Мұздықтардың еруі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

9.Мұздықтар және көпжылдық тоң
9.1.Мұздықтардың пайда болуы және өмір сүру жағдайы.
Тұрақты қозғалыстағы , негізінен құрлықта орналасқан, қатты
атмосфералық жауын-шашынның жиналуы және қайта қалыптасуы жолымен пайда
болған фирнмен мұздың табиғи жиынтығын мұздық деп атаймыз.
Бүкіл жер шарының 16млн.км2, немесе 10%- тен көбірек бөлігін
мұздықтар алып жатыр. Олардың жалпы көлемі шамамен 24млн.км3. Егер біз осы
мұздар еріп кетті деп есептейтін болсақ, онда әлемдік мұхиттың деңгейі 64
метрге көтеріледі екен. Осы су жайылатын болса, онда жер бетін тереңдігі
150 метрге жететін су басып жатар еді. Каталог ледников СССР кітабында
келтірілген мәліметтерге қарағанда бұрыңғы ТМД-ның 78 мың км2 бөлігін
мұздықтар алып жатыр. Ондағы мұздықтың жалпы көлемі 20 мың км3немесе 17 мың
км3 тұщы су болар еді (14- кесте).Бұрынғы ТМД –дағы мұздықтардың жалпы саны
28,5 мыңнан асып түседі.Олардың 2 мыңынан астсмы арктикалық аралдарда
орналасқан және жамылғылық мұздықтар типіне жатады. Бұл типтегі мұздықтар
түгел бір түйіндер немесе жүйелер құрайды және мұздықтардағы тұщы су
қорының шамамен 88 проценттей бөлігі осында шоғырланған.

14. ТМД-дағы мұздықтардың сипаттамалары

Мұхиттар Ауданы км2 Мұздықтар Мұздық Су қоры,
саны көлемі, км3 млрд. Т.
Франц-Иосиф жері 14740 995 2500 2100
Жаңа жер 23645 685 9500 8100
Солтүстік жер 18325 285 5500 4700
Басқада 447 115 73 62
Барлығы арктика аймағында56157 2080 17573 14962
Полярлық Орал
Черск таулары 29 143 0,8 0,7
Сунтар-хаята 157 372 12 10
Коряк жоталары 201 208 14 12
Камчатка 260 1335 9 7,4
Басқада 874 405 59 49
Барлығы субтропикалық 25 109 1 0,8
аймақта 1546 2572 96 80
Алтай
Басқада 906 1499 47 39
Барлығы қоңыржай аймақта 53 188 2 1,6
Кавказ 962 1687 49 41
Тянь-Шань
Гиссар- Алай 1425 2047 92 75
Памир 7326 7787 620 520
Жоңғар Алатауы 2293 3859 160 130
Басқада 7515 7110 810 660
Барлығы, субтропикалық 1000 1369 50 42
аймақта 17 18 0,7 0,6
19576 22190 1800 1500

Барлығы, ТМД-да 28529 78241 20000 17000

Екінші орында субтропикалық белдемнің мұздықтары.Мұндағы мұзқұрсану
ауданы шамамен 20 мың км2, мұздықтар саны– 22мыңнан астам, су қоры 1500км3.
Тұщы судың мұндай қоры Орта Азия мен Кавказ аудандары үшін аса қымбат
байлық болып табылады. Арктикалық зонадан өзге аумақтардан мұздықтары
түгелдей дерлік таулық мұздықтардың жекеше түрлеріне жатады.
Қазақстанның биік таулы аймақтарында 2700-ден аса мұздықтар бар,
олардың жалпы ауданы 1960 км2-ге тең болса, ал ондағы жинақталған су қоры
шамамен 90 км3-ге тең (15- кесте).

15. Қазақстандағы мұзқұрсанудың сипаты

Мұзқұрсану Мұздықтар Қазіргі Морена Мұзқұрсанудың Мұздық
ауданы саны кездегі асты жалпы ауданы км2көлемі
мұзқұрсану ауданы, км3
ауданы, км2 км2
Қазақстандық
Алтай 328 72,3 17,3 89,6 3,5
Сауыр 18 14,8 1,8 141,0 0,5
Жоңғар Алатауы
(Арқас) 1369 813,9 186,1 16,6 45,9
Күнгей Алатауы

Іле Алатауы 163 126,4 15,0 1000 6,6
(Лабас) 393 422,7 46,6 469,3 27,7
Қырғыз Алатауы
Талас Алатауы 34 9,5 5,6 15,1 0,7

250 76,5 9,9 86,4 2,3

Барлығы: 2555 1536,1 232,3 1818,4 87,2

Мұздықтар, жылдың жылы жартысында түскен жылудың маусымдық қарды
ерітуге шамасы келмейтін аймақтарда қалыптасады. Мұндай аймақтардың төменгі
шекарасы болып, жылдық қатты жауын-шашынның кіріс –шығысы теңдестік
жағдайда болатын жер деңгейіне сәйкес келетін климаттық қар шегі
есептеледі. Әр түрлі ендіктердегі климаттық жағдайлардың құбылмалығына
байланысты қар шегінің биіктігі кең көлемде құбылып тұрады (16- кесте).

16.Түрлі ендіктердегі қар шегінің биіктігі

Қар Қар
Аумақ Ендік сызығының Аумақ Ендік сызығының
биіктегі м. биіктігі м.
абс. абс
Франц- Иосиф
жері 820 50–100 Альпі 46–470 2700–2900
Шпицберген 800 460 Кавказ 40–440 2700-3800
Исландия 64-670 600–1300 Африка 0–30 4400-5200-64
Пиреней 42-430 2600-2400 Аргентина 290 00
Алтай 48–520 2800–3800

Климаттық қар шегінің биіктігі әр жылдарда метеорологиялық
жағдайларға байланысты құбылып отырады. Қар шегінің екі түрі бар: маусымдық
және орографиялық.
Маусымдық қар шегі өз деңгейін ауаның температурасының маусымдық
құбылмалығына байланысты өзгертіп отырады. Қыста төмендеп, жазда жоғары
көтеріледі. Мұндай құбылудың мөлшері, мысалы Кавказда теңіз деңгейінен
санағанда 550...2000 м аралығында құбылуы мүмкін, әдетте бұл деңгей
2700...3800м шамасында тербеледі.
Орографиялық қар шегі шатқалдарда, қуыстарда сақталған қар дақтарының
төменгі шекарасы болып табылады.Бұл қар дақтары тау жоталарының көлеңке
(күннен таса), теріскей беткейлерінде, климаттық қар шегінен төмен
орналасады.Мысалы, Солтүстік Оралдың терең, күн түспейтін терең
шұңқырларында (қар)мұздықтар теңіз деңгейінен санағанда 500...1000 метрлік
биіктерде кездеседі. Климаттық және орографиялық қар шектерінің арасындағы
биіктік алшақтығының мөлшері жүздеген метрге жетуі мүмкін.
Қар шегінен жоғары түскен қарлардың шоғырлануына қолайлы жағдай
жасайтын жер бедері болған жағдайда қарлықтар қалыптасады. Уақыт өте келе
олар айтарлықтай қайта қалыптасудан өтеді. Күндіз, жылу әсерінен қардың
үстіңгі қабаты ериді, ал түнде ол қатып, мұз қабыршағы (наст) пайда
болады. Мұнымен қатар, бір мезгілде қардың тығыздалу, отыру процесі жүреді.
Келесі жауған қар, алдыңғы қардың үстіне жиналып, салмағымен астыңғы
қабатты тығыздайды.Тығыздалған қардың құрылымы дәндік түрге ие болып,
фирнге айналады. Фирн дегеніміз ақ – сұр түстегі дәндік құрылымды масса,
оның тығыздығы 0,3..0,5 гсм3.Олар қабат-қабат болып орналасады. Фирннің
қалыңдығы бірнеше миллиметрден ондаған сантиметрге жетуі мүмкін және
қабаттар өзара жұқа мұз қабатымен бөлініп жатады. Мұз қабыршақтың қалыңдығы
1 миллиметрден 60 см-ге дейін болады. Климаты қатаң қар еруі мүлде
байқалмайтын аймақтарда фирн сублимация жолымен, яғни қардың булануының
және буының қайта кристалдануы арқасында пайда болады. Фирннің жоғары
қабаттарының төменгі қабаттарына қысым жасауының арқасында мұз дәндерінің
тығыздалып, бір-бірімен жабысып бірігу процесі жүреді. Ал, тығыздалған
фирн, денесіндегі ауа қоспаларының арқасында ақ түсті, мөлдір емес,
тығыздығы 0,85 гсм3 ффирндік мұз тығыздығы 0,88–0,91 гм3 тең көгілдір
түстегі кристалды немесе глетчерлік (glacier– фр. мұз) мұзға айналады.
Мұздықтың қалыптасу процесінде режеляция және ақпалық маңызды рөл
атқарады. Режеляция деп мұз кесектерінің арасындағы сұйық пленканың қатуы
арқасында тұтас сеңге жинақталу қасиетін айтамыз. Температура 00С болғанда
мұз кесектерінің бір- біріне жабысып қатуы қалыпты қысымдық жағдайда жүреді
де, ал температура төмендегенде – бұл процесс жоғары қысымдық жағдайда
іске асады.
Сыртқы күштердің әсер етуіне қарамай мұздың өз формасын бұзбай,
тұтастығын сақтай алу қабілетін ақпалық деп атайды. Мұздың бұл қасиеті
ауырлық күшінің әсерінен мұздықтың ағу қабілетін айқындайды.
Мұздың температурасы неғұрлым еру нүктесіне жақын болса (00С) және
оған әсер ететін қысым жоғары болса, солғұрлым мұз ақпа, майысқақ келеді.
Қалыптасқан глетчерлік мұз ауырлық күшінің әсерімен қозғалысқа
түседі.Бұлқозғалыстың нәтижесінде мұздық қоректену аймағы немесе фирндық
аймақ және ағынды аймағы немесе мұздықтың тілі. Бұл екі аймақтың өзара
шекарасын фирндық шек деп атайды.
Мұздықтардың қозғалысы. Мореналар. Мұздықтардың қозғалысы айтарлықтай
күрделі қозғалысы айтарлықтай күрделі әрі әзірше толық анықталмаған
процестер қатарына жатады. Мұнда да өзен ағысындағыдай ауырлық күші
қозғалтқыш күш болып табылады. Мұздықтарды өзенмен салыстыруға болатынын
көптеген бақылаулар мен арнайы қойылған тәжірибелер көрсетіп берді.
Мұздық пен аңғардың беткейлерінің өзара үйкелісінің нәтижесінде мұздың
қозғалыс жылдамдығы мұздықтың ортасынан шеттеріне қарай біртіндеп кемиді.
Сонымен бірге кедергілердің өзгеруіне байланысты қозғалыс жылдамдығы
мұздықтың беткі қабатынан табанына қарай кемиді. Аңғардың таралуы
мұздықтың қозғалыс жылдамдығын күшейтсе, ал аңғардың кеңеюі –керісінше,
жылдамдықты тежейді. Мұздықтардың қозғалыс жылдамдығы едәуір мөлшерде
құбылады. Мысалы, құрлықтағы мұздықтардың қозғалыс жылдамдығы жылына
20...30 м болса, Альпі тауларының ірі мұздықтары жылына 30...150 м
жылдамдықпен қозғалады, Шпицбергенде– 365 метрге дейін, ал кейбір Гималай
мұздықтарының қозғалыс жылдамдығы жылына 700...1300 м жетеді.
Қозғалыс кезінде мұздықтардың денесінде қапталдық, ұзына бойлық және
көденең жарықтар пайда болуы мүмкін.Қапталдық жарықтар мұздықтың орталық
және екі қапталдық бөлектеріндегі қозғалыс жылдамдықтарының
өзгешеліктерінің әсерінен пайда болады. Жарықтар екі қапталдан жоғары қарай
30...450 бұрыш жасай бағытталып ( 9.1 а-сурет), мұздықтың қозғалу барысында
өзгеріске ұшырайды.

Мұздықтың денесіндегі ұзынабойлық жарықтар оның тар аңғардан кең
аңғарға шыққан кезінде пайда болады. Мұздың жайыла ағу барысында туындайтын
көлденең кернеулер веерге ұқсаған жарықтардың пайда болуына себепші
болады (9.1б-сурет).
Көлденең жарықтар мұздықтың табанында көлденең орналасқан кертпештің
(уступ) болуынан пайда болады (9.1 ә-сурет). Жарықтардың ені,тереңдігі және
ұзындығы түрліше болып келеді. Мұздықтың орталық бөлігіндегі жарықтың
тереңдігі 250 м жетуі мүмкін.
Қозғалыс процесінің барысында мұздықтар аңғарлардың сағаларына тау
жыныстарының мүжілу өнімдерін алып шығады. Мұздықтардың денесіне түскен
және мұздықпен бірге қозғалысқа қатысатын тау жыныстарының мүжілу өнімдерін
(ірі қойтастардан шаң–тозаңға дейін) морен деп атайды. Сондықтан, мұздықпен
бірге қозғалатын моренаны қозғалыстағы, ал қозғалысты тоқтатқандарын
шөгінді деп ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.