық сыршырай пәнінде шығармашылық іс-әрекетке үйрету мен
көркемдік түйсінудің, көркемдік тәрбиеде алатын орны, пән аралық ара
қатынасы зор (бейнелеу өнері тарихы және теориясы, композиция, академиялық
сурет, өнер шығармасын талдау және сипаттау, түстану, философия,
мәдениеттану және т.б.). Бейнелеу өнері мен көркемдік тәрбиенің (мұражайға,
театрға саяхат, суретшілермен кездесу, тақырыпты шығармашылық кештер және
т.б.) жоғарғы оқу орнында жете қарастырылған.
Өнерді қабылдау проблемасы өнердің, эстетиканың пайда болуымен бірге
қалыптасады. Ежелгі гректер көркемдік жайында ойларын толықтырып, барлық
өнердің арасындағы жалпы ұғымды іздей отырып, екі топқа бөлді:
1-топ – музыка, поэзия, би;
2-топ – мүсін, сыршырай, сәулет.
Әдемі туындылардың пайда болуы, ұлы қуаныштарға бөлейді, – деп, ежелгі
грек ойшылы Демокрит анықтаған еді. Өнерді қабылдаудың шегіне де көңіл
бөлген. Егер өнер белгілі бір шектен асып кетсе, ең жағымды жағымсыз болуы
мүмкін.
Ұлы афиндық философ-идеалист Платон өнерді әлемнің ең жоғарғы құндылығы
деді. Өнер адамға эстетикалы әсер етеді. Өнердің моральдық көзқарасы
жағынан тиімділігін көрсетті. Бірақ сонымен бірге, Платон жаңа өзгешелікке
ұмтылған өнерді сынады. Оның еш көмегі жоқ, адамды дұрыс жолынан тайдырады,
шындықты жалған бейнелейді деді.
Антик философы Аристотель болса, өнердің көмегімен адам ең биік
мақсаттарға жете алады деп анықтады. Аристотельдің эстетикалық және өнегелі
идеалы классикалық сипатта. Ол эстетикалық тәрбиеге ерекше көңіл бөлді.
Өнердің адамға деген әсерін, тәрбиенің маңызды бөлігі, медициналық
көзқараста адамға психологиялық әсер етеді.
Сезімдік қабылдаумен бірге оқытылатын сезім бар. Мысалы, музыкада
дыбысты ғана қабылдамай, гармониясы мен дисгармониясын қабылдау. Ежелгі
философтар, өнердің тұтастығын поэзиямен бейнелеу арасынан анықтады. Ақын
Симонид поэзия-сөйлеп тұрған сыршырай, ал сыршырай болса, үнсіз поэзия
деген. Византиялық тарих зерттеушісі Прокопий Кесарийский (Vғ. аяғы- VI ғ.
екінші жартысы) храмдардың бұндай құрылысы адамзаттың қолынан емес,
құдайдың жаратқаны деп сендірді. Шіркеу өнерді, дінтанушыларға нәзік
психологиялық әсер ету үшін пайдаланды. Жарқ-жұрқ еткен алтын иконалар,
қабырғадағы қасиеттілердің бейнелері, жарқыраған шамдар, адамның жоғары
және таза дауыстары керемет, салтанаттылықты тудырды.
XIXғ. басында көркемдік білім мектеп пәндерінің ортасына енді. Оған
себепші болған швейцар педагогы Иоган Генрих Песталоцци (1746-1827). Сурет
өнерін мектеп педагогикасының атасы деді. Өнерді ұғыну арнайы жаттығулар
көмегімен іске асады, көзбен бәріне қарап, салыстыру, талдау, топтастыру,
сипаттау керек деген.
Сондықтан көркемдік қабылдау - өзінің алғы шарттары бар эстетикалық
тәрбиеде жетекші орын алатын күрделі үрдістердің бірі деп айта аламыз. Оның
алғы шарттарын көрерменнің тәжірибесі, білім және мәдени деңгейді, талғамды
анықтайды. Педагог ғалымдарының айтуынша көркемдік қабылдау тәрбиеленетін
процесс. Шынында да, эстетикалық табиғат және бейнелеу өнері жөніндегі
мағлұматты арттыру, ішкі рухани-мәдени деңгейін шыңдау өз тарапынан
интуициялық тәжірибені жетілдіреді, ал осы жағдайлар көркем шығарманың
реңдік құбылыстарын, табиғи болмысын қабылдау барысында көркем
құндылықтарға деген көрерменнің өзіндік белгілерін қалыптастыратындығы
сөзсіз. Сондықтан бейнелеу өнерін тану барысында рационалды ұғымдармен ғана
емес, көркем образды сомдау және түйсіну барысында шығармашылық қатынасқа
негізделген иррационалды және интуитивті ой-сана да тәрбиеленеді деп айта
аламыз.
1 кесте
Көркемдік қабылдау
Эмоционалды қабылдауҰтымды қабылдау
Сезім Ақылдың дамуы
Эмоция Білім
талант Тәжрибе
2 кесте
Көркемдік образ
Мазмұны Формасы
Сыртқы Ішкі
Мәтіні Көркемдік Пайымдалуы
Негізгі ойы әдіс-тәсілТүсі
Тақырыбы дер
Мағынасы Фактура
Формат
Өлшем
Бақылау сұрақтары:
1. Бейнелеу өнерінің бір түрі - академиялық сыршырай.
2. Академиялық сыршырайдың пән аралық байланысы.
3. Өнерді қабылдау проблемасы.
4. Реалистік сыршырайдың мәселелері.
5. Бейнелеу өнерінің образды тілі.
6. Сыршырайдың көркемдік тілі.
7. Натюрморт сыршырайындағы оқыту және шығармашылық міндеттері.
1. 1 Бейнелеу өнерінде натюрморт жанрының даму тарихы
Натюрморт – француз сөзі, дәл мағынасы өлі табиғат деген ұғымды
білдіреді. Оған тұрмыста күнде кездесіп жүретін заттарды, түз құстарынан
дайындалған алуан түрлі тағамдарды бейнелейтін шығармалар жатады.
Натюрмортты жақын кеңістіктен қарап қана қоймай, сезіп білуге де болады.
Адамзат тіршілігіндегі ең жақын орта. Ол тұрмыстық жанрмен тығыз
байланысты. Голландық термин stilleven (жансыз нұсқа, тыныш өмір) ең
алғаш рет 1650ж. документальды анықталған. Қолданысқа XVIIғ. аяғында
ағылшын және неміс тілдерінде жарық көрді. Кейіннен француз терминімен
nature morte (жансыз зат) ауысты. Жанрдың ерекшелігі қозғалыс мәселесін
жойып тастағандай. Алдыңғы қатарда заттар орналасып, жеке заттарға ғана тән
ерекшелігін айқындайды. Кенеп бетінде заттар мен өріс анық түрде
ажыратылады. Ашық заттар қараңғы өріс бетінде немесе қараңғы заттар ашық
өріс бетінде-заттар мен қоршаған ортаның қарама-қарсылығы аңғарылады.
Осындай туындылар қатары ол Караваджо, Сурбаран және голландық шеберлер
қатары –Клас, Хеда, Кальф натюрморттары.
Заттардың шағын әлемі, адам қолымен немесе табиғатпен ерекше жаратылған.
Голландық биолог Ян Сваммердамның сөзі еске түседі: Апеллестің барлық
түзулері, табиғаттың нәзік түзулерімен салыстырғанда ауыр бөрене секілді.
Натюрморт шебері заттар әлемін зерттеп, оның қорытындысын қылқаламмен дәл
жазып отырады.
Голландия натюрмортындағы лимон, кескіндеменің жаңа символы, тәжрибелі
қалыптасқан тәсілі ретінде. Заттардың экспозициясы композициялық үрдіске
тән, әсіресе натюрморттың алғашқы даму кезеңіндегі шығармаларда анық
көрсетілген. Заттар көлбеу жазықтықта қатар-қатар орналасқан. Бұл үрдісті
шолуға ыңғайлы үрдіс деп анықтауға болады. Әрі қарай жанрдың дамуында
композиция күрделеніп тәртіпті құрады. Табиғаттағыдай натюрмортқа терең
кеңістік тән емес. Натюморт шағын әлемді ұйымдастырып, заттардың өзара
қатынасымен құрылады. Натюрморт кеңістігі шектелген біртұтас әлем
картинасы.
Натюрморт күнделікті тұрмыстағы заттардың эстетикалық құндылығын
көрсетеді. Келбет жанрымен салыстырғанда натюрмортты салу жеңіл, өлі
табиғат дейтіні де сол, тұрған қалпын да өзгертпейді, оны түрлі нүктелерден
мұқият зерттей отырып ұзақ салуға болады. Натюрморттағы бейнеленген
заттардан, өмірдің нақты көрінісі, тарихи құбылысы және заман келбеті
айқындалады. Суретші бейнеленер заттарды көзделген мақсатпен таңдап, өзінің
ойын, сезімін білдіріп, әлемге деген жеке қатынасын айқындайды.
Өз туындыларымен Голландиялық натюрморт шеберлері қарапайым заттарда
үлкен сұлулық, ғажайып бір мағына бар екеніне бүкіл әлемді сендірді. Бұл
өмірдің құпиясы, өмірдің динамикасы және сыршырайдың бөлшектері оның
философиясын құрайды. Өнер мен сыршырайдың негізгі мақсаты адамның
көркемдік сезімін оятып, оны ойлауға, түйсінуге апарады. Суретшінің мақсаты
көрерменнің назарын аудару, олардың ортақ сезімі мен әсерін туғызу,
қоршаған ортаға жаңа көз-қараспен қарауына ықпал ету, осының барлығы
адамның бойынан керемет сезім оятып, дағдылы заттарға басқа көзқараспен
қаратуға ерекше мән берді.
Қазақстан суретшілері ұлттық дәстүрде натюрмортты, сан-алуан тақырыпта
бейнелей отырып жоғары дәрежеге жеткізді. Қазақ халқының тұрмыс салтын,
ұлттық дәстүрін, мәдениетін, ұлттық бейнелеу өнерін дамытуда Ә. Қастеев, Қ.
Тельжанов, А. Ғалымбаева, Г. Исмаилова, М. Кенбаев т.б. суретшілердің
шығармашылығының септігі мол.
Натюрморт жанры бізді суретшінің қоршаған ортасына алып келеді, осыдан
бірнеше ғасырға көз жібертіп шебердің ырғақтарымен бірге болғандай сезім
тудырады. Натюрмортта суретші өзін қоршаған заттардың түстерін шектеулі
түрде жаза отырып, әр нақышпен өмір ағымын, өз көңіл күйін және қоршаған
әлемін көрсете білген. Көп ғасырлар бойы суретшілер өзін қоршаған заттар
арқылы әлем туралы өз ойларын, қызығушылығын айқындады, бірақ мұның бәрі
әрбір суретшіде өзгеше болды, яғни олардың әрбір туындысы жеке
қолтаңбасымен дара болып келеді. Кейбір натюрморттар ғажайып тарихымен
әйгілі. Мысалға айтсақ, импрессионист өкілі П.Сезанның Шабдалы мен
алмұрттар, Апельсин мен алмалары бар натюрморт, Көк бокалды натюрморт,
Перделі натюрморт, Казоты мен жемістер... секілді жансыз заттар
кескінделген суреттеріне назар салғанда, көрерменді ырықсыз терең ойға
шомылдыратын, әлдеқандай бір мазасыздыққа, мұнар-мұнар тебіреністерге
қозғау салатын жойқын қуаттың тепсінген серпіні байқалады. Осындай сәттерде
Сезанның: Бүкіл Парижді жалғыз алмамен дүрліктіргім келеді,-деп айтуында
да нендей мән бар екенін түйсінгендейміз. Сезанн натюрморттарында
бейнеленетін осынау алмалар мен алмұрттарды, шабдалылар мен апельсиндерді,
құмыралар мен тарелкаларды... өздерінің тілі, түгесілмес тылсым
құпиялары бар, жанды заттар деп пайымдайды. Оның натюрморттары – бүкіл
болмыс-бітімімен мәністі қимыл-қозғалысқа, тартылыс пен серпіліс күшіне,
ширақ та шымыр ырғаққа толы әлем. Дәл осы, алып отырған нысанасын
солқылдаған тіршілік қуатына кенелдіріп, жаңа таным мен пайым рухына
қанықтырып көлденең тартатын суреткер ерекшелігі – бүкіл Парижді
дүрліктірер Сезанн алмасы ұғымының да түп қазығы осыдан келіп шыққан.
Натюрморт жанры бізді өз әлеміне енгізгендей. Суретшіні қоршаған әлем,
оны бірнеше ғасыр артқа қоятын суретшімен бірге оның шеберлігі мен сүйікті
әуенін сездіреді. Кейбір натюрмортта ақиқат бейнеленсе, ал басқасында ол
көркемдікті бейнелейді. Ең алдымен сыршырайды мәнерлі бастау. Әрбір
сыршырай шеберінің әлем туралы өз түсінігі бар.
Натюрморт дербес жанр ретінде XVI-XVII ғасырларда Фландрияда және
Голландияда пайда болған, зат әлеміндегі әр алуан және ерекше жетістіктерге
жылдам жетті. Оның дамуында өз дәуірінде тарихи алғы шарттары болды.Әр
ғасыр өз натюрморт шеберлерімен танылды. Олардың туындылары сол уақыттағы
басқа немесе сол заманға тән өзгеше және әсем көркемдік ерекшеліктерге толы
еді. Натюрморт жанрының келесі қалыптасу кезеңінде натюрморт пен дін
тақырыбы бір бірімен орын ауыстырды. Жалғыз заттарды, өз бейнелеу ойларымен
адам бүкіл дүниені меңгергендей болды.
Қарқынды өркендеуге натюрморт жанры Фландрияда жетті де Фландрия
натюрморты деген атпен тарихқа кірді. Оның осы ғасырда өркендеуі
Фландрияның ірі суретшілерінің аттарына байланысты еді. Батыс Европаның
бейнелеу өнері тарихына: Франс Снейдерс және оның шәкірті Фейт Ян кірді.
Келесі мықты натюрморт мектебінің бірі Голландиялық натюрморт деген
атымен таныс. Голландия мен Фландрияның тарихындағы халқының өмірі және
өткен өнер бірлігі, көркем өнер мектебінде тәжірибелер жасап, бәріне ортақ
көптеген сыршырай туындыларын туғызды.
Голландық суретшілер болашақ натюрморттарына алуан-түрлі заттарды талғай
отырып, оларды кенеп бетіне пайымдай білді. Заттардың адам өмірінде
қажеттілігінің шексіздігін бейнелеп, оларды нұрландырды. Елеусіз нәрсенің
өзінен елең еткізер сұлулық таба білу голландық суретшілер үшін
шығармашылық жетістік болып саналады. Олар өз полотналарында ыдыс-аяқтарды,
маталарды, жеміс-жидектерді, шыны бокалдарды күн нұрымен жымыңдасқан қан
күрең шарапты ерекше бір сүйіспеншілікпен бейнелейді. Бейерен өз
шығармашылығында әр түрлі мазмұнда балықтарды, шаяндарды, бір шоқ гүл-
бәйшешектерді, сонымен қатар тәңертеңгі астарды аса шебер бейнеленеді. Ал,
Кальф болса, шығармашылық өмірінің барлық кезеңдерінде, өзіндік
қолтанбасымен асқанадағы ыдыс-аяқтар, жемістерді және аристократиялық
талғаммен бағалы заттардан құралған натюрморттарды жазды.
Суретшілер қарапайым тұрмыс тіршілігінде кездесетін, ең бір қарапайым
көріністі бейнелеумен қатар, қаншалықты сұлулық, қаншалықты поэзия таба
алған десеңізші.
Әрине біз олардың шығармаларын көргенде көне заманғы жиһаздарға ғана
назар аудармай, сол кездегі халықтың өміріне, тұрмыс-тіршілігіне, әдет-
ғұрпына зер салуымыз қажет.
Голландия суретшілері онша көзге ұрмайтын қарапайым натюрморттарды
ұнатса, Фландрия суретшілері таудай үйілген тағам, жеміс және гүлдердің
қомақты натюрморттарына үйір еді. Натюрморттың ең жоғары даму сатысына
жеткен Фраж Снайдерстің шығармалары үлкен өлшемдерімен кеңістікті ұлғайтып,
тарихи туындылармен бірдей көптеген кейіпкерлерді енгізді. Фломандық
натюрмортта Фраж Снайдерстің (1579-1657) ерекше есімін атаймыз. Оны бекерге
натюрморттың Рубенсі деп атамаған. Б.Р.Виппер айтқан екен: Натюрморт емес,
заттар тіршілігінен алынған ерлік құбылыстар. Оның натюрморттарында
Балықтар, Жемістер, Жидектер – ертегідей молшылық; шырынды жемістер,
жидектер, құстар, бұғы, қабан, теңіз және көл балықтары тау-тау болып
үйілген. Айшықты үйлесімділігімен үлкен полотналар, фломандық ақ
сүйектердің кең сарайларының қабырғаларын сәндеп, қоршаған ортадағы
тіршіліктің әсемділігін, ауыл тұрмысының байлығын, көл, өзен, жердің
құнарлығын паш етті.
Ең қарқынды және озық Голландық натюрморт Харльмдегі Тәңертеңгі астар
туындылары болды. Тәңертеңгі ас натюрморт жанрында Голландияның
демократиялық ерекше нұсқасын ұсынды. (Осы туындылар авторы ретінде Воплем
Клас Хед және Питер Клас сыршырайшылары болды). Қатысушы кейіпкерлер
олардың натюрморттарында алуан түрлі және күнделікті қолданылатын түріне
қарағанда өте қарапайым тұрмыстық заттар еді.
Харльм шеберлерінің ең маңызды жетістіктерінің бірі ретінде Тәңертеңгі
астарды ұсынады, ол жарық пен көлеңкенің кеңістіктегі мәнін ашып және
үйлесімділік реңі, басты бейненің шырайлы, өңді, бай фактурасын біріктіріп,
бір уақытта заттар әлемін де біріктіреді.
Кейіннен демократизациялық натюрморт жанры асханалық натюрморттың
шығарма ретінде таралуы Фландрияда қалай болса, дәл солай Голландияда да
қанат жайды. Заттардың бейнелеуінде алуан түрлі құрылымдық ерекшеліктерге,
орталық нүктеге көп көңіл бөлінді. XVII ғасырдың соңында Голландиялық
натюрморт жанрында сәндік мәнерлеу кең орын алды. Голландия және Фландрия
натюрморттарына қарағанда, XVII ғасыр неміс натюрморты екінші орында болды.
Неміс натюрмортының табысы қазіргі Голландия өнерімен өте тығыз байланыста
болды. XVII ғасыр Неміс натюрморты екі бағытта болған: натуралистік және
сәндік өнер. Италия сыршырайының натюрморты ерекше бай және терең еді.
Италия натюрмортының ерекше дамуына Караваджо түрткі болды. Ол ең
алғашқы ұлы шеберлерінің бірі, ол таза натюрморт жанрына ерекше көңіл
аударды және монументті және пластикалық жансыз тұлғадан әсем бейне жасап
шығарды. XVII ғасырдағы Итальян натюрморты өзіндік жолмен дамыды және өз
жұмысын сапалылар қатарына қойып басқа мемлекеттер деңгейлердің қатарына
бөліп шығады.
Испандық натюрморттарда көтеріңкі қатал қасиет және өзіне тән ерекше
заттарды бейнелеген, бұл Испандық шеберлер шығармашылығында өзгеше жарық
көрген Ф. Сурбаран. Адамдарды қоршаған заттар әлемінің үйлесімін,
пішіндерінің әдемілігін-әсемдігін көрсетуге ұмтылды.
XVII ғасырда натюрморт жанрының ерекше қыры қалыптасады. Олар
композицияда қатал және нәзік нақышты қолданып шешкен. Романтика ұғымы
натюрмортына көп назар аударған. Романтизм натюрмортта манызды
тұжырымдамалар жасады. Романтизм натюрмортының негізгі обьектісі ретінде
гүлдер, аңдар бейнеленетін болды. XVII ғасырдағы әртүрлі жанрларда жұмыс
істеген және көркем ойлар мен әртүрлі эстетикалық көзқарастармен натюрморт
тағдырларын сыршырай шеберлері анықтады. Мысал ретінде, Француздың атақты
суретшісі Густав Курбе жаңа концепция шығарды, ол табиғат пен натюрморт
арасындағы байланысты анықтап оған түрлі реңктердің қанықтылығы мен
тереңділігін және тіршілік күшін қайта жаңғыртты.
XVIIІ ғ. Франция өмірінде рококо өнерімен қатар реалистік бағыт дамыды.
Атақты реалист Жан-Батист Симеон Шарден (1699-1779) шығармашылығындағы
негізгі тақырып натюрморт еді. Әйгілі Өнер атрибуттары туындысын да,
адамды қоршаған заттар әлемінің үйлесімділігін бейнеледі. Шарден
натюрморттары – қарапайым, адамның күнделікті тұрмысына қажетті заттарды
пайымдаған, шағын ортадағы ой-сезімдер әлемі деуге болады
Импрессионистер натюрморт жанрында өзіндік композициясын тапты, одан оны
пленэр жанры ретінде ауыстырып, онымен табиғат аймағында өнделген.
Натюрмортта тек жарықпен ауа ғана барын сезініп олар заттарды қарапайым
жарық кеңістіктегі шағылыстармен ғана байланысты. Олар жарық кеңістіктегі
шағылыстар көмегімен қарапайым заттарға айналдырды.
Натюрморттың жаңадан көтерілуі постимпрессионизм шеберлерінің көркем
шығармашылықтарына байланысты болды, олар үшін зат әлемі ең басты
тақырыптарының бірі болды, осының барлығы П. Сезанн және Ван Гог
шығармашылығынан көреміз. П.Сезан шығармашылығының шырқау кезеңінде
натюрморт тақырыбына тоқталып, заттардың обьективті мәнін қарастырады.
Түстік қарама-қарсылық заңдылықтарын қолданды. Натюрмортпен жұмыс үстінде
негізгі мәтіні ретінде, заттардың пластикалық көлемімен материалды мәні
саналады.
Тарихта елеусіз белең берген натюрмортқа терең философиялық мән-мағына,
дүние танымдық зерделі толғаныс алып келді...
Әдетте қайсыбір суретшілер туындыларындағы алманы көргенде: Шіркін,
мына алма дәмді шығар, деп тамсануға бейім тұратынымыз бар. Ал, Сезанн
салған алма туралы: Мынау не деген құдырет, – деп тәнті қалуға ыңғай
бересіз. Оның алмаларының өн бойында санаға әсер етер мол танымдық қуаттар
бар. Суретшінің Париждегі Импрессионистер мұражайында тұрған Апельсин мен
алмалары бар натюрморт деп аталатын туындысы оның осы жанрдағы ең жауһар
дүниесі.
Қылқалам шеберінің жемістерді жазудағы аса бір зерек байқампаздығына
таңданбасқа шара жоқ. Сіз алмалар мен апельсиндерге қарау үстінде, олардан
бүлк-бүлк соққан өмір дүрсілін, тіршілік тынысын сезінесіз, уылжи піскен
жемістер енді болмаса үсті еңіс стол бетінен бері қарай домалап кетердей,
бірақ олар көзге байқала бермейтін тылсым қасиеттердің арқасында өз
орындарынан тапжылар емес. Бүктетілген орамал сырғып түсу алдында, бірақ
оны әлдеқандай бір күш ұстап тұр. Табиғаттың терең сырлы құпияларының бүлк-
бүлк соққан тамырын тап басып, тани білген қылқалам құдіреттілігінің, ой
мен өре биіктігінің көрінісі бұл.
ХХ ғасыр басында натюрморт сыршырайдың шығармашылық лабораториясына
айнала бастады. Францияда фовизм ағымының өкілі А. Матисс сезімдік жолымен
жүріп, сәндік және экспрессивтік түстің және фактураның мүмкіншілігіне
қарай көрсете білді. А. Матистің өнері сәндік-үйлесімділікті қабылдауымен
негізделеді. Натюрморт жазық түстік нақыш үрдісі ретінде қабылданады. Онда
заттар жазықтық бетінде жобаланып, сыртқы сұлбасы өткір көрінеді. Егер
Сезан түсті жазықтық бетіндегі көлемді көрсетуге пайдаланса, ал Матис
керісінше, көлемді бейнелеуден бас тартты. Ол кубизм өкілдері Ж. Брак, П.
Пикассо және т.б. натюрмортың көркем аналитикалық ерекшеліктерін қолдана
отырып, формамен кеңістіктің жаңа тәсілдерін ойластырды. Натюрморт басқа
ағымда жүретін шеберлерді де өзіне қарай тартады.
Орыс өнерінде натюрморт XVII ғасырда зиялы сыршыраймен бірге пайда
болды, ол сол замандағы зат әлемін шыншыл және дәл көрсете алды. XVII ғ.
30ж. - 40ж. бас. Орыс шеберлерінің станокты натюрморттары, орыс натюрморт
өнерінің ерекше дамыған құбылысы. Олар Петров дәуірінің кескіндемелік
дәстүрімен анықталған: ағартау саласында Петров реформаларымен байланысты
еді. Феофан Прокопович мектебінің шәкірттеріне де кейбір натюрморттар
жатады. Олардың ішінде – Г.Н.Теплов., Т.Ульянов., П.Г.Богомолов. Оларды ең
алғаш рет зерттеп, баға берген Н.Н.Врангель. бірінші көзге түскен tromp-
l,oeil үлгісіндегі натюрморттар, ол Г.Теплов және Т.Ульяновтың жұмыстары.
Шаруалардың жұмыстарын, жаман емес, бірақ сол крепостнойлардың қолынан
шыққаны өте күлкілі деді. Негізінде мұнда күлкі шақыратындай ештеңе жоқ,
керісінше бұл натюрморттар XVII- XVIIІ ғ. Голландия мен Францияда әйгілі
болған натюрморт үлгілеріне жатады.
Осы натюрморттардың көшірмесі мен иллюстрацияларына қарап оны жоғары
иллюзия (обманки) деп атаған. Ағаш қабырғада ілінген заттар мен кітап
сөрелері бейнеленген. Натюрморттың екінші үлгісі – vanitas -әбігерлік.
Суретшілер жазықтықта жатқан заттарды, көлемді, белгілі бір ракурста
бейнелеп көзді алдауға ұмтылды. Мұндай мәтіндерді голландық, француздық,
америкалық және орыстың алдамшы натюрморттарынан табамыз. Заттарды
кенептің жазықтығына паралель, жазықтық бетінде бейнелеп, жарық көзін
тігінен көрсетеді. Сонда заттар тереңге емес, бері қарай шығып тұрғандай
сезіледі.
Осындай сәтте көрермен бейнеленген заттарды ұстағысы келіп, жақыннан
көргісі келеді. Суретшілер болса қағаз парағының бүктелген шетін, жартылай
ілінген жабындылар, бір заттың жартылай екінші затты көмегелеп тұратын
натюрморттар салған, ал көрермен болса сол заттарды, орнынан қозғауға,
ұстауға, тексеруге тырысады.
Терең иллюзияға жету үшін, суретшілер кескіндеме тәсілдерін орынды
қолдана білді. Әрбір заттың ерекшелігін дәл бейнелеу, заттарды таңдау
негізгі міндеттері еді. Ақтаңдақтың көмегімен суретшілер металл мен
шынының, қыш ыдыстардың жылтырын бейнеледі.
XVIIІ ғ. иллюзионистік натюрморттарына ұқсас ХХғ. 20-шы ж.
В.Лебедевтің Палитрасы бар натюрмортын атап өтуге болады. Бейнелер кенеп
бетіне шығып тұрғандай, суретші кескіндеме материалына тән емес, тырнау
тәсілін қолданған.
Орыс натюрмортының келесі кезеңдегі дамуы эпизодты сипатталады. Оның
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Ф.П.Толстой,
А.Г.Венецианов, И. Т. Хруцкий сияқты өнер саңылақ-
тары әйгілі болды, олар бір кішкентай кереметті және тұтастықты мейлінше
нанымды байланыстыра білді. А.Г.Венецианов және оның ізбасарлары нұсқаны
әсем бейнелеуге ұмтылды.
Олар таза түзуді қарапайым заттардан, табиғи тәртіпте орналасқан
заттардың үйлесімділігін бұзбай, таза қалпында бейнелеуге тырысты.
Венециановтың заттары аксессуарлық қасиетті жоғалтса да, кейде біз оның
шығармаларынан крестьянның, шаруа, ауыл еңбегінің атрибуттарын көріп
жатамыз. Заттар бөлек емес, оны біз нұсқамен, адаммен, табиғатпен бірге
қабылдаймыз. Бурак ұстаған қыз (1824ж.), Гүл ұстаған шаруа қызы
(1830ж.), Шалғы мен орақ ұстаған шаруа атты туындыларында заттардың
образы туындының сырын ашатын кілт секілді.
Ф. П. Толстойдың натюрмортты суреттері құнды мұраларының бірі. ХІХ
ғасырдың І жартысындағы орыстың бейнелеу өнерінің жоғары жетістігі. Оның
нұсқамен жұмысы ерекше. Суретшілер, мүсіншілер бейнелеу стиліне қарай
нұсқаны алуан түрлі көшіреді. Ал, Ф.П.Толстой нақты бір нұсқаны көшіргенде,
жеке даму заңдылықтарына сүйеніп, ұсақ бөлшектерге дейін, жазықтық бетінде
образды нақтылай түседі. Толстой энтомологиямен шұғылданып, сауатты ботаник
болған. Гүлдер мен жемістердің суретін бейнелегенде, ХХғ. І жартысындағы
европа кескіндемесіндегі гүлді натюрморт шеберлерінің ерекшелігіне тән еді.
Б.Р.Виппер жазған екен: ... романтизм дәуірінің натюрморт шеберлері –
нағыз баушылар, нағыз танымды сынаушылар, олардың ізбасарлары – тарихи
кескіндемешілер болса – антикварлар мен архивистер.
Ф.П.Толстойдың бірнеше парағы ботаникалы суреттерге арналады. Онда
заттар қоршаған ортадан тыс бейнеленген. Парақтың өрісінде кеңістік
қалыптаспаған. Ал, басқа парақтарында натюрморт пішіні айқындалады.
Оның өнерінде басқа да күрделі жағдайлармен ерекше. Парақтың өрісі
заттың жатқан жазықтығы секілді. Қызыл және ақ қарақаттың жемістері
(1818ж. МТГ) шығармасында таңғы шықтың тамшысы қағаз бетінде пайда болады.
Жемістің бұтағы қағаз бетінде жатыр, оның астында көлеңкесі бейнеленген,
сонымен бірге оған ағып түскен тамшылар айқын көрініс тапқан. Бұл туынды
терең иллюзияға толы натюрморт түріне жатады.
ХІХ ғасырдың алғашқы онжылдығында, заттар тарихи кескіндеме
туындыларымен үйлесіп жатады. Онда киімдердің бөлшектерінен, тұрмыстық
заттар мен қару-жарақтардан тарихи шындықты бейнелеуге ұмтылыс негізгі
сипатқа ие болды. Натюрморт аксессуар ретінде қызмет жасады. Брюлловтың
туындыларындағы академизм дәстүріне сүйене отырып, романтикалы келбет
шеберлерінің және венециандық бағыттағы суретшілердің шығармашылығымен
ұштасып жатады.
Заттар әлемі атрибут ретінде, туындының жеке дара, сезімді тудырады.
Натюрморттың мазмұнды композициясында П.Федотов, В.Петров, В.Маковский,
В.Поленов және т.б. демократиялы бағыттағы кескіндемешілер ХІХ ғасырдың
екінші жартысында ғана өзіндік көркемдік ерекшеліктері жинақтала бастады.
Натюрморт жанырындағы осы авторлар өздерінің шебер туындыларын әлеуметтік
бағытта салған. П.Федотов шығармаларында натюрморт терең мазмұнымен
үндесті. Суретшінің жазған қандай да бір заты өте мәнді, терең мазмұнға
толы еді.
Натюрморт өз бетінше ХІХ-ХХ ғасырда М. А. Врубель және В.
Борисов-Мусатов жұмыстары арқылы дербес тез қарқынмен өсті. Натюрморт
түстің, пішіннің, кеңістіктегі құрылымның бейнелеуімен сипатталады. Мұндай
натюрморттардың бейнелеу тілі суретшіні ежелгі орыс және халық өнерінің
дәстүрлеріне, шығыс мәдениеті, батыс классикалық мұрасына, қазіргі француз
сыршырайларының барлығымен байланыстырады.
Осы ғасыр үлгілеріне К.А.Коровин, И.Э.Грабарь сияқты импрессионистердің
жұмыстары жатады. К.А.Коровин натюрмортының тақырыбы табиғи тұрғыда:
гүлдер, жемістер, жидектер, балықтар –барлығы өмірдің шынай тынысын
көрсетеді. Ол алуан түрлі қойылымда бейнелейді: интерьерде, дәлізде, ашық
ауа астында. И. Э. Грабарь 1905-1907ж. салған үздік туындыларында заттар
әлемінің материалдық идеясын дамытады. Хризантемалар, Жиналмаған стөл
шығармаларында жалпы түстік шешімде әр түрлі заттардың материалдылығын
шебер бейнелеген. К. А. Коровин секілді суретшілер натюрморттарын ашық ауа
кеңістігінің астында бейнелейді.
Өнерлердің әлемі туындысында А.Я.Головин және басқалары заттар тарихын
шын суреттеген, сән өнері П.В.Кузнецов, Н.Н.Сапунов, С.Ю.Судейкин, М.Сарьян
және басқа кескіндемешілер көгілдір райхан гүлі шеңберінен шыққан; және
П.П Кончаловский, И.И. Машков, А.В Куприн, Р.Р Фальк, А.В Лентулов сияқты
суретшілерден кірпіштік валентті шеберлердің толыққан натюрморттарын
көруге болады. П. В. Кузнецовтың натюрморт саласындағы көрнекті
дүниелерінің маңдай тұсынан табылатын: Жапон гравюрасымен тұрған
натюрморт (1912ж.) бізге - өнердегі бұл жанр бедері қай үрдісте сомдалмақ
керек, жалпы өмір құбылыстары қалай бейнеленгені жөн деген суретші
көзқарасын ұғындырғандай болса; Бұқара натюрморты (1913ж.) – Кузнецов
шығармашылындағы кубистік тәсілдерді нақтылайды; сындарлы бұлқыныста
жазылған Гүлдер мен қауындар (1913ж.) – суретші танымында қалыптасқан
шығыс болмысын тұжырымдаса; романтикалық әсерлерге малынған Таң (1916ж.)
– оның революциядан кейінгі туындыларында байқалатын жаңа бейнелеу
әдістерін мезгейді.
1919ж. И.И.Машков Самаурынмен натюрморт атты туындыны жазады. Суретші
индустриялық өндіріс заттарының эстетикалық құндылығын тануға ұмтылды.
Темір, мыс, жез және қалайыдан жасалған көптеген заттардың ортасында
самаурын бейнеленген. П.П. Кончаловскидің де шығармашылық көзқарасы кең
еді. Бірнеше заттан тұратын шағын Жасыл рюмка, Шошқа еті, нан, вино,
және Терезе көрінісімен натюрморт туындыларға назар аударды.
1920-1930 жылдары К.С.Петров-Воткинның композициялық туындыларына
натюрморт сол замандағы философиялық ұғынулар жатады. Олар өзіне тән түрлі
түсті және жазиралық құрылымдармен өзгешеленеді. Заттарды жазғанда бір ғана
емес, бірнеше кеңістікте жазылған.
Бұндай кеңістікті құру тәсілі суретшіні бейнелеу құралдарын кеңейткен,
заттардың пішіні мен көлемін дәл көрсетуге және оларды жазықтықпен өзара
байланысын көрсете білген. Натюрморт – суретшінің нұсқамен ең қызу
қауышуының бірі. Онда сюжет пен психологизм сол заттың кеңістіктегі орнын
анықтауға бөгет жасамайды. Натюрмортқа қойылар негізгі талаптар – ол қандай
зат, қайда тұр, сол затты көруші мен қайда тұрмын деген мәселелердің басын
ашу. Көрерменнің натюрморттан алар әсерінің басты танымдық қуанышы да
осында. Суретшінің осындай зерделік-танымдық ойларынан студенттердің алары
мол.
Ю.И Пименовтің шығармашылығында натюрморт үлкен орын алады. Оның
натюрмортындағы зат үлкен сезіммен жазылған. Сериалы туындылары Күнделікті
тұрмыс заттары, Ескі және жаңа заттар, Адамның заттары т.б. XX ғасырда
орыс натюрморт жанры жаңа тақырыптарымен, бейнеленетін және көркем
қабылдауымен ерекше шапшаң дамыған; импрессионизімен абстракты пішінге
дейін өзгеріп, ол біздің ғасырымызға дейін өнердің қалыптасуында үлкен роль
атқарды. Натюрморт жанры ХХ ғасыр басында орыс сыршырайы үшін және кейбір
суретшілерге жаңа сыршырай тілін іздейтін лабораторияға айналады. Сонымен
қатар тек қана сыршырай тілі ғана емес оның мазмұны, әдісі, оның бейнемен
жүйелей байланысы айқындалды.
Натюрморт - өнердегі ерекше жанр. Ондағы ой түйінінің сыртқы
қарапайымдылығына, тілсіз табиғатты – гүлдерді, жемістерді, тұрмыс
құралдарын, өнер атрибуттарын бейнелейтініне қарамастан, ол ауқымды кемел
пайымдаулар, табиғат көріністері мен келбеттер көтеретін жүктен кем салмақ
көтермейді. Натюрморт көңілді де қайғылы, сабырлы да үрейлі, сыпайы да
нәзік, не уытты, ашулы, не қатқыл боп келеді. Оған адам жанының барша
болмыс тебіренісі, сезімі, ойы сыйып кете береді. Алайда, натюрмортты
түсінудің бір қиындығы – ондағы барша ақпарат – сурет, бояу, пайымдау
ерекшелігі, ырғақты нақыштар арқылы беріледі, сол себепті әрбір бөлшектің
және олардың бір-бірімен байланысының мәні ерекше арта түседі. Таңдап
алынған әрбір нәрсенің саны, арасалмағы туындыгер жайлы, оның дүниетанымын,
ойы мен сезімі, түптеп келгенде, суретші өмір сүрген кезең жөнінде көптеген
мағлұмат бере алады.
Натюрморт салу сынынан өтпейтін суретші кемде-кем. Жазирада жұмыс жасау
секілді натюрморт салу да – тұлғаны таңдаудың, оның көптеген пішіндерін,
бояу үйлесімдерін түсінудің тамаша мектебі. Тек мектебі ғана емес.
Натюрмортта бейнелеу өнерінің басқа жанрларына тән емес құпия бар.
Бейнелеудің қимылсыздығы тұлғаның өзінің қимылсыздығына үндес келеді. Мұнда
суретші мәтінді туындыдай, келбет, табиғаттағыдай қасқағым сәтті тоқтатып
жатпайды. Әлгі айтылған жанрларда адамдардың, машиналардың, бұлттардың,
жапырақтардың қимылсыздығы, қайткенмен де, қозғалысты, дамуды, өзгерісті
білдіретін көрініс заңы болып саналады. Көрсетілетін бейне мен
көрсетілген бейненің тепе-теңдігі де натюрморттың ерекше қасиеттерінің
бірі, шығармаға түсірілген нәрсе пайымдалу жағынан да, мазмұндық жағынан да
биік тұруға тиіс.
Бейнеленетін заттарды жинақтауда, олардың бір-бірімен қарым-
қатынасында, айталық үндестігінде немесе пластикалық қарама-қарсылығында,
кесімді келісімінде, немесе қайшылығында – жасалынатын образдың ішкі
драматургиясы жатады. Суретші (көремен де) затты жақын жерден көріп, үңіле
зерттеп, терең түсінуіне мүмкіндік алады. Мәселе, тек заттың санында ғана
емес. Әрине натюрморт белгілі дәрежеде адамның ішкі дүниесін басқа
жанрларға қарағанда анағұрлым айқынырақ ашып бере алады. Қатардағы
қарапайым заттарды бейнелей отырып, суретші осы үнсіз нәрселердің шағын
сыры арқылы адам баласының үлкен де көп үнді әлемінің ішіне үңіледі,
жекеден – жалпы, жалқыдан – заңдылықты көре біледі.
Ұлттық тақырып ізденістері: 1950-1960 жылдары орталықтан арнайы көркем
білім алған суретшілер шығармаларындағы қазақ халқының жаңа өмірі, тарихи
сюжеттер мен ұлттық тақырыптағы натюрморттарымен: А.Ғылымбаева,
Г.Исмаилова, Қ.Телжанов, М.Кенбаев, С.Мәмбеев, Н.Нұрмұхаме-
дов, С.Романов, т.б. көрініс тапты. Қазақстан өнерінде натюрморт
қа деген ықылас қарқынды бет алды.
Бұл ретте А. Черкасскийдің еңбегі зор болса керек, оның қылқаламының
қанықты бояуы, көбіне, шуақты күннің сәулесіне шомылып, көз жауын ала
жайнаған гүл шоқтарын бейнелеуде ерекше ашылған болатын. Әрдайым
қылқаламына қат-қабат бояулардың құлпыра ойнауы тән болып келетін
суретшінің өзіндік шеберлігі өміршең, құштарлыққа толы туындылар жасауға
игі жағдай жасады.
Қазақстан суретшілерінің ішінде осы натюрморт жанрын көтерген келесі
суретшілер: Черкасский А.М. Натюрморт, Терезе алдында; Ғалымбаева А.Ғ.
Дастархан, Ежелгі қазақ керамикасы; Исмаилова Г.М. Қымыз; Әбуов Т.
Домбыра; Бабад Э.Н. Демалыс; Жүсіпов Ә.А. Шынылы натюрморт; Ткаченко
В.Я.Гүлдер. Қазақстан суретшілерінің натюрмортта-
рының кейіпкерлері, көбіне, тұрмыстық дүниелер – қымыз құятын шара, қалы
кілем, текемет, музыка аспаптары болып келеді.
Халық шеберлерінің туындылары арқылы олар киіз үй тірлігінің ерекше
әлемін, ондағы тұрмыстың қайталанбас әсемдігін көрсетуге тырысады. Пішіні
мен жасалуы жағынан әрі қарапайым, әрі жетілген осынау заттар халық
мәдениетінің белгісі, әрі куәсі болып табылады. В. Эйферт, С. Калмыков,
В.Колоденко, Л.Леонтьев, С.Айтбаев Кітаптар 1966ж.,
Т.Тоғысбаев Қызыл өрістегі натюрморт 1967ж. және басқа да қазақстандық
суретшілердің натюрморттары адам мен заттардың ішкі байланыстарының қыр-
сырын нәзік жеткізе білуімен ерекшеленеді.
Т.Тоғысбаевтың Қызыл өрістегі натюрмортты ерекше көзге тартарлық. Жер
әлеміндегі тұрмыстық заттардың сұлулығын паш етеді. Л. Леонтьевтің жан
сезімі оның ең сәтті натюрморттарының бірі – Солған гүлдер (1970ж)
эмоциялық жағынан мейлінше айқын көрсетілген. Бояу түсін бар құдірет-
күшімен салыстырудан, тіршілік шырыны сарқылдап, қарайған сабақтардың әлсіз
бүгілуінен, қурап бітуге айналған гүлдің тіршілік үшін жанталасынан ав
тордың өз күйініш-сүйінішін философиялық толғаныс дәрежесіне дейін
көтеретін тегеурін сезіледі. Соңғы натюрморттарында Алма 1983, Алмұрт
1982., зат белгілі бір мәтін, айқын бағытты көркемдік міндет ретінде еді.
Бояу түсінің үйлесімділігі, сызықтардың айқындығы Леонтьев үшін эстетикалық
және сындарлы категорияға айналады.
Сондықтан суретші натюрмортында алманың сезанндық мағынасындағы форма
проблемасына айналғандығы кездейсоқ емес.
Ұлттық мәдениет тұрмыстың ізгілікті негізіндегі ой-толғаулары
суретшілердің шығармашылығында шоқтығы биік мәселе болды. Әсіресе натюрморт
жанрында жұмыс жасаған театр және киноның талантты суретшілері Г.Исмаилова
және А.Ғалымбаева. Олар ұлттық киімдерді, әшекейлерді, бұйымдарды, салт-
дәстүрді үзбей зерттеп ұлттық тұрмыс салт бұйымдарына көптеген туындыларын
арнады. Г.Исмаилованың Қымыз (1966ж. м.б. 100х100) атты натюрморт
туындысы халық өмірінің қарапайым құдыреттілігін паш етеді. Өрнектелген түс
киіз өрісінде және дастархан бетінде әсем әшекейленген ұлттық ыдыс-
аяқтарды, түстік үйлесімділігі жағынан өте бай нақыштап бейнелейді.
Қазіргі заман суретшілерінің қатарында натюрморт жанры да ерекше орын
алды. Есіркеевтің Натюрморт атты туындысында ашық түстермен дастархан
үстінде жайылған жеміс-жидектері, гүл бәйшешектердің сән салтанатын
пайымдап өрнектеген. Қазақтың импрессионисі секілді қолтаңбасы ғажайып,
қуаныш сезімін тудырады. Егер Сезан Парижді дүрліктірсе, Есіркеевті
қазақтың натюрмортын дүрліктірген ірі тұлға деп толық айтуға болады.
Суретші сәндік кескіндемемен түстердің, жарық-көлеңкенің ерекше қарама-
қарсылығын шебер бейнелеген. Туындыда әрбір бөлшек айқын. Көк, қызыл, сары,
ақ түсті бояулар өзара әдемі үйлесім тауып жатыр. Нақыш тұтастығы түс
реңктерінің тұрақтылығы мен кеңістіктік құрылымының тартымдылығы арқылы
өрбіп жатады. Өзіндік қалыптасқан дүниетанымымен жеке дара қолтаңбасымен
танылады.
Калмаханов С.К. 1985ж. арнайы тапсырыс бойынша орындалған Бесбармақ ,
Ата-бабалар сусыны атты туындысы ерекше. Қазақтың дарқан дастарханы
арқылы, халықтың қонақ жайлылығын, ұлттық тағам ет және жемістер
бейнелеген. Майлы бояу техникасымен жазылған туынды, өрнектелген ағаш
шектеумен безендірілген. Ағаш шектеудің жоғарғы бөлігі ашылған перде
секілді, бізді дастархан әлеміне жетелейді. Шығарма Оқжетпес атты
сауықтандыру санаториясының асхана интерьерін безендіруге қолданылған.
Өнер теоретигі, ғалым Балкенов Ж.Ш. 2007ж. жазған Қауын, Бас табақ,
және 1974ж. жазған Балықтар атты натюрморттары өзіндік қолтаңбасымен
ерекше.
Қазақ халқының дәстүрлі өнерінде қолданылатын екі өлшемді таңба, нақыш,
сурет, сызықтық бедерлер мен ою-өрнек үшін үшінші өлшем сызықтық кеңістікте
орындалған тереңдетілген кеңістік иллюзиясы қажетсіз. Мұнда кеңістіктің
рәмізді белгілері ғана бар, себебі кеңістік - адам санасындағы дүние.
Натюрморт жанры арқылы көрермен қомақты ұғымдармен беттеседі. Ешкім назар
аудармаған заттардан, суретші керемет пішін мен алуан түрлі түстерді
байқайды.
Қазіргі тұрғыда зерттеу өзектілігі – өзінің жаңашылдығына қарамастан
натюрморт жанры дүние жүзілік көркем мәдениетімен өте тығыз байланыста.
Натюрмортта бейнелеу өнері жанрларындағыдай, өз дәстүрлері мен
қағидалары қалыптасқан. Түрлі дәуірлермен кезеңдерде натюрморт жанрының
гүлдену және құлдырау дәуірлерінің тарихи алғы шарттары болған. Осы уақытқа
дейін ол өзінің көркемдік ерекшеліктерін жоғалтпайды және көркемдік дамуды
тоқтата алмайды, өйткені ол әрқашан реалист - суретшіні табиғатпен, өмірмен
және сұлулықпен тығыз байланыста ұстайтын тізгіндердің бірі болды.
Әр ғасыр өз натюрморт шеберлерімен әйгілі болған, олардың әр туындысында
сол уақыттағы көркемдік армандарын жазған, өзгеше және әсем құралдармен
іске асырып, оны осы немесе бұрынғы ғасырдың тарихына жатқызған.
Бақылау сұрақтары:
1. Академиялық сыршырайдағы натюрморт жанры.
2. Натюрморт жанрының даму тарихы.
3. Фландрия және Голландиядағы натюрморттың көркемдік ерекшелігі.
Тәңертеңгі астар.
4. Қоршаған заттар әлемінің гармониясы Испания және Франция
суретшілерінің шығармаларында.
5. Натюрморт жанрының жаңа көрініс табуы. Натюрморт жанрына терең
философиялық мән-мағына берген импрессионистер. Орыс
суретшілерінің туындыларындағы натюрморт жанрының қалыптасуы.
6. Қазақстан суретшілерінің шығармашылығында натюрморт жанрының
көрініс табуы.
1.2 Натюрморт жанрының көркемдік ерекшеліктері және сыршырайда
шығармашылық іс-әрекеттерді қалыптастырудың жолдары
Атақты бейнелеу өнерінің шеберлері өз туындыларының арқасында, заттар
арқылы сол кезеңнің әлеуметтік жағдайын, оның иесінің өмірін көрсетіп,
қоғамдық және әл-ауқатты жағдайын суреттей білген.
Натюрмортты сыршырай жанрының шығармашылық лаболаториясы деуге болады,
өйткені ол өнердің бір бөлшегі ретінде дамып келеді. Натюрморт жанрында біз
сыршырай шеберінің пластикалық және үйлесімділік мүмкіншіліктерін сонымен
қоса оның ерекшеліктерін байқаймыз. Осы жанрда көптеген қызмет
ерекшеліктерін көреміз, кейде оны сыршырайдың камералы әні деп те атайды.
Кейде жаттығу қойылымы ретінде де қолданылады, онда заттарды мұқият зерттеу
бірінші сатыда болып келеді.
Натюрморт сыршырай жанрларының бірі ретінде қаншама мүмкіншіліктерді
көрсетеді. Ол дербес шығарма ретінде өнердегі мәңгі адамзат тақырыбын ашты.
Осындай натюрморт жанрының қызметі сыршырайда жансыз заттардың пішіні мен
құрылымын ғана суреттемей, сонымен қоса суретшінің өзін қоршаған ортаға
және өмірге деген сезімін ашып, жұмысқа шығармашылық бағыт бағдармен
көрсетеді.
Өнерге деген жеке көзқарасы, өзіндік дара қолтаңбасы стилі туындайды.
Заттармен әрқашан байланыста болу ол қуаныш, бейнелеу өнерінің тірі
қайнар көзі. Натюрморт шеберімен бейне арасындағы қызықты әңгіме.
Суретшіні натюрмортпен жұмыс жасағанда оны ешкім елең қылмайды, өйткені
көркемдік пен сыршырайға деген мұқият көңіл бөлу, натюрмортқа бейненің
сұлулығы мен айшықты форманы сезінуге және көрерменнің бейнені суретші
көзқарасымен көруге көмектеседі.
Кезекті әрбір тапсырмада сыршырай шеберлігін меңгеру үшін, оқу және
арнайы тапсырмаларды орындап, іскерлік білімін, қабілетін дағдыларын
нығайтып отыру керек. Егер алғашқы тапсырмаларды ойдағыдай орындамаса
немесе берілген тапсырманы түсінбесе, қиындыққа тіреліп адасады.
Мысалы, студент түстік үйлесімділіктердің негізгі заңдылықтарын
меңгермей, қоршаған ортаның түсін көрмей, бірден туындыдағы түстік үрдістің
нақышты жиынтығын шешуге кіріседі. Жалпы түстердің үйлесімділігін көрсете
білу ол өте күрделі мәселе. Оған адам бірден келмейді, ол бірте – бірте
арнайы тапсырмалар қатарын орындау жүйелілігі арқасында туындайтын нәрсе.
Онда заттардың түстерінің айырмашылығы және түстердің үйлесімділігі
қарастырылады.
Қойылатын нұсқа студенттерді көркемдік іс-әрекеттерге дайындау деңгейіне
жауап беретін дидактикалық маңызды материал болып табылады.
Онда студенттер бейнелеу сауаттылығының негізін меңгереді. Әрбір қойылым
жоғары эстетикалық талаптарға жауап беріп, көркемдік талғамды дамытуға
әрбір тапсырмаға шығармашылық тұрғыда тоқталуға дағдыландырады. Академиялық
сыршырайдың бағдарламасына ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді нобайлар
енгізілген. Ол көркемдік іс-әрекеттерді меңгеруіне септігін тигізеді.
Осындай мақсатпен ойдан, елестен орындалатын арнайы тапсырмалар да бар.
Жалпы натюрморт қойылымында бірнеше мәселелерді шешу ұсынылады: қағаз
бетіне натюрмортты орналастыру; заттардың біртұтастығын және айқындығын
анықтау; түстердің үйлесімділік реңдері арқылы жарық пен көлеңке
үйлесімділіктерін анықтау; натюрморттағы заттардың көлемділігін,
жарықтығын, жалпы өнділік шешімін табу; пішіннің жарық және көлеңке арқылы
аңғарылуы: неғұрлым көбірек жарық түскен бетке, жарық мол орналасады: ал ең
жарық нүкте ақтандақ деп аталады; көмескі жарық түскен бетке солғын көлеңке
орналасады; ең күңгірт бетке меншікті көлеңке орналасады; басқа заттардан
шағылысып түскен жарық, шағылыс деп аталады; заттың көлеңкесі меншікті
көлеңкеден қанық болады.
Сыршырайдағы көркемдік тәсілдерге майлы бояуларды қолданып станокты
кескіндеме жазғанда, жұмысқа шығармашылық түрде тоқталған жөн. Дәл осы
жанрда бейненің пластикасымен бояулардың реңдерін көрсете білуі.
Қоршаған әлемнің сұлулығын айқындап, майлы бояулармен сыршырай
тәсілдерінде заттардың нәзіктігін бере отырып, өнердің негізгі заңдарына
сүйенуі керек. Сұлулықты жазу мүмкін емес, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 4
1 Бейнелеу Өнеріндегі натюрморт жанрында 6
кӨркем шығармашылықты қабылдау
1.1 Бейнелеу өнерінде натюрморт жанрының даму10
тарихы
1.2 Натюрморт жанрының көркемдік 28
ерекшеліктері және сыршырайда шығармашылық
іс-әрекеттерді қалыптастырудың жолдары
1.2.1 Қарапайым заттардан құрастырылған 31
натюрмортты бейнелеудің әдістемелік үлгілері
1.2.2 Интерьердегі натюрморт қойылымдарының 35
пайымдаулық ерекшеліктері
1.2.3 Сәндік сыршырайдағы натюрморт жанрының 37
пайымдаулық құрылымы
2 пайымдауда Натюрморт жанрында кӨркемдік 42
тұтастықты қабылдау
2.1 Натюрморт жанрындағы түр мен түстің 56
көркемдік ерекшеліктері
2.3 Натюрморт жанрында шығармашылықты 65
қалыптастыруда көркемдік материалдардың
түрлері мен ерекшеліктері
2.4 Натюрморт жанрында орындалатын дипломдық 83
жұмыстарға қойылатын көркем шығармашылық
талаптар
Қорытынды 89
Пайдаланылған Әдебиеттер тізімі 90
Бейнелеу Өнеріндегі терминдер сӨздігі 93
Бейнелеу өнері арқылы жастарға
білім мен өнердің тәрбиелік мақсаты
жөніндегі осы оқулыққа демеуші ретінде қамқоршылық
жасаған
Мұхамбетжанова Гүлайым Мұханбетхали қызына
үлкен алғысымды білдіремін
Кіріспе
Білім іргетасының мықты қалануы қай заманда болмасын білім мен өнер,
қоғам дамуының қайнар көзі болып табылады. Сондықтан да жоғарғы оқу
орындарында білім беру және ғылыми зерттеу мен шығармашылық жұмыстарға зор
мән беру заңдылық. Ұсынылып отырған оқу құралы, бейнелеу өнерінің бір
саласы натюрморт жанрына арналды. Негізінен оқулықтың арқауы болып отырған
натюрморт өнерінің өзекті мәселелеріне натюрморт туралы жалпы әдіс-
тәсілдерді оқып-үйрену және оның теориялық сипаттама нұсқалары енгізіліп
отыр. Мысалы, натюрморт жанрының даму тарихынан бастап, натюрмортты қалай
кескіндеу туралы, оның жазылуы, бейнелеу жолдары, қолданылатын материалдар,
жазу технологиялары жөнінде, натюрморт жанрына кең көлемде түсінік беру,
натюрморт тақырыбы бойынша дипломдық жұмысқа нұсқау, қазақ тілінде
аударылған бейнелеу өнері терминдері т.б. мағлұматтарды қамтиды.
Натюрмортты салу да келбет өнері мен табиғатты бейнелеудің кейбір
заңдылықтарын қамтиды. Композициялық және құрылымдық жүйе мен бояулардың
кеңістікте өзгеруі, айшықты формалар және материалдық қасиеттерін беру,
үлкен қатынастарды шешу, кеңістікті көрсету және т.б. Бұл заңдылықтар
жөнінде төмендегі әдістемелік жаттығуларда толығырақ тоқталып өтеміз.
Оқу құралының пәні мемлекеттік білім беру стандартына ҚР МЖМБС 3.08.257-
2006 сәйкес, 050107- Бейнелеу өнері және сызу маманыдығының міндетті
компонентіне жатады. Оқу құралының мазмұны мемлекеттік білім беру
стандартына сәйкес және Академиялық сыршырай атты оқу әдістемелік
кешеннің бағдарламасына сүйеніп жазылған. Оқу құралының бейнелеу өнері және
сызу мамандығының оқу үрдісінде қолданысы қажет болғандықтан ұсынылып отыр.
Оқу құралының міндеті, өнері факультетінің, 1-2 курс студенттеріне
арнайы мемлекеттік тілде жазылған натюрморт жанрын сыршырай құралдары
арқылы сомдау мәселесі барысында көмек көрсету. Қалыптасқан тәжрибенің
негізін талдап, шәкірттердің көркемдік танымын дамытуда жаңа әдіс-
тәсілдерді зерттеу. Төмендегі ұсынылып отырған мәселелерге зейін қойып,
мұқият түсініп орындауда студенттерге келешекте сыршырай өнерінің,
натюрморт жанрын жақсы меңгеруге біршама ықпалын тигізуі сөзсіз.
1 Бейнелеу Өнеріндегі натюрморт жанрында кӨркем шығармашылықты қабылдау
Тарауға кіріспе
В. Фаворский: Жалпы сезім бар, әуендік сезім бар, жалпы көру бар,
көркемдік көру бар. Көркемдік көру түйсігінсіз, бейнелеу өнері
қалыптаспайды, – деген болатын.
Бояумен сурет салып, жазу үшін, көре білу керек. Адам қоршаған ортаны
түрліше қабылдайды. Ал суретшінің көруі, дүниетанымымен, көрген затын
образды сезінуімен байланысты. Суретшінің көруі – шығармашылық. Академиялық
сыршырайда бейнелеу тілін үйрену қарапайым заттардан құралған натюрморт
жанрынан басталады.
Көзбен көргендей, жүрегіммен де көре аламын, – деген Камиль Короның
пікірі ұлы сезімдерге әкеледі.
Өнермен тілдесу – бұл адамның өз-өзімен образды тілдесу. Өнерді қабылдап
қана қоймай, оның жасырын тылсым-тұңғиығына бойлап, мән-мағынасын ашады.
Өнерді ғылыми түрде түсіну – жинақтау – түйіндеу, топшылау, нобайлап
түйсіну, сезім жітілігі, қанатты қиял, шабыт құдыреті, яғни рухани жан
жылулығының байлығы. Көркемдік, образды ойлау қабілеті қаз-қатар, сабақтас.
Көркем бейнелік және ғылыми таным көрінісінің шынайы бауырластығын
теориялық, логикалық түр – тұрпаттардың өзі мейлінше бейнелі жарастық
тауып, сезім әсерімен байыған, шабыттанған көркемдік ізденістер
тәжірибесінен аңғаруға болады. Ал мұндай бірлестікте сезім теориялық сипат
алды. Суреткер көзқарасы, аңғару әрекеті, ұғым ойы жанданып, рухтанып,
көркем ойға айналып кетеді. Көрінетін нәрселер нысаналар құрылысын орналасу
тәртібін бейнелеуде – ауа, орта, жарық, сәуле қатынасын айқындауда ғылыми
жетістіктер мен зандылықтар тікелей басшылыққа алынып, бейнелеу өнері ақыл-
ой, парасат, білім ұғымымен парапар саналған. Көркем шығарма мазмұны қандай
болғанның өзін де, белгілі бір сәтті, жағдайды шынайы суреттеу үшін –
байқағыштық, жітілік, өткірлік, қанатты қиял, сыршылдық сезім,
сүйіспеншілік қуанышымен қатар математикалық дәлдік, физикалық дәлдік,
ойшылдық, білім тереңдігі қаншалықты, қажет екенін Гете 1810ж. Түстер
жайында білім еңбегінде айрықша атап көрсетеді.
Академиялық сыршырай пәнінде шығармашылық іс-әрекетке үйрету мен
көркемдік түйсінудің, көркемдік тәрбиеде алатын орны, пән аралық ара
қатынасы зор (бейнелеу өнері тарихы және теориясы, композиция, академиялық
сурет, өнер шығармасын талдау және сипаттау, түстану, философия,
мәдениеттану және т.б.). Бейнелеу өнері мен көркемдік тәрбиенің (мұражайға,
театрға саяхат, суретшілермен кездесу, тақырыпты шығармашылық кештер және
т.б.) жоғарғы оқу орнында жете қарастырылған.
Өнерді қабылдау проблемасы өнердің, эстетиканың пайда болуымен бірге
қалыптасады. Ежелгі гректер көркемдік жайында ойларын толықтырып, барлық
өнердің арасындағы жалпы ұғымды іздей отырып, екі топқа бөлді:
1-топ – музыка, поэзия, би;
2-топ – мүсін, сыршырай, сәулет.
Әдемі туындылардың пайда болуы, ұлы қуаныштарға бөлейді, – деп, ежелгі
грек ойшылы Демокрит анықтаған еді. Өнерді қабылдаудың шегіне де көңіл
бөлген. Егер өнер белгілі бір шектен асып кетсе, ең жағымды жағымсыз болуы
мүмкін.
Ұлы афиндық философ-идеалист Платон өнерді әлемнің ең жоғарғы құндылығы
деді. Өнер адамға эстетикалы әсер етеді. Өнердің моральдық көзқарасы
жағынан тиімділігін көрсетті. Бірақ сонымен бірге, Платон жаңа өзгешелікке
ұмтылған өнерді сынады. Оның еш көмегі жоқ, адамды дұрыс жолынан тайдырады,
шындықты жалған бейнелейді деді.
Антик философы Аристотель болса, өнердің көмегімен адам ең биік
мақсаттарға жете алады деп анықтады. Аристотельдің эстетикалық және өнегелі
идеалы классикалық сипатта. Ол эстетикалық тәрбиеге ерекше көңіл бөлді.
Өнердің адамға деген әсерін, тәрбиенің маңызды бөлігі, медициналық
көзқараста адамға психологиялық әсер етеді.
Сезімдік қабылдаумен бірге оқытылатын сезім бар. Мысалы, музыкада
дыбысты ғана қабылдамай, гармониясы мен дисгармониясын қабылдау. Ежелгі
философтар, өнердің тұтастығын поэзиямен бейнелеу арасынан анықтады. Ақын
Симонид поэзия-сөйлеп тұрған сыршырай, ал сыршырай болса, үнсіз поэзия
деген. Византиялық тарих зерттеушісі Прокопий Кесарийский (Vғ. аяғы- VI ғ.
екінші жартысы) храмдардың бұндай құрылысы адамзаттың қолынан емес,
құдайдың жаратқаны деп сендірді. Шіркеу өнерді, дінтанушыларға нәзік
психологиялық әсер ету үшін пайдаланды. Жарқ-жұрқ еткен алтын иконалар,
қабырғадағы қасиеттілердің бейнелері, жарқыраған шамдар, адамның жоғары
және таза дауыстары керемет, салтанаттылықты тудырды.
XIXғ. басында көркемдік білім мектеп пәндерінің ортасына енді. Оған
себепші болған швейцар педагогы Иоган Генрих Песталоцци (1746-1827). Сурет
өнерін мектеп педагогикасының атасы деді. Өнерді ұғыну арнайы жаттығулар
көмегімен іске асады, көзбен бәріне қарап, салыстыру, талдау, топтастыру,
сипаттау керек деген.
Сондықтан көркемдік қабылдау - өзінің алғы шарттары бар эстетикалық
тәрбиеде жетекші орын алатын күрделі үрдістердің бірі деп айта аламыз. Оның
алғы шарттарын көрерменнің тәжірибесі, білім және мәдени деңгейді, талғамды
анықтайды. Педагог ғалымдарының айтуынша көркемдік қабылдау тәрбиеленетін
процесс. Шынында да, эстетикалық табиғат және бейнелеу өнері жөніндегі
мағлұматты арттыру, ішкі рухани-мәдени деңгейін шыңдау өз тарапынан
интуициялық тәжірибені жетілдіреді, ал осы жағдайлар көркем шығарманың
реңдік құбылыстарын, табиғи болмысын қабылдау барысында көркем
құндылықтарға деген көрерменнің өзіндік белгілерін қалыптастыратындығы
сөзсіз. Сондықтан бейнелеу өнерін тану барысында рационалды ұғымдармен ғана
емес, көркем образды сомдау және түйсіну барысында шығармашылық қатынасқа
негізделген иррационалды және интуитивті ой-сана да тәрбиеленеді деп айта
аламыз.
1 кесте
Көркемдік қабылдау
Эмоционалды қабылдауҰтымды қабылдау
Сезім Ақылдың дамуы
Эмоция Білім
талант Тәжрибе
2 кесте
Көркемдік образ
Мазмұны Формасы
Сыртқы Ішкі
Мәтіні Көркемдік Пайымдалуы
Негізгі ойы әдіс-тәсілТүсі
Тақырыбы дер
Мағынасы Фактура
Формат
Өлшем
Бақылау сұрақтары:
1. Бейнелеу өнерінің бір түрі - академиялық сыршырай.
2. Академиялық сыршырайдың пән аралық байланысы.
3. Өнерді қабылдау проблемасы.
4. Реалистік сыршырайдың мәселелері.
5. Бейнелеу өнерінің образды тілі.
6. Сыршырайдың көркемдік тілі.
7. Натюрморт сыршырайындағы оқыту және шығармашылық міндеттері.
1. 1 Бейнелеу өнерінде натюрморт жанрының даму тарихы
Натюрморт – француз сөзі, дәл мағынасы өлі табиғат деген ұғымды
білдіреді. Оған тұрмыста күнде кездесіп жүретін заттарды, түз құстарынан
дайындалған алуан түрлі тағамдарды бейнелейтін шығармалар жатады.
Натюрмортты жақын кеңістіктен қарап қана қоймай, сезіп білуге де болады.
Адамзат тіршілігіндегі ең жақын орта. Ол тұрмыстық жанрмен тығыз
байланысты. Голландық термин stilleven (жансыз нұсқа, тыныш өмір) ең
алғаш рет 1650ж. документальды анықталған. Қолданысқа XVIIғ. аяғында
ағылшын және неміс тілдерінде жарық көрді. Кейіннен француз терминімен
nature morte (жансыз зат) ауысты. Жанрдың ерекшелігі қозғалыс мәселесін
жойып тастағандай. Алдыңғы қатарда заттар орналасып, жеке заттарға ғана тән
ерекшелігін айқындайды. Кенеп бетінде заттар мен өріс анық түрде
ажыратылады. Ашық заттар қараңғы өріс бетінде немесе қараңғы заттар ашық
өріс бетінде-заттар мен қоршаған ортаның қарама-қарсылығы аңғарылады.
Осындай туындылар қатары ол Караваджо, Сурбаран және голландық шеберлер
қатары –Клас, Хеда, Кальф натюрморттары.
Заттардың шағын әлемі, адам қолымен немесе табиғатпен ерекше жаратылған.
Голландық биолог Ян Сваммердамның сөзі еске түседі: Апеллестің барлық
түзулері, табиғаттың нәзік түзулерімен салыстырғанда ауыр бөрене секілді.
Натюрморт шебері заттар әлемін зерттеп, оның қорытындысын қылқаламмен дәл
жазып отырады.
Голландия натюрмортындағы лимон, кескіндеменің жаңа символы, тәжрибелі
қалыптасқан тәсілі ретінде. Заттардың экспозициясы композициялық үрдіске
тән, әсіресе натюрморттың алғашқы даму кезеңіндегі шығармаларда анық
көрсетілген. Заттар көлбеу жазықтықта қатар-қатар орналасқан. Бұл үрдісті
шолуға ыңғайлы үрдіс деп анықтауға болады. Әрі қарай жанрдың дамуында
композиция күрделеніп тәртіпті құрады. Табиғаттағыдай натюрмортқа терең
кеңістік тән емес. Натюморт шағын әлемді ұйымдастырып, заттардың өзара
қатынасымен құрылады. Натюрморт кеңістігі шектелген біртұтас әлем
картинасы.
Натюрморт күнделікті тұрмыстағы заттардың эстетикалық құндылығын
көрсетеді. Келбет жанрымен салыстырғанда натюрмортты салу жеңіл, өлі
табиғат дейтіні де сол, тұрған қалпын да өзгертпейді, оны түрлі нүктелерден
мұқият зерттей отырып ұзақ салуға болады. Натюрморттағы бейнеленген
заттардан, өмірдің нақты көрінісі, тарихи құбылысы және заман келбеті
айқындалады. Суретші бейнеленер заттарды көзделген мақсатпен таңдап, өзінің
ойын, сезімін білдіріп, әлемге деген жеке қатынасын айқындайды.
Өз туындыларымен Голландиялық натюрморт шеберлері қарапайым заттарда
үлкен сұлулық, ғажайып бір мағына бар екеніне бүкіл әлемді сендірді. Бұл
өмірдің құпиясы, өмірдің динамикасы және сыршырайдың бөлшектері оның
философиясын құрайды. Өнер мен сыршырайдың негізгі мақсаты адамның
көркемдік сезімін оятып, оны ойлауға, түйсінуге апарады. Суретшінің мақсаты
көрерменнің назарын аудару, олардың ортақ сезімі мен әсерін туғызу,
қоршаған ортаға жаңа көз-қараспен қарауына ықпал ету, осының барлығы
адамның бойынан керемет сезім оятып, дағдылы заттарға басқа көзқараспен
қаратуға ерекше мән берді.
Қазақстан суретшілері ұлттық дәстүрде натюрмортты, сан-алуан тақырыпта
бейнелей отырып жоғары дәрежеге жеткізді. Қазақ халқының тұрмыс салтын,
ұлттық дәстүрін, мәдениетін, ұлттық бейнелеу өнерін дамытуда Ә. Қастеев, Қ.
Тельжанов, А. Ғалымбаева, Г. Исмаилова, М. Кенбаев т.б. суретшілердің
шығармашылығының септігі мол.
Натюрморт жанры бізді суретшінің қоршаған ортасына алып келеді, осыдан
бірнеше ғасырға көз жібертіп шебердің ырғақтарымен бірге болғандай сезім
тудырады. Натюрмортта суретші өзін қоршаған заттардың түстерін шектеулі
түрде жаза отырып, әр нақышпен өмір ағымын, өз көңіл күйін және қоршаған
әлемін көрсете білген. Көп ғасырлар бойы суретшілер өзін қоршаған заттар
арқылы әлем туралы өз ойларын, қызығушылығын айқындады, бірақ мұның бәрі
әрбір суретшіде өзгеше болды, яғни олардың әрбір туындысы жеке
қолтаңбасымен дара болып келеді. Кейбір натюрморттар ғажайып тарихымен
әйгілі. Мысалға айтсақ, импрессионист өкілі П.Сезанның Шабдалы мен
алмұрттар, Апельсин мен алмалары бар натюрморт, Көк бокалды натюрморт,
Перделі натюрморт, Казоты мен жемістер... секілді жансыз заттар
кескінделген суреттеріне назар салғанда, көрерменді ырықсыз терең ойға
шомылдыратын, әлдеқандай бір мазасыздыққа, мұнар-мұнар тебіреністерге
қозғау салатын жойқын қуаттың тепсінген серпіні байқалады. Осындай сәттерде
Сезанның: Бүкіл Парижді жалғыз алмамен дүрліктіргім келеді,-деп айтуында
да нендей мән бар екенін түйсінгендейміз. Сезанн натюрморттарында
бейнеленетін осынау алмалар мен алмұрттарды, шабдалылар мен апельсиндерді,
құмыралар мен тарелкаларды... өздерінің тілі, түгесілмес тылсым
құпиялары бар, жанды заттар деп пайымдайды. Оның натюрморттары – бүкіл
болмыс-бітімімен мәністі қимыл-қозғалысқа, тартылыс пен серпіліс күшіне,
ширақ та шымыр ырғаққа толы әлем. Дәл осы, алып отырған нысанасын
солқылдаған тіршілік қуатына кенелдіріп, жаңа таным мен пайым рухына
қанықтырып көлденең тартатын суреткер ерекшелігі – бүкіл Парижді
дүрліктірер Сезанн алмасы ұғымының да түп қазығы осыдан келіп шыққан.
Натюрморт жанры бізді өз әлеміне енгізгендей. Суретшіні қоршаған әлем,
оны бірнеше ғасыр артқа қоятын суретшімен бірге оның шеберлігі мен сүйікті
әуенін сездіреді. Кейбір натюрмортта ақиқат бейнеленсе, ал басқасында ол
көркемдікті бейнелейді. Ең алдымен сыршырайды мәнерлі бастау. Әрбір
сыршырай шеберінің әлем туралы өз түсінігі бар.
Натюрморт дербес жанр ретінде XVI-XVII ғасырларда Фландрияда және
Голландияда пайда болған, зат әлеміндегі әр алуан және ерекше жетістіктерге
жылдам жетті. Оның дамуында өз дәуірінде тарихи алғы шарттары болды.Әр
ғасыр өз натюрморт шеберлерімен танылды. Олардың туындылары сол уақыттағы
басқа немесе сол заманға тән өзгеше және әсем көркемдік ерекшеліктерге толы
еді. Натюрморт жанрының келесі қалыптасу кезеңінде натюрморт пен дін
тақырыбы бір бірімен орын ауыстырды. Жалғыз заттарды, өз бейнелеу ойларымен
адам бүкіл дүниені меңгергендей болды.
Қарқынды өркендеуге натюрморт жанры Фландрияда жетті де Фландрия
натюрморты деген атпен тарихқа кірді. Оның осы ғасырда өркендеуі
Фландрияның ірі суретшілерінің аттарына байланысты еді. Батыс Европаның
бейнелеу өнері тарихына: Франс Снейдерс және оның шәкірті Фейт Ян кірді.
Келесі мықты натюрморт мектебінің бірі Голландиялық натюрморт деген
атымен таныс. Голландия мен Фландрияның тарихындағы халқының өмірі және
өткен өнер бірлігі, көркем өнер мектебінде тәжірибелер жасап, бәріне ортақ
көптеген сыршырай туындыларын туғызды.
Голландық суретшілер болашақ натюрморттарына алуан-түрлі заттарды талғай
отырып, оларды кенеп бетіне пайымдай білді. Заттардың адам өмірінде
қажеттілігінің шексіздігін бейнелеп, оларды нұрландырды. Елеусіз нәрсенің
өзінен елең еткізер сұлулық таба білу голландық суретшілер үшін
шығармашылық жетістік болып саналады. Олар өз полотналарында ыдыс-аяқтарды,
маталарды, жеміс-жидектерді, шыны бокалдарды күн нұрымен жымыңдасқан қан
күрең шарапты ерекше бір сүйіспеншілікпен бейнелейді. Бейерен өз
шығармашылығында әр түрлі мазмұнда балықтарды, шаяндарды, бір шоқ гүл-
бәйшешектерді, сонымен қатар тәңертеңгі астарды аса шебер бейнеленеді. Ал,
Кальф болса, шығармашылық өмірінің барлық кезеңдерінде, өзіндік
қолтанбасымен асқанадағы ыдыс-аяқтар, жемістерді және аристократиялық
талғаммен бағалы заттардан құралған натюрморттарды жазды.
Суретшілер қарапайым тұрмыс тіршілігінде кездесетін, ең бір қарапайым
көріністі бейнелеумен қатар, қаншалықты сұлулық, қаншалықты поэзия таба
алған десеңізші.
Әрине біз олардың шығармаларын көргенде көне заманғы жиһаздарға ғана
назар аудармай, сол кездегі халықтың өміріне, тұрмыс-тіршілігіне, әдет-
ғұрпына зер салуымыз қажет.
Голландия суретшілері онша көзге ұрмайтын қарапайым натюрморттарды
ұнатса, Фландрия суретшілері таудай үйілген тағам, жеміс және гүлдердің
қомақты натюрморттарына үйір еді. Натюрморттың ең жоғары даму сатысына
жеткен Фраж Снайдерстің шығармалары үлкен өлшемдерімен кеңістікті ұлғайтып,
тарихи туындылармен бірдей көптеген кейіпкерлерді енгізді. Фломандық
натюрмортта Фраж Снайдерстің (1579-1657) ерекше есімін атаймыз. Оны бекерге
натюрморттың Рубенсі деп атамаған. Б.Р.Виппер айтқан екен: Натюрморт емес,
заттар тіршілігінен алынған ерлік құбылыстар. Оның натюрморттарында
Балықтар, Жемістер, Жидектер – ертегідей молшылық; шырынды жемістер,
жидектер, құстар, бұғы, қабан, теңіз және көл балықтары тау-тау болып
үйілген. Айшықты үйлесімділігімен үлкен полотналар, фломандық ақ
сүйектердің кең сарайларының қабырғаларын сәндеп, қоршаған ортадағы
тіршіліктің әсемділігін, ауыл тұрмысының байлығын, көл, өзен, жердің
құнарлығын паш етті.
Ең қарқынды және озық Голландық натюрморт Харльмдегі Тәңертеңгі астар
туындылары болды. Тәңертеңгі ас натюрморт жанрында Голландияның
демократиялық ерекше нұсқасын ұсынды. (Осы туындылар авторы ретінде Воплем
Клас Хед және Питер Клас сыршырайшылары болды). Қатысушы кейіпкерлер
олардың натюрморттарында алуан түрлі және күнделікті қолданылатын түріне
қарағанда өте қарапайым тұрмыстық заттар еді.
Харльм шеберлерінің ең маңызды жетістіктерінің бірі ретінде Тәңертеңгі
астарды ұсынады, ол жарық пен көлеңкенің кеңістіктегі мәнін ашып және
үйлесімділік реңі, басты бейненің шырайлы, өңді, бай фактурасын біріктіріп,
бір уақытта заттар әлемін де біріктіреді.
Кейіннен демократизациялық натюрморт жанры асханалық натюрморттың
шығарма ретінде таралуы Фландрияда қалай болса, дәл солай Голландияда да
қанат жайды. Заттардың бейнелеуінде алуан түрлі құрылымдық ерекшеліктерге,
орталық нүктеге көп көңіл бөлінді. XVII ғасырдың соңында Голландиялық
натюрморт жанрында сәндік мәнерлеу кең орын алды. Голландия және Фландрия
натюрморттарына қарағанда, XVII ғасыр неміс натюрморты екінші орында болды.
Неміс натюрмортының табысы қазіргі Голландия өнерімен өте тығыз байланыста
болды. XVII ғасыр Неміс натюрморты екі бағытта болған: натуралистік және
сәндік өнер. Италия сыршырайының натюрморты ерекше бай және терең еді.
Италия натюрмортының ерекше дамуына Караваджо түрткі болды. Ол ең
алғашқы ұлы шеберлерінің бірі, ол таза натюрморт жанрына ерекше көңіл
аударды және монументті және пластикалық жансыз тұлғадан әсем бейне жасап
шығарды. XVII ғасырдағы Итальян натюрморты өзіндік жолмен дамыды және өз
жұмысын сапалылар қатарына қойып басқа мемлекеттер деңгейлердің қатарына
бөліп шығады.
Испандық натюрморттарда көтеріңкі қатал қасиет және өзіне тән ерекше
заттарды бейнелеген, бұл Испандық шеберлер шығармашылығында өзгеше жарық
көрген Ф. Сурбаран. Адамдарды қоршаған заттар әлемінің үйлесімін,
пішіндерінің әдемілігін-әсемдігін көрсетуге ұмтылды.
XVII ғасырда натюрморт жанрының ерекше қыры қалыптасады. Олар
композицияда қатал және нәзік нақышты қолданып шешкен. Романтика ұғымы
натюрмортына көп назар аударған. Романтизм натюрмортта манызды
тұжырымдамалар жасады. Романтизм натюрмортының негізгі обьектісі ретінде
гүлдер, аңдар бейнеленетін болды. XVII ғасырдағы әртүрлі жанрларда жұмыс
істеген және көркем ойлар мен әртүрлі эстетикалық көзқарастармен натюрморт
тағдырларын сыршырай шеберлері анықтады. Мысал ретінде, Француздың атақты
суретшісі Густав Курбе жаңа концепция шығарды, ол табиғат пен натюрморт
арасындағы байланысты анықтап оған түрлі реңктердің қанықтылығы мен
тереңділігін және тіршілік күшін қайта жаңғыртты.
XVIIІ ғ. Франция өмірінде рококо өнерімен қатар реалистік бағыт дамыды.
Атақты реалист Жан-Батист Симеон Шарден (1699-1779) шығармашылығындағы
негізгі тақырып натюрморт еді. Әйгілі Өнер атрибуттары туындысын да,
адамды қоршаған заттар әлемінің үйлесімділігін бейнеледі. Шарден
натюрморттары – қарапайым, адамның күнделікті тұрмысына қажетті заттарды
пайымдаған, шағын ортадағы ой-сезімдер әлемі деуге болады
Импрессионистер натюрморт жанрында өзіндік композициясын тапты, одан оны
пленэр жанры ретінде ауыстырып, онымен табиғат аймағында өнделген.
Натюрмортта тек жарықпен ауа ғана барын сезініп олар заттарды қарапайым
жарық кеңістіктегі шағылыстармен ғана байланысты. Олар жарық кеңістіктегі
шағылыстар көмегімен қарапайым заттарға айналдырды.
Натюрморттың жаңадан көтерілуі постимпрессионизм шеберлерінің көркем
шығармашылықтарына байланысты болды, олар үшін зат әлемі ең басты
тақырыптарының бірі болды, осының барлығы П. Сезанн және Ван Гог
шығармашылығынан көреміз. П.Сезан шығармашылығының шырқау кезеңінде
натюрморт тақырыбына тоқталып, заттардың обьективті мәнін қарастырады.
Түстік қарама-қарсылық заңдылықтарын қолданды. Натюрмортпен жұмыс үстінде
негізгі мәтіні ретінде, заттардың пластикалық көлемімен материалды мәні
саналады.
Тарихта елеусіз белең берген натюрмортқа терең философиялық мән-мағына,
дүние танымдық зерделі толғаныс алып келді...
Әдетте қайсыбір суретшілер туындыларындағы алманы көргенде: Шіркін,
мына алма дәмді шығар, деп тамсануға бейім тұратынымыз бар. Ал, Сезанн
салған алма туралы: Мынау не деген құдырет, – деп тәнті қалуға ыңғай
бересіз. Оның алмаларының өн бойында санаға әсер етер мол танымдық қуаттар
бар. Суретшінің Париждегі Импрессионистер мұражайында тұрған Апельсин мен
алмалары бар натюрморт деп аталатын туындысы оның осы жанрдағы ең жауһар
дүниесі.
Қылқалам шеберінің жемістерді жазудағы аса бір зерек байқампаздығына
таңданбасқа шара жоқ. Сіз алмалар мен апельсиндерге қарау үстінде, олардан
бүлк-бүлк соққан өмір дүрсілін, тіршілік тынысын сезінесіз, уылжи піскен
жемістер енді болмаса үсті еңіс стол бетінен бері қарай домалап кетердей,
бірақ олар көзге байқала бермейтін тылсым қасиеттердің арқасында өз
орындарынан тапжылар емес. Бүктетілген орамал сырғып түсу алдында, бірақ
оны әлдеқандай бір күш ұстап тұр. Табиғаттың терең сырлы құпияларының бүлк-
бүлк соққан тамырын тап басып, тани білген қылқалам құдіреттілігінің, ой
мен өре биіктігінің көрінісі бұл.
ХХ ғасыр басында натюрморт сыршырайдың шығармашылық лабораториясына
айнала бастады. Францияда фовизм ағымының өкілі А. Матисс сезімдік жолымен
жүріп, сәндік және экспрессивтік түстің және фактураның мүмкіншілігіне
қарай көрсете білді. А. Матистің өнері сәндік-үйлесімділікті қабылдауымен
негізделеді. Натюрморт жазық түстік нақыш үрдісі ретінде қабылданады. Онда
заттар жазықтық бетінде жобаланып, сыртқы сұлбасы өткір көрінеді. Егер
Сезан түсті жазықтық бетіндегі көлемді көрсетуге пайдаланса, ал Матис
керісінше, көлемді бейнелеуден бас тартты. Ол кубизм өкілдері Ж. Брак, П.
Пикассо және т.б. натюрмортың көркем аналитикалық ерекшеліктерін қолдана
отырып, формамен кеңістіктің жаңа тәсілдерін ойластырды. Натюрморт басқа
ағымда жүретін шеберлерді де өзіне қарай тартады.
Орыс өнерінде натюрморт XVII ғасырда зиялы сыршыраймен бірге пайда
болды, ол сол замандағы зат әлемін шыншыл және дәл көрсете алды. XVII ғ.
30ж. - 40ж. бас. Орыс шеберлерінің станокты натюрморттары, орыс натюрморт
өнерінің ерекше дамыған құбылысы. Олар Петров дәуірінің кескіндемелік
дәстүрімен анықталған: ағартау саласында Петров реформаларымен байланысты
еді. Феофан Прокопович мектебінің шәкірттеріне де кейбір натюрморттар
жатады. Олардың ішінде – Г.Н.Теплов., Т.Ульянов., П.Г.Богомолов. Оларды ең
алғаш рет зерттеп, баға берген Н.Н.Врангель. бірінші көзге түскен tromp-
l,oeil үлгісіндегі натюрморттар, ол Г.Теплов және Т.Ульяновтың жұмыстары.
Шаруалардың жұмыстарын, жаман емес, бірақ сол крепостнойлардың қолынан
шыққаны өте күлкілі деді. Негізінде мұнда күлкі шақыратындай ештеңе жоқ,
керісінше бұл натюрморттар XVII- XVIIІ ғ. Голландия мен Францияда әйгілі
болған натюрморт үлгілеріне жатады.
Осы натюрморттардың көшірмесі мен иллюстрацияларына қарап оны жоғары
иллюзия (обманки) деп атаған. Ағаш қабырғада ілінген заттар мен кітап
сөрелері бейнеленген. Натюрморттың екінші үлгісі – vanitas -әбігерлік.
Суретшілер жазықтықта жатқан заттарды, көлемді, белгілі бір ракурста
бейнелеп көзді алдауға ұмтылды. Мұндай мәтіндерді голландық, француздық,
америкалық және орыстың алдамшы натюрморттарынан табамыз. Заттарды
кенептің жазықтығына паралель, жазықтық бетінде бейнелеп, жарық көзін
тігінен көрсетеді. Сонда заттар тереңге емес, бері қарай шығып тұрғандай
сезіледі.
Осындай сәтте көрермен бейнеленген заттарды ұстағысы келіп, жақыннан
көргісі келеді. Суретшілер болса қағаз парағының бүктелген шетін, жартылай
ілінген жабындылар, бір заттың жартылай екінші затты көмегелеп тұратын
натюрморттар салған, ал көрермен болса сол заттарды, орнынан қозғауға,
ұстауға, тексеруге тырысады.
Терең иллюзияға жету үшін, суретшілер кескіндеме тәсілдерін орынды
қолдана білді. Әрбір заттың ерекшелігін дәл бейнелеу, заттарды таңдау
негізгі міндеттері еді. Ақтаңдақтың көмегімен суретшілер металл мен
шынының, қыш ыдыстардың жылтырын бейнеледі.
XVIIІ ғ. иллюзионистік натюрморттарына ұқсас ХХғ. 20-шы ж.
В.Лебедевтің Палитрасы бар натюрмортын атап өтуге болады. Бейнелер кенеп
бетіне шығып тұрғандай, суретші кескіндеме материалына тән емес, тырнау
тәсілін қолданған.
Орыс натюрмортының келесі кезеңдегі дамуы эпизодты сипатталады. Оның
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Ф.П.Толстой,
А.Г.Венецианов, И. Т. Хруцкий сияқты өнер саңылақ-
тары әйгілі болды, олар бір кішкентай кереметті және тұтастықты мейлінше
нанымды байланыстыра білді. А.Г.Венецианов және оның ізбасарлары нұсқаны
әсем бейнелеуге ұмтылды.
Олар таза түзуді қарапайым заттардан, табиғи тәртіпте орналасқан
заттардың үйлесімділігін бұзбай, таза қалпында бейнелеуге тырысты.
Венециановтың заттары аксессуарлық қасиетті жоғалтса да, кейде біз оның
шығармаларынан крестьянның, шаруа, ауыл еңбегінің атрибуттарын көріп
жатамыз. Заттар бөлек емес, оны біз нұсқамен, адаммен, табиғатпен бірге
қабылдаймыз. Бурак ұстаған қыз (1824ж.), Гүл ұстаған шаруа қызы
(1830ж.), Шалғы мен орақ ұстаған шаруа атты туындыларында заттардың
образы туындының сырын ашатын кілт секілді.
Ф. П. Толстойдың натюрмортты суреттері құнды мұраларының бірі. ХІХ
ғасырдың І жартысындағы орыстың бейнелеу өнерінің жоғары жетістігі. Оның
нұсқамен жұмысы ерекше. Суретшілер, мүсіншілер бейнелеу стиліне қарай
нұсқаны алуан түрлі көшіреді. Ал, Ф.П.Толстой нақты бір нұсқаны көшіргенде,
жеке даму заңдылықтарына сүйеніп, ұсақ бөлшектерге дейін, жазықтық бетінде
образды нақтылай түседі. Толстой энтомологиямен шұғылданып, сауатты ботаник
болған. Гүлдер мен жемістердің суретін бейнелегенде, ХХғ. І жартысындағы
европа кескіндемесіндегі гүлді натюрморт шеберлерінің ерекшелігіне тән еді.
Б.Р.Виппер жазған екен: ... романтизм дәуірінің натюрморт шеберлері –
нағыз баушылар, нағыз танымды сынаушылар, олардың ізбасарлары – тарихи
кескіндемешілер болса – антикварлар мен архивистер.
Ф.П.Толстойдың бірнеше парағы ботаникалы суреттерге арналады. Онда
заттар қоршаған ортадан тыс бейнеленген. Парақтың өрісінде кеңістік
қалыптаспаған. Ал, басқа парақтарында натюрморт пішіні айқындалады.
Оның өнерінде басқа да күрделі жағдайлармен ерекше. Парақтың өрісі
заттың жатқан жазықтығы секілді. Қызыл және ақ қарақаттың жемістері
(1818ж. МТГ) шығармасында таңғы шықтың тамшысы қағаз бетінде пайда болады.
Жемістің бұтағы қағаз бетінде жатыр, оның астында көлеңкесі бейнеленген,
сонымен бірге оған ағып түскен тамшылар айқын көрініс тапқан. Бұл туынды
терең иллюзияға толы натюрморт түріне жатады.
ХІХ ғасырдың алғашқы онжылдығында, заттар тарихи кескіндеме
туындыларымен үйлесіп жатады. Онда киімдердің бөлшектерінен, тұрмыстық
заттар мен қару-жарақтардан тарихи шындықты бейнелеуге ұмтылыс негізгі
сипатқа ие болды. Натюрморт аксессуар ретінде қызмет жасады. Брюлловтың
туындыларындағы академизм дәстүріне сүйене отырып, романтикалы келбет
шеберлерінің және венециандық бағыттағы суретшілердің шығармашылығымен
ұштасып жатады.
Заттар әлемі атрибут ретінде, туындының жеке дара, сезімді тудырады.
Натюрморттың мазмұнды композициясында П.Федотов, В.Петров, В.Маковский,
В.Поленов және т.б. демократиялы бағыттағы кескіндемешілер ХІХ ғасырдың
екінші жартысында ғана өзіндік көркемдік ерекшеліктері жинақтала бастады.
Натюрморт жанырындағы осы авторлар өздерінің шебер туындыларын әлеуметтік
бағытта салған. П.Федотов шығармаларында натюрморт терең мазмұнымен
үндесті. Суретшінің жазған қандай да бір заты өте мәнді, терең мазмұнға
толы еді.
Натюрморт өз бетінше ХІХ-ХХ ғасырда М. А. Врубель және В.
Борисов-Мусатов жұмыстары арқылы дербес тез қарқынмен өсті. Натюрморт
түстің, пішіннің, кеңістіктегі құрылымның бейнелеуімен сипатталады. Мұндай
натюрморттардың бейнелеу тілі суретшіні ежелгі орыс және халық өнерінің
дәстүрлеріне, шығыс мәдениеті, батыс классикалық мұрасына, қазіргі француз
сыршырайларының барлығымен байланыстырады.
Осы ғасыр үлгілеріне К.А.Коровин, И.Э.Грабарь сияқты импрессионистердің
жұмыстары жатады. К.А.Коровин натюрмортының тақырыбы табиғи тұрғыда:
гүлдер, жемістер, жидектер, балықтар –барлығы өмірдің шынай тынысын
көрсетеді. Ол алуан түрлі қойылымда бейнелейді: интерьерде, дәлізде, ашық
ауа астында. И. Э. Грабарь 1905-1907ж. салған үздік туындыларында заттар
әлемінің материалдық идеясын дамытады. Хризантемалар, Жиналмаған стөл
шығармаларында жалпы түстік шешімде әр түрлі заттардың материалдылығын
шебер бейнелеген. К. А. Коровин секілді суретшілер натюрморттарын ашық ауа
кеңістігінің астында бейнелейді.
Өнерлердің әлемі туындысында А.Я.Головин және басқалары заттар тарихын
шын суреттеген, сән өнері П.В.Кузнецов, Н.Н.Сапунов, С.Ю.Судейкин, М.Сарьян
және басқа кескіндемешілер көгілдір райхан гүлі шеңберінен шыққан; және
П.П Кончаловский, И.И. Машков, А.В Куприн, Р.Р Фальк, А.В Лентулов сияқты
суретшілерден кірпіштік валентті шеберлердің толыққан натюрморттарын
көруге болады. П. В. Кузнецовтың натюрморт саласындағы көрнекті
дүниелерінің маңдай тұсынан табылатын: Жапон гравюрасымен тұрған
натюрморт (1912ж.) бізге - өнердегі бұл жанр бедері қай үрдісте сомдалмақ
керек, жалпы өмір құбылыстары қалай бейнеленгені жөн деген суретші
көзқарасын ұғындырғандай болса; Бұқара натюрморты (1913ж.) – Кузнецов
шығармашылындағы кубистік тәсілдерді нақтылайды; сындарлы бұлқыныста
жазылған Гүлдер мен қауындар (1913ж.) – суретші танымында қалыптасқан
шығыс болмысын тұжырымдаса; романтикалық әсерлерге малынған Таң (1916ж.)
– оның революциядан кейінгі туындыларында байқалатын жаңа бейнелеу
әдістерін мезгейді.
1919ж. И.И.Машков Самаурынмен натюрморт атты туындыны жазады. Суретші
индустриялық өндіріс заттарының эстетикалық құндылығын тануға ұмтылды.
Темір, мыс, жез және қалайыдан жасалған көптеген заттардың ортасында
самаурын бейнеленген. П.П. Кончаловскидің де шығармашылық көзқарасы кең
еді. Бірнеше заттан тұратын шағын Жасыл рюмка, Шошқа еті, нан, вино,
және Терезе көрінісімен натюрморт туындыларға назар аударды.
1920-1930 жылдары К.С.Петров-Воткинның композициялық туындыларына
натюрморт сол замандағы философиялық ұғынулар жатады. Олар өзіне тән түрлі
түсті және жазиралық құрылымдармен өзгешеленеді. Заттарды жазғанда бір ғана
емес, бірнеше кеңістікте жазылған.
Бұндай кеңістікті құру тәсілі суретшіні бейнелеу құралдарын кеңейткен,
заттардың пішіні мен көлемін дәл көрсетуге және оларды жазықтықпен өзара
байланысын көрсете білген. Натюрморт – суретшінің нұсқамен ең қызу
қауышуының бірі. Онда сюжет пен психологизм сол заттың кеңістіктегі орнын
анықтауға бөгет жасамайды. Натюрмортқа қойылар негізгі талаптар – ол қандай
зат, қайда тұр, сол затты көруші мен қайда тұрмын деген мәселелердің басын
ашу. Көрерменнің натюрморттан алар әсерінің басты танымдық қуанышы да
осында. Суретшінің осындай зерделік-танымдық ойларынан студенттердің алары
мол.
Ю.И Пименовтің шығармашылығында натюрморт үлкен орын алады. Оның
натюрмортындағы зат үлкен сезіммен жазылған. Сериалы туындылары Күнделікті
тұрмыс заттары, Ескі және жаңа заттар, Адамның заттары т.б. XX ғасырда
орыс натюрморт жанры жаңа тақырыптарымен, бейнеленетін және көркем
қабылдауымен ерекше шапшаң дамыған; импрессионизімен абстракты пішінге
дейін өзгеріп, ол біздің ғасырымызға дейін өнердің қалыптасуында үлкен роль
атқарды. Натюрморт жанры ХХ ғасыр басында орыс сыршырайы үшін және кейбір
суретшілерге жаңа сыршырай тілін іздейтін лабораторияға айналады. Сонымен
қатар тек қана сыршырай тілі ғана емес оның мазмұны, әдісі, оның бейнемен
жүйелей байланысы айқындалды.
Натюрморт - өнердегі ерекше жанр. Ондағы ой түйінінің сыртқы
қарапайымдылығына, тілсіз табиғатты – гүлдерді, жемістерді, тұрмыс
құралдарын, өнер атрибуттарын бейнелейтініне қарамастан, ол ауқымды кемел
пайымдаулар, табиғат көріністері мен келбеттер көтеретін жүктен кем салмақ
көтермейді. Натюрморт көңілді де қайғылы, сабырлы да үрейлі, сыпайы да
нәзік, не уытты, ашулы, не қатқыл боп келеді. Оған адам жанының барша
болмыс тебіренісі, сезімі, ойы сыйып кете береді. Алайда, натюрмортты
түсінудің бір қиындығы – ондағы барша ақпарат – сурет, бояу, пайымдау
ерекшелігі, ырғақты нақыштар арқылы беріледі, сол себепті әрбір бөлшектің
және олардың бір-бірімен байланысының мәні ерекше арта түседі. Таңдап
алынған әрбір нәрсенің саны, арасалмағы туындыгер жайлы, оның дүниетанымын,
ойы мен сезімі, түптеп келгенде, суретші өмір сүрген кезең жөнінде көптеген
мағлұмат бере алады.
Натюрморт салу сынынан өтпейтін суретші кемде-кем. Жазирада жұмыс жасау
секілді натюрморт салу да – тұлғаны таңдаудың, оның көптеген пішіндерін,
бояу үйлесімдерін түсінудің тамаша мектебі. Тек мектебі ғана емес.
Натюрмортта бейнелеу өнерінің басқа жанрларына тән емес құпия бар.
Бейнелеудің қимылсыздығы тұлғаның өзінің қимылсыздығына үндес келеді. Мұнда
суретші мәтінді туындыдай, келбет, табиғаттағыдай қасқағым сәтті тоқтатып
жатпайды. Әлгі айтылған жанрларда адамдардың, машиналардың, бұлттардың,
жапырақтардың қимылсыздығы, қайткенмен де, қозғалысты, дамуды, өзгерісті
білдіретін көрініс заңы болып саналады. Көрсетілетін бейне мен
көрсетілген бейненің тепе-теңдігі де натюрморттың ерекше қасиеттерінің
бірі, шығармаға түсірілген нәрсе пайымдалу жағынан да, мазмұндық жағынан да
биік тұруға тиіс.
Бейнеленетін заттарды жинақтауда, олардың бір-бірімен қарым-
қатынасында, айталық үндестігінде немесе пластикалық қарама-қарсылығында,
кесімді келісімінде, немесе қайшылығында – жасалынатын образдың ішкі
драматургиясы жатады. Суретші (көремен де) затты жақын жерден көріп, үңіле
зерттеп, терең түсінуіне мүмкіндік алады. Мәселе, тек заттың санында ғана
емес. Әрине натюрморт белгілі дәрежеде адамның ішкі дүниесін басқа
жанрларға қарағанда анағұрлым айқынырақ ашып бере алады. Қатардағы
қарапайым заттарды бейнелей отырып, суретші осы үнсіз нәрселердің шағын
сыры арқылы адам баласының үлкен де көп үнді әлемінің ішіне үңіледі,
жекеден – жалпы, жалқыдан – заңдылықты көре біледі.
Ұлттық тақырып ізденістері: 1950-1960 жылдары орталықтан арнайы көркем
білім алған суретшілер шығармаларындағы қазақ халқының жаңа өмірі, тарихи
сюжеттер мен ұлттық тақырыптағы натюрморттарымен: А.Ғылымбаева,
Г.Исмаилова, Қ.Телжанов, М.Кенбаев, С.Мәмбеев, Н.Нұрмұхаме-
дов, С.Романов, т.б. көрініс тапты. Қазақстан өнерінде натюрморт
қа деген ықылас қарқынды бет алды.
Бұл ретте А. Черкасскийдің еңбегі зор болса керек, оның қылқаламының
қанықты бояуы, көбіне, шуақты күннің сәулесіне шомылып, көз жауын ала
жайнаған гүл шоқтарын бейнелеуде ерекше ашылған болатын. Әрдайым
қылқаламына қат-қабат бояулардың құлпыра ойнауы тән болып келетін
суретшінің өзіндік шеберлігі өміршең, құштарлыққа толы туындылар жасауға
игі жағдай жасады.
Қазақстан суретшілерінің ішінде осы натюрморт жанрын көтерген келесі
суретшілер: Черкасский А.М. Натюрморт, Терезе алдында; Ғалымбаева А.Ғ.
Дастархан, Ежелгі қазақ керамикасы; Исмаилова Г.М. Қымыз; Әбуов Т.
Домбыра; Бабад Э.Н. Демалыс; Жүсіпов Ә.А. Шынылы натюрморт; Ткаченко
В.Я.Гүлдер. Қазақстан суретшілерінің натюрмортта-
рының кейіпкерлері, көбіне, тұрмыстық дүниелер – қымыз құятын шара, қалы
кілем, текемет, музыка аспаптары болып келеді.
Халық шеберлерінің туындылары арқылы олар киіз үй тірлігінің ерекше
әлемін, ондағы тұрмыстың қайталанбас әсемдігін көрсетуге тырысады. Пішіні
мен жасалуы жағынан әрі қарапайым, әрі жетілген осынау заттар халық
мәдениетінің белгісі, әрі куәсі болып табылады. В. Эйферт, С. Калмыков,
В.Колоденко, Л.Леонтьев, С.Айтбаев Кітаптар 1966ж.,
Т.Тоғысбаев Қызыл өрістегі натюрморт 1967ж. және басқа да қазақстандық
суретшілердің натюрморттары адам мен заттардың ішкі байланыстарының қыр-
сырын нәзік жеткізе білуімен ерекшеленеді.
Т.Тоғысбаевтың Қызыл өрістегі натюрмортты ерекше көзге тартарлық. Жер
әлеміндегі тұрмыстық заттардың сұлулығын паш етеді. Л. Леонтьевтің жан
сезімі оның ең сәтті натюрморттарының бірі – Солған гүлдер (1970ж)
эмоциялық жағынан мейлінше айқын көрсетілген. Бояу түсін бар құдірет-
күшімен салыстырудан, тіршілік шырыны сарқылдап, қарайған сабақтардың әлсіз
бүгілуінен, қурап бітуге айналған гүлдің тіршілік үшін жанталасынан ав
тордың өз күйініш-сүйінішін философиялық толғаныс дәрежесіне дейін
көтеретін тегеурін сезіледі. Соңғы натюрморттарында Алма 1983, Алмұрт
1982., зат белгілі бір мәтін, айқын бағытты көркемдік міндет ретінде еді.
Бояу түсінің үйлесімділігі, сызықтардың айқындығы Леонтьев үшін эстетикалық
және сындарлы категорияға айналады.
Сондықтан суретші натюрмортында алманың сезанндық мағынасындағы форма
проблемасына айналғандығы кездейсоқ емес.
Ұлттық мәдениет тұрмыстың ізгілікті негізіндегі ой-толғаулары
суретшілердің шығармашылығында шоқтығы биік мәселе болды. Әсіресе натюрморт
жанрында жұмыс жасаған театр және киноның талантты суретшілері Г.Исмаилова
және А.Ғалымбаева. Олар ұлттық киімдерді, әшекейлерді, бұйымдарды, салт-
дәстүрді үзбей зерттеп ұлттық тұрмыс салт бұйымдарына көптеген туындыларын
арнады. Г.Исмаилованың Қымыз (1966ж. м.б. 100х100) атты натюрморт
туындысы халық өмірінің қарапайым құдыреттілігін паш етеді. Өрнектелген түс
киіз өрісінде және дастархан бетінде әсем әшекейленген ұлттық ыдыс-
аяқтарды, түстік үйлесімділігі жағынан өте бай нақыштап бейнелейді.
Қазіргі заман суретшілерінің қатарында натюрморт жанры да ерекше орын
алды. Есіркеевтің Натюрморт атты туындысында ашық түстермен дастархан
үстінде жайылған жеміс-жидектері, гүл бәйшешектердің сән салтанатын
пайымдап өрнектеген. Қазақтың импрессионисі секілді қолтаңбасы ғажайып,
қуаныш сезімін тудырады. Егер Сезан Парижді дүрліктірсе, Есіркеевті
қазақтың натюрмортын дүрліктірген ірі тұлға деп толық айтуға болады.
Суретші сәндік кескіндемемен түстердің, жарық-көлеңкенің ерекше қарама-
қарсылығын шебер бейнелеген. Туындыда әрбір бөлшек айқын. Көк, қызыл, сары,
ақ түсті бояулар өзара әдемі үйлесім тауып жатыр. Нақыш тұтастығы түс
реңктерінің тұрақтылығы мен кеңістіктік құрылымының тартымдылығы арқылы
өрбіп жатады. Өзіндік қалыптасқан дүниетанымымен жеке дара қолтаңбасымен
танылады.
Калмаханов С.К. 1985ж. арнайы тапсырыс бойынша орындалған Бесбармақ ,
Ата-бабалар сусыны атты туындысы ерекше. Қазақтың дарқан дастарханы
арқылы, халықтың қонақ жайлылығын, ұлттық тағам ет және жемістер
бейнелеген. Майлы бояу техникасымен жазылған туынды, өрнектелген ағаш
шектеумен безендірілген. Ағаш шектеудің жоғарғы бөлігі ашылған перде
секілді, бізді дастархан әлеміне жетелейді. Шығарма Оқжетпес атты
сауықтандыру санаториясының асхана интерьерін безендіруге қолданылған.
Өнер теоретигі, ғалым Балкенов Ж.Ш. 2007ж. жазған Қауын, Бас табақ,
және 1974ж. жазған Балықтар атты натюрморттары өзіндік қолтаңбасымен
ерекше.
Қазақ халқының дәстүрлі өнерінде қолданылатын екі өлшемді таңба, нақыш,
сурет, сызықтық бедерлер мен ою-өрнек үшін үшінші өлшем сызықтық кеңістікте
орындалған тереңдетілген кеңістік иллюзиясы қажетсіз. Мұнда кеңістіктің
рәмізді белгілері ғана бар, себебі кеңістік - адам санасындағы дүние.
Натюрморт жанры арқылы көрермен қомақты ұғымдармен беттеседі. Ешкім назар
аудармаған заттардан, суретші керемет пішін мен алуан түрлі түстерді
байқайды.
Қазіргі тұрғыда зерттеу өзектілігі – өзінің жаңашылдығына қарамастан
натюрморт жанры дүние жүзілік көркем мәдениетімен өте тығыз байланыста.
Натюрмортта бейнелеу өнері жанрларындағыдай, өз дәстүрлері мен
қағидалары қалыптасқан. Түрлі дәуірлермен кезеңдерде натюрморт жанрының
гүлдену және құлдырау дәуірлерінің тарихи алғы шарттары болған. Осы уақытқа
дейін ол өзінің көркемдік ерекшеліктерін жоғалтпайды және көркемдік дамуды
тоқтата алмайды, өйткені ол әрқашан реалист - суретшіні табиғатпен, өмірмен
және сұлулықпен тығыз байланыста ұстайтын тізгіндердің бірі болды.
Әр ғасыр өз натюрморт шеберлерімен әйгілі болған, олардың әр туындысында
сол уақыттағы көркемдік армандарын жазған, өзгеше және әсем құралдармен
іске асырып, оны осы немесе бұрынғы ғасырдың тарихына жатқызған.
Бақылау сұрақтары:
1. Академиялық сыршырайдағы натюрморт жанры.
2. Натюрморт жанрының даму тарихы.
3. Фландрия және Голландиядағы натюрморттың көркемдік ерекшелігі.
Тәңертеңгі астар.
4. Қоршаған заттар әлемінің гармониясы Испания және Франция
суретшілерінің шығармаларында.
5. Натюрморт жанрының жаңа көрініс табуы. Натюрморт жанрына терең
философиялық мән-мағына берген импрессионистер. Орыс
суретшілерінің туындыларындағы натюрморт жанрының қалыптасуы.
6. Қазақстан суретшілерінің шығармашылығында натюрморт жанрының
көрініс табуы.
1.2 Натюрморт жанрының көркемдік ерекшеліктері және сыршырайда
шығармашылық іс-әрекеттерді қалыптастырудың жолдары
Атақты бейнелеу өнерінің шеберлері өз туындыларының арқасында, заттар
арқылы сол кезеңнің әлеуметтік жағдайын, оның иесінің өмірін көрсетіп,
қоғамдық және әл-ауқатты жағдайын суреттей білген.
Натюрмортты сыршырай жанрының шығармашылық лаболаториясы деуге болады,
өйткені ол өнердің бір бөлшегі ретінде дамып келеді. Натюрморт жанрында біз
сыршырай шеберінің пластикалық және үйлесімділік мүмкіншіліктерін сонымен
қоса оның ерекшеліктерін байқаймыз. Осы жанрда көптеген қызмет
ерекшеліктерін көреміз, кейде оны сыршырайдың камералы әні деп те атайды.
Кейде жаттығу қойылымы ретінде де қолданылады, онда заттарды мұқият зерттеу
бірінші сатыда болып келеді.
Натюрморт сыршырай жанрларының бірі ретінде қаншама мүмкіншіліктерді
көрсетеді. Ол дербес шығарма ретінде өнердегі мәңгі адамзат тақырыбын ашты.
Осындай натюрморт жанрының қызметі сыршырайда жансыз заттардың пішіні мен
құрылымын ғана суреттемей, сонымен қоса суретшінің өзін қоршаған ортаға
және өмірге деген сезімін ашып, жұмысқа шығармашылық бағыт бағдармен
көрсетеді.
Өнерге деген жеке көзқарасы, өзіндік дара қолтаңбасы стилі туындайды.
Заттармен әрқашан байланыста болу ол қуаныш, бейнелеу өнерінің тірі
қайнар көзі. Натюрморт шеберімен бейне арасындағы қызықты әңгіме.
Суретшіні натюрмортпен жұмыс жасағанда оны ешкім елең қылмайды, өйткені
көркемдік пен сыршырайға деген мұқият көңіл бөлу, натюрмортқа бейненің
сұлулығы мен айшықты форманы сезінуге және көрерменнің бейнені суретші
көзқарасымен көруге көмектеседі.
Кезекті әрбір тапсырмада сыршырай шеберлігін меңгеру үшін, оқу және
арнайы тапсырмаларды орындап, іскерлік білімін, қабілетін дағдыларын
нығайтып отыру керек. Егер алғашқы тапсырмаларды ойдағыдай орындамаса
немесе берілген тапсырманы түсінбесе, қиындыққа тіреліп адасады.
Мысалы, студент түстік үйлесімділіктердің негізгі заңдылықтарын
меңгермей, қоршаған ортаның түсін көрмей, бірден туындыдағы түстік үрдістің
нақышты жиынтығын шешуге кіріседі. Жалпы түстердің үйлесімділігін көрсете
білу ол өте күрделі мәселе. Оған адам бірден келмейді, ол бірте – бірте
арнайы тапсырмалар қатарын орындау жүйелілігі арқасында туындайтын нәрсе.
Онда заттардың түстерінің айырмашылығы және түстердің үйлесімділігі
қарастырылады.
Қойылатын нұсқа студенттерді көркемдік іс-әрекеттерге дайындау деңгейіне
жауап беретін дидактикалық маңызды материал болып табылады.
Онда студенттер бейнелеу сауаттылығының негізін меңгереді. Әрбір қойылым
жоғары эстетикалық талаптарға жауап беріп, көркемдік талғамды дамытуға
әрбір тапсырмаға шығармашылық тұрғыда тоқталуға дағдыландырады. Академиялық
сыршырайдың бағдарламасына ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді нобайлар
енгізілген. Ол көркемдік іс-әрекеттерді меңгеруіне септігін тигізеді.
Осындай мақсатпен ойдан, елестен орындалатын арнайы тапсырмалар да бар.
Жалпы натюрморт қойылымында бірнеше мәселелерді шешу ұсынылады: қағаз
бетіне натюрмортты орналастыру; заттардың біртұтастығын және айқындығын
анықтау; түстердің үйлесімділік реңдері арқылы жарық пен көлеңке
үйлесімділіктерін анықтау; натюрморттағы заттардың көлемділігін,
жарықтығын, жалпы өнділік шешімін табу; пішіннің жарық және көлеңке арқылы
аңғарылуы: неғұрлым көбірек жарық түскен бетке, жарық мол орналасады: ал ең
жарық нүкте ақтандақ деп аталады; көмескі жарық түскен бетке солғын көлеңке
орналасады; ең күңгірт бетке меншікті көлеңке орналасады; басқа заттардан
шағылысып түскен жарық, шағылыс деп аталады; заттың көлеңкесі меншікті
көлеңкеден қанық болады.
Сыршырайдағы көркемдік тәсілдерге майлы бояуларды қолданып станокты
кескіндеме жазғанда, жұмысқа шығармашылық түрде тоқталған жөн. Дәл осы
жанрда бейненің пластикасымен бояулардың реңдерін көрсете білуі.
Қоршаған әлемнің сұлулығын айқындап, майлы бояулармен сыршырай
тәсілдерінде заттардың нәзіктігін бере отырып, өнердің негізгі заңдарына
сүйенуі керек. Сұлулықты жазу мүмкін емес, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz