Қиын оқушылар тәрбиесі
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты
Педагогика және филология факультеті
Педагогика және психология кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Мамандық 050103 Педагогика және психология
тақырыбы: Бастауыш сыныптағы қиын оқушылардың оқу
үлгерімін анықтау жолдары
Орындаған: Утеулина Мақпал Жұмаділқызы
Ғылыми жетекшісі: Сейдина Балмұздақ Зікірқызы
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі: Ахметова П.А
___ _______2009ж
Арқалық - 2009ж
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
I Қиын балалар туралы педагогикалық-психологиялық
сипаттама ... ... ... ...
1.1 Қиын оқушылар жөніндегі ғалымдардың
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Қиын баланың пайда болу себептері мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II Кіші мектеп жасындағы қиын
оқушылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қиын оқушылар
тәрбиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
III Қиын оқушыларға көмек
көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Мектепке дайындықты анықтау
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Балалардың танымдық процестерін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3 Баланың дербес ерекшеліктері мен эмоционалдық ерік-жігерін зерттеу..
3.4 Оқушының оқуға деген қарым-қатынасын, мінез-құлқын,
қызығушылығын
бағдарын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .
Практикалық
бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
Қосымшалар мен
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
Кіріспе
Елбасшысы Н.Ә.Назарбаев өз жолдауында жас ұрпақтың білім алуымен
тәрбиеленуіне бөгет болатын кеселдерді жоюды бүгінгі күннің басты талабы
деп атап көрсеткен. [2-23]
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында Білім беру ұйымдарында
білім алушылардың, тәрбиеленушілердің ауруына жол бермеу, денсаулығын
нығайту, дене бітімін жетілдіру, салауатты өмір салтын ынталандыру
жөніндегі қажетті шаралардың орындалуы қамтамасыз етіледі деп
қарастырылған. [1-12]
Бұл тұжырымдамаларда келешек жас ұрпақтың тағдырының жарқын болуына
болуына бар мүмкіншіліктің жасалатындығын сөз еткен.
Қазіргі күні қоғамда салауатты өмір салтын құруға кейбір жайттар кері
әсерін отыр.
Бұл бүгінгі күні қиын оқушы мәселесі психологиялық-педагогикалық
проблема ретінде күн тәртібінен түспей отырғандығымен тығыз байланысты.
Қазіргі таңда түрлі себептерге байланысты қиын оқушылар саны күнбе-күн
артып келеді.
Қиын оқушылардың санының көбеюі мектептің білім деңгейінің көрсеткішін
күрт төмендетуге мәжбүр етеді.
Болашақ жас ұрпақтың қолында дегенді басшылыққа алсақ, бастауыш
сыныптағы қиын оқушы оқу үлгерімін жақсарту мәселесі басты маңызға ие
болады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі мектеп қабырғасында қиын оқушылар
санының көбеюінен туындайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Бастауыш сыныптағы қиын оқушылардың оқу
үлгерімін жақсарту жолдарын анықтау.
Міндеттері:
1. қиын оқушының педагогикалық проблемаларын шешу жолдарын іздеу
2. бастауыш сыныптағы оқу процесінің ерекшеліктерін анықтау
3. тиімді бағалау әдісін таңдау
Зерттеу объектісі: Бастауыш сыныптағы оқу процесі
Зерттеу пәні: Бастауыш сыныптағы қиын оқушылардың оқу-танымдық әрекеті
Зерттеудің ғылыми болжамы: Бастауыш сыныптағы қиын оқушылардың оқу
үлгерімін жақсарту.
Ол үшін мына бағытта жұмыс жүргізілсе:
-мектеп алды даярлықта оқушылардың оқу іс -әрекетіне жан-жақты даярласа;
-дене қабілеті шектеулі оқушыларға дер кезінде көмек көрсету шаралары
қолға алынса;
-психикасы ауытқыған оқушылармен мектеп психологы үнемі жеке жұмыс
жүргізсе;
-кешеуілдеп қалған оқушыларды оқыту мен тәрбиелеуге педагогтар ерекше
назар аударса;
-ата аналар бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлсе;
-әлеуметтік ахуалы төмен отбасындағы балаларға мемлекет тарапынан көмек
көрсетілсе;
-қиын оқушылардың оқу үлгерімін жақсарту үшін тиімді педагогикалық-
психологиялық әдіс тәсілдер қолданылса.
Жетекші идея: Егер қиын оқушылардың оқу-танымдық іс әрекетін жақсарту
жолдары қарастырылса онда, оқу процесінің нәтижесі тиімді болады.
Зерттеу әдіс –тәсілдері: зерттеу проблемасы бойынша ғылыми әдістемелік
, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге теориялық талдау жасау,
сауалнама және әңгімелесу, педагогикалық бақылау,бастауыш сыныптарда
жүргізілген іс тәжірибелерді сараптау, эксперимент нәтижесіне баға беру,
ой қорыту, баяндау, мониторинг т.б.
Зерттеу көздері: Зерттеу мәселесі бойынша педагог, психолог, логопед,
әлеуметтік педагог еңбектері, Қазақстан Республикасының ресми құжаттары,
Білім және ғылым министрлігінің нормативті құжаттары т.б.
Зерттеу базасы: Тәжірибелік эксперимент жұмысы Арқалық мемлекеттік
түзеу мектебінің 2-сыныбымен және А.Құнанбаев атындағы №6 профильді орта
мектептің 2-сыныбымен жүргізілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі: Қиын оқушылардың
оқу үлгерімін жақсарту үшін педагогикалық, психологиялық тиімді әдіс-
тәсілдер ұсынылды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: Қиын оқушылардың оқу үлгерімін
жақсарту мақсатында салыстырмалы эксперимент жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан
тұрады.
Кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, зерттеудің проблемасы,
объектісі, пәні, мақсаты, міндеті, зерттеудің ғылыми болжамы, зерттеу
көздері, әдістері жетекші идеялары сөз етіледі.
Бірінші бөлімде қиын оқушыға жалпылама сипаттама беріліп, қарастырған
ғалымдар көзқарастары талқыланса, ал екінші бөлімде бастауыш сыныптағы
қиын оқушыларға шолу жасалынып, тәрбие мәселесі қарастырылды.
Үшінші бөлімінде қиын оқушыларға көмек көрсетудің жолдары және олармен
жүргізуге болатын әдістемелер айтылған.
Қорытынды бөлімде бастауыш сыныптағы қиын оқушылармен жүргізілген
эксперимент нәтижесі қарастырылып, оқу үлгерімді жақсарту жолдарына
болжам жасалынды.
I Қиын балалар туралы педагогикалық-психологиялық сипаттама
Қазіргі XXI ғасыр табалдырығын аттап отырған кезеңде
қиын балалар мәселесі бізді әлі де ойландыруда.
Ахмет Байтұрсынұлы айтқандай, балам дейтін жұрт болмаса, жұртым
дейтін бала қайдан болсын. [5-67]
Қиын балалар ұғымы 1920-1930 жылдарда тәрбие мәселесінде
пайдаланып жүрді. Бара-бара бұл 1950-1960 жылдары қайтадан қолданысқа
енді. Қазір бұл мәселе ғылымда нақты орын алып отыр. Әрине, бұл мәселемен
көптеген ғалымдар айналысқан, қиын балалар мінезін, өмірін жан-жақты
зерттеген.
Қазіргі кезде көптеген ұстарымыз қиын балалар жайында әр түрлі
пікірлер айтып жүр. Көптеген педагог ғалымдардың ғылыми тұрғыда
дәлелдеуінше, қиын балалар-табиғатында дұрыс жаратылған дені сау,
қабілеті бар бала. [Елшібаева Жүмакүл Ұстаз және қиын бала
мақаласында]. [6-56]
Оның өзгелерден айырмашылығы отбасында және мектепте ойдағыдай жеке-дара
педагогикалық тәрбиеге зәрулігінде ғана.
Жалпы білім беретін мектептерге қарағанда кәсіптік мектептерде
қиын оқушылардың көбірек кездесетіні белгілі. Қиын оқушылар дегеніміз
кімдер? Олар-мектеп тарапынан ерекше, қосымша бақылауды талап ететін,
тәрбиелеуге қарсылық білдіретін оқушылар. [Е.Баталханов. Қиын
оқушылармен жұмыс ерекшелігі мақаласында]. [7-34]
Сонымен қоса, білім деңгейі төмен, тәртібі нашар, сабақтан көп қалатын,
мұғалімдердің талабын орындамайтын, адамгершілік деңгейі төмен,
сыныптастарымен тіл табыса алмайтын, ұжым мәселелері қызықтырмайтын
оқушыларды, ал кейде психикалық дамуы, ойлау қабілеті кейін қалған,
ашуланшақ (әр түрлі жүйке ауруларына шалдыққан, тәрбиеге әрең көнетін)
оқушыларды қиын балалар қатарына жатқызып жүрміз.
Қиын оқушы ұғымына ғылыми әдебиетерде бірнеше анықтама түрлері
беріледі:
Өмірі ауыр жағдайындағы балалар [Л.К.Керімов Қиын оқушылар
мәселесі], ата-анасының қарауынсыз қалған балалар [Р.Мырзаханова
Мектептегі қиын оқушылармен жұмыс әдістемесі], Қауіпті әлеуметтік
жағдайдағы балалар, [Л.К.Керімов Қиын бала және оны қайта тәрбиелеу]
Мемлекеттік көмекті қажет ететін балалар [А.Л.Высотина мен В.Д.
Луганский еңбектерінде], Қоғамдық тәрбиені қажет ететін балалар
[Л.К.Керімов Қиын оқушыларды тәрбиелеу мәселелері].[5-45]
Ауыр жағдайдағы балалар қатарына мынандай критерийдегі балаларды
жатқызуға болады: ата-анасының қарауынсыз қалған балалар; мүгедектер,
физикалық және психикалық дамуында кемістігі бар балалар; ұлтаралық және
қаруланған қақтығыстардың құрбандарының, экологиялық және техногендік
апаттардың, басқа елден еріксіз қоныс аударған босқындардың балалары,
зорлық-зомбылық көрген балалар, бас бостандығынан айырылып өз кінәсін
тәрбиелеу колонияларында өтеген балалар; қиын балаларға арналған оқыту-
тәрбиелеу арнайы мекемелердегі, аз қамтылған отбасындағы балалар;
кемістігі бар балалар; әр түрлі жағдайлардан бұзылған, оны өз бетімен не
жанұясы шеше алмайтын отбасындағы балалар қатарына психикалық дамуы
уақытша баяулаған, тез ашуланшақ, уайымшыл, өзін тө мен санайтын, мінез-
құлқында психопатиялық формалар кездесетін, қозу күйін-дәрмек беру арқылы
тежейтін, кәмілетке жасы толмаған құқықтық тәртіп бұзушы жасөспірімдер
жатады [А.Л.Высотина мен В.Д.Луганский].[6-34]
Басқаша айтсақ, жағымсыз жағдайда дау-жанжал шығаратындар, арақ-шарап
ішіп жеке меншік және қоғамдық мүліктерге қол сұғатындар.
В.Трифанов зерттеулеріндегі қиын бала анықтамасы-күнделікті
педагогикалық әсерге көне бермейтін, өзіне үнемі қосымша уақыт бөліп
қарауды, мұғалімнің ерік-жігерін, күшін қажырлы педагогикалық еңбегін
қажетсінетін оқушы. Ал А.Фортунов қиын бала ұғымына үлгермеушілер мен
тәрбие ықпалына көнбейтін балаларды жатқызады. Қиын балалар намысқой
келеді, олар бір нәрсеге өзінің жарамсыз екенін сезіп тұрады және сол
себептен қиянат жасауға физикалық күшін жұмсап, маған бәрі жоғарыдан
төмен қарайды, мені адам екен деп санамайды, мен оларға көрсетемін деген
ой тұжырымдап өзін-өзі сендіреді. [6-67]
Қиын балалардың болашаққа ұстанған бағыты басқа жасөспірімдерден
өзгешелеу болып келеді. Қиын балалар әдетте өмір тәжірибесінің
таяздығынан, көп ретте ерік-күшінің аздығынан, берік қалыптаспауынан
кездескен қиындықты жеңе алмай, тағдырдың тәлкегіне түсіп кете барады.
Сонымен, қиын бала дегеніміз қандай бала? Бұл сұрақты бір ғана жауап
қанағаттандыра алмайды. Себебі бала түрлі себептерге байланысты қиын
балаға айналады.
Сайып келгенде, қиын бала денсаулығы шектеулі, психикасы ауытқыған
педагог пен ата-ана тәрбиесінен тыс қалған және тәрбиеге көнбейтін бала.
1.1 Қиын оқушылар жөніндегі ғалымдардың көзқарастары
1.1 Қиын бала мәселесі Г.А.Уманов, Ә.Ж.Жұмабаев,
В.В.Трифанов,Л.К.Керімов сынды бірқатар қазақстандық ғалымдардың да
ғылыми зерттеулерінің тақырыбына айналды. Аталған ғалымдар осы топтағы
балалардың мінез-құлық ерекшеліктерін, жүріс-тұрысындағы жат қылықтарды
зерттеп, олады қайта тәрбиелеу жолдарын көрсетті. Мәселен, Ә.Жұмабаев
мектептің қиын оқушылармен жұмыс жүргізу жүйесін жасады, В.Трифанов
болашақ мұғалімдерді қиын оқушылармен жұмыс жасай білуге дайындау
мәселесін көтерді, ал Л.К.Керімов қиын балаларды жеке және топтап қайта
тәрбиелеу бағдарламасын ұсынды. Бұл ғалымдардың зерттеулері қиын
оқушылардың пайда болуының бірнеше себептерін ашып көрсеткен.[5-78]
Біріншіден, отбасында тәрбие ісіне жеткілікті көңіл бөлінбеуден, яғни
тұрмыстағы дау-жанжал, ата-аналарының маскүнемдікке салынуы немесе
олардың біреуінің болмауы кері ықпал жасайды. Осы орайда ғалым педагог
В.В.Трифанов тәрбиесі нашар балалардың пайа болуына қоршаған шағын
ортасы (микросреда), отбасындағы тәрбиесі ықпал ететіндігін атап көрсете
отырып, өзі жүргізген зерттеу жұмыстарының барысында қиын балалардың 44%-
да толық отбасы болмағанын, яғни ата-анасының тек біреуі ғана болғанын,
30%-да жақын туыстарының біреуі (әкесі, шешесі немесе ағасы) заң алдында
жауапқа тартылғандар, ал 15% -да әке-шешесінің біреуі ішімдікке
салынғанын анықтаған. Бұдан шығатын қорытынды, қиын балалардың пайда
болуының негізгі себебі-отбасы тәрбиесінің дұрыс жолға қойылмауы. Сонымен
бірге, В.Трифанов қиын оқушының пайда болуының физиологиялық,
психосоматикалық негіздері бар екендігін де ескертеді.
Қиын балалардың шығу себептеріне XX ғасырдың басында өмір сүрген қазақ
зиялылары да бей-жай қарамаған. Ж.Аймауытов: Адам баласының ұрлық істеу,
өтірік айту, кісі тонау, өлтіру сияқты бұзақылықтарды жасауы тәрбиенің
жетіспегендігінен... баланы бұзуға, яки түзеуге себеп болатын бір шарт-
жас күнінде көрген өнеге. Ол өнеге әке-шешесінің тәрбиесі арқылы
қалыптасады деген орынды пікір арқылы бала тәрбиесіндегі отбасының
рөліне ерекше мән берген.
Екіншіден, мектептегі оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастыруда мұғалімдердің,
сынып жетекшілерінің, мектеп әкімшілігінің тарапынан жекелеген
оқушылардың мінез-құлық ерекшеліктерін, талап-тілектерін,
қызығушылықтарын ескермеуден туындайды. [6-87]
Қиын балалардың пайда болуының әлеуметтік себептерімен бірге
экономикалық жақтарын да ескеру керектігі туралы белгілі педагог
А.С.Макаренко былай дейді: ерекше заң бұзушылар жоқ, тек қиын жағдайға
тап болған адамдар бар, яғни белгілі бір ортасыз, достарынсыз қалған,
жанашыры жоқ, тұрмыстың бар ауыртпалығы бір өзінің мойына түскен, өмірлік
тәжірибесі жоқ кез-келген бала заң бұзушылыққа барады.
Қиын баланы педагогикалық тұрғыдан айқындауда А.С.Белкин мен А.Н.Кочетов
баланың денсаулық жағдайына, физиологиялық және психологиялық
ерекшеліктеріне баса көңіл бөлді.
Ал психолог әрі педагог ғалымдар А.Жұмабаев, Л.М.Зообин, И.А.Невский,
Г.А.Уманов, В.В.Трифанов т.б. қиын балалардың мінез-құлық өзгешеліктері
туралы, дүниетанымдары, ұстанан бағыттары жайлы статистикалық мағұлматтар
жинап, сол арқылы олардың жүріс-тұрысындағы қоғамға жат қылықтарын осы
тұрғыдан жіктеп көрсетіп, осы бағытта танып-білуді дұрыс деп есептеді.
А.Л.Высотина мен В.Д.Луганский өз еңбектерінде кәмілетке толмай сотталған
жасөспірімдердің әлеуметтік және адамгершілік тұрғысынан алғанда
тәртіптерінің төмендеу себептерін ашу барысында олардың қоршаған ортамен
арадағы қарым-қатынасына ерекше мән берді.
Профессор В.А.Яковлевтің басшылығымен арнайы құрылған топ баланы жан-
жақты танып білу үшін оны педагогикалық тұрғыдан айқындаудың (диагноз
қоюдың) бағдарламасын жасады. Оның біраз кемшіліктері болғанына
қарамастан, балаларды мектеп қабырғасында тәрбиелеу ісінде пайдасы да мол
еді. Бағдарлама мектеп оқушыларын тануға арнап жасалған. Оның басты бір
кемшілігі-баланың өзін-өзі тәрбиелеуі ескерілмеген.
Белгілі қазақ философтары Ж.Әбділдин мен А.Балғынбаев: шындық өмір
субъектісінің таным қызметі мен күнделікті тәжірибелері жеке адамның жан
дүниесіне әсер етіп, оның адамгершілік әдет-дағдыларын қалыптастырумен
қатар дербес қасиетін даралап, оқшаулай түседі,-деп жазды.
Л.П.Буева, Ж.Әбділдин, Ж.Әбділдин, Н.Елікбаев т.б. қиын
жасөспірімдерді жеке қайта тәрбиелеу ісінде ұжымға жүктелетін міндеттерді
атап көрсетті.
1.2 Қазіргі уақытта біздің ең негізгі абыржуымыз-ол жасөспірім
Тағдырының қиындығы,яғни қиын балалар мәселесі қарастырылып отырған
проблемалардың бірі болып саналады. Қазірде қиын балалар саны едәуір өсіп
бара жатқанын көруге болады. Әрине қиын балалардың пайда болуы көптеген
себептерге байланысты. [9-45]
Психологтар мен педагогтардың зерттеулері бойынша қиын баланың шығуына үш
фактор себепші болады екен.
Біріншіден, бұған қоғамдық жағдай мен өмірдегі тұрмыс жағдайы себепші
болады.
Екіншіден, балалардың мінез-құлқындағы жағымсыз ерекшеліктері мен
психикасының өзгеше қалыптасуынан немесе қалыпты нормадан ауытқуы.
Үшіншіден, педагогикалық тәрбиенің дұрыс болмауы.
Жасөспірімдер мен бұдан кіші жастағы балалардың психологиялық
дамуының және тәртібінің бұзылуы минимальды ми қызметінің бұзылуы (ММҚБ)
шеңберінде қарастырылады. [12-67]
ММҚБ-бас миының ерте жеткілікті зақымдануының зардаптары, ол жекелеген
жоғары психикалық қызметтердің жасына қарай жетілмеуінен көрінеді. ММҚБ
кезінде мидың сөйлеу, ықылас қою, есте сақтау, қабылдау және өзге жоғары
психикалық түрлері секілді күрделі қызметтерді қамтамасыз ететін
қызметтік жүйелерінің даму қарқыны кешеуілдейді. Бндай нақтама қойылған
балалар жалпы ақыл-ой дамуы бойынша нормаға сай болады, солай бола тұра
олар мектепте оқуда да, әлеуметтік бейімделуде де қиындықтарға ұрылады.
Бұл ахуалдың даму себептері мен механизмдері әртүрлі және күрделі
анасының жүкті кезінде сырқатталуы, соның ішінде токсикоздар, ананың
жүкті кезінде алкогольді ішімдіктер ішуі, темекі шегуі, күні толмай
босану, ұзақ босану, жаңа туған нәрестенің тұншығуы.
Өмірінің алғашқы жылында баланың науқастануы, қоршаған ортаның жағымсыз
факторларының әсері, генетикалық, нейробиологиялық факторлар және
басқалар.
ММҚБ негізгі белгілері мыналар: кекештік зәрді ұстай алмау, гиперкинезия
(артық қимыл-қозғалыс) синкопальды ахуалдар, бастың ауруы, вегатативті-
тамыр дистониясы, мектепке бейімсізделу синдромы және т.б. ММҚБ негізгі
белгісі-мінез-құлықтың өзгеруі. Бұл гиподинамикалық және гипердинамикалық
түрлер бойынша өтуі мүмкін. Гиподинамикалық синдром сирек кездеседі -10%.
Гипердинамикалық бала аз қимылдайды, сылбыр. Ол ұйықтап жүрген секілді
әсер қалдырады. Оны бірдеңеге қызықтыру қиынға соғады, бірдеңе істету
үшін үнемі жұлқылап сілкілеу керек. [13-54]
Гипердинамикалық синдром барлық жағдайлардың - 90% кездеседі.
Оның негізгі белгілері- белгілі мақсаты, себебі жоқ және жағдайға тәуелді
емес қимыл-қозғалыс белсенділігі (гиперактивтілік). Бір нәрсеге ден қою
қиындығынан, көңілі басқа нәрсеге ауудан, тез әлсіреуден байқалатын
ықыластың бұзылуы орын алады.
Ата-ананың бұндай баланы бейнебір мотор салып қойғандай тынымсыз орнында
бір сәт отыра алмайды деп сипаттайды. Бала шақтағы мінез- құлқының
созылмалы бұзылуының бұл түрі ықылас жеткіліксіздігі және
гиперактивтілік синдромы деп айқындалады. [14-35]
ММҚБ клиникалық белгілері әртүрлі болғанмен бұл сырқаттың өту
ерекшеліктерін байқауға болады. Мәселен, 3-4 жастағы ұлда ұйқының
бұзылуы, зәрді ұстай алмау орын алады. 5 жасқа қарай алдыңғы қатарға
невроздық әдеттер, түңгі қорқыныштар, мүлдем кездеспейді десе болады,
ұйқының бұзылу жиілігі кемиді. 10-12 жасқа қарай бастың ауруы,
церебростения, невроздық әдеттер, вегативтік тамыр дистония жилігі
ұлғаяды. Қыз балаларда сырқат барысында жасқа байланысты кейбір
ерекшеліктер болады. Зерттеушілердің мәліметтері бойынша, барлық
жағдайлардың 90% дыбысты айтудың бұзылуы, кекештену, дизартерия
түріндегі сөйлеудің бұзылуы анықталады. [16-32]
Құрбыларымен салыстырғанда, бұндай балалардың оқу және жазу дағдылары
төмен және олардың ақыл-ой қабілетіне сәйкес емес. Жазба жұмыстары салақ
қателіктері көп. Бұл ынта қоймаудың салдары болуы мүмкін.
Бұндай балаларда, сонымен қатар, өзге адамдармен, соның ішінде
құрбыларымен, мұғалімдермен, ата-ана және аға-інімен апа-сіңілімен қарым-
қатынаста үнемі проблемалар туындайды. Өздерін өзге бауырларымен ұдайы
салыстырғаннан бұндай балалар жапа шегеді. Олардың мазаыздығы, көңіл-
күйінің құбылмалылығы, адам жалықтырғыштығы, ұқыпсыздығы ересектерге
көмектеспейтіндігі ата-ананың қапаландырады. Жасөспірім жасқа қарай
бұндай балалардың күшті белсенділігі біртінде азаяды немесе жойылады.
Алайда ықыластың бұзылуы және импульсивтілік көбіне ересек болғанша
сақталады. Бұл ретте мінез-құлықтың бұзылуы, агрессивтілік, отбасы мен
мектептегі қарым-қатынастағы қиыншылықтар, оқуда үлгерімнің нашарлауы дей
түсуі мүмкін.
Жүйке аурулары (невроз) әртүрлі ортадағы психикалық зақымданудың,
отбасындағы және басқа да әр түрлі қиын жағдайлардың салдарынан пайда
болады. Мысалы: кей оқушылар ата-ана тарапынан ешқашан жүрек жылуын
көрмей өсіп, осыған мектептегі өз тобындағы оқушылардың, мұғалімдердің
кері көзқарасы қосылып, ұзаққа созылған қайғыру, реңжу жүйке ауруларына
шалдықтырып, бала ашуланшақ, өмірге ызалы, тұйық қалыпқа түседі. [17-76]
Ата-ана тарапынан, мектеп қабырғасынан жылылық сезінбеген жасөспірім
өмірде өзін ешкімге қажетсіз деп есептеп, уайымға шалдығады, кей
жасөспірімдердің ұйқысы бұзылып, түнде қорқынышты түстер көріп,
иммунитеті төмендейді. Ата-аналар жасөспірімдердің мінезіндегі
ауытқуларына назар аудармай, көбінесе олардың әр түрлі ауыр жағдайға
шалдығуына себепші болады.
Жасөспірімнің нашақорлыққа ішімдікке, ұрлыққа, қаруға т.б. жақын болу
себептері оында жатқан жоқпа?
Қиын оқушыларды екі топқа бөлуге болады.
Біріншісі-тән кемтарлығы және жан жарақаты бар оқушылар.
Екіншісі-отбасында, мектепте тәрбиелеуден шет қалған, жеке басын
қалыптастыруда сыртқы кері факторлардың, әлеуметтік жағдайлардың әсері
болған және өтпелі кезеңнің күрделілігінен мінезі дұрыс қалыптаспай
қалған оқушылар.
Қиын оқушылардың өскен ортасының, отбасының жай-күйін талдағанда,
кейде отбасының өзі бала тәрбиесіне кері әсер беретіні анықталып отыр.
Әдетте, ата-аналардың бала тәрбиесінен әр түрлі себептерге сай аулақтануы
да тері әсер етеді (ата-аналардың жұмыс басты болуы немесе жеке басының
қамымен жүруі, балаларына теріс үлгі көрсетіп, келеңсіз өмір сүретін,
ұзақ іс-сапарда болатын ата-аналар).
Жеке тұлғаны қалыптастырудағы тағы бір қолайсыз жағдай бала тәрбиесіне
ата-аналардың әртүрлі көзқарасы немесе біреуінің бала тәрбиесінен шет
қалуы, яғни баланың толық емес отбасында тәрбиеленуі салдарынан болады.
Жүргізілген зерттеулердің нәтижесі бойынша, қылмыс жасауға
итермелейтін тағы бір әсер отбасындағы жетіспеушілік, таршылық.
Жасөспірімдер арасындағы қылмыстың 20-25% материалдық жағдайдың
төмендігінен жасалады екен. Оның себептері, көбінесе, ата-аналарының
ішімдікке салынуынан; отбасының қаражатына ұқыппен қарамауынан, жұмыссыз
отыруынан болады.
Қазір материалдық байлықтың рухани байлықтан жоғары тұрған уақытында
жасөспірімдер арасында анау да керек мынау да керек деген
көзрсеқызарлықтың әсерінен, өзгелерде бар нәрсе менде неге жоқ деген ой
мен де қылмыс жасалынды. Жасөспірімдердің жеке басын сыйламау, адам
қатарына санамау, қаталдық (деспотизм), негізсіз жазалау, көп сөз,
қорқыту, ұру-жасөспірімнің қатыгез қатал, ашықтан ашық отбасы талабын
орындамай, өз білгенін істеуге бейім болып өсуіне әкеліп соқтырады. [18-
36]
Жасөспірім бойында өзімшілдік (эгоизм) дарашылдық (эгоцентризм) жеке
басты ойлау, қоғамдық мүддеден бірінші орынға қою, өзгелердің ойымен
санаспау, өз ісін атқаруда өзгеге талап қою басым болды. Мектеп пен
отбасы бала тәрбиелеудегі негізгі мақсатты, қолданылатын әдіс-тәсілдерді
бірге ойлап іске асырмау салдарынан, яғни, әр түрлі талаптардан оқушы
отбасының, мектептің ықпалынан шығып, екі жүзділікті, мақсатқа тура емес,
бұрма жолдар арқылы жетуді көздейді. Бұндай балалар, көбінесе, өз ісін өз
күшімен емес, амалдау, алдау-арбау арқылы атқарады. [19-46]
Бір отбасындағы бірнеше баланың әрқайсысына әр түрлі қарау да
жасөспірімнің жеке тұлға ретінде қалыптасуына теріс әсерін тигізеді.
Үнемі ескерту естіп, үлкендер тарапынан кеміту мен қорлаудан арылмаған
бала өзіне сенімсіз, тұйық, өзіне-өзі көңілі толмайтын, көнгіш, келеңсіз
болып қалыптасады.
Отбасында бала тәрбиесіне әкесі мен шешесінің әр түрлі әдіс қолдануы
(біреуі өте қатал, екіншісі өте жұмсақ, әкесі бір талап, анасы қарама-
қарсы талап қоюы) немесе жасөспірімнің көзінше өз балаларының тәрбиесі
туралы пікірталас жасап, ұрыс-керіс шығаруы, ал жасөспірім осы жағдайды
өз түсінігінше пайдаланып, қоғам талабына керсінше істерді жасауы мүмкін.
Мектеп пен отбасының дінге көзқарастарының әр түрлі болуы да, жас
баланы аянышты халге ұшыратуы мүмкін. Діни көзқарастан туатын
келіспеушілік, отбасында, мектепте, достарының арасында айтылатын қарсы
пікірлер баланы шаршатып, өз бетінше қаңғып, бақылаусыз жүруіне алып
келуі әбден мүмкін, осыны әр түрлі діни ағымдар (секталар) оңай
пайдаланып, өз қатарларына қосып алуға тырысады.
II. Бастауыш мектеп оқушыларының жасы 6-7 ден 9-10- ға дейінгі
уақытты
қамтиды. Бұл кезеңде организмнің белсенді анатомиялық-физиологиялық
дамуы
жүзеге асады. [20-27]
1-сынып оқушыларына мектепке бейімделу кезеңі үлкен қиындықтар
туызады. Әдетте ол 4-7 аптадай уақытқа созылады. Бейімделу кезеңінде
кейбір балалар шулайды, айқайлайды, коридо бойымен жүгіріп жүреді,
сабақта алаңдап ойлары б, көзгеөліне береді, мұғаліммен дөрекі, әдепсіз
болуы да мүмкін, ал енді кейбіреулері керсінше ұялшақ, жасқаншақ болып
көзге түспеуге тырысады. Егер оларға бір ескерту жасалса, бірден жылайды,
тіпті ұйқылары, тәбеттері бұзылады, қыңыр мінез пайда болаы, ауыра
бастайды. Функционалдық деп аталатын бұл ауытқулар бала организмінің
кенеттен өзгерген кезеңіне байланысты және оның психикасына үлкен әсер
етеді. Әсіресе, бұрын балалар бақшасына бармаған, қарым-қатынасқа көп
түспеген балалардың мектеп өміріне бейімделуі қиынға соғады.
Оқудағы қиындықтар төменгі сынып оқушыларында еркіндік дамуының
жетіспеушілігінен, оқу іс -әрекеттің қажетті элементтерінің
қалыптаспағандығынан, сонымен қатар ес, зейін деңгейінің төмендігінен,
кейбір жеке ауытқушылықтардан пайда болуы мүмкін.
Бастауыш сынып оқушыларының арасында мінез-құлқында қиындықтары бар
оқушылар көптеп кездесіп жүр. Мектеп тәжірибесінде мұндай оқушыларды
мінез-құлқында ауытқулары бар оқушылар, қиын тәрбиеленуші, қиын
балалар деп атайды. [22-28]
Мұндай оқушыларға қандай балаларды жатқызамыз? деген сұрақ туындайды.
Білім деңгейі төмен, тәртібі нашар, сабақтан көп қалатын, мұғалім талабын
орындамайтын адамгершілік деңгейі төмен, құрбыларымен тіл табыса
алмайтын, сынып мәселелері қызықтырмайтын ал кейде психикалық дамуы,
ойлау қабілеті кейін қалған, ашуланшақ (әртүрлі жүйке ауруларына
шалдыққан, тәрбиеге әрең көнетін) оқушыларды қиын балалар қатарына
жатқызуға болады.
Жүйке аурулары (невроз) отбасындағы және басқа да әр түрлі қиын
жағдайлардың салдарынан болуы мүмкін. Мәселен кей оқушылар ата-аналар
тарапынан ешқандай жүрек жылуын көрмей өсіп, осыған мектептегі өз
сыныбындағы оқушылардың, мұғалімдердің кері көзқарасы қосылып, ұзаққа
созылған қайғыру ренжулер болса, осындай жағдайлар ауруларына
шалдықтырып, баланы ашуланшақ, ызалы қалыпқа түсіреді. Ата-ана тарапынан,
мектеп қабырғасынан жылылық сезінбеген оқушы өмірде өзін ешкімге
қажетсізбін деп есептеп, уайымға шалдығады, кей оқушылардың ұйқысы
бұзылып түнде қорқынышты түстер көріп, иммунитеті төмендейді.
Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлқындағы қиындықтардың пайда
болу себептерін психологтар отбасында дұрыс тәрбие бермеудің салдарынан
болатындығын анықтап, оларды бірнеше түрге бөліп қарастырады: отбасының
әлеуметтік, экономикалық жағдайы; баланың рухани дамуына ата-ананың
немқұрайлы қарауы; қараусыз бала, қамқорлықтың жеткіліксіздігі; шектен
тыс қамқорлық т.б.
Мадақтау мен шектен тыс мәпелеуде өскен бала, ешқандай күш жұмсамай,
көзге түскісі келіп тұрады. Олар өздігінен еш нәрсеге қол жеткізе
алмайды. Үлкендердің эмоциялық қақпайлау салдарынан кінәмшілдік, өзін
қажетсіз санау сезімдері қалыптасады.
Адамгершілік, жауапкершіліктің шектен тыс жоғары болуы баланы балалық
қуанышынан айырып, бойында уйымшылдықтың тууына әкеледі.
Балалардың мінез-құлқында қиындықтардың пайда болу себебі: біріншіден,
отбасы тәрбиесі десек, екіншіден, мектептегі оқу-тәрбие жұмысындағы
кемшіліктермен сипатталады. [23-29]
Д.Б.Эльконин мұғаліммен балалардың арасындағы қарым-қатынаста оқушылар
өте байқампаз болып келетінін айтады. Егер бала сыныпта мұғалімнің оқушы
алдында беделі жоғалады.
Алғашқы кезеңде оқушылар мұғалімнің айтқанымен жүреді, яғни мұғалімнің
айтқаны олар үшін заң. Егерде мұғалім оқушылардың бәріне деген оң пікірі
іштей бұзыла бастайды.
2.2 Қиын оқушыларды тәрбиелеу және оқыту қазіргі таңда психологиялық-
педагогикалық проблема ретінде күн тәртібінен түспей отырғаны мәлім.
Мұның өзі қиын оқушылар санының жылдан-жылға өсіп отыруымен байланысты
болып табылады. Бір уақыттарда қиын оқушыларға көбінесе жасөспірімдер
жатқызылса, бүгінгі таңда бастауыш сынып оқушыларының арасында да осы
категорияға жататындар аз емес. Сондықтан қиын оқушыларды ерте жастан
бастауыш кезеңнен бастап қолға алып, олардың сапалы білім мен саналы
тәрбие алуына мүмкіндік жасалуы қажет.
Қиын балаларды тәрбиелеуде жеке және топтап қайта тәрбиелеудің маңызы
зор.
Жеке тәрбиелеуде бір ғана оқушымен жұмыс жүргізілсе, топтап тәрбиелеуде
түзету сыныбымен жалпылама жұмыс жүргізіледі .
Қиын балаларды жеке және топтап қайта тәрбиелеудің жоспарын негізінен
қиын жасөспірімдер мектебінің педагог-тәрбиешілері жасайды. Мұндай жоспар
қиын баланы және қиын балалар тобын педагогикалық тұрғыдан айқындап
алғаннан кейінгі нәтижелерге сүйеніп жасалады.
Жоспар жасау үшін педагог тәрбие жұмысының мақсат-міндетін
орындаудың түрлі жолдарын, әдіс-тәсілдерін қарастырады. Мәселен, белгілі
педагог Н.В.Кузьмина педагогикалық міндетті оқу-тәрбие процесінде іске
асыру үшін... педагог бірнеше тәрбие құралын қолдануға ұмтылуы керек.
Егер ондай сан-салалы, икемді де тиімді әдіс-тәсіл жоспары болмаса, өз
міндетін жүзеге асыра алмайды деген қорытындыға келеді.
Қиын балаларды қайта тәрбиелеп, қатарға қосу үшін көптеген
әдістемелік жоспардың қажет болатын себебі-бір оқушыға қолдануға келген
тәрбие құралы екінші оқушыға жарамайды, немесе жартылай ғана жарамды
болып шығады. Қойылған міндетті орындап шығу үшін тәрбие беру орнында
(мектепте) дұрыс педагогикалық ахуал түрлеріне мыналар жатады:
-әрбір қиын баланың дербес өзгешелігін ескеріп берілген тәрбиенің
тигізген ықпалын яғни оқушының қайта тәрбиеленуге деген ниетінің оянуын
бүкіл педагогтар ұжымы болып қадағалап отыру;
-сынып және жалпы мектептің тәрбие беру қуатын күшейту;
-тәрбие беру мақсатын іске асыру барысында педагогтар арасында ауызбірлік
пен әрекет бірлігінің қажеттігі.
Мұндай педагогикалық ахуал, біріншіден, тәрбие сапасын күрт арттыра
бастайды, екіншіден, сыныптың және жалпы мектептің тәрбие беру қуаты
артса, әрбір тәрбиеленушінің бейім-қабілетінің оянуына және дамуына
мүмкіндік туады, үшіншіден, педагогтар арасындағы бірлік өз жұмыстарын
нәтижелі етеді.
Егер педагог тәрбие міндеттерін шешуді (жоспар жасау мен оны іске
асыруды) қиын баланы жан-жақты зерттеп, педагогикалық тұрғыдан айқындау
негізінде құрса, жұмысының бағыты дұрыс және нәтижелі болады. Сонымен
бірге іс жоспарын жасарда баланың бойындағы жақсы нышандарын үнемі есте
ұстау керек.
Сыныптағы кейбір оқушылардың мінез-құлқы бір-біріне типтік
жақындығымен, тәрбиелену деңгейімен шамалас болып келсе, оларға тәрбие
жұмысын психикалық-педагогикалық ерекшеліктеріне орай топ-топқа бөліп (3-
5 оқушыдан) жүргізуге болады. Оның жоспары да солай жасалады. Ал жеке
балаға арнап жоспар жасау ол педагогикалық ықпалды әлі де көп қажет
ететін жағдайда істеледі. Тәрбие жұмысының бұл екі жоспары да
жасөспірімдердің жеке бас ерекшелігіне, дербестігіне сай келетіндей-
нұқсан келтірмейтіндей болуы керек. Жасалатын жоспардың әдістемелік
негізі, жалпы алғанда, балаға жан-жақты, үйлесімді тәлім-тәрбие беріп,
оны шын мәнінде адам қатарына қосу мақсатын көздейді.
Тәрбие беру теориясы әлі де толысып, кемелденіп болған жоқ. Мәселен,
жеке адамның адамгершілік деңгейі мен рухани байлығының мөлшері, тәрбие
деңгейін бағалай білу нормалары педагогика ғылымында әлі айқындалмай
отыр.
Болашаққа ұстанған бағыттары мінез-құлықтары бір-біріне жақын
балаларды топтастыра отырып тәрбиелеу үшін мына төмендегі ықшамдалып
түзілген үлгілік жоспарды басшылыққа алуға болады.
Кейбір жекелеген баланың мінез-құлқы мен жүріс-тұрысы басқаларға
ұқсамайтын жағдайлар да кездеседі. Ондайда ол баланың жеке өзіне арналған
тәрбие жоспары жасалады.
Топқа арнап жоспар жасау кезінде мынадай екі жағдайды міндетті түрде
есте ұстау керек: біріншісі-белгілі бір топқа енгізілген әрбір қиын
баланың болашақ бағытын белгілеуде оның мінез-құлқындағы жағымды
сипаттарын (аз да болса) іріктеп алу, екіншісі-сол топтың барлық мүшесіне
ортақ типтік кемшіліктерді жоюдың жолдарын жоспарлау.
Құрылған шағын топтың өкілдері айналадағы өзге адамдармен қарым-
қатынасында өзімшілдік, менмендік мінездер көрсетсе, бұл тұтас топқа тән
мінез-құлық кемшілігі болып есептеледі.
Топқа енгізуге келмейтін қиын баланы жеке қайта тәрбиелеудің
жоспарын жасағанда балалар сияқты, жағымды сипаттарын іріктеп, дамыту
арқылы бойындағы кемшіліктерді біртіндеп жоюдың жоба-нұсқасы әзірленеді.
Педагогтар мен ата-аналар жеке баланы, топта қайта тәрбиелеу жоспарын
жасауда екі нәрсені жадында берік ұстауды қайталап айтамыз: олар-1)
баланың мінез-құлқындағы жағымды сипаттарын сұрыптап алып, оларды дамыту,
2) өзіне-өзі баға беру яғни өз жүріс-тұрысына талдау жасау
жауапкершілігін арттыру, кедергі болатын жағымсыз жағдайларды жою.
11-кестеде көрсетілген қиын балаларды тәрбиелеудің алты тармақтан
тұратын болашаққа бағытталған үлгі жоспарын 2а сыныбына өлшем етіп
байқағанымызда, мынадай жайттарға көз жеткіздік:
а) мінез-құлықтарын түбірінен қайта тәрбиелеуді қажет ететіндер-12%
(нақтысы-12,2%);
ә) мүлде теріс бағытқа түскендер (алайда қайта тәрбиелеуге болады)-23%
(нақтысы-23,4%);
б) мінез-құлқына шамалы өзгертулер енгізуді қажет- 8% (нақтысы-8,1%);
в) теріс бағытқа түскен, бірақ қайта тәрбиелеуге мүмкіндігі барлар-
49%(нақтысы-50%). [9-39]
Педагог қайта тәрбиелеу жұмысына кірісер алдында өз жоспарын жасау
керек. Ол қиын балаларды тәрбиелеудің болашаққа бағытталған үлгі-
жоспарына (мәселен 1-кестеге) негізделіп құрылады. Жоспардың сапасы
мақсаттылығымен, нақтылығымен көкейге қонымдылығымен айқындалады.
А.С. Макаренко айтқандай, болашақта атқаратын жұмыстарды жоспарлау-
ұжым өміріндегі ұйымдастырылатын тәрбие жұмысының алғы шарты.
Болашақта атқарылмақ тәрбие жұмыстарын түсіну оқушы үшін мақсат болса,
педагог үшін-жұмыс құралы. Педагогтар жұмысының үлгі-жоспары мынадай
болғаны жөн.
Барлық тәрбие жұмыстары үлгі-жоспарда толық қамтылса, оның нәтижесі
де ойдағыдай болады. Сонымен бірге оның нәтижелілігі қисынды ойға
құрылуында. Есте болатын жайт: бір топтың оқушыларына арнап жасалған
тәрбие жоспары екінші топқа жарамайды. Себебі, әрбір топтың ұйымдық
өзгешелігі мен даму жүйесінде өзіндік ерекшеліктері болады. Сондықтан бұл
ерекшелік жоспар жасау кезінде ескерілуге тиіс. Бұл өзгешелік қиын
оқушыны жеке қайта тәрбиелеу барысында ерекше көзге түседі. Қиын баланың
тәрбие алып, түзеліп, өзінше жеке тұлға ретінде қалыптасуы оқушы ақыл
–ойының және адамгершілік сезімінің дамуынан көрінеді. Демек, тәрбие
жұмысының қисындылығы тіршілік ерекшелігімен байланыста және өз ортасымен
үйлесімді қарым –қатынастарды сақтап жүргізілуінде. Сондықтан педагог
жеке адамды қалыптастыруда жеке тәрбие мен ұжымдық тәрбиені ұштастыра,
бірлікте жүргізуі керек. Жеткен жетістіктер келесі жаңа кезеңде одан әрі
ілгерілеп, міндеттер мен тәрбие түрі де күрделене береді.
Педагог жоспарланған тәрбие шаралары оқушыларға біркелкі бағыт
беруін көздейді. Осы арада ескеретін жайт-тәрбие жоспары жасөспірімнің
шама –шарқына яғни білімі мен бейім –қабілетінің деңгейіне сәйкес жасалуы
керек.
Педагог іс-әрекеттерінің келесі бір саласы-оның ұйымдастырушылық
қызметі. Ол бірнеше сатыдан тұрады. Педагог өзінің тәрбие жөніндегі іс
-әрекеттерін ұйымдасыруда өз ісін дұрыс жүйелеп алса, жұмысының да сапасы
артады.
Қайта тәрбиелеудің алғашқы сатысын ұйымдастыру барысында (екінші,
үшінші аптада) педагог ұжымды зерттеп, оның ұйымдық мүмкіндіктерін
анықтайды. Содан соң ұжым мен жеке бала арасындағы қарым –қатынастарды
жолға қойып, оларды бір-біріне жақындата түсуге әрекет етеді: жаңа күн
тәртібіне көшуге байланысты қиындыққа кезіккен топтарға әр түрлі көмек
көрсетеді.
Келе-келе педагог өзін-өзі басқару ұйымын құрады. Соған орай, ұжымның
әрбір мүшесі өзінің бейім-қабілетіне қарай қоғамдық мәні бар тапсырмалар
атқарады. Кейбіреулер өз еркімен жолдасының өзін-өзі қайта тәрбиелеу
әрекетіне қол ұшын беруге дейін барады. Мұндай жетістікке педагог өзінің
ұйымдастыру жұмысын шебер жүргізгенде ғана қол жетеді және сол
ұйымдастырушылығы шәкірттеріне де дариды. Олай дейтініміз қиын бала өзін-
өзі жетілдірудің әдіс-тәсілімен қаруланады.
Енді осы теориялық тұжырымдарды қалай іске асыруға болатынына
тоқталайық. Ол үшін 5–сынып оқушыларын тәрбиелеуге арналған екі түрлі
үлгі –жоспарға (3,4-кестелер) назар аударайық. [9-47]
Топты қайта тәрбиелеудің үлгі-жоспарының негізгі мақсаты -әр баланың
өзіндік ерекшелігін ескере отырып, әрқайсысының теріс қылығын түзеп,
қоғамдық мәні
Оқу жылының бірінші жартысына арналған үлгі -жоспар
Рет Имандылық Оқушы Аты-жөні Жеке қайта
нөміріСипаттары Саны тәрбиелеулердің
басты-басты әдістері
1 Адалдық пенар-ожданын 4 Болат Қ а)қоғамдық тапсырма
ояту Асқар Б беру;
Ардақ С ә) өзін-өзі тәрбиелеуге
Жайсан Қ басшылық жасау;
б) өзінен кіші
тәрбиеленушілерді
қамқорлыққа алу
Адамгершілікті сезіну 5 Мэлс Қ а) қоғамдық
және басқа адамдарды Махмұд К міндеттерді атқару;
түсіну, сыйлау Думан А ә) балбақшаға қамқорлық
Үсен Ж көрсету, мектеп жөндеу
Дулат Г жұмысына қатысу т.б.
б) ұжымдық
қарым-қатынаста болу;
в) педагогтер көмекшісі
және сынып белсенділері
3 Жауапкершілігін және 3 Мұрат П а) кәсіптік бағдарын
рухани еркіндігін сезіну Талғат А дамыту;
Тұрғын Н ә) спортқа қатысу,
педагог көмекшісі
1. Нұрбол Ш-мен жүргізілген жеке қайта тәрбиелеу жұмысы
Жеке өзінің басты Оны оқу жылының Кемшіліктерін Қоғамдық тапсырма
қадір-қасиеттерін бірінші жартысы жоюға дайындау
қалыптастыру ішінде дамыту
Қоғамдық Өз жүріс-тұрысын Өзіне сенімі зор, Өзін-өзі
белсенділігін қадағалау, жеке кейде менмендігі тәрбиелеуге
дамыту, өзіне басына талап қою байқалатын басшылық ету,
талап қою, сынып белсендісі
қайырымдылығын болу, өзін-өзі
және саналылығын бақылау
қалыптастыру
2. Нұржан А-мен жүргізілген жеке қайта тәрбиелеу жұмысы
Жеке өзінің Оны оқу жылының бірінші Кемшіліктерін Қоғамды
басты жартысы ішінде дамыту жоюға дайындау қ
қадір-қасиет тапсырм
терін а
қалыптастыру
Ынталылық Өз ісіне беріктік, Жора-жолдастарымеАдамдармен
және жеке басына талап н қатынасында адамгершілікті
тәртіптілік,қою тиянақтылығы қатынас жасау,
өз ісіне төмен, бағыт алдына қойған
бейімділік, ұстануда міндетті тиянақты
сыншылдық тұрақсыздау орындау, өзін-өзі
және тәрбиелеуге
сенімділік, басшылық
сынып
белсендісі
бар әдет-дағдыларға баулу. Бұл екі үлгі-жосардың (топтық және жеке)
бірінде педагогтің тікелей жасаған ықпалымен баланың теріс қылықтарына
тежеу салып, шамалы болса да жағымды қасиеттерін мақсат қоя отырып дамыту
көзделсе, екіншісінде оқушының жағымды қасиетін жетілдіретін тәрбие
жұмысын жүргізе отырып, қиын баланың теріс мінезіне іштей қарсылығын
туғызу мақсат етіледі.
Жеке қайта тәрбиелеудің үлгі-жоспары-қиын жасөсірімдердің мінез-
құлқын жүктелген іске жауапкершілігін, ішкі бостандығын, рухани байлығы-
адамгершілігін сезінуі, басқа адамдарды түсінуі, басқаларды сыйлауы,
өзіне талап қоюы, адалдық және ар-ожданын оятуы, еңбектенуге дайындау
және оны мойындауы, қайырымдылық пен саналылық, ынталылық және
тәртіптілік, сыншылдық және сенімділік, мағыналы іске, батылдыққа,
тәуекелге бел байлау сияқты 8 адамгершілік қасиетке тәрбиелеу.
Осы үлгі-жоспар кестесі бойынша мұғалімдер әр сыныптың үлгі-
жоспарын жасап, оқу жылының бірінші жартысында өз жоспарларының
қаншалықты дұрыс-бұрыстығын айқындайды.
Енді қиын балалардың тәрбиеленуге тиісті жаңа сапалары (жағымды
қасиеттері) есепке алынған үлгі-жоспарын ұсынайық.
5-6 кестелердегі келтірілген мағұлматтар 24 эксперименттік сыныптардан
жинақталған тәжірибелер негізінде жасалды. Мысалы, сол сыныптардағы
оқушылардың 71,7%-і топтарға арналса, ал 28,3%-і жеке балаларға
арналған.
Төмендегі кесте топтағы қиын балалардың (IV- VIII сыныптардағы)
психикалық қасиеттері мен сапалары олардың жалпы кемшіліктеріне
негізделіп құрылды.
Рет Жеке баланың Сыныптар Жасөспірімдер саныЖобаланған жоспарлар
нөмірі негізгі сапалары
мен қасиеттері
(қиын баланың
кемшіліктері)
Топтық Жеке
жоспар баланың
жоспары
1 Еңбекке IV- VIII 47 7 40
немқұрайдылық пен
қарау, жалқаулық
Оқу мен өмірге
2 жеңіл қарау ______ 31 8 23
Ұйымшылдығы жоқ,
3 уақытпен ______ 43 9 78
санаспайды
Негізсіздік, өз
4 қылықтарына ден ______ 117 6 37
қоймау
Енжарлық, сынып
5 өміріне қатыспау ______ 43 12 105
Сабақта
үлгермеушілік,
6 оған жалқаулықпен ______ 179 87 82
қарау
Мінезі ожар,
менмендік
Мақтаншақ,
7 өркөкірек _______ 32 3 29
Қайырымсыз, менмен
8 (эгоист), қатал ________ 16 2 14
Ерекше тентектік
9 Сөзінде тұрмау VI - VIII 44 4 40
Жасықтық
10 Салақтық, 53 5 48
ұқыпсыздық IV- VI
11 19 4 15
12 Жүйкесі жұқарған 64 26 38
IV -VIII
13 26 3 23
________
14 72 17 55
________
________
Барлығы 830 193 637
Рет Тәрбиеленуге Топтық Топтық Соның ішінде
нөмірқатысқан тәрбиеге тәрбиеге
і оқушылардың саны қатысқан қатысқан
оқушылардың оқушылардың
саны саны
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты
Педагогика және филология факультеті
Педагогика және психология кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Мамандық 050103 Педагогика және психология
тақырыбы: Бастауыш сыныптағы қиын оқушылардың оқу
үлгерімін анықтау жолдары
Орындаған: Утеулина Мақпал Жұмаділқызы
Ғылыми жетекшісі: Сейдина Балмұздақ Зікірқызы
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі: Ахметова П.А
___ _______2009ж
Арқалық - 2009ж
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
I Қиын балалар туралы педагогикалық-психологиялық
сипаттама ... ... ... ...
1.1 Қиын оқушылар жөніндегі ғалымдардың
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Қиын баланың пайда болу себептері мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II Кіші мектеп жасындағы қиын
оқушылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қиын оқушылар
тәрбиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
III Қиын оқушыларға көмек
көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Мектепке дайындықты анықтау
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Балалардың танымдық процестерін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3 Баланың дербес ерекшеліктері мен эмоционалдық ерік-жігерін зерттеу..
3.4 Оқушының оқуға деген қарым-қатынасын, мінез-құлқын,
қызығушылығын
бағдарын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .
Практикалық
бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
Қосымшалар мен
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
Кіріспе
Елбасшысы Н.Ә.Назарбаев өз жолдауында жас ұрпақтың білім алуымен
тәрбиеленуіне бөгет болатын кеселдерді жоюды бүгінгі күннің басты талабы
деп атап көрсеткен. [2-23]
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында Білім беру ұйымдарында
білім алушылардың, тәрбиеленушілердің ауруына жол бермеу, денсаулығын
нығайту, дене бітімін жетілдіру, салауатты өмір салтын ынталандыру
жөніндегі қажетті шаралардың орындалуы қамтамасыз етіледі деп
қарастырылған. [1-12]
Бұл тұжырымдамаларда келешек жас ұрпақтың тағдырының жарқын болуына
болуына бар мүмкіншіліктің жасалатындығын сөз еткен.
Қазіргі күні қоғамда салауатты өмір салтын құруға кейбір жайттар кері
әсерін отыр.
Бұл бүгінгі күні қиын оқушы мәселесі психологиялық-педагогикалық
проблема ретінде күн тәртібінен түспей отырғандығымен тығыз байланысты.
Қазіргі таңда түрлі себептерге байланысты қиын оқушылар саны күнбе-күн
артып келеді.
Қиын оқушылардың санының көбеюі мектептің білім деңгейінің көрсеткішін
күрт төмендетуге мәжбүр етеді.
Болашақ жас ұрпақтың қолында дегенді басшылыққа алсақ, бастауыш
сыныптағы қиын оқушы оқу үлгерімін жақсарту мәселесі басты маңызға ие
болады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі мектеп қабырғасында қиын оқушылар
санының көбеюінен туындайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Бастауыш сыныптағы қиын оқушылардың оқу
үлгерімін жақсарту жолдарын анықтау.
Міндеттері:
1. қиын оқушының педагогикалық проблемаларын шешу жолдарын іздеу
2. бастауыш сыныптағы оқу процесінің ерекшеліктерін анықтау
3. тиімді бағалау әдісін таңдау
Зерттеу объектісі: Бастауыш сыныптағы оқу процесі
Зерттеу пәні: Бастауыш сыныптағы қиын оқушылардың оқу-танымдық әрекеті
Зерттеудің ғылыми болжамы: Бастауыш сыныптағы қиын оқушылардың оқу
үлгерімін жақсарту.
Ол үшін мына бағытта жұмыс жүргізілсе:
-мектеп алды даярлықта оқушылардың оқу іс -әрекетіне жан-жақты даярласа;
-дене қабілеті шектеулі оқушыларға дер кезінде көмек көрсету шаралары
қолға алынса;
-психикасы ауытқыған оқушылармен мектеп психологы үнемі жеке жұмыс
жүргізсе;
-кешеуілдеп қалған оқушыларды оқыту мен тәрбиелеуге педагогтар ерекше
назар аударса;
-ата аналар бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлсе;
-әлеуметтік ахуалы төмен отбасындағы балаларға мемлекет тарапынан көмек
көрсетілсе;
-қиын оқушылардың оқу үлгерімін жақсарту үшін тиімді педагогикалық-
психологиялық әдіс тәсілдер қолданылса.
Жетекші идея: Егер қиын оқушылардың оқу-танымдық іс әрекетін жақсарту
жолдары қарастырылса онда, оқу процесінің нәтижесі тиімді болады.
Зерттеу әдіс –тәсілдері: зерттеу проблемасы бойынша ғылыми әдістемелік
, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге теориялық талдау жасау,
сауалнама және әңгімелесу, педагогикалық бақылау,бастауыш сыныптарда
жүргізілген іс тәжірибелерді сараптау, эксперимент нәтижесіне баға беру,
ой қорыту, баяндау, мониторинг т.б.
Зерттеу көздері: Зерттеу мәселесі бойынша педагог, психолог, логопед,
әлеуметтік педагог еңбектері, Қазақстан Республикасының ресми құжаттары,
Білім және ғылым министрлігінің нормативті құжаттары т.б.
Зерттеу базасы: Тәжірибелік эксперимент жұмысы Арқалық мемлекеттік
түзеу мектебінің 2-сыныбымен және А.Құнанбаев атындағы №6 профильді орта
мектептің 2-сыныбымен жүргізілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі: Қиын оқушылардың
оқу үлгерімін жақсарту үшін педагогикалық, психологиялық тиімді әдіс-
тәсілдер ұсынылды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: Қиын оқушылардың оқу үлгерімін
жақсарту мақсатында салыстырмалы эксперимент жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан
тұрады.
Кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, зерттеудің проблемасы,
объектісі, пәні, мақсаты, міндеті, зерттеудің ғылыми болжамы, зерттеу
көздері, әдістері жетекші идеялары сөз етіледі.
Бірінші бөлімде қиын оқушыға жалпылама сипаттама беріліп, қарастырған
ғалымдар көзқарастары талқыланса, ал екінші бөлімде бастауыш сыныптағы
қиын оқушыларға шолу жасалынып, тәрбие мәселесі қарастырылды.
Үшінші бөлімінде қиын оқушыларға көмек көрсетудің жолдары және олармен
жүргізуге болатын әдістемелер айтылған.
Қорытынды бөлімде бастауыш сыныптағы қиын оқушылармен жүргізілген
эксперимент нәтижесі қарастырылып, оқу үлгерімді жақсарту жолдарына
болжам жасалынды.
I Қиын балалар туралы педагогикалық-психологиялық сипаттама
Қазіргі XXI ғасыр табалдырығын аттап отырған кезеңде
қиын балалар мәселесі бізді әлі де ойландыруда.
Ахмет Байтұрсынұлы айтқандай, балам дейтін жұрт болмаса, жұртым
дейтін бала қайдан болсын. [5-67]
Қиын балалар ұғымы 1920-1930 жылдарда тәрбие мәселесінде
пайдаланып жүрді. Бара-бара бұл 1950-1960 жылдары қайтадан қолданысқа
енді. Қазір бұл мәселе ғылымда нақты орын алып отыр. Әрине, бұл мәселемен
көптеген ғалымдар айналысқан, қиын балалар мінезін, өмірін жан-жақты
зерттеген.
Қазіргі кезде көптеген ұстарымыз қиын балалар жайында әр түрлі
пікірлер айтып жүр. Көптеген педагог ғалымдардың ғылыми тұрғыда
дәлелдеуінше, қиын балалар-табиғатында дұрыс жаратылған дені сау,
қабілеті бар бала. [Елшібаева Жүмакүл Ұстаз және қиын бала
мақаласында]. [6-56]
Оның өзгелерден айырмашылығы отбасында және мектепте ойдағыдай жеке-дара
педагогикалық тәрбиеге зәрулігінде ғана.
Жалпы білім беретін мектептерге қарағанда кәсіптік мектептерде
қиын оқушылардың көбірек кездесетіні белгілі. Қиын оқушылар дегеніміз
кімдер? Олар-мектеп тарапынан ерекше, қосымша бақылауды талап ететін,
тәрбиелеуге қарсылық білдіретін оқушылар. [Е.Баталханов. Қиын
оқушылармен жұмыс ерекшелігі мақаласында]. [7-34]
Сонымен қоса, білім деңгейі төмен, тәртібі нашар, сабақтан көп қалатын,
мұғалімдердің талабын орындамайтын, адамгершілік деңгейі төмен,
сыныптастарымен тіл табыса алмайтын, ұжым мәселелері қызықтырмайтын
оқушыларды, ал кейде психикалық дамуы, ойлау қабілеті кейін қалған,
ашуланшақ (әр түрлі жүйке ауруларына шалдыққан, тәрбиеге әрең көнетін)
оқушыларды қиын балалар қатарына жатқызып жүрміз.
Қиын оқушы ұғымына ғылыми әдебиетерде бірнеше анықтама түрлері
беріледі:
Өмірі ауыр жағдайындағы балалар [Л.К.Керімов Қиын оқушылар
мәселесі], ата-анасының қарауынсыз қалған балалар [Р.Мырзаханова
Мектептегі қиын оқушылармен жұмыс әдістемесі], Қауіпті әлеуметтік
жағдайдағы балалар, [Л.К.Керімов Қиын бала және оны қайта тәрбиелеу]
Мемлекеттік көмекті қажет ететін балалар [А.Л.Высотина мен В.Д.
Луганский еңбектерінде], Қоғамдық тәрбиені қажет ететін балалар
[Л.К.Керімов Қиын оқушыларды тәрбиелеу мәселелері].[5-45]
Ауыр жағдайдағы балалар қатарына мынандай критерийдегі балаларды
жатқызуға болады: ата-анасының қарауынсыз қалған балалар; мүгедектер,
физикалық және психикалық дамуында кемістігі бар балалар; ұлтаралық және
қаруланған қақтығыстардың құрбандарының, экологиялық және техногендік
апаттардың, басқа елден еріксіз қоныс аударған босқындардың балалары,
зорлық-зомбылық көрген балалар, бас бостандығынан айырылып өз кінәсін
тәрбиелеу колонияларында өтеген балалар; қиын балаларға арналған оқыту-
тәрбиелеу арнайы мекемелердегі, аз қамтылған отбасындағы балалар;
кемістігі бар балалар; әр түрлі жағдайлардан бұзылған, оны өз бетімен не
жанұясы шеше алмайтын отбасындағы балалар қатарына психикалық дамуы
уақытша баяулаған, тез ашуланшақ, уайымшыл, өзін тө мен санайтын, мінез-
құлқында психопатиялық формалар кездесетін, қозу күйін-дәрмек беру арқылы
тежейтін, кәмілетке жасы толмаған құқықтық тәртіп бұзушы жасөспірімдер
жатады [А.Л.Высотина мен В.Д.Луганский].[6-34]
Басқаша айтсақ, жағымсыз жағдайда дау-жанжал шығаратындар, арақ-шарап
ішіп жеке меншік және қоғамдық мүліктерге қол сұғатындар.
В.Трифанов зерттеулеріндегі қиын бала анықтамасы-күнделікті
педагогикалық әсерге көне бермейтін, өзіне үнемі қосымша уақыт бөліп
қарауды, мұғалімнің ерік-жігерін, күшін қажырлы педагогикалық еңбегін
қажетсінетін оқушы. Ал А.Фортунов қиын бала ұғымына үлгермеушілер мен
тәрбие ықпалына көнбейтін балаларды жатқызады. Қиын балалар намысқой
келеді, олар бір нәрсеге өзінің жарамсыз екенін сезіп тұрады және сол
себептен қиянат жасауға физикалық күшін жұмсап, маған бәрі жоғарыдан
төмен қарайды, мені адам екен деп санамайды, мен оларға көрсетемін деген
ой тұжырымдап өзін-өзі сендіреді. [6-67]
Қиын балалардың болашаққа ұстанған бағыты басқа жасөспірімдерден
өзгешелеу болып келеді. Қиын балалар әдетте өмір тәжірибесінің
таяздығынан, көп ретте ерік-күшінің аздығынан, берік қалыптаспауынан
кездескен қиындықты жеңе алмай, тағдырдың тәлкегіне түсіп кете барады.
Сонымен, қиын бала дегеніміз қандай бала? Бұл сұрақты бір ғана жауап
қанағаттандыра алмайды. Себебі бала түрлі себептерге байланысты қиын
балаға айналады.
Сайып келгенде, қиын бала денсаулығы шектеулі, психикасы ауытқыған
педагог пен ата-ана тәрбиесінен тыс қалған және тәрбиеге көнбейтін бала.
1.1 Қиын оқушылар жөніндегі ғалымдардың көзқарастары
1.1 Қиын бала мәселесі Г.А.Уманов, Ә.Ж.Жұмабаев,
В.В.Трифанов,Л.К.Керімов сынды бірқатар қазақстандық ғалымдардың да
ғылыми зерттеулерінің тақырыбына айналды. Аталған ғалымдар осы топтағы
балалардың мінез-құлық ерекшеліктерін, жүріс-тұрысындағы жат қылықтарды
зерттеп, олады қайта тәрбиелеу жолдарын көрсетті. Мәселен, Ә.Жұмабаев
мектептің қиын оқушылармен жұмыс жүргізу жүйесін жасады, В.Трифанов
болашақ мұғалімдерді қиын оқушылармен жұмыс жасай білуге дайындау
мәселесін көтерді, ал Л.К.Керімов қиын балаларды жеке және топтап қайта
тәрбиелеу бағдарламасын ұсынды. Бұл ғалымдардың зерттеулері қиын
оқушылардың пайда болуының бірнеше себептерін ашып көрсеткен.[5-78]
Біріншіден, отбасында тәрбие ісіне жеткілікті көңіл бөлінбеуден, яғни
тұрмыстағы дау-жанжал, ата-аналарының маскүнемдікке салынуы немесе
олардың біреуінің болмауы кері ықпал жасайды. Осы орайда ғалым педагог
В.В.Трифанов тәрбиесі нашар балалардың пайа болуына қоршаған шағын
ортасы (микросреда), отбасындағы тәрбиесі ықпал ететіндігін атап көрсете
отырып, өзі жүргізген зерттеу жұмыстарының барысында қиын балалардың 44%-
да толық отбасы болмағанын, яғни ата-анасының тек біреуі ғана болғанын,
30%-да жақын туыстарының біреуі (әкесі, шешесі немесе ағасы) заң алдында
жауапқа тартылғандар, ал 15% -да әке-шешесінің біреуі ішімдікке
салынғанын анықтаған. Бұдан шығатын қорытынды, қиын балалардың пайда
болуының негізгі себебі-отбасы тәрбиесінің дұрыс жолға қойылмауы. Сонымен
бірге, В.Трифанов қиын оқушының пайда болуының физиологиялық,
психосоматикалық негіздері бар екендігін де ескертеді.
Қиын балалардың шығу себептеріне XX ғасырдың басында өмір сүрген қазақ
зиялылары да бей-жай қарамаған. Ж.Аймауытов: Адам баласының ұрлық істеу,
өтірік айту, кісі тонау, өлтіру сияқты бұзақылықтарды жасауы тәрбиенің
жетіспегендігінен... баланы бұзуға, яки түзеуге себеп болатын бір шарт-
жас күнінде көрген өнеге. Ол өнеге әке-шешесінің тәрбиесі арқылы
қалыптасады деген орынды пікір арқылы бала тәрбиесіндегі отбасының
рөліне ерекше мән берген.
Екіншіден, мектептегі оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастыруда мұғалімдердің,
сынып жетекшілерінің, мектеп әкімшілігінің тарапынан жекелеген
оқушылардың мінез-құлық ерекшеліктерін, талап-тілектерін,
қызығушылықтарын ескермеуден туындайды. [6-87]
Қиын балалардың пайда болуының әлеуметтік себептерімен бірге
экономикалық жақтарын да ескеру керектігі туралы белгілі педагог
А.С.Макаренко былай дейді: ерекше заң бұзушылар жоқ, тек қиын жағдайға
тап болған адамдар бар, яғни белгілі бір ортасыз, достарынсыз қалған,
жанашыры жоқ, тұрмыстың бар ауыртпалығы бір өзінің мойына түскен, өмірлік
тәжірибесі жоқ кез-келген бала заң бұзушылыққа барады.
Қиын баланы педагогикалық тұрғыдан айқындауда А.С.Белкин мен А.Н.Кочетов
баланың денсаулық жағдайына, физиологиялық және психологиялық
ерекшеліктеріне баса көңіл бөлді.
Ал психолог әрі педагог ғалымдар А.Жұмабаев, Л.М.Зообин, И.А.Невский,
Г.А.Уманов, В.В.Трифанов т.б. қиын балалардың мінез-құлық өзгешеліктері
туралы, дүниетанымдары, ұстанан бағыттары жайлы статистикалық мағұлматтар
жинап, сол арқылы олардың жүріс-тұрысындағы қоғамға жат қылықтарын осы
тұрғыдан жіктеп көрсетіп, осы бағытта танып-білуді дұрыс деп есептеді.
А.Л.Высотина мен В.Д.Луганский өз еңбектерінде кәмілетке толмай сотталған
жасөспірімдердің әлеуметтік және адамгершілік тұрғысынан алғанда
тәртіптерінің төмендеу себептерін ашу барысында олардың қоршаған ортамен
арадағы қарым-қатынасына ерекше мән берді.
Профессор В.А.Яковлевтің басшылығымен арнайы құрылған топ баланы жан-
жақты танып білу үшін оны педагогикалық тұрғыдан айқындаудың (диагноз
қоюдың) бағдарламасын жасады. Оның біраз кемшіліктері болғанына
қарамастан, балаларды мектеп қабырғасында тәрбиелеу ісінде пайдасы да мол
еді. Бағдарлама мектеп оқушыларын тануға арнап жасалған. Оның басты бір
кемшілігі-баланың өзін-өзі тәрбиелеуі ескерілмеген.
Белгілі қазақ философтары Ж.Әбділдин мен А.Балғынбаев: шындық өмір
субъектісінің таным қызметі мен күнделікті тәжірибелері жеке адамның жан
дүниесіне әсер етіп, оның адамгершілік әдет-дағдыларын қалыптастырумен
қатар дербес қасиетін даралап, оқшаулай түседі,-деп жазды.
Л.П.Буева, Ж.Әбділдин, Ж.Әбділдин, Н.Елікбаев т.б. қиын
жасөспірімдерді жеке қайта тәрбиелеу ісінде ұжымға жүктелетін міндеттерді
атап көрсетті.
1.2 Қазіргі уақытта біздің ең негізгі абыржуымыз-ол жасөспірім
Тағдырының қиындығы,яғни қиын балалар мәселесі қарастырылып отырған
проблемалардың бірі болып саналады. Қазірде қиын балалар саны едәуір өсіп
бара жатқанын көруге болады. Әрине қиын балалардың пайда болуы көптеген
себептерге байланысты. [9-45]
Психологтар мен педагогтардың зерттеулері бойынша қиын баланың шығуына үш
фактор себепші болады екен.
Біріншіден, бұған қоғамдық жағдай мен өмірдегі тұрмыс жағдайы себепші
болады.
Екіншіден, балалардың мінез-құлқындағы жағымсыз ерекшеліктері мен
психикасының өзгеше қалыптасуынан немесе қалыпты нормадан ауытқуы.
Үшіншіден, педагогикалық тәрбиенің дұрыс болмауы.
Жасөспірімдер мен бұдан кіші жастағы балалардың психологиялық
дамуының және тәртібінің бұзылуы минимальды ми қызметінің бұзылуы (ММҚБ)
шеңберінде қарастырылады. [12-67]
ММҚБ-бас миының ерте жеткілікті зақымдануының зардаптары, ол жекелеген
жоғары психикалық қызметтердің жасына қарай жетілмеуінен көрінеді. ММҚБ
кезінде мидың сөйлеу, ықылас қою, есте сақтау, қабылдау және өзге жоғары
психикалық түрлері секілді күрделі қызметтерді қамтамасыз ететін
қызметтік жүйелерінің даму қарқыны кешеуілдейді. Бндай нақтама қойылған
балалар жалпы ақыл-ой дамуы бойынша нормаға сай болады, солай бола тұра
олар мектепте оқуда да, әлеуметтік бейімделуде де қиындықтарға ұрылады.
Бұл ахуалдың даму себептері мен механизмдері әртүрлі және күрделі
анасының жүкті кезінде сырқатталуы, соның ішінде токсикоздар, ананың
жүкті кезінде алкогольді ішімдіктер ішуі, темекі шегуі, күні толмай
босану, ұзақ босану, жаңа туған нәрестенің тұншығуы.
Өмірінің алғашқы жылында баланың науқастануы, қоршаған ортаның жағымсыз
факторларының әсері, генетикалық, нейробиологиялық факторлар және
басқалар.
ММҚБ негізгі белгілері мыналар: кекештік зәрді ұстай алмау, гиперкинезия
(артық қимыл-қозғалыс) синкопальды ахуалдар, бастың ауруы, вегатативті-
тамыр дистониясы, мектепке бейімсізделу синдромы және т.б. ММҚБ негізгі
белгісі-мінез-құлықтың өзгеруі. Бұл гиподинамикалық және гипердинамикалық
түрлер бойынша өтуі мүмкін. Гиподинамикалық синдром сирек кездеседі -10%.
Гипердинамикалық бала аз қимылдайды, сылбыр. Ол ұйықтап жүрген секілді
әсер қалдырады. Оны бірдеңеге қызықтыру қиынға соғады, бірдеңе істету
үшін үнемі жұлқылап сілкілеу керек. [13-54]
Гипердинамикалық синдром барлық жағдайлардың - 90% кездеседі.
Оның негізгі белгілері- белгілі мақсаты, себебі жоқ және жағдайға тәуелді
емес қимыл-қозғалыс белсенділігі (гиперактивтілік). Бір нәрсеге ден қою
қиындығынан, көңілі басқа нәрсеге ауудан, тез әлсіреуден байқалатын
ықыластың бұзылуы орын алады.
Ата-ананың бұндай баланы бейнебір мотор салып қойғандай тынымсыз орнында
бір сәт отыра алмайды деп сипаттайды. Бала шақтағы мінез- құлқының
созылмалы бұзылуының бұл түрі ықылас жеткіліксіздігі және
гиперактивтілік синдромы деп айқындалады. [14-35]
ММҚБ клиникалық белгілері әртүрлі болғанмен бұл сырқаттың өту
ерекшеліктерін байқауға болады. Мәселен, 3-4 жастағы ұлда ұйқының
бұзылуы, зәрді ұстай алмау орын алады. 5 жасқа қарай алдыңғы қатарға
невроздық әдеттер, түңгі қорқыныштар, мүлдем кездеспейді десе болады,
ұйқының бұзылу жиілігі кемиді. 10-12 жасқа қарай бастың ауруы,
церебростения, невроздық әдеттер, вегативтік тамыр дистония жилігі
ұлғаяды. Қыз балаларда сырқат барысында жасқа байланысты кейбір
ерекшеліктер болады. Зерттеушілердің мәліметтері бойынша, барлық
жағдайлардың 90% дыбысты айтудың бұзылуы, кекештену, дизартерия
түріндегі сөйлеудің бұзылуы анықталады. [16-32]
Құрбыларымен салыстырғанда, бұндай балалардың оқу және жазу дағдылары
төмен және олардың ақыл-ой қабілетіне сәйкес емес. Жазба жұмыстары салақ
қателіктері көп. Бұл ынта қоймаудың салдары болуы мүмкін.
Бұндай балаларда, сонымен қатар, өзге адамдармен, соның ішінде
құрбыларымен, мұғалімдермен, ата-ана және аға-інімен апа-сіңілімен қарым-
қатынаста үнемі проблемалар туындайды. Өздерін өзге бауырларымен ұдайы
салыстырғаннан бұндай балалар жапа шегеді. Олардың мазаыздығы, көңіл-
күйінің құбылмалылығы, адам жалықтырғыштығы, ұқыпсыздығы ересектерге
көмектеспейтіндігі ата-ананың қапаландырады. Жасөспірім жасқа қарай
бұндай балалардың күшті белсенділігі біртінде азаяды немесе жойылады.
Алайда ықыластың бұзылуы және импульсивтілік көбіне ересек болғанша
сақталады. Бұл ретте мінез-құлықтың бұзылуы, агрессивтілік, отбасы мен
мектептегі қарым-қатынастағы қиыншылықтар, оқуда үлгерімнің нашарлауы дей
түсуі мүмкін.
Жүйке аурулары (невроз) әртүрлі ортадағы психикалық зақымданудың,
отбасындағы және басқа да әр түрлі қиын жағдайлардың салдарынан пайда
болады. Мысалы: кей оқушылар ата-ана тарапынан ешқашан жүрек жылуын
көрмей өсіп, осыған мектептегі өз тобындағы оқушылардың, мұғалімдердің
кері көзқарасы қосылып, ұзаққа созылған қайғыру, реңжу жүйке ауруларына
шалдықтырып, бала ашуланшақ, өмірге ызалы, тұйық қалыпқа түседі. [17-76]
Ата-ана тарапынан, мектеп қабырғасынан жылылық сезінбеген жасөспірім
өмірде өзін ешкімге қажетсіз деп есептеп, уайымға шалдығады, кей
жасөспірімдердің ұйқысы бұзылып, түнде қорқынышты түстер көріп,
иммунитеті төмендейді. Ата-аналар жасөспірімдердің мінезіндегі
ауытқуларына назар аудармай, көбінесе олардың әр түрлі ауыр жағдайға
шалдығуына себепші болады.
Жасөспірімнің нашақорлыққа ішімдікке, ұрлыққа, қаруға т.б. жақын болу
себептері оында жатқан жоқпа?
Қиын оқушыларды екі топқа бөлуге болады.
Біріншісі-тән кемтарлығы және жан жарақаты бар оқушылар.
Екіншісі-отбасында, мектепте тәрбиелеуден шет қалған, жеке басын
қалыптастыруда сыртқы кері факторлардың, әлеуметтік жағдайлардың әсері
болған және өтпелі кезеңнің күрделілігінен мінезі дұрыс қалыптаспай
қалған оқушылар.
Қиын оқушылардың өскен ортасының, отбасының жай-күйін талдағанда,
кейде отбасының өзі бала тәрбиесіне кері әсер беретіні анықталып отыр.
Әдетте, ата-аналардың бала тәрбиесінен әр түрлі себептерге сай аулақтануы
да тері әсер етеді (ата-аналардың жұмыс басты болуы немесе жеке басының
қамымен жүруі, балаларына теріс үлгі көрсетіп, келеңсіз өмір сүретін,
ұзақ іс-сапарда болатын ата-аналар).
Жеке тұлғаны қалыптастырудағы тағы бір қолайсыз жағдай бала тәрбиесіне
ата-аналардың әртүрлі көзқарасы немесе біреуінің бала тәрбиесінен шет
қалуы, яғни баланың толық емес отбасында тәрбиеленуі салдарынан болады.
Жүргізілген зерттеулердің нәтижесі бойынша, қылмыс жасауға
итермелейтін тағы бір әсер отбасындағы жетіспеушілік, таршылық.
Жасөспірімдер арасындағы қылмыстың 20-25% материалдық жағдайдың
төмендігінен жасалады екен. Оның себептері, көбінесе, ата-аналарының
ішімдікке салынуынан; отбасының қаражатына ұқыппен қарамауынан, жұмыссыз
отыруынан болады.
Қазір материалдық байлықтың рухани байлықтан жоғары тұрған уақытында
жасөспірімдер арасында анау да керек мынау да керек деген
көзрсеқызарлықтың әсерінен, өзгелерде бар нәрсе менде неге жоқ деген ой
мен де қылмыс жасалынды. Жасөспірімдердің жеке басын сыйламау, адам
қатарына санамау, қаталдық (деспотизм), негізсіз жазалау, көп сөз,
қорқыту, ұру-жасөспірімнің қатыгез қатал, ашықтан ашық отбасы талабын
орындамай, өз білгенін істеуге бейім болып өсуіне әкеліп соқтырады. [18-
36]
Жасөспірім бойында өзімшілдік (эгоизм) дарашылдық (эгоцентризм) жеке
басты ойлау, қоғамдық мүддеден бірінші орынға қою, өзгелердің ойымен
санаспау, өз ісін атқаруда өзгеге талап қою басым болды. Мектеп пен
отбасы бала тәрбиелеудегі негізгі мақсатты, қолданылатын әдіс-тәсілдерді
бірге ойлап іске асырмау салдарынан, яғни, әр түрлі талаптардан оқушы
отбасының, мектептің ықпалынан шығып, екі жүзділікті, мақсатқа тура емес,
бұрма жолдар арқылы жетуді көздейді. Бұндай балалар, көбінесе, өз ісін өз
күшімен емес, амалдау, алдау-арбау арқылы атқарады. [19-46]
Бір отбасындағы бірнеше баланың әрқайсысына әр түрлі қарау да
жасөспірімнің жеке тұлға ретінде қалыптасуына теріс әсерін тигізеді.
Үнемі ескерту естіп, үлкендер тарапынан кеміту мен қорлаудан арылмаған
бала өзіне сенімсіз, тұйық, өзіне-өзі көңілі толмайтын, көнгіш, келеңсіз
болып қалыптасады.
Отбасында бала тәрбиесіне әкесі мен шешесінің әр түрлі әдіс қолдануы
(біреуі өте қатал, екіншісі өте жұмсақ, әкесі бір талап, анасы қарама-
қарсы талап қоюы) немесе жасөспірімнің көзінше өз балаларының тәрбиесі
туралы пікірталас жасап, ұрыс-керіс шығаруы, ал жасөспірім осы жағдайды
өз түсінігінше пайдаланып, қоғам талабына керсінше істерді жасауы мүмкін.
Мектеп пен отбасының дінге көзқарастарының әр түрлі болуы да, жас
баланы аянышты халге ұшыратуы мүмкін. Діни көзқарастан туатын
келіспеушілік, отбасында, мектепте, достарының арасында айтылатын қарсы
пікірлер баланы шаршатып, өз бетінше қаңғып, бақылаусыз жүруіне алып
келуі әбден мүмкін, осыны әр түрлі діни ағымдар (секталар) оңай
пайдаланып, өз қатарларына қосып алуға тырысады.
II. Бастауыш мектеп оқушыларының жасы 6-7 ден 9-10- ға дейінгі
уақытты
қамтиды. Бұл кезеңде организмнің белсенді анатомиялық-физиологиялық
дамуы
жүзеге асады. [20-27]
1-сынып оқушыларына мектепке бейімделу кезеңі үлкен қиындықтар
туызады. Әдетте ол 4-7 аптадай уақытқа созылады. Бейімделу кезеңінде
кейбір балалар шулайды, айқайлайды, коридо бойымен жүгіріп жүреді,
сабақта алаңдап ойлары б, көзгеөліне береді, мұғаліммен дөрекі, әдепсіз
болуы да мүмкін, ал енді кейбіреулері керсінше ұялшақ, жасқаншақ болып
көзге түспеуге тырысады. Егер оларға бір ескерту жасалса, бірден жылайды,
тіпті ұйқылары, тәбеттері бұзылады, қыңыр мінез пайда болаы, ауыра
бастайды. Функционалдық деп аталатын бұл ауытқулар бала организмінің
кенеттен өзгерген кезеңіне байланысты және оның психикасына үлкен әсер
етеді. Әсіресе, бұрын балалар бақшасына бармаған, қарым-қатынасқа көп
түспеген балалардың мектеп өміріне бейімделуі қиынға соғады.
Оқудағы қиындықтар төменгі сынып оқушыларында еркіндік дамуының
жетіспеушілігінен, оқу іс -әрекеттің қажетті элементтерінің
қалыптаспағандығынан, сонымен қатар ес, зейін деңгейінің төмендігінен,
кейбір жеке ауытқушылықтардан пайда болуы мүмкін.
Бастауыш сынып оқушыларының арасында мінез-құлқында қиындықтары бар
оқушылар көптеп кездесіп жүр. Мектеп тәжірибесінде мұндай оқушыларды
мінез-құлқында ауытқулары бар оқушылар, қиын тәрбиеленуші, қиын
балалар деп атайды. [22-28]
Мұндай оқушыларға қандай балаларды жатқызамыз? деген сұрақ туындайды.
Білім деңгейі төмен, тәртібі нашар, сабақтан көп қалатын, мұғалім талабын
орындамайтын адамгершілік деңгейі төмен, құрбыларымен тіл табыса
алмайтын, сынып мәселелері қызықтырмайтын ал кейде психикалық дамуы,
ойлау қабілеті кейін қалған, ашуланшақ (әртүрлі жүйке ауруларына
шалдыққан, тәрбиеге әрең көнетін) оқушыларды қиын балалар қатарына
жатқызуға болады.
Жүйке аурулары (невроз) отбасындағы және басқа да әр түрлі қиын
жағдайлардың салдарынан болуы мүмкін. Мәселен кей оқушылар ата-аналар
тарапынан ешқандай жүрек жылуын көрмей өсіп, осыған мектептегі өз
сыныбындағы оқушылардың, мұғалімдердің кері көзқарасы қосылып, ұзаққа
созылған қайғыру ренжулер болса, осындай жағдайлар ауруларына
шалдықтырып, баланы ашуланшақ, ызалы қалыпқа түсіреді. Ата-ана тарапынан,
мектеп қабырғасынан жылылық сезінбеген оқушы өмірде өзін ешкімге
қажетсізбін деп есептеп, уайымға шалдығады, кей оқушылардың ұйқысы
бұзылып түнде қорқынышты түстер көріп, иммунитеті төмендейді.
Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлқындағы қиындықтардың пайда
болу себептерін психологтар отбасында дұрыс тәрбие бермеудің салдарынан
болатындығын анықтап, оларды бірнеше түрге бөліп қарастырады: отбасының
әлеуметтік, экономикалық жағдайы; баланың рухани дамуына ата-ананың
немқұрайлы қарауы; қараусыз бала, қамқорлықтың жеткіліксіздігі; шектен
тыс қамқорлық т.б.
Мадақтау мен шектен тыс мәпелеуде өскен бала, ешқандай күш жұмсамай,
көзге түскісі келіп тұрады. Олар өздігінен еш нәрсеге қол жеткізе
алмайды. Үлкендердің эмоциялық қақпайлау салдарынан кінәмшілдік, өзін
қажетсіз санау сезімдері қалыптасады.
Адамгершілік, жауапкершіліктің шектен тыс жоғары болуы баланы балалық
қуанышынан айырып, бойында уйымшылдықтың тууына әкеледі.
Балалардың мінез-құлқында қиындықтардың пайда болу себебі: біріншіден,
отбасы тәрбиесі десек, екіншіден, мектептегі оқу-тәрбие жұмысындағы
кемшіліктермен сипатталады. [23-29]
Д.Б.Эльконин мұғаліммен балалардың арасындағы қарым-қатынаста оқушылар
өте байқампаз болып келетінін айтады. Егер бала сыныпта мұғалімнің оқушы
алдында беделі жоғалады.
Алғашқы кезеңде оқушылар мұғалімнің айтқанымен жүреді, яғни мұғалімнің
айтқаны олар үшін заң. Егерде мұғалім оқушылардың бәріне деген оң пікірі
іштей бұзыла бастайды.
2.2 Қиын оқушыларды тәрбиелеу және оқыту қазіргі таңда психологиялық-
педагогикалық проблема ретінде күн тәртібінен түспей отырғаны мәлім.
Мұның өзі қиын оқушылар санының жылдан-жылға өсіп отыруымен байланысты
болып табылады. Бір уақыттарда қиын оқушыларға көбінесе жасөспірімдер
жатқызылса, бүгінгі таңда бастауыш сынып оқушыларының арасында да осы
категорияға жататындар аз емес. Сондықтан қиын оқушыларды ерте жастан
бастауыш кезеңнен бастап қолға алып, олардың сапалы білім мен саналы
тәрбие алуына мүмкіндік жасалуы қажет.
Қиын балаларды тәрбиелеуде жеке және топтап қайта тәрбиелеудің маңызы
зор.
Жеке тәрбиелеуде бір ғана оқушымен жұмыс жүргізілсе, топтап тәрбиелеуде
түзету сыныбымен жалпылама жұмыс жүргізіледі .
Қиын балаларды жеке және топтап қайта тәрбиелеудің жоспарын негізінен
қиын жасөспірімдер мектебінің педагог-тәрбиешілері жасайды. Мұндай жоспар
қиын баланы және қиын балалар тобын педагогикалық тұрғыдан айқындап
алғаннан кейінгі нәтижелерге сүйеніп жасалады.
Жоспар жасау үшін педагог тәрбие жұмысының мақсат-міндетін
орындаудың түрлі жолдарын, әдіс-тәсілдерін қарастырады. Мәселен, белгілі
педагог Н.В.Кузьмина педагогикалық міндетті оқу-тәрбие процесінде іске
асыру үшін... педагог бірнеше тәрбие құралын қолдануға ұмтылуы керек.
Егер ондай сан-салалы, икемді де тиімді әдіс-тәсіл жоспары болмаса, өз
міндетін жүзеге асыра алмайды деген қорытындыға келеді.
Қиын балаларды қайта тәрбиелеп, қатарға қосу үшін көптеген
әдістемелік жоспардың қажет болатын себебі-бір оқушыға қолдануға келген
тәрбие құралы екінші оқушыға жарамайды, немесе жартылай ғана жарамды
болып шығады. Қойылған міндетті орындап шығу үшін тәрбие беру орнында
(мектепте) дұрыс педагогикалық ахуал түрлеріне мыналар жатады:
-әрбір қиын баланың дербес өзгешелігін ескеріп берілген тәрбиенің
тигізген ықпалын яғни оқушының қайта тәрбиеленуге деген ниетінің оянуын
бүкіл педагогтар ұжымы болып қадағалап отыру;
-сынып және жалпы мектептің тәрбие беру қуатын күшейту;
-тәрбие беру мақсатын іске асыру барысында педагогтар арасында ауызбірлік
пен әрекет бірлігінің қажеттігі.
Мұндай педагогикалық ахуал, біріншіден, тәрбие сапасын күрт арттыра
бастайды, екіншіден, сыныптың және жалпы мектептің тәрбие беру қуаты
артса, әрбір тәрбиеленушінің бейім-қабілетінің оянуына және дамуына
мүмкіндік туады, үшіншіден, педагогтар арасындағы бірлік өз жұмыстарын
нәтижелі етеді.
Егер педагог тәрбие міндеттерін шешуді (жоспар жасау мен оны іске
асыруды) қиын баланы жан-жақты зерттеп, педагогикалық тұрғыдан айқындау
негізінде құрса, жұмысының бағыты дұрыс және нәтижелі болады. Сонымен
бірге іс жоспарын жасарда баланың бойындағы жақсы нышандарын үнемі есте
ұстау керек.
Сыныптағы кейбір оқушылардың мінез-құлқы бір-біріне типтік
жақындығымен, тәрбиелену деңгейімен шамалас болып келсе, оларға тәрбие
жұмысын психикалық-педагогикалық ерекшеліктеріне орай топ-топқа бөліп (3-
5 оқушыдан) жүргізуге болады. Оның жоспары да солай жасалады. Ал жеке
балаға арнап жоспар жасау ол педагогикалық ықпалды әлі де көп қажет
ететін жағдайда істеледі. Тәрбие жұмысының бұл екі жоспары да
жасөспірімдердің жеке бас ерекшелігіне, дербестігіне сай келетіндей-
нұқсан келтірмейтіндей болуы керек. Жасалатын жоспардың әдістемелік
негізі, жалпы алғанда, балаға жан-жақты, үйлесімді тәлім-тәрбие беріп,
оны шын мәнінде адам қатарына қосу мақсатын көздейді.
Тәрбие беру теориясы әлі де толысып, кемелденіп болған жоқ. Мәселен,
жеке адамның адамгершілік деңгейі мен рухани байлығының мөлшері, тәрбие
деңгейін бағалай білу нормалары педагогика ғылымында әлі айқындалмай
отыр.
Болашаққа ұстанған бағыттары мінез-құлықтары бір-біріне жақын
балаларды топтастыра отырып тәрбиелеу үшін мына төмендегі ықшамдалып
түзілген үлгілік жоспарды басшылыққа алуға болады.
Кейбір жекелеген баланың мінез-құлқы мен жүріс-тұрысы басқаларға
ұқсамайтын жағдайлар да кездеседі. Ондайда ол баланың жеке өзіне арналған
тәрбие жоспары жасалады.
Топқа арнап жоспар жасау кезінде мынадай екі жағдайды міндетті түрде
есте ұстау керек: біріншісі-белгілі бір топқа енгізілген әрбір қиын
баланың болашақ бағытын белгілеуде оның мінез-құлқындағы жағымды
сипаттарын (аз да болса) іріктеп алу, екіншісі-сол топтың барлық мүшесіне
ортақ типтік кемшіліктерді жоюдың жолдарын жоспарлау.
Құрылған шағын топтың өкілдері айналадағы өзге адамдармен қарым-
қатынасында өзімшілдік, менмендік мінездер көрсетсе, бұл тұтас топқа тән
мінез-құлық кемшілігі болып есептеледі.
Топқа енгізуге келмейтін қиын баланы жеке қайта тәрбиелеудің
жоспарын жасағанда балалар сияқты, жағымды сипаттарын іріктеп, дамыту
арқылы бойындағы кемшіліктерді біртіндеп жоюдың жоба-нұсқасы әзірленеді.
Педагогтар мен ата-аналар жеке баланы, топта қайта тәрбиелеу жоспарын
жасауда екі нәрсені жадында берік ұстауды қайталап айтамыз: олар-1)
баланың мінез-құлқындағы жағымды сипаттарын сұрыптап алып, оларды дамыту,
2) өзіне-өзі баға беру яғни өз жүріс-тұрысына талдау жасау
жауапкершілігін арттыру, кедергі болатын жағымсыз жағдайларды жою.
11-кестеде көрсетілген қиын балаларды тәрбиелеудің алты тармақтан
тұратын болашаққа бағытталған үлгі жоспарын 2а сыныбына өлшем етіп
байқағанымызда, мынадай жайттарға көз жеткіздік:
а) мінез-құлықтарын түбірінен қайта тәрбиелеуді қажет ететіндер-12%
(нақтысы-12,2%);
ә) мүлде теріс бағытқа түскендер (алайда қайта тәрбиелеуге болады)-23%
(нақтысы-23,4%);
б) мінез-құлқына шамалы өзгертулер енгізуді қажет- 8% (нақтысы-8,1%);
в) теріс бағытқа түскен, бірақ қайта тәрбиелеуге мүмкіндігі барлар-
49%(нақтысы-50%). [9-39]
Педагог қайта тәрбиелеу жұмысына кірісер алдында өз жоспарын жасау
керек. Ол қиын балаларды тәрбиелеудің болашаққа бағытталған үлгі-
жоспарына (мәселен 1-кестеге) негізделіп құрылады. Жоспардың сапасы
мақсаттылығымен, нақтылығымен көкейге қонымдылығымен айқындалады.
А.С. Макаренко айтқандай, болашақта атқаратын жұмыстарды жоспарлау-
ұжым өміріндегі ұйымдастырылатын тәрбие жұмысының алғы шарты.
Болашақта атқарылмақ тәрбие жұмыстарын түсіну оқушы үшін мақсат болса,
педагог үшін-жұмыс құралы. Педагогтар жұмысының үлгі-жоспары мынадай
болғаны жөн.
Барлық тәрбие жұмыстары үлгі-жоспарда толық қамтылса, оның нәтижесі
де ойдағыдай болады. Сонымен бірге оның нәтижелілігі қисынды ойға
құрылуында. Есте болатын жайт: бір топтың оқушыларына арнап жасалған
тәрбие жоспары екінші топқа жарамайды. Себебі, әрбір топтың ұйымдық
өзгешелігі мен даму жүйесінде өзіндік ерекшеліктері болады. Сондықтан бұл
ерекшелік жоспар жасау кезінде ескерілуге тиіс. Бұл өзгешелік қиын
оқушыны жеке қайта тәрбиелеу барысында ерекше көзге түседі. Қиын баланың
тәрбие алып, түзеліп, өзінше жеке тұлға ретінде қалыптасуы оқушы ақыл
–ойының және адамгершілік сезімінің дамуынан көрінеді. Демек, тәрбие
жұмысының қисындылығы тіршілік ерекшелігімен байланыста және өз ортасымен
үйлесімді қарым –қатынастарды сақтап жүргізілуінде. Сондықтан педагог
жеке адамды қалыптастыруда жеке тәрбие мен ұжымдық тәрбиені ұштастыра,
бірлікте жүргізуі керек. Жеткен жетістіктер келесі жаңа кезеңде одан әрі
ілгерілеп, міндеттер мен тәрбие түрі де күрделене береді.
Педагог жоспарланған тәрбие шаралары оқушыларға біркелкі бағыт
беруін көздейді. Осы арада ескеретін жайт-тәрбие жоспары жасөспірімнің
шама –шарқына яғни білімі мен бейім –қабілетінің деңгейіне сәйкес жасалуы
керек.
Педагог іс-әрекеттерінің келесі бір саласы-оның ұйымдастырушылық
қызметі. Ол бірнеше сатыдан тұрады. Педагог өзінің тәрбие жөніндегі іс
-әрекеттерін ұйымдасыруда өз ісін дұрыс жүйелеп алса, жұмысының да сапасы
артады.
Қайта тәрбиелеудің алғашқы сатысын ұйымдастыру барысында (екінші,
үшінші аптада) педагог ұжымды зерттеп, оның ұйымдық мүмкіндіктерін
анықтайды. Содан соң ұжым мен жеке бала арасындағы қарым –қатынастарды
жолға қойып, оларды бір-біріне жақындата түсуге әрекет етеді: жаңа күн
тәртібіне көшуге байланысты қиындыққа кезіккен топтарға әр түрлі көмек
көрсетеді.
Келе-келе педагог өзін-өзі басқару ұйымын құрады. Соған орай, ұжымның
әрбір мүшесі өзінің бейім-қабілетіне қарай қоғамдық мәні бар тапсырмалар
атқарады. Кейбіреулер өз еркімен жолдасының өзін-өзі қайта тәрбиелеу
әрекетіне қол ұшын беруге дейін барады. Мұндай жетістікке педагог өзінің
ұйымдастыру жұмысын шебер жүргізгенде ғана қол жетеді және сол
ұйымдастырушылығы шәкірттеріне де дариды. Олай дейтініміз қиын бала өзін-
өзі жетілдірудің әдіс-тәсілімен қаруланады.
Енді осы теориялық тұжырымдарды қалай іске асыруға болатынына
тоқталайық. Ол үшін 5–сынып оқушыларын тәрбиелеуге арналған екі түрлі
үлгі –жоспарға (3,4-кестелер) назар аударайық. [9-47]
Топты қайта тәрбиелеудің үлгі-жоспарының негізгі мақсаты -әр баланың
өзіндік ерекшелігін ескере отырып, әрқайсысының теріс қылығын түзеп,
қоғамдық мәні
Оқу жылының бірінші жартысына арналған үлгі -жоспар
Рет Имандылық Оқушы Аты-жөні Жеке қайта
нөміріСипаттары Саны тәрбиелеулердің
басты-басты әдістері
1 Адалдық пенар-ожданын 4 Болат Қ а)қоғамдық тапсырма
ояту Асқар Б беру;
Ардақ С ә) өзін-өзі тәрбиелеуге
Жайсан Қ басшылық жасау;
б) өзінен кіші
тәрбиеленушілерді
қамқорлыққа алу
Адамгершілікті сезіну 5 Мэлс Қ а) қоғамдық
және басқа адамдарды Махмұд К міндеттерді атқару;
түсіну, сыйлау Думан А ә) балбақшаға қамқорлық
Үсен Ж көрсету, мектеп жөндеу
Дулат Г жұмысына қатысу т.б.
б) ұжымдық
қарым-қатынаста болу;
в) педагогтер көмекшісі
және сынып белсенділері
3 Жауапкершілігін және 3 Мұрат П а) кәсіптік бағдарын
рухани еркіндігін сезіну Талғат А дамыту;
Тұрғын Н ә) спортқа қатысу,
педагог көмекшісі
1. Нұрбол Ш-мен жүргізілген жеке қайта тәрбиелеу жұмысы
Жеке өзінің басты Оны оқу жылының Кемшіліктерін Қоғамдық тапсырма
қадір-қасиеттерін бірінші жартысы жоюға дайындау
қалыптастыру ішінде дамыту
Қоғамдық Өз жүріс-тұрысын Өзіне сенімі зор, Өзін-өзі
белсенділігін қадағалау, жеке кейде менмендігі тәрбиелеуге
дамыту, өзіне басына талап қою байқалатын басшылық ету,
талап қою, сынып белсендісі
қайырымдылығын болу, өзін-өзі
және саналылығын бақылау
қалыптастыру
2. Нұржан А-мен жүргізілген жеке қайта тәрбиелеу жұмысы
Жеке өзінің Оны оқу жылының бірінші Кемшіліктерін Қоғамды
басты жартысы ішінде дамыту жоюға дайындау қ
қадір-қасиет тапсырм
терін а
қалыптастыру
Ынталылық Өз ісіне беріктік, Жора-жолдастарымеАдамдармен
және жеке басына талап н қатынасында адамгершілікті
тәртіптілік,қою тиянақтылығы қатынас жасау,
өз ісіне төмен, бағыт алдына қойған
бейімділік, ұстануда міндетті тиянақты
сыншылдық тұрақсыздау орындау, өзін-өзі
және тәрбиелеуге
сенімділік, басшылық
сынып
белсендісі
бар әдет-дағдыларға баулу. Бұл екі үлгі-жосардың (топтық және жеке)
бірінде педагогтің тікелей жасаған ықпалымен баланың теріс қылықтарына
тежеу салып, шамалы болса да жағымды қасиеттерін мақсат қоя отырып дамыту
көзделсе, екіншісінде оқушының жағымды қасиетін жетілдіретін тәрбие
жұмысын жүргізе отырып, қиын баланың теріс мінезіне іштей қарсылығын
туғызу мақсат етіледі.
Жеке қайта тәрбиелеудің үлгі-жоспары-қиын жасөсірімдердің мінез-
құлқын жүктелген іске жауапкершілігін, ішкі бостандығын, рухани байлығы-
адамгершілігін сезінуі, басқа адамдарды түсінуі, басқаларды сыйлауы,
өзіне талап қоюы, адалдық және ар-ожданын оятуы, еңбектенуге дайындау
және оны мойындауы, қайырымдылық пен саналылық, ынталылық және
тәртіптілік, сыншылдық және сенімділік, мағыналы іске, батылдыққа,
тәуекелге бел байлау сияқты 8 адамгершілік қасиетке тәрбиелеу.
Осы үлгі-жоспар кестесі бойынша мұғалімдер әр сыныптың үлгі-
жоспарын жасап, оқу жылының бірінші жартысында өз жоспарларының
қаншалықты дұрыс-бұрыстығын айқындайды.
Енді қиын балалардың тәрбиеленуге тиісті жаңа сапалары (жағымды
қасиеттері) есепке алынған үлгі-жоспарын ұсынайық.
5-6 кестелердегі келтірілген мағұлматтар 24 эксперименттік сыныптардан
жинақталған тәжірибелер негізінде жасалды. Мысалы, сол сыныптардағы
оқушылардың 71,7%-і топтарға арналса, ал 28,3%-і жеке балаларға
арналған.
Төмендегі кесте топтағы қиын балалардың (IV- VIII сыныптардағы)
психикалық қасиеттері мен сапалары олардың жалпы кемшіліктеріне
негізделіп құрылды.
Рет Жеке баланың Сыныптар Жасөспірімдер саныЖобаланған жоспарлар
нөмірі негізгі сапалары
мен қасиеттері
(қиын баланың
кемшіліктері)
Топтық Жеке
жоспар баланың
жоспары
1 Еңбекке IV- VIII 47 7 40
немқұрайдылық пен
қарау, жалқаулық
Оқу мен өмірге
2 жеңіл қарау ______ 31 8 23
Ұйымшылдығы жоқ,
3 уақытпен ______ 43 9 78
санаспайды
Негізсіздік, өз
4 қылықтарына ден ______ 117 6 37
қоймау
Енжарлық, сынып
5 өміріне қатыспау ______ 43 12 105
Сабақта
үлгермеушілік,
6 оған жалқаулықпен ______ 179 87 82
қарау
Мінезі ожар,
менмендік
Мақтаншақ,
7 өркөкірек _______ 32 3 29
Қайырымсыз, менмен
8 (эгоист), қатал ________ 16 2 14
Ерекше тентектік
9 Сөзінде тұрмау VI - VIII 44 4 40
Жасықтық
10 Салақтық, 53 5 48
ұқыпсыздық IV- VI
11 19 4 15
12 Жүйкесі жұқарған 64 26 38
IV -VIII
13 26 3 23
________
14 72 17 55
________
________
Барлығы 830 193 637
Рет Тәрбиеленуге Топтық Топтық Соның ішінде
нөмірқатысқан тәрбиеге тәрбиеге
і оқушылардың саны қатысқан қатысқан
оқушылардың оқушылардың
саны саны
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz