Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудағы экологиялық білім берудің пәнаралық сипаты
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты
Педагогика, психология және кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Мақал-мәтелдер арқылы экологиялық тәрбие беру жолдары
(4 сыныптағы әдебиеттік оқу негізінде)
Орындаған: Педагогика және психология
мамандығының сырттай оқу бөлімінің 3-курс
студенті
Тойбазарова
Ғылыми жетекші
аға оқытушы Бижанова Ғ.Қ.
Арқалық
2007
Мазмұны
Кіріспе 3
1. Мақал мәтелдер арқылы экологиялық тәрбие берудің теориялық
негізі 8
1.1 Экологиялық тәрбие және оның көкейкесті мәселелері 8
1.2 Экологиялық тәрбие беруде мақал мәтелдерді қолданудың 19
мүмкіндіктері
Тұжырым 39
2 4-сынып оқушыларына мақал мәтелдер арқылы экологиялық 41
тәрбие беруге бағытталған тәжірибелік – эксперимент
жұмыстары
2.1 Анықтаушы эксперимент материалдарын жүргізу, өңдеу. 41
2.2 Қалыптастырушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу.49
Тұжырым 59
Жалпы қорытынды 61
Пайдаланылған әдебиеттер 64
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда адамзаттың тарихи дамуы мен ғылыми-
техникалық процестің жеделдеуіне сәйкес жеке адамның шығармашылық, рухани,
адамгершілік және салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру
негізгі көкейтесті проблеманың бірі болып отыр. Осыған байланысты
оқушыларға экологиялық тәрбие беру мемлекеттік, әлеуметтік маңызға ие
педагогикалық тұрғыдан зерттеуді қажет ететін мәселе. Ұлттық рухани мұра
арқылы оқушының рухани деңгейін арттырып, адамгершілікке тәрбиелеуге
алғашқы қадамдар жасала бастады. Республика тарихында тұңғыш рет
Қазақстан Республикасының этникалық мәдени білім тұжырымдамасы (1996
жыл), Тәлім-тәрбие тұжырымдамасы (1994 жыл), Қазақстан Республикасында
гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы (1994 жыл) қабылданып, онда ана тілі
арқылы имандылық, адамгершілік тәрбие беру міндетіне ерекше мән берілген.
1, 2, 3.
Қазіргі кезде айналадағы ортаны қорғау мен табиғат байлықтарын тиімді
пайдалану мәселесіне ерекше назар аударылып отыр.
Табиғат байлықтарын қорғау және оны тиімді пайдалану жөніндегі алға
қойылған маңызды міндеттердің бірі ғылыми тұрғыда негізделген ұсыныстарды
жасау үшін табиғи экологиялық жүйені қосымша түрде терең оқып, білу болып
табылады.
Өндірістің өсуіне қарай табиғаттан алынатын шикізат пен өндіріс
қалдықтарының көлемі айтарлықтай артады. Бұған қарап табиғатты қорғау үшін
өндірістің көлемі мен қарқынын тежеу керек деген қорытынды шықпаса керек.
Бұл жерде әңгіме адамның табиғатпен ара қатынасын дұрыс жолға қою туралы
болмақ.
Ал табиғатпен қарым-қатынасты дұрыс жолға қою дегеніміз - бұл
табиғаттың байлықтарын көздің қарашығындай сақтап, оны үнемі пайдалану,
сондай-ақ шаруашылықтағы ғылыми тұрғыдан жүргізіп, табиғаттан қанша қажет
болса, тек сонша ғана ала білу жөнінде біртұтас кешенді шаралар жасау деген
сөз. Адам табиғат байлығын шектен тыс рәсуа етсе, онда ол табиғаттың өзін-
өзі қалпына келтіру қабілетін жояды.Адам мен табиғаттың соншалық нәзік
байланысына иненің жасуындай болса да зақым түссе, бұл адамзаттың жер
бетінде биологиялық түр ретінде өмір сүруіне қауіпті зардаптар туғызады.
Адамның табиғатқа бағытталған өзімшіл шабуылынан туындайтын кесапат
зардаптарды болдырмау үшін ғылыми-техникалық, саяси-әлеуметтік, экологиялық
және басқа бірқатар проблемаларды шешу керек. Бұлардың арасында
педагогикалық, тәрбиелік мәселелер алғы шептен орын алады. Неге десеңіз,
өсіп келе жатқан ұрпақ мектеп қабырғасында жүріп айналадағы табиғи ортаны
көздің қарашығындай сақтауға, онымен ғылыми тұрғыда қарым-қатынас жасауға
дайындалуы тиіс. Міне, сондықтан да оқу құралдарын экологияландыру идеясы
(былайша айтқанда, оның мазмұны мен сабақ жүргізу әдістемесінде мектеп
оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру міндеттері көрініс табуы)
бүгінгі таңда соншалық маңыз алып отыр.
Қазіргі заманғы ғылымда экология деген сөздің түсінігі тек
биологиялық мағынамен шектелмейді. Қазір экология табиғаттағы адамның мінез-
құлқының жалпы стратегиялық бағытын айқындауға жұмылдырып отыр.
Сондықтан да жастарды айналадағы ортамен тиімді байланыс жасауға
үйрету, оларда экологиялық саналы тәртіп қалыптастыру жалпы білім беретін
мектептердің аса маңызды міндеттерінің бірі болып саналады.
Жас ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесі қазір дүние жүзі
халықтарының, ғалымдардың, педагогтардың, саясат қайраткерлерінің назарын
ерекше аударып, БҰҰ-ның талдап-талқылайтын ең маңызды мәселелерінің біріне
айналып отыр.
Экологиялық тәрбие беру мәселесін шешуде прогресшіл педагогтарымыздың
орны ерекше. Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, Г.Песталоций, Ф.Дистирвег,
А.Гумбольд классикалық педагогикада баланың табиғатпен қатынасы арқылы
білім беру, тәрбиелеу, дүниетанымын қалыптастыру заңдылықтарын негіздеді.
Кезінде, ХІХ ғасырдағы орыс ағартушылары В.Г.Белинский, А.Н.Герцен,
Н.А.Добролюбов, Д.И.Писарев мектепте табиғатты немқұрайлы оқытуға және оған
мейірімсіздік қатынасқа қарсы шыққан.
Бастауыш сынып оқушыларының қоғамдық пайдалы іс-әрекетке қатысуын
жеткілікті қарастырмаудан, тәрбиенің экологиялық бағытын дамытуды
қиындатты. Бұл қазіргі уақытта көптеген мәселені қайта қарауды және
балаларды қоршаған ортаны, табиғатты және оның байлықтарын қорғауға
тәрбиелейтін тәрбиенің ерекше тиімді формалары мен әдістерін зерттеуді
талап етеді. Осы салада зерттеу жұмысының қажеттілігі, әсіресе бүгінгі күні
экологиялық мәселелердің туындап отырған кезеңде ерекше көкейтестілігімен
сипатталады.
Зерттеу объектісі: оқыту процесіндегі экологиялық тәрбие
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларына мақал – мәтелдер арқылы
экологиялық тәрбие беру жолдары.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие беруде
мақал – мәтелдерді қолданудың жолдарын теориялық жағынан негіздеп, мазмұны
мен шарттарын анықтап, әдістемесімен қамтамасыз ету.
Зерттеудің ғылыми болжамы: бастауыш сынып оқушыларына экологиялық
тәрбие беру тиімді және нәтижелі болуы мүмкін, егерде:
-бастауыш мектепте оқушылардың табиғатты қорғауға байланысты гумандық
қасиеттерін қалыптастырудың теориялық негізі дәлелденсе
-сабақ және сабақтан тыс жұмыстардың бірлігі мазмұндық ұйымдастыру және
әдістемелік жағынан қамтамасыз етілсе.
-экологиялық тәрбие мазмұны мақал-мәтелдермен толықтырылса, соғұрлым
бастауыш сынып оқушыларының экологиялық білімі мен адамгершілік
қасиетттерін табиғатқа аялы көзқарастарын, қарым-қатынастарын
қалыптастыруға болады.
Зерттеу міндеттері:
-бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудің теориялық
негізін айқындау;
-экологиялық тәрбие берудің өлшемдерін, көрсеткіштері мен деңгейлерін
анықтау (және моделін құру);
-экологиялық тәрбие берудің педагогикалық шарттарын анықтап,
мазмұндарын мақал-мәтелмен толықтыру;
-сабақта және сабақтан тыс жұмыстарда экологиялық тәрбие беруді
жетілдіруді тәжірибелік-эксперимент түрінде тексеріп, дәлелдеу.
Жетекші идея: Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие процесінде экологиялық
тәрбие беруді әдебиеттік оқу, сабақтан тыс жұмыстарды бірлікте жүргізу
арқылы оқушылардың табиғатты қорғауға, аялауға деген жауапкершіліктерін
қалыптастыруға болады.
Зерттеу көздері: Зерттеу проблемасына байланысты философиялық,
педагогикалық, психологиялық ой-пікірлер, Қазақстан Конституциясы, заңдары
мен Білім және ғылым министрлігінің тұжырымдамалары, қаулы-қарарлары, оқу
бағдарламалары, оқулықтар мен қосымша оқу құралдары, оқу-әдістемелік іс-
тәжірибелер.
Зерттеудің әдістері: зерттеу проблемасы бойынша ғылыми-әдістемелік,
философиялық, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге теориялық талдау
жасау; бастауыш сынып мұғалімдерінің экологиялық тәрбие берудегі іс-
тәжірибесі, мектеп құжаттары мен (ресми материалдар, жоспарлар, бағдарлама
т.б.) танысу, мектеп жұмыс нәтижесін салыстыру, сауалнама және әңгімелесу,
педагогикалық бақылау, бастауыш сыныптарда жүргізілген іс-тәжірибелерді
сараптау, эксперимент нәтижесіне баға беру.
Зерттеу кезеңдері: Зерттеу негізінен 3 кезеңде бірізділікпен
жүргізілді.
1-кезеңде: 2006 жылдың қараша- желтоқсан айы аралығында зерттеу
тақырыбы алынып, осы тақырып бойынша философиялық, психологиялық,
педагогикалық оқу-әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалынып, теориялық
негіздері анықталды.
2-кезеңде: Қаңтар айында бастауыш сынып оқушыларының бойында
экологиялық тәрбие деңгейін анықтауға әдістеме дайындап, жүргізу, нәтижесін
өңдеу.
3-кезеңде: ақпан, наурыз, сәуір, мамыр айларында экологиялық тәрбие
қалыптастыруға жұмыстар жүргізу, алдын-ала қорғауға дайындалып, қорғауға
шығу.
Практикалық мәнділігі:
Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие беруде мақал – мәтелдерді
қолдануға байланысты ұсыныстар дайындау.
Дипломдық жұмыс көлемі: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің өзектілігі, объектісі, пәні, мақсаты,
міндеттері, ғылыми болжамы, әдістері, зерттеу көздері, практикалық
мәнділігі баяндалады.
Бастауыш класс оқушыларына мақал-мәтелдер арқылы экологиялық тәрбие
берудің теориялық негіздері атты бірінші тарауда проблеманың философия,
психология, педагогика, экология саласында зерттелу деңгейі қарастырылып,
бастауыш сыныптарда экологиялық тәрбие берудің педагогикалық шарттары,
мазмұны әдебиеттік оқу пәні мазмұнына енген экологиялық материалдар
жинақталған, сонымен қатар, оқушыларға экологиялық тәрбие беру бағытында
проблеманың бүгінгі таңдағы жағдайы сипатталады.
4-сынып оқушыларына мақал мәтелдер арқылы экологиялық тәрбие беруге
бағытталған тәжірибелік – эксперимент жұмыстары атты екінші тарауда
оқушыларға әдебиеттік оқу пәнінде мақал –мәтелдерді тиімді пайдалану арқылы
экологиялық тәрбие берудің формалары мен әдіс-тәсілдері айқындалып,
оларды іске асыруда тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың нәтижелері
шығарылады.
1 Бастауыш сынып оқушыларына мақал мәтелдер арқылы экологиялық тәрбие
берудің теориялық негізі
1.1 Экологиялық тәрбие және оның көкейкесті мәселелері
Экология деген сөз тіршілік ету мекені, өмір сүрген орта туралы
ғылым дегенді білдіреді. Оны немістің атақты табиғат зерттеушісі Эрнест
Геккель тұңғыш рет 1869 жылы ғылыми сөздік қорға қосты. Ол экологияның
зерттейтін заты тіршіліктің айналадағы ортамен байланысы болуға тиіс деп
есептеді.
Қазіргі заманғы ғылымда экология деген сөздің түсінігі тек
биологиялық мағынамен шектелмейді. Қазір экология табиғаттағы адамның мінез-
құлқының жалпы стратегиялық бағытын айқындауға жұмылдырылып отыр. [3; 152]
Қазіргі әлем табиғатының ғылыми түсінігі экологиялық проблемаларды
көрсетпейінше, бұлдыр болып көрінер еді. Бүгінгі таңдағы ғылым мен
техниканың, өндірістің жаңа салалары пайда болып, адам еңбегінің айналадағы
ортаға ықпал күшінің орасан артуы нәтижесінде қоғам мен табиғаттың өзара
байланысы ең күрделі проблемаға айнала бастағаны соншалық, адамның
табиғатпен араласуы бұдан былай қомағайлық пен рәсуалықты көтермейді. [3;
153]
Осы заманға ғылым мен техника адамның қолына ғаламат қуатты қару-құрал
беріп отыр. Ал мұның өзі қоғамның өндірістік қызметінің табиғаттың тепе-
теңдігін бұзуға әсерін керемет күшейтіп жіберді.
Осы өндіргіш күштердің жер бейнесін Тіпті өзгертіп жіберуге де құдіреті
жетеді. Жер байлығын ысырапсыз пайдалануға ұзақ жылдар бойы үйреніп қалған
адамзат табиғат заңдарымен санаспайды. Оның ашкөздігі, табиғат байлығын
тиімді пайдалана білмейтіндігі, өз әрекетінің айналадаға қоршаған ортаға
қандай зардап тигізетінімен санаспайтындығы дүниежүзінде қайталанбас
экологиялық құбылыс туғызады. [3; 154]
ХХ ғасырдың соңғы он жылдықтары дүние жүзі халықтарының алдына қиын да
күрделі проблемаларды көлденең тартты. Оларды ғаламдық проблема дейді,
өйткені ол тек жекелеген елдердің ғана емес, күллі адамзаттың мүддесіне
тікелей қатысты. Сондықтан да қазір дүние жүзі халқының, ғалымдардың,
саясат қайраткерлерінің назарын ерекше аударып,БҰҰ-ның талдап-талқылайтын
ең маңызды мәселелерінің біріне айналды. [4; 13]
Ғаламдық масштабты қамтитын түрлі экологиялық проблемаларға назар
аударайық. Мысалы, 1970 жылдың өзінде ғана адамдар пайдаланған қалдықтар
мен өндіріс қалдықтары 40 миллиард тонна көлемінде табиғат қойнауына
төгілген. ХХ ғасырдың аяғына дейін бұл 100 млрд. тоннаға дейін өсті. Соңғы
30 жыл ішінде түрлі қажеттіліктер үшін жағылған отын түрлерінің
ғаламшардағы атмосфера құрамындағы көмірқышқыл газының мөлшері 25%-ға
артқан. Жер шарындағы осындай отындарды жаққан кезде атмосфераға 20 млрд
тонна көміртегі (ІV) оксиді бөлінеді. [3; 17]
Дүние жүзіндегі мұхиттарға жыл сайын 10 млн. тоннадай мұнай мен мұнай
қалдықтары төгіліп, ластайды екен. Адамның іс-әрекетінен, су айдындарды
бейберекет пайдаланудан және түрлі зиянды жәндіктерге қарсы пайдаланылған
песицидтер мен гербицидтерді қолданудан су қорлары ластанып тартылуда. Оның
бір мысалы – Арал теңізі. Соңғы жылдары Арал теңізінің өзінде дүние жүзінде
сирек кездесетін 34 түрлі балық болған, қазір олардың бәрі жойылып бітті.
Дүниежүзін алаңдатып отырған экологиялық апатты аймақтардың бірі - Семей
полигоны. 1949 жылдан 1989 жыл аралығында бұл жерде 467 рет ядролық жарылыс
болып, сынақтар өткізілген. Мұндай сынақ аймақтары Қазақстанның 34
нүктесінде болғандығы да белгілі болып отыр.
Мұндай қатерлі көріністердің салдарынан ХХ ғасырдың 2-жартысында
айналадағы ортаның жай-күйі тіпті нашарлап кетті. Осының негізінде,
айналадағы ортаны қорғау жөніндегі шараларға көптеп көңіл бөлінуде. Ал осы
орайда мұғалімдердің міндеті - жастар бойында қоршаған ортаны қорғау,
табиғат ресурстарын тиімді пайдалану және қалпына келтіру бағытындағы
сенімді біржолата орнықтыру болып отыр. Бұдан экологиялық тазалықты қолға
алу мәселесі туындайды. Экологиялық тазалық, ең алдымен , ой тазалығы, бой
тазалығынан басталады. Ал, мұның өзі белгілі бір жүйелі білім мен тәрбие
негізінде жүзеге асады. Сондықтанда мұны біртұтас процесс деп қарастырамыз.
[4; 28]
Біз табиғатқа қарым-қатынас ұғымының маңызын нақты сипаттау
мақсатында экологиялық білім мен тәрбие беру проблемасын зерттеген
философтар, социолог, психолог, педагогтар еңбектерін қарастырдық.
Психолог-педагогтар А.Н.Леонтьев, И.Ф.Харламов қарым-қатынас ұғымына
мотив ұғымының мазмұнын; В.Н.Мясищев оны қажеттілік ұғымының мазмұнымен
теңестіреді. Кейбіреулері қарым-қатынастың бағыттылықпен (Н.Д.Левитов),
позициямен (Б.Т.Ананьев, А.К.Маркова), сезіммен (С.Л.Рубинштейн), мінез-
құлықпен (Б.Н.Теплов), қызығушылықпен (П.И.Иванов, А.П.Архипов), әлеуметтік
белсенділікпен байланыстылығы (Б.Ы.Мұқанова) туралы пікірлерін айтады.
Адам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасының адамгершілік аспектісін
ашуда, ақыл-ой мен сезімін тәрбиелеуде, сананы қалыптастыруда адамның
экологиялық мәдениеті жетекші орын алады.
Мәдениет экологиясы терминін ең алғаш рет академик Д.С.Лихачев 1980
жылы ұсынды. Оның пікірінше, адамгершілік факторынан құрылған адам
тіршілігінің объективті негізі – мұраларды сақтау, сондықтан мәдениет
экологиясын адамгершілік экологиясы ретінде қарастырады. Мәдениет
экологиясының заңдарын сақтамаған жағдайда ол қоғамның адамгершілік,
рухани, жағынан құлдырауына әкеліп соқтыратынын ескертті.
Сонымен, экологиялық мәдениет салыстырмалы ұғым, ол дүниежүзілік
мәдениеттің құрамды бөлігі. Экологиялық мәдениет ұғымының пайда болуы
экологиялық қауіпсіздікті болжау, қоршаған табиғи ортаны қорғау мен
жақсартуды қамтамасыз ету қажеттілігін түсінумен тығыз байланысты екендігін
көрсетеді.
Қорыта келгенде, экологиялық мәдениет - әлеуметтік табиғи түзілім, оның
құрылымы өзара тығыз байланысты бөліктерден тұрады:
-экологиялық білім;
-экологиялық сана;
-экологиялық сенім;
-экологиялық қарым-қатынас;
-экологиялық тәрбие.
Енді осы құрамды бөліктерге жеке-жеке тоқталайық.
Экологиялық сана – адамның табиғатқа және адамдар арасындағы өзара
қарым-қатынасын көрсететін экологиялық мәдениеттің рухани формасы.
Экологиялық сана – нақты әлеуметтік және табиғи мүмкіндіктерге сәйкес қоғам
мен табиғаттың арақатынасының проблемаларын тиімді шешудегі көзқарастардың,
теориялар мен сезімдердің жиынтығы және экологиялық мәдениеттің қоғамдық
жады қызметін атқаратын бір бөлігі деп тұжырымдалады.
Экологиялық сана экологиялық сенімді туғызады. Экологиялық сенім
болашақтағы қарым-қатынастың іргетасын құрап, баланың іс-әрекетінен, мінез-
құлқы мен әдет-дағдысынан көрініс табады.
Экологиялық сенімді қалыптастыру үшін теорияның нәтижесін практикалық
іс-әрекетке қолданудың маңызы зор. Оқушы табиғи ортаны қорғаудың нақты
жұмысына қатыса отырып, бұл іс-әрекеттің ерекшелігімен танысып қана
қоймайды,сонымен қатар, нақты мысалдарда экологиялық заң мен ережелерді
сақтау қажеттігін түсініп, сезінеді, түрлі сипаттағы экологиялық маңызды
жағдайлардың нәтижесін ойлайды. Ол тұлғаның эмоционалдық сферасын қозғап,
санасында терең із қалдырады. Нәтижесінде оқушыда табиғатты пайдалану
практикасымен байланысты фактілер мен құбылыстарға тұрақты тұлғалық қарым-
қатынасқа дағдыланады, экологиялық принциптер мен ережелерді сақтау,
қоршаған ортаны қорғау қажеттілігіне сенім қалыптасады. Қорыта келгенде,
экологиялық сенім теория мен практиканың, білім мен мақсатты бағытталған іс-
әрекеттің арасындағы байланыстырушы буынның қызметін атқарады.
Қазіргі заманда экологиялық жағдайдың шиеленісуі тәрбие ұғымының
кеңейе түсуіне әкеліп соқты. Оның негізгі құрамдас бөлігі – табиғатқа деген
қарым-қатынасты қалыптастыру болып табылады. ХХ ғасырдың
ІІ жартысында адам баласының алдынан шыққан табиғат қорғау проблемасы
жастарға экологиялық білім және тәрбие берудің қажеттігін алға тартты.
Тәрбиенің жаңа бағыты – экологиялық тәрбие дүниеге келіп, ол жан-жақты
дамыған жеке адамды қалыптастыруда жаңа элементтермен толығуда.[5;17]
Табиғат қорғау әлеуметтік, экономикалық, жаратылыстану және саяси
проблемаға айналды.
Табиғат қорғау мәселесінің аумағымен проблемасы кең. Табиғат қорғау
өзара тығыз байланысты және бірін-бірі толықтырып тұратын бірнеше
проблемалардан құралады.Соның ішінде, оқушыларды табиғат қорғауға тәрбиелеу
– ең маңызды, әрі кезек күттірмейтін проблема..[4;12]
Бұл проблеманы шешуде оқушыларға экологиялық білім және тәрбие беру,
олардың бойында экологиялық мәдениетті қалыптастыру маңызды орынға ие. Бұл
мәселелер жөнінде сөз етпес бұрын, ең алдымен қоршаған орта, экология
ұғымдарына тоқталайық.
Сонымен, қоршаған ортаны қорғау дегеніміз - адам денсаулығын сақтауға,
сондақ-ақ әлеуметтік-экономикалық, мәдени-тарихи, физикалық, химиялық және
биологиялық комфортты (рахат жағдай) қамтамасыз етуге бағытталған
халықаралық, мемлекеттік, өңірлік және жергілікті әкімшілік шаруашылық
технологиялық, саяси және қоғамдық шаралар. Бұл шаралар - өмір мақсаты
емес, тек адам денсаулығы, қазіргі және келешек ұрпақтың жақсы болмысы үшін
жасалды. Қоршаған ортаны қорғау проблемасының тәрбиелік те сипаты зор.
Табиғат қорғау проблемасын іс жүзінде шешудің негізгі бір мақсаты –
жастарды туған жерге, табиғатқа деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу. Бұл
проблеманы шешуде мектептің ролі күшті. [6;43]
Табиғатты сүюге тәрбиелеу жұмысы бала екі аяғынан қаз тұрып жүрген
кезінен басталып, өмір бойы балалар бақшасында, мектепте, жоғары оқу
орнында, жұмыс істеуге көшкен кезде жүргізіледі.
Табиғат қорғау дегеніміз – қазіргі адамдар мен келешек ұрпақтар өмірі
жақсы болуы үшін табиғи жүйелер мен жер қорларын сақтауға, тиімді
пайдалануға және молайтуға бағытталған халықаралық, мемлекеттік, өңірлік,
әкімшілік-шаруашылық, технологиялық, саяси және қоғамдық шаралар.
Яғни, қоршаған ортаны табиғатты қорғау белгілі бір практикалық іс-
әрекеттер, шаралар негізінде жүзеге асады. Бұл шараларды сауатты және
саналы түрде орындау - экологиялық білім мен тәрбие беру нәтижесінде мүмкін
болады. Ендеше, экология туралы сөз қозғайық.
Экология ғылымы тірі ағзалардың бір-бірінен өзара қарым-қатынасын және
олардың айналадағы табиғи орта жағдайларымен байланысын зерттейді.
Экологияның зерттеу пәні - тірі ағзалардың мекен ету ортасымен байланысты.
Экология түсінігі адам өмірінің әлеуметтік, экономикалық, техникалық
және гигиеналық факторлармен бірлікге сипатталады. Экология әлеуметтік,
техникалық, медициналық және тағы басқа болып жіктеледі. Ал бұлардың бәрі
табиғи жүйелер экологиямен қосылып, қазіргі комплексті экологияны құрайды.
Экология туралы ғылыми түсінік экологиялық білім беру негізінде жүзеге
асады. Осы білімнің негізінде оқушыларда экологиялық тәрбие қалыптасады.
Педагогиканың тәрбиемен бір деңгейде және тығыз байланыста қарастыратын
негізгі ұғымдарының бірі білім беру.
Білім беру – оқыту мен тәрбие жұмысын бірліктерін және жеке бастың
дамуына ықпал жасайтын процесс. Білім беру кең әлеуметтік мағыналы
тәрбиелеудің құрамды бөлігі.
Экологиялық білім беру дегенміміз – оқушыларға қоғам мен табиғат
қатынасының проблемаларын шешуге, оның ғылыми негіздерін меңгеруге,
табиғатты қорғауға мүмкіндік туғызатын білім, іскерлік, дағдыны игертуге
бағытталған педагогикалық ықпал жасау. Экологиялық білім мазмұнын
анықтайтын басты формалар мыналар:
1.Оқушылардың табиғатқа теріс қарым-қатынасын жою, экологиялық
проблемаларға байланысты қоғам қажеттілігі.
2.Осы қажеттілікті қанағаттандыру мақсатында оқушылардың табиғи ортаға
дұрыс қарым-қатынасын ояту.
Экологиялық білім мазмүнына тірі организмдердің тіршілік ету ортасы,
яғни олардың үйлері - табиғи бірлестіктері туралы білім кіреді. Бастауыш
класс оқушылары адамның денсаулығы қоршаған орта жағдайына тікелей тәуелді
екенін білуі тиіс. Сондай-ақ экологиялық білім мазмұнына судың мәні, суды
қорғау, өсімдіктің мәні, оларды қорғау және т.б. мәселелер кіреді. [7;28]
Экологиялық білім мазмұны ауқымдылығымен және сан түрлілігімен
ерекшеленеді. Ол бір немесе аз ғана санаулы пәндердің көлемінде
қарастырылмайды. Сондықтан да экологиялық білім мазмұнының пәнаралық сипаты
жөнінде көптеп сөз болуда.
Осыған байланысты жалпы методологиялық және теориялық жағдайлар
экологиялық білім берудің мынадай принциптерін бөліп көрсетеді:
1.Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудағы экологиялық білім
берудің пәнаралық сипаты. Әлем практикасы көрсетіп отырғандай экологиялық
білім берудің бұл принципі жалпы оқытудағы мынадай кемшіліктерге берілетін
білімнің бөлшектенуі, жалпылық сипатын болдырмауға себепші болып отыр. Бұл
жерде экологиялық білім мектептегі тәрбие мен оқыту процесінің бірлікте
болуына жағдай жасайтын құрал ретінде орын алады.
Немесе бір торғай балапанын асырау кезінде күніне мың санды насекомды
құртады. Осындай 5 торғай бір күнде қанша зиянды насекомды жейді ? т.б.
Осындай үлгіде есептің мазмұнын түрліше өзгертіп беруге болады.
Бұндай мазмұндағы есептер оқушыларды қызықтырып қана қоймайды, сондай-
ақ табиғатқа деген жауапкершілік сезімін оятады.
2.Экологиялық материалды оқытудың жүйелік үздіксіз принципі. Бұл
принцип қажетті білім элементтерін таңдап алуға, оларды белгілі бір жүйеде
кезектестіріп беруге, ғылым негіздерінің жүйесін үйлесімді байланыстыруға
мүмкіндік береді. Жүйелік принципі экологиялық білімді басқа білім беру
жүйелерімен бірлікте құруды талап етеді. Сондай-ақ бұл процесс үздіксіз
болуы шарт. Бұл білім берудің барлық сатысында – мектепке дейін, мектепте,
мектептен кейінгі кезеңдерде берілуі тиіс.
3.Оқушылардың қоршаған табиғи ортаны тану және жақсартудағы
интеллектуалдық және эмоциональды еріктік қасиеттерінің бірлігі принципі.
Педагогикалық процесс жағдайында жеке тұлғаны қалыптастыру қоршаған
ортаны табиғи және әлеуметтік факторлары туралы ғылыми білім мен оны сезі
арқылы қабылдаудың үйлесімді бірлігі негізінде жүзеге асады. Ал бұл
оқушыларда эстетикалық толғанысты оятады және оны жақсарту жолында
практикалық үлес қосуға талпыныс туғызады.
Бұл принциптің негізгі идеясы – қоршаған ортаны эстетикалық
эмоциональдық және интеллектуалдық тұрғыдан қабылдауға жетелеу.
4Оқу процесінде экологиялық проблемалардың ұлттық, өлке көлеміндегі
жағдайларын ауқымды қоршаған орта проблемаларымен байланыста қарай отырып
экологиялы зардаптардың ешқандай шекараға бағынбайтынын, азғана
территорияны қамтитын экологиялық проблема бүкіл ауқымды проблемаға
айналатынын, өзінің үйінің, ауылының, ауданының экологиялық жағдайын
жақсарту арқылы өте үлкен ауқымдағы экологиялық құрылымға көмек көрсетіп
отырғандығын мұғалім оқушылардың санасына құя білуі қажет. Оқушыларды, жер-
барлық адам мекендейтін космос кораблі тәрізді және онда жақсы өмір сүруге
жағдай туғызу бүкіл адамзат ісі екеніне сендіру керек. [8;11]
Экологиялық тәрбие ұғымына анықтама беріп, мәнін ашуда педагог
ғалымдардың көқарастарында ерекше айырмашылықтар жоқ. Экологиялық тәрбиенің
мәні жайлы айтқанда: оқушылардың табиғатқа жауапкершілікті қарым-
қатынастарын қалыптастыруда оны қорғау, ауылдағы саналы белсенділіктерін
арттыру, соның негізінде адамгершілік қасиеттерін дамытып, қоршаған ортаны
жетілдіруге дайындау.
Белгілі философтар В.Г.Афанасьев, В.А.Журавлев, А.Н.Спиркин,
Г.С.Смирнова, А.Қасабеков, Ж.Алтаев т.б. жасөспірімдерге экологиялық білім
мен тәрбие беруде – қоғам, адам, табиғат арасында дүниетанымдылық сана
формаларын саралау тұрғысынан қарастырады. Себебі, адамның тұрмыс-
тіршілігінің әлеуметтік мәнге ие болуының нәтижесінде санасы дамып,
жетіледі. Сана адамның іс-әрекет, мінез-құлқын реттеп, бағыт-бағдар беріп,
жеке тұлғаның қызметін іске асыруда, оның творчестволық ойлау әрекетінен
көрініс табады. Жеке тұлғаның басқа адамдармен, табиғи ортамен қарым-
қатынаста болып, сана-сезімінің дамуы, өзіне, басқа адамдарға қоршаған
заттың дүниеге көзқарастарының қалыптасуы оны жетілдірудің негізгі факторы
болып саналады. Сонымен, адамның ақыл-ойы мен сана-сезім бірлігін
дәлелдейтін тұжырым, жеке тұлғаны экологиялық проблемаларға жаңаша
көзқараспен қарауға бағыттайды.[2;11]
Психологтар Л.С.Выгодский, С.А.Рубинштейн, И.С.Кон, Е.Н.Кудрявцева,
В.А.Ясвин, В.И.Божович, П.Я.Элконин, А.А.Люблинская, М.Мұқанов, Қ.Жарықбаев
т.б.еңбектерінде оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру жұмыстарында
баланы қоршаған ортамен қарым-қатынастары барысында, оның психологиялық жас
ерекшеліктерін ескергенде ғана нәтижелі болады деген пікірлер айтқан. Ал,
С.А.Рубинштейн әрбір жеке тұлғаның қоршаған ортамен байланысының басты
компоненттерінің бірі қарым-қатынас деп санайды.Ол оқушының табиғатқа
адамгершілік қатынасын қалыптастыру, мінез-құлық нормаларын дамыту екенін
айқын көрсетеді. Оның пайымдауынша басқа адамдармен жарамды қатынасқа ену,
басқа адамдардың адамша тіршілік етуіне жағдай жасай білу, тек толық бағалы
адамның ғана қолынан келуі мүмкін, ал ол дегеніміз дүниеге, өмірге,
табиғатқа шын дос қатынастағы адам болуына негіз болады.
Қазіргі педагогикалық теория экологиялық білім мен тәрбие берудің
ғылыми негізін, мақсаттары мен міндеттерін, принциптерін И.Д.Зверев,
П.В.Иванов, Н.А.Гладков,А.Н.Захлебный, И.Т.Суравегина, А.П.Салеева,
В.В.Иоганзен, т.б. толық ашуға ұмтылып, табиғи ортаға жауапкершілік
қатынасты қалыптастыру және экологиялық тәрбие беруді зерттеген.
Қазақстанның эколог-педагог ғалымдары Ә.С.Бейсенова, М.Н.Сарыбеков,
А.Е.Сотников, Ө.Танабаев, А.Болтаев, У.Д.Жангелдина т.б. жоғары оқу
орындарында және жалпы білім беретін мектептерде әртүрлі пәндер негізінде
экологиялық білім мен тәрбие беру концепциясын, әдістемесін қарастырған
болатын.
Педагогикалық әдебиеттерде экологиялық тәрбие берудің мақсаттары
жөнінде үзілді-кесілді айтылған алшақтық жоқ. Мысалы, ғалым-эколог
И.Д.Зверевтің пікірінше, экологиялық білім мен тәрбие берудің мақсаты мен
мәні – қоршаған ортамен, табиғатпен қарым-қатынастың барлық түрлерінде
оқушылардың жауапкершілікпен қарайтын көзқарасы мен сенімін қалыптастыру.
[8;25]
Ал, А.Н.Захлебный экологиялық білім берудің мақсаты – қоршаған ортаға
құқық нормалары мен моральдық ұстанымдарынан туындайтын жауапкершілік
қатынастың негізінде экологиялық мәдениетін қалыптастыруға болатындығын
айтады. .[9;35]
Ә.А.Тұрдықұлов болса экологиялық білім мен тәрбие беруде оқушыларды
табиғатты пайдаланудың ғылыми негіздері жөнінде сенімін, практикалық
дағдыларын, табиғат ресурстарын қорғау және молайту саласында белсенді
көзқарастар қалыптастыруға қажет білімді қалыптастыратын психологиялық
процестерді талдайды.
Сонымен, тиісті әдебиеттерге жасалған талдауларымыз қазіргі экологиялық
тәрбие берудің негізгі міндеттерін былайша тұжырымдауға мүмкіндік береді.
-басты идеяларды, негізгі экологиялық ұғымдарды түсіну арқылы адамның
табиғат заңдылықтарына сәйкес оған ықпал жасауы;
-табиғаттың алуан игіліктерін өндіріс пен мәдениетті дамытудың негізгі
міндет көздерінің бірі деп түсінуі;
-табиғатты ұтымды пайдалануға байланысты қолданбалы білімдерді,
іскерліктерді және дағдыларды меңгеру, қоршаған ортаның жағдайын бағалай
білу қабілетін дамыту, оны жақсартуға байланысты дұрыс ұйғарым қабылдау
және қоғамдық еңбектің теріс әсерлерін түзету;
-табиғатқа зиян келтірмейтін, ластамайтын және табиғи ортаға залал
тигізбейтін нормаларын саналы түрде сақтау;
-адамның табиғатпен қарым-қатынас жасауға деген рухани қажетсінуін
дамыту, оның адамның жан дүниесін байытатындығын сезіну, табиғаттың
заңдылықтарын танып білуге талпынуы;
-табиғи және жасанды ортаны жақсарту қызметін жандандыру, табиғатқа
адамдардың зиян келтіретін әрекеттеріне шыдамау, табиғат қорғау идеяларын
насихаттау.
1.2 Экологиялық тәрбие беруде мақал мәтелдерді қолданудың мүмкіндіктері
Қазіргі таңда экология ғылымы адам өміріндегі ең өзекті мәселелерді
бүкіл адамзат алдына қойып отырған ғылымның бірі. Бұл ғылымның негізгі
зерттеу нысанасы адам – қоғам –табиғат арасындағы табиғи тепе-теңдікті
сақтау болып отыр. Адам өзіне қажетті өмір сүру ортасының қолайлы болуы
үшін табиғатпен қарым-қатынасына, байланысына ғылыми тұрғыдан алдын-ала
сараптама жасауы қажет. Адамның әрбір ісі табиғат заңдылықтарына қайшы
келмеу жағын мұқият ойластырған жөн.
Адам мен табиғат арасындағы өзара тығыз байланыстылықты үйлесімді түрде
жүргізуді жастарға тәрбие беру мәселесінен бастау қажет. Тәрбие мәселесін
отбасынан, балабақшадан, мектептен бастап тыңғылықты түрде үзбей
сабақтастыра отырып, жүргізу жағына басты көңіл бөлінгені абзал.
Әрбір халықтың табиғатқа деген сүйіспеншілігі, мейір шапағаты, аялы
алақаны сол табиғатқа деген қарым-қатынасы арқылы білінеді. Экология
ғылымының зерттейтін басты мәселесінің өзі адам мен табиғат арасындағы
қарым-қатынасқа тікелей байланысты болғандықтан, оны тәрбие жұмыстарымен
тығыз байланыстыра жүргізу ісіне басты назар аударылу қажет.
Экология ғылымына соңғы жылдары ерекше көңіл бөлінуде, оның көптеген
жаңа салалары өмірге де келіп жатыр. Дегенмен де экология ғылымының
тәрбиелік жақтары мен танымдық ұғымдары қазақ халқының қанына да, жанына да
өзі жаратылған күннен бастап-ақ әбден орнықты орын алған. Осындай сан алуан
өнегелі мұралар экологиялық тәрбие беру жұмыстарында іргетастың қызметін
атқара алады деп айтуға әбден болады. Қазақ халқы өзінің жаратылысынан-ақ
эколог болып туған халық. Біздің өмір салтымыз, табиғатқа көзқарасымыз,
айналысқан шаруашылығымыз, бойымыздағы асыл адамгершілік қасиеттеріміздің
бәрі де табиғатқа деген жанашырлық сезімді айқын аңғартады. Тек қана,
табиғат-ана деген сөздің өзінде ғана қаншама ұлылық ұлағат, тағылымы мол
тәрбие, дарынды даналықтың үлгі-өнегесі өмірмен өзектесіп тағдырымен
тамырласып жатқандығын көкірек көзімен де сезінуге болады.
Соңғы жылдары ұлттық негізде білім мен тәрбие беру міндетіне сай
республикамызда жаңа тұжырымдамалар мен бағдамалар қабылданды. Онда ұлттық
әдет-ғұрып, салт-дәстүр, яғни, халықтың рухани игілігін пайдалану басты
назарда болуы көзделіп отыр. Халықтық педагогика жас ұрпақтың қазақтың
рухани, материалдық мәдениетін толық меңгерген, тарихын, әдет-ғұрпы, салт-
сана, дәстүр, тәлім-тәрбие, адамгершілік қасиеттерін бойына сіңіріп, елін,
жерін, ұлтын сүйетін азамат болып өсуін қамтамасыз етуі тиіс.
Халықтық педагогика – тәрбиенің басты және қайнар бұлағы, ол тәрбие
жөніндегі халықтың білімі мен тәжірибесі. Бұл салада қазақ халқының тәлім-
тәрбие мұрасына ерекше мән беріп зерттеген: А.Янушкиевич, В.В.Радлов,
Г.Потанин, В.Затаевич, А.А.Диваев. есімдерін атауға болады. Соңғы жылдары
арнайы халықтық педагогиканы зерттеушілер қатары Г.Н.Волков, Е.Н.Ханбиков,
А.З.Измайлов, С.Сафаров, т.б. толығуда 10.
Қазақстан Республикасы бойынша халықтық педагогиканың жалпы
педагогика, психология, философия ғылымдарындағы алатын орнын, оның тарихи
даму жолын, ғылыми тұрғыдан мәні, мақсатын, мазмұнын ашуда елеулі үлес
қосқан көрнекті ғалымдар: Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Қ.Сейсенбаев, Х.Арғынбаев,
С.Ұзақбаева, А.Мұханбаева, т.б. еңбектерін атап өтуге болады 11. 12.
Халық педагогкасының зерттеу негізіне халық ауыз әдебиетінің
шығармалары, этнографиялық материалдар, халықтық тәрбие дәстүр-лері,
ойындары, отбасы тәрбиесінің тәжірибелері жатады. Бұл анықтамалардан тәрбие
мен оқыту жұмысы халықпен бірге өскен, бірге дамығандығын, сан ғасырлар
бойы халықпен қатар жасап, оның озық үлгілерін келер ұрпаққа мирас етіп
келе жатқанын білеміз. Халық педагогикасының мұрасының бірі – балалар
фольклоры. Балалар фольклоры – бір ұрпақтан екінші ұрпаққа ауысып отыратын
рухани мұра. Өмірінің дамуына сәйкес өзгеріп, кейбіреулері жаңа мазмұн
алып, әрмен қарай дамитын халықтың қоғамдық тарихи өмірінде қалыптасқан
құбылыс. Ол тұтастай алғанда адам өмірінің рухани – адамгершілігінің қуат-
қайнары. Қазақ халқының ғасырлар бойы жинақтаған фольклор мазмұнында
адамгершіліктің жоғары сапалы тәрбиелеуге ықпал жасаған озық өнегелері бар.
Балалар фольклоры қоғамдық сананың барлық фольклорынан орын алады.
Мысалы, саясатта, қоғамдық өмірдегі дәстүрде, халықтар арасындағы
ынтымақтастықта, теңдікте, бостандықта, өзара көмек дәстүрінде, отбасы
дәстүрінде, еңбек дәстүрінде т.б.
Халқымыздың ақылгөй абыз ақсақалы Мұзафар Әлімбай ұлттық экологиялық
ұғымдарынан, орынды түйген қорытынды тұжырымдарынан да анық байқалады.
Өспеген табиғаттың аясында, табиғат сұлулығын аясын ба?!, Табиғатты
жасыңнан қорға, өмірдің бар өзегі сонда, Жер жүзін жер асырайды және
т.б. Осы айтылған әрбір пайымды да парасатты тұжырымдарда қаншама терең
даналық ой жатыр десеңізші! Тіпті әрбір осындай ойларды оқыған адамның
бойында зердесі болса, тұла бойы тітіркеніп, табиғатқа не білмей, не біліп
жасаған қиянатына өмір бойы өкініп өтері де даусыз!
Табиғат-Ана деген бір ауыз сөз тіркесін қосып айтқан халықтың
табиғатқа деген жүрек жылуын, аялы алақанын бірден аңғаруға болады.
[10; 11]
Халқымыздың өз ұрпақтарына қалдырған сан алуан асыл мұраларының ең
қомақтысы да, ең бағалысы да табиғатты аялай білуге арналған толыққанды ой-
пікірлер, ұтымды ұғымдар, даналық тұжырымдар деп мақтаныш сезіммен айта
аламыз.
Халқымыздың ақын-жыраулары Асан қайғы, Қорқыт Ата, Бұқар жырау
Қалқаманұлы және т.б. толғауларында табиғат мәселесі негізгі орын алады.
[10; 12]
Бар өмір тіршілігі табиғатпен етене араласып өтетін, оның аясында өскен
халқымыздың туған жерге қатынасы туралы халықтық педагогикада, ақын-
жырауларымыздың, ағартушыларымыздың даналық сөздеріне қанып өскен
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевтардың еңбектерінде табиғатқа
көзқарастарының ғылыми әрі тәрбиелік мазмұны мол. Ш.Уәлиханов туған
халқының табиғатпен қатынасындағы әдет-ғұрпын, дәстүрін, этикасын зерттей
отырып, қазақтар арасындағы шамандық сенім олардың табиғатты шексіз
қадірлеуінен туған, - деген қорытынды жасап, өз ұрпағының табиғатпен
қатынас жасауда ізгілікке баулитын халық педагогикасының тәрбиелік мәнін
жоғары бағалайды. [2;4]
Баланың ақыл-ойы дамуы мен әлеуметтік даярлығының негізі. Баланы
тәрбиелеу, ең алдымен және негізінен оқыту процесінде жүргізілді. Сабақ –
алуан түрлі қимылдар мен тербеністердің, өзара қатынастардың тәжірибесін
жинақтайтын орын. Сабақта балалар өздігінен жұмыс істеуді үйренеді. Оны
ойдағыдай жүзеге асыру үшін өз күш-жігерін өзгелердің күш-жігерімен
салыстыру, өз жолдастарын таңдап түсінуді, өз білімін басқалардың білімімен
салыстыру , өз пікірін салыстыру, біреуге жәрдемдесу және оның жәрдеміне
сүйену қажеттілігі туады. Сабақта балалар жаңа білім алу процесінің өзімен
бірге қуануы, ал қатерлер мен сәтсіздіктерге бірге күйінуі мүмкін.
Тәрбиелік жағынан алғанда мектепте оқылатын барлық пәндердің маңызы
бірдей. Пәндердің алуан түрлілігі әрбір балаға оқуға өзінің күшті жағынан
көрсете білуге мүмкіндік береді. Біреудің ойы алғыр, екіншісінің қолы
шебер, үшіншісі ұқыпты, епті, төртіншісі әсемдікті сезгіш, бесіншісі
байқағыш болып келеді. Баланың бұл күшті жақтары ең алдымен оқу процесінде
әр баланың белгілі салада, белгілі бір дәрежеде, анағұрлым білгіштігімен,
шеберлігімен көрінеді. Осыдан біздер балалар ұжымының қалыптасуы мен дамуы,
ондағы экологиялық қатынастардың қалыптасуы-мұғалімнің үнемі көңіл бөлуін
талап ететін күрделі және ұзақ процесс екенін байқаймыз. Төмендегі сынып
оқушыларын жан-жақты тәрбиелеуде мұғалімнің жеке басының үлгісі мен
балалармен қарым-қатынасының шешуші маңызы бар. Тіпті, болымсыз нәрсе де,
мәнердің өзінде балалар өз мұғаліміне еліктейді. Егер мұғалім мен
оқушылардың қарым-қатынасына ізгілік, қамқорлық, сезімталдық тән болса,
оқушылардың өзара қарым-қатынастары да сондай болады. Бала бойында
экологиялық қасиеттердің дамуының, оның оқу, жазу, математика
сабақтарындағы табыстарын қадағалағандай мұқият қадағалау қажет.
Сонымен, төменгі класс оқушыларының психологиялық ерекшелігінің бірі
бәрін білуге құмарлығы, ынталығы, нені болсын тез қабылдағыштығы, үнемі
қимыл-әрекетте болуы және үлкеннің қомқорлығын, мейірімділігін,
сүйіспеншілігін, жылы жүзін қажет ететін ерекшелігі халық дәстүрінен
туындаған мақал-мәтелдерде айқын көрініс тапқан.
Қазақ халқы Өнегенің өрісі кең дейді. Сондықтан да ізгіліктің
қолдаушысы неғұрлым көп болуы тиіс. Мақалдың тәрбиелік түйіні рухани
құлшынысқа шақырады. Жан жігерінің жалын атып, жарқырай көрінуін тілейді.
Адам өз ортасына қарап өседі. Ағаштан ағаш рең алады, адам тәлім алады.
Өмірден талайды түйгендердің пікірлері тәрбиенің кез-келген саласымен
сәйкес келіп отырады 23.
Мақал-мәтелдерде ұстаздық етуші үлкендердің қызметіне зор орын
берілген. Жетесізден жетекші шықпасын халық жақсы біледі. Ұстаз өз
шәкіртінен, әлде қайда биік тұруы шарт. Оқудың, білім өсірудің пайдасын
қазақ халқы жете бағалаған. Қазақ халқы Тоқытпасаң оқытпа деп тура
айтқан. Оқытушының ең бірінші қабілеті-ұғындыра білу, терең білім беру дей
келе мектептегі шәкірттерге Оқығаныңды айтпа, тоқығаныңды айт деген.
Қазақ мақал-мәтелдерінің суреттеме құралдары көбінесе ата кәсібіміз
мал шаруашылығы төңірегінен көп алынған. Мың малың болғанша, бір балаң
ғалым болсын дейді.
Адамгершілікке үндеу қазақ мақал-мәтелдерінен айтсақ, халық
педагогикасының кең арналы саласы. Олар адамгершілікке тәрбиелеудің алғашқы
әліппесі, өмір табалдырығын аттаған бастауыш мектеп оқушыларына зор тәлім.
Сондай-ақ, нәрестенің шыр етіп дүниеге келу сәтінен басталып, ақырғы деміне
дейін кезектесіп келе беретін процесс.
Оқудың, білімінің түпкі пайдасын халық бағалаған: Оқу – шала естіні
бүтін, бүтін естіні-данышпан қылады, Ынталыға оқу жолы-әрдайым ашық.
Яғни, халық мақалының мазмұны ақыл-ой тәрбиесін насихаттайды.
Талантты өсіретін-талап, Білім қымбат, білу қиын Білегі бар бірді
жығады, білімі бар мыңды жығады, Білім инемен құдық қазғандай-деп
мұғалімге де, оқушыға да алдын-ала ескертеді. Оқыту мен тәрбие беру халық
мақалында бірлікте қарастырылады. Бұл көріп отырғанымыздай, ғылыми
педагогикадағы бір тұтас педагогикалық процесті танытады. Сан ғасырлардан
қалыптасып келе жатқан мақал-мәтелдер бүгінгі ғылыми педагогикамен, өзектес
сабақтас. Мәселен, оның мазмұнынан дене тәрбиесінен, эстетикалық тәрбие,
экономикалық тәрбие, экологиялық тәрбиеге қатысты ғибрат табамыз: Жығуға
дәмесі жоқ күреске түспейді, Көз жұмбай дария кешпек жоқ, Тасылмайтын
жүйрік, шошынбайтын жүрек болмайды, Көрмеген жерінің ой-шұқыры көп, т.б.
Мақал-мәтелдердің экологиялық қасиеттерге үйрететін тұтастары халықтың
психологиясына, тәрбиесіне етене жақын. Мысалы: үлкендерді сыйлау, Бір тал
кессең, он тал ек Көкті баспа Көкті жұлма Жаңбыр жауса жер ырысы,
батыр туса ел ырысы Өзіңе дейінгіні сыйламасаң, өзіңнен кейінгі сені
сыйламайды, Кәріге-құрмет, балаға-міндет, Асырайтын жас болса, өлетін
кәрі жоқ, Егде-ізет, жасқа-жол; адамдармен жайлы қарым-қатынаста болу
туралы Жақсыға жақсы әуес, Адам жайын ауылдасы білмейді, істесі
біледі, Ақ көңіл адамға біреудің сырқауы батады, Қонақтың алтынын
алма, алғысын ал, Жақсыдан шарапат, жаманнан кесапат, Тоқ адамнан
сырқат көп қалады, Ықылас пен ынтымақ, бітер іске болсын тап,
Шешеннің тілі шебердің ортақ қолы, Аңдамай сөйлеген ауырмай өледі,
Тәрбие басы тәртіп, береке басы бірлік, Аласа тау басында да аласа,
алпамса апан да алпамса, Би екеу болса, дау төртеу, Саусақ бірікпей ине
де ілінбейді т.б 24.
Көшпелі тұрмыс салтында мақал-мәтелдер мектеп пен мұғалімнің, кітап
пен баспасөздің қызметін алмастырды. Ол айналадағы сиқыры мол дүние туралы
білімінің сұрапталған жиынтығы, халықтың өзінше шағын ауызша энциклопедиясы
ғана емес, ұстаздық, тәлімгерлік ролді де атқарады, адам бойындағы барлық
жақсылықты асқақтатып, жамандықты жерлеп, күлге айналдырады. Мұндағы ақыл-
кеңестер қысқа да нұсқа, әрі тұжырымды болады. Бұлардың бала тәрбиесіндегі
орны да айрықша. Халық даналығы ата-анаға ұрпақ тәрбиесі жөнінде өзінен
бұрынғылардың моральдық-психологиялық, медициналық-гигиеналық, өнер-
сайыскерлік ой-пікірлерін де шоғырландырып, осы мақал-мәтелдерге бүкіл
халықтың әлемдік тәжірибесін мирасқа қалдырып отырды.
Сонымен, ғылыми зерттеу еңбектеріне, ұлттық рухани мұраға жүргізілген
жан-жақты талдау нәтижесі жас ұрпаққа адамгершілік тәрбие берудің
педагогика тарихында түрлі кезеңдерде зерттеу нысанасы болып, әр қырынан
негізделген күрделі тәрбие мазмұнын құрайтын проблема екендігін көрсетеді.
Ертедегі ақында айтысында әрбір ақын өзінің серіктес жұбының
дүниетанымын байқау үшін табиғаттың құпия сырларын жұмбақтап айтып, қарсы
ақынның ой-өрісін сынаған. Мысалы, ертеректе Аягөз өңірінде өмір сүрген
ақын Сабырбай мен Байбаланың айтысында, Сабырбай ақын судың тіршілік үшін
маңызды екенін бір ауыз шумақ арқылы аса білгірлікпен жеткізген.
Адамның денедегі қаны да - су,
Қан су болса, болғаны жаны да – су.
Сусыз дүние көгеріп-көркеймейді,
Не заттың керек алар нәрі де - су.
Ғалымдардың пікірлері бойынша да жер бетіндегі ең алғашқы тіршілік сулы
ортада пайда болған. Таза су ең алдымен адам денсаулығының басты кепілі,
Лас суда ылаң көп деген халықтың ұғымы көп нәрсені ұқтырып тұр. Су
бүлінсе сүлдең қалар, ауру асқынса мүрдең қалар, Су өткен жерге өсімдік
шығады, суайт өткен жерге өтірік шығады, Сулы жер – нулы жер, Су
табиғаттың ажары, Су біткен жерде өмір де бітеді, Судың да сұрауы бар,
Бұлақ көзін аша жүр және т.б. нақыл сөздердің әрқайсысында да терең
тұжырым, кең ұғым бар. Судың тазалығын сақтауға арналған тыйым сөздердің де
тәрбиелік мәні зор. Мысалы, Суға түкірме, Суды сабалама, Су ішкен
құдығыңа түкірме, Бұлақты былғама, Өзің ішетін суға ит тастама т.б.
Табиғат байлықтарының бір тобы жасыл желекті орман-тоғайлы алқап. Орман-
тоғайдың жайылымға қажетті өсімдіктердің де жеке түрлерінің қадір-қасиетін
халқымыз жақсы білген. Тіпті, жаһан түзде өсіп тұрған жалғыз ағаштың өзін
Әулие ағаш деп дәріптеп, оны кесуге мүлде рұқсат етілмеген, бұл
бабалардың жазылмаған заңы болған. Әсіресе, мал шаруашылығына қажетті
жайылымдарды дұрыс пайдалануға ерекше көңіл бөлінген. Жусансыз жерді от
деме, көжесіз елді тоқ деме деген нақылдағы от сөзі шөбі шүйгін,
өсімдік, мал өскен жер деген ұғымды білдіреді. Мысалы, бетеге, қаудан,
қияқ, бидайық мал өскен алқапты – боз от деп атаған. Мұндай жер жылқы
малы үшін өте қолайлы жер. Ал, қара отты жер түйе мен қой түлігіне
ыңғайлы жер деп есептелінген. Өлеңді жерде өгіз семіреді деген нақыл
өзен, көл жағалауында батпақты жерге шығатын шалған жайылымды өлеңді жер
деп атаған. Мұндай өңір қара мал үшін өте қолайлы деп есептелінген. [11;
12]
Орман-тоғайды отамау жағына халқымыз ерекше мән берген. Көкті жұлма,
Көкті таптама, Құраққа орақ салма, Орманды өртеме, Орманды отама,
Жалғыз ағашты кеспе, Бәйтерекке балта шаппа және т.б. ұғымдардың
әрқайсысында терең тәрбиелік мәні бар. Тоғай жолбарысты қорғайды, жолбарыс
тоғайды қорғайды деген даналық тұжырым, біріншіден жолбарыстың қалың
тоғайлы жерді мекен ететінін, екіншіден ондай жерге адамның аяқ басуының
қауіпті екендігін аңғартып отыр. Ерте Қазақстанның ірі өзендері
Сырдарияның, Шудың, Іленің және Балқаш көлінің маңындағы қалың қамысты
тоғайларда жолбарыс көптеп таралғандығы тарихтан белгілі. Ал, қазіргі кезде
жолбарыс Қазақстанда кездеспейді.
Табиғатты аялау, оған қамқорлық жасау қажеттігі жөнінде ұлттық даналық
ұғымдардың тек тәрбиелік мәні ғана емес, сонымен бірге танымдық жақтары да
мол. Мысалы, Жеті жасар бала асырамайды, жеті жылдық ағаш асырайды(Майқы
баба), Бабалары еккен шынарды балалары саялайды, Атаңнан мал қалғанша
тал қалсын, Орман көп болса, олжаң көп, Бағбан болсаң, бақ өсір, балама
деп тағы өсір, Ерменді жерде ер өлмейді, Жалбызды жерде жан қалады,
Андыз жеген ат өлмес, Дана көптен шығады, дәрі шөптен шығады және т.б.
Мұндай ұғымдардың әрқайсысы жеке-жеке талдауды қажет етеді. [11; 13]
Мынау жарық дүниедегі әсерлі әсемдіктер мен қыруар қызықтар, рухани
рахаттар, таңғажайып тамашалар жер-ананың жүзінде өтіп жатады. Қасиетті жер-
ана – алып күнді айналып жүретін жеті ғаламшардың ең құдіреттісі. Өйткені,
өрнекті жер жүзінде тыныстайтын ауа, сусындайтын су, сәулеттендіретін
сәуле, қайнаған өмір бар. Жер-Ана – бүкіл адамзатқа ортақ мерекелі мекен.
Қазақта Ер туған жерінде, ит тойған жерінде деген мақал бар. Әрбір
адамның туған жері – бәрінен де қымбатты. Өйткені, ол сол жердің
топырағында өсіп, суын ішіп, ауасымен тыныстады, табиғатымен біте қайнасып,
адам болып қалыптасты, сондықтан да әрбір адам туған жерін қорғайды,
аялайды, күтеді, қастерлейді. [12; 104]
Аялы туған жеріміздегі жайнаған гүлдер, жайқалған шалғындар, теңіздей
телегей ормандар, сылдыраған бұлақтар, керіліп жатқан кең дала, аспанмен
тірескен ақбасты таулар, жарық ай, жарқыраған жұлдыздар, көк мөлдір аспан,
күлімдеген Күн-Ана - өміріміздің тірегі, қызығы, рахаты. Туған жердің
әрбір тасына дейін қасиетті, киелі әулие. Сондықтан да сол құдыіретті
мекенімізді сүйе білмесек, адамдығымызға сын.
Әрбір адам табиғатқа жасаған айуандық іс-әрекетінің ерте ме, кеш пе
әйтеуір бір азабын тартатынын да халқымыз ұлттық ұғымдары арқылы ұғындыруды
да ұмытпаған. Мысалы, жерінен ауғанға жеті жыл қоныс жоқ, ну орманды
отаған, қарғыс естір атадан(Мұзафар Әлімбай), жас шыбықты сындырған сәби
сүймес, жасыл орманды қиратқан ұзақ өмір сүрмес, ағайын арасына шоқ
тастаған ағасыз қалар, орман ішіне шоқ тастаған панасыз
қалар(Н.Мәдекейұлы) және т.б. Мұндай экологиялық ескертулер ақындардың жыр
шумақтарында да айбынмен айтылғандығы байқалады. Мысалы, халқымыздың
көрнекті ақиық ақыны Қалижан Бекқожин өте айшықты өрнекпен жеткізе білген:
Тоқта, кәззап, шаппа жасыл аршаны,
Жас ұрпақтың жан саясы, аңсары.
Балталауға қайтіп оны қиясың,
Бұл ару ғой – көздің көркі, тау сәні.
Өз ойын төрт тағанды жыр жолдарымен өрнектеп келе жатқан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты
Педагогика, психология және кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Мақал-мәтелдер арқылы экологиялық тәрбие беру жолдары
(4 сыныптағы әдебиеттік оқу негізінде)
Орындаған: Педагогика және психология
мамандығының сырттай оқу бөлімінің 3-курс
студенті
Тойбазарова
Ғылыми жетекші
аға оқытушы Бижанова Ғ.Қ.
Арқалық
2007
Мазмұны
Кіріспе 3
1. Мақал мәтелдер арқылы экологиялық тәрбие берудің теориялық
негізі 8
1.1 Экологиялық тәрбие және оның көкейкесті мәселелері 8
1.2 Экологиялық тәрбие беруде мақал мәтелдерді қолданудың 19
мүмкіндіктері
Тұжырым 39
2 4-сынып оқушыларына мақал мәтелдер арқылы экологиялық 41
тәрбие беруге бағытталған тәжірибелік – эксперимент
жұмыстары
2.1 Анықтаушы эксперимент материалдарын жүргізу, өңдеу. 41
2.2 Қалыптастырушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу.49
Тұжырым 59
Жалпы қорытынды 61
Пайдаланылған әдебиеттер 64
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда адамзаттың тарихи дамуы мен ғылыми-
техникалық процестің жеделдеуіне сәйкес жеке адамның шығармашылық, рухани,
адамгершілік және салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру
негізгі көкейтесті проблеманың бірі болып отыр. Осыған байланысты
оқушыларға экологиялық тәрбие беру мемлекеттік, әлеуметтік маңызға ие
педагогикалық тұрғыдан зерттеуді қажет ететін мәселе. Ұлттық рухани мұра
арқылы оқушының рухани деңгейін арттырып, адамгершілікке тәрбиелеуге
алғашқы қадамдар жасала бастады. Республика тарихында тұңғыш рет
Қазақстан Республикасының этникалық мәдени білім тұжырымдамасы (1996
жыл), Тәлім-тәрбие тұжырымдамасы (1994 жыл), Қазақстан Республикасында
гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы (1994 жыл) қабылданып, онда ана тілі
арқылы имандылық, адамгершілік тәрбие беру міндетіне ерекше мән берілген.
1, 2, 3.
Қазіргі кезде айналадағы ортаны қорғау мен табиғат байлықтарын тиімді
пайдалану мәселесіне ерекше назар аударылып отыр.
Табиғат байлықтарын қорғау және оны тиімді пайдалану жөніндегі алға
қойылған маңызды міндеттердің бірі ғылыми тұрғыда негізделген ұсыныстарды
жасау үшін табиғи экологиялық жүйені қосымша түрде терең оқып, білу болып
табылады.
Өндірістің өсуіне қарай табиғаттан алынатын шикізат пен өндіріс
қалдықтарының көлемі айтарлықтай артады. Бұған қарап табиғатты қорғау үшін
өндірістің көлемі мен қарқынын тежеу керек деген қорытынды шықпаса керек.
Бұл жерде әңгіме адамның табиғатпен ара қатынасын дұрыс жолға қою туралы
болмақ.
Ал табиғатпен қарым-қатынасты дұрыс жолға қою дегеніміз - бұл
табиғаттың байлықтарын көздің қарашығындай сақтап, оны үнемі пайдалану,
сондай-ақ шаруашылықтағы ғылыми тұрғыдан жүргізіп, табиғаттан қанша қажет
болса, тек сонша ғана ала білу жөнінде біртұтас кешенді шаралар жасау деген
сөз. Адам табиғат байлығын шектен тыс рәсуа етсе, онда ол табиғаттың өзін-
өзі қалпына келтіру қабілетін жояды.Адам мен табиғаттың соншалық нәзік
байланысына иненің жасуындай болса да зақым түссе, бұл адамзаттың жер
бетінде биологиялық түр ретінде өмір сүруіне қауіпті зардаптар туғызады.
Адамның табиғатқа бағытталған өзімшіл шабуылынан туындайтын кесапат
зардаптарды болдырмау үшін ғылыми-техникалық, саяси-әлеуметтік, экологиялық
және басқа бірқатар проблемаларды шешу керек. Бұлардың арасында
педагогикалық, тәрбиелік мәселелер алғы шептен орын алады. Неге десеңіз,
өсіп келе жатқан ұрпақ мектеп қабырғасында жүріп айналадағы табиғи ортаны
көздің қарашығындай сақтауға, онымен ғылыми тұрғыда қарым-қатынас жасауға
дайындалуы тиіс. Міне, сондықтан да оқу құралдарын экологияландыру идеясы
(былайша айтқанда, оның мазмұны мен сабақ жүргізу әдістемесінде мектеп
оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру міндеттері көрініс табуы)
бүгінгі таңда соншалық маңыз алып отыр.
Қазіргі заманғы ғылымда экология деген сөздің түсінігі тек
биологиялық мағынамен шектелмейді. Қазір экология табиғаттағы адамның мінез-
құлқының жалпы стратегиялық бағытын айқындауға жұмылдырып отыр.
Сондықтан да жастарды айналадағы ортамен тиімді байланыс жасауға
үйрету, оларда экологиялық саналы тәртіп қалыптастыру жалпы білім беретін
мектептердің аса маңызды міндеттерінің бірі болып саналады.
Жас ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесі қазір дүние жүзі
халықтарының, ғалымдардың, педагогтардың, саясат қайраткерлерінің назарын
ерекше аударып, БҰҰ-ның талдап-талқылайтын ең маңызды мәселелерінің біріне
айналып отыр.
Экологиялық тәрбие беру мәселесін шешуде прогресшіл педагогтарымыздың
орны ерекше. Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, Г.Песталоций, Ф.Дистирвег,
А.Гумбольд классикалық педагогикада баланың табиғатпен қатынасы арқылы
білім беру, тәрбиелеу, дүниетанымын қалыптастыру заңдылықтарын негіздеді.
Кезінде, ХІХ ғасырдағы орыс ағартушылары В.Г.Белинский, А.Н.Герцен,
Н.А.Добролюбов, Д.И.Писарев мектепте табиғатты немқұрайлы оқытуға және оған
мейірімсіздік қатынасқа қарсы шыққан.
Бастауыш сынып оқушыларының қоғамдық пайдалы іс-әрекетке қатысуын
жеткілікті қарастырмаудан, тәрбиенің экологиялық бағытын дамытуды
қиындатты. Бұл қазіргі уақытта көптеген мәселені қайта қарауды және
балаларды қоршаған ортаны, табиғатты және оның байлықтарын қорғауға
тәрбиелейтін тәрбиенің ерекше тиімді формалары мен әдістерін зерттеуді
талап етеді. Осы салада зерттеу жұмысының қажеттілігі, әсіресе бүгінгі күні
экологиялық мәселелердің туындап отырған кезеңде ерекше көкейтестілігімен
сипатталады.
Зерттеу объектісі: оқыту процесіндегі экологиялық тәрбие
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларына мақал – мәтелдер арқылы
экологиялық тәрбие беру жолдары.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие беруде
мақал – мәтелдерді қолданудың жолдарын теориялық жағынан негіздеп, мазмұны
мен шарттарын анықтап, әдістемесімен қамтамасыз ету.
Зерттеудің ғылыми болжамы: бастауыш сынып оқушыларына экологиялық
тәрбие беру тиімді және нәтижелі болуы мүмкін, егерде:
-бастауыш мектепте оқушылардың табиғатты қорғауға байланысты гумандық
қасиеттерін қалыптастырудың теориялық негізі дәлелденсе
-сабақ және сабақтан тыс жұмыстардың бірлігі мазмұндық ұйымдастыру және
әдістемелік жағынан қамтамасыз етілсе.
-экологиялық тәрбие мазмұны мақал-мәтелдермен толықтырылса, соғұрлым
бастауыш сынып оқушыларының экологиялық білімі мен адамгершілік
қасиетттерін табиғатқа аялы көзқарастарын, қарым-қатынастарын
қалыптастыруға болады.
Зерттеу міндеттері:
-бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудің теориялық
негізін айқындау;
-экологиялық тәрбие берудің өлшемдерін, көрсеткіштері мен деңгейлерін
анықтау (және моделін құру);
-экологиялық тәрбие берудің педагогикалық шарттарын анықтап,
мазмұндарын мақал-мәтелмен толықтыру;
-сабақта және сабақтан тыс жұмыстарда экологиялық тәрбие беруді
жетілдіруді тәжірибелік-эксперимент түрінде тексеріп, дәлелдеу.
Жетекші идея: Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие процесінде экологиялық
тәрбие беруді әдебиеттік оқу, сабақтан тыс жұмыстарды бірлікте жүргізу
арқылы оқушылардың табиғатты қорғауға, аялауға деген жауапкершіліктерін
қалыптастыруға болады.
Зерттеу көздері: Зерттеу проблемасына байланысты философиялық,
педагогикалық, психологиялық ой-пікірлер, Қазақстан Конституциясы, заңдары
мен Білім және ғылым министрлігінің тұжырымдамалары, қаулы-қарарлары, оқу
бағдарламалары, оқулықтар мен қосымша оқу құралдары, оқу-әдістемелік іс-
тәжірибелер.
Зерттеудің әдістері: зерттеу проблемасы бойынша ғылыми-әдістемелік,
философиялық, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге теориялық талдау
жасау; бастауыш сынып мұғалімдерінің экологиялық тәрбие берудегі іс-
тәжірибесі, мектеп құжаттары мен (ресми материалдар, жоспарлар, бағдарлама
т.б.) танысу, мектеп жұмыс нәтижесін салыстыру, сауалнама және әңгімелесу,
педагогикалық бақылау, бастауыш сыныптарда жүргізілген іс-тәжірибелерді
сараптау, эксперимент нәтижесіне баға беру.
Зерттеу кезеңдері: Зерттеу негізінен 3 кезеңде бірізділікпен
жүргізілді.
1-кезеңде: 2006 жылдың қараша- желтоқсан айы аралығында зерттеу
тақырыбы алынып, осы тақырып бойынша философиялық, психологиялық,
педагогикалық оқу-әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалынып, теориялық
негіздері анықталды.
2-кезеңде: Қаңтар айында бастауыш сынып оқушыларының бойында
экологиялық тәрбие деңгейін анықтауға әдістеме дайындап, жүргізу, нәтижесін
өңдеу.
3-кезеңде: ақпан, наурыз, сәуір, мамыр айларында экологиялық тәрбие
қалыптастыруға жұмыстар жүргізу, алдын-ала қорғауға дайындалып, қорғауға
шығу.
Практикалық мәнділігі:
Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие беруде мақал – мәтелдерді
қолдануға байланысты ұсыныстар дайындау.
Дипломдық жұмыс көлемі: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің өзектілігі, объектісі, пәні, мақсаты,
міндеттері, ғылыми болжамы, әдістері, зерттеу көздері, практикалық
мәнділігі баяндалады.
Бастауыш класс оқушыларына мақал-мәтелдер арқылы экологиялық тәрбие
берудің теориялық негіздері атты бірінші тарауда проблеманың философия,
психология, педагогика, экология саласында зерттелу деңгейі қарастырылып,
бастауыш сыныптарда экологиялық тәрбие берудің педагогикалық шарттары,
мазмұны әдебиеттік оқу пәні мазмұнына енген экологиялық материалдар
жинақталған, сонымен қатар, оқушыларға экологиялық тәрбие беру бағытында
проблеманың бүгінгі таңдағы жағдайы сипатталады.
4-сынып оқушыларына мақал мәтелдер арқылы экологиялық тәрбие беруге
бағытталған тәжірибелік – эксперимент жұмыстары атты екінші тарауда
оқушыларға әдебиеттік оқу пәнінде мақал –мәтелдерді тиімді пайдалану арқылы
экологиялық тәрбие берудің формалары мен әдіс-тәсілдері айқындалып,
оларды іске асыруда тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың нәтижелері
шығарылады.
1 Бастауыш сынып оқушыларына мақал мәтелдер арқылы экологиялық тәрбие
берудің теориялық негізі
1.1 Экологиялық тәрбие және оның көкейкесті мәселелері
Экология деген сөз тіршілік ету мекені, өмір сүрген орта туралы
ғылым дегенді білдіреді. Оны немістің атақты табиғат зерттеушісі Эрнест
Геккель тұңғыш рет 1869 жылы ғылыми сөздік қорға қосты. Ол экологияның
зерттейтін заты тіршіліктің айналадағы ортамен байланысы болуға тиіс деп
есептеді.
Қазіргі заманғы ғылымда экология деген сөздің түсінігі тек
биологиялық мағынамен шектелмейді. Қазір экология табиғаттағы адамның мінез-
құлқының жалпы стратегиялық бағытын айқындауға жұмылдырылып отыр. [3; 152]
Қазіргі әлем табиғатының ғылыми түсінігі экологиялық проблемаларды
көрсетпейінше, бұлдыр болып көрінер еді. Бүгінгі таңдағы ғылым мен
техниканың, өндірістің жаңа салалары пайда болып, адам еңбегінің айналадағы
ортаға ықпал күшінің орасан артуы нәтижесінде қоғам мен табиғаттың өзара
байланысы ең күрделі проблемаға айнала бастағаны соншалық, адамның
табиғатпен араласуы бұдан былай қомағайлық пен рәсуалықты көтермейді. [3;
153]
Осы заманға ғылым мен техника адамның қолына ғаламат қуатты қару-құрал
беріп отыр. Ал мұның өзі қоғамның өндірістік қызметінің табиғаттың тепе-
теңдігін бұзуға әсерін керемет күшейтіп жіберді.
Осы өндіргіш күштердің жер бейнесін Тіпті өзгертіп жіберуге де құдіреті
жетеді. Жер байлығын ысырапсыз пайдалануға ұзақ жылдар бойы үйреніп қалған
адамзат табиғат заңдарымен санаспайды. Оның ашкөздігі, табиғат байлығын
тиімді пайдалана білмейтіндігі, өз әрекетінің айналадаға қоршаған ортаға
қандай зардап тигізетінімен санаспайтындығы дүниежүзінде қайталанбас
экологиялық құбылыс туғызады. [3; 154]
ХХ ғасырдың соңғы он жылдықтары дүние жүзі халықтарының алдына қиын да
күрделі проблемаларды көлденең тартты. Оларды ғаламдық проблема дейді,
өйткені ол тек жекелеген елдердің ғана емес, күллі адамзаттың мүддесіне
тікелей қатысты. Сондықтан да қазір дүние жүзі халқының, ғалымдардың,
саясат қайраткерлерінің назарын ерекше аударып,БҰҰ-ның талдап-талқылайтын
ең маңызды мәселелерінің біріне айналды. [4; 13]
Ғаламдық масштабты қамтитын түрлі экологиялық проблемаларға назар
аударайық. Мысалы, 1970 жылдың өзінде ғана адамдар пайдаланған қалдықтар
мен өндіріс қалдықтары 40 миллиард тонна көлемінде табиғат қойнауына
төгілген. ХХ ғасырдың аяғына дейін бұл 100 млрд. тоннаға дейін өсті. Соңғы
30 жыл ішінде түрлі қажеттіліктер үшін жағылған отын түрлерінің
ғаламшардағы атмосфера құрамындағы көмірқышқыл газының мөлшері 25%-ға
артқан. Жер шарындағы осындай отындарды жаққан кезде атмосфераға 20 млрд
тонна көміртегі (ІV) оксиді бөлінеді. [3; 17]
Дүние жүзіндегі мұхиттарға жыл сайын 10 млн. тоннадай мұнай мен мұнай
қалдықтары төгіліп, ластайды екен. Адамның іс-әрекетінен, су айдындарды
бейберекет пайдаланудан және түрлі зиянды жәндіктерге қарсы пайдаланылған
песицидтер мен гербицидтерді қолданудан су қорлары ластанып тартылуда. Оның
бір мысалы – Арал теңізі. Соңғы жылдары Арал теңізінің өзінде дүние жүзінде
сирек кездесетін 34 түрлі балық болған, қазір олардың бәрі жойылып бітті.
Дүниежүзін алаңдатып отырған экологиялық апатты аймақтардың бірі - Семей
полигоны. 1949 жылдан 1989 жыл аралығында бұл жерде 467 рет ядролық жарылыс
болып, сынақтар өткізілген. Мұндай сынақ аймақтары Қазақстанның 34
нүктесінде болғандығы да белгілі болып отыр.
Мұндай қатерлі көріністердің салдарынан ХХ ғасырдың 2-жартысында
айналадағы ортаның жай-күйі тіпті нашарлап кетті. Осының негізінде,
айналадағы ортаны қорғау жөніндегі шараларға көптеп көңіл бөлінуде. Ал осы
орайда мұғалімдердің міндеті - жастар бойында қоршаған ортаны қорғау,
табиғат ресурстарын тиімді пайдалану және қалпына келтіру бағытындағы
сенімді біржолата орнықтыру болып отыр. Бұдан экологиялық тазалықты қолға
алу мәселесі туындайды. Экологиялық тазалық, ең алдымен , ой тазалығы, бой
тазалығынан басталады. Ал, мұның өзі белгілі бір жүйелі білім мен тәрбие
негізінде жүзеге асады. Сондықтанда мұны біртұтас процесс деп қарастырамыз.
[4; 28]
Біз табиғатқа қарым-қатынас ұғымының маңызын нақты сипаттау
мақсатында экологиялық білім мен тәрбие беру проблемасын зерттеген
философтар, социолог, психолог, педагогтар еңбектерін қарастырдық.
Психолог-педагогтар А.Н.Леонтьев, И.Ф.Харламов қарым-қатынас ұғымына
мотив ұғымының мазмұнын; В.Н.Мясищев оны қажеттілік ұғымының мазмұнымен
теңестіреді. Кейбіреулері қарым-қатынастың бағыттылықпен (Н.Д.Левитов),
позициямен (Б.Т.Ананьев, А.К.Маркова), сезіммен (С.Л.Рубинштейн), мінез-
құлықпен (Б.Н.Теплов), қызығушылықпен (П.И.Иванов, А.П.Архипов), әлеуметтік
белсенділікпен байланыстылығы (Б.Ы.Мұқанова) туралы пікірлерін айтады.
Адам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасының адамгершілік аспектісін
ашуда, ақыл-ой мен сезімін тәрбиелеуде, сананы қалыптастыруда адамның
экологиялық мәдениеті жетекші орын алады.
Мәдениет экологиясы терминін ең алғаш рет академик Д.С.Лихачев 1980
жылы ұсынды. Оның пікірінше, адамгершілік факторынан құрылған адам
тіршілігінің объективті негізі – мұраларды сақтау, сондықтан мәдениет
экологиясын адамгершілік экологиясы ретінде қарастырады. Мәдениет
экологиясының заңдарын сақтамаған жағдайда ол қоғамның адамгершілік,
рухани, жағынан құлдырауына әкеліп соқтыратынын ескертті.
Сонымен, экологиялық мәдениет салыстырмалы ұғым, ол дүниежүзілік
мәдениеттің құрамды бөлігі. Экологиялық мәдениет ұғымының пайда болуы
экологиялық қауіпсіздікті болжау, қоршаған табиғи ортаны қорғау мен
жақсартуды қамтамасыз ету қажеттілігін түсінумен тығыз байланысты екендігін
көрсетеді.
Қорыта келгенде, экологиялық мәдениет - әлеуметтік табиғи түзілім, оның
құрылымы өзара тығыз байланысты бөліктерден тұрады:
-экологиялық білім;
-экологиялық сана;
-экологиялық сенім;
-экологиялық қарым-қатынас;
-экологиялық тәрбие.
Енді осы құрамды бөліктерге жеке-жеке тоқталайық.
Экологиялық сана – адамның табиғатқа және адамдар арасындағы өзара
қарым-қатынасын көрсететін экологиялық мәдениеттің рухани формасы.
Экологиялық сана – нақты әлеуметтік және табиғи мүмкіндіктерге сәйкес қоғам
мен табиғаттың арақатынасының проблемаларын тиімді шешудегі көзқарастардың,
теориялар мен сезімдердің жиынтығы және экологиялық мәдениеттің қоғамдық
жады қызметін атқаратын бір бөлігі деп тұжырымдалады.
Экологиялық сана экологиялық сенімді туғызады. Экологиялық сенім
болашақтағы қарым-қатынастың іргетасын құрап, баланың іс-әрекетінен, мінез-
құлқы мен әдет-дағдысынан көрініс табады.
Экологиялық сенімді қалыптастыру үшін теорияның нәтижесін практикалық
іс-әрекетке қолданудың маңызы зор. Оқушы табиғи ортаны қорғаудың нақты
жұмысына қатыса отырып, бұл іс-әрекеттің ерекшелігімен танысып қана
қоймайды,сонымен қатар, нақты мысалдарда экологиялық заң мен ережелерді
сақтау қажеттігін түсініп, сезінеді, түрлі сипаттағы экологиялық маңызды
жағдайлардың нәтижесін ойлайды. Ол тұлғаның эмоционалдық сферасын қозғап,
санасында терең із қалдырады. Нәтижесінде оқушыда табиғатты пайдалану
практикасымен байланысты фактілер мен құбылыстарға тұрақты тұлғалық қарым-
қатынасқа дағдыланады, экологиялық принциптер мен ережелерді сақтау,
қоршаған ортаны қорғау қажеттілігіне сенім қалыптасады. Қорыта келгенде,
экологиялық сенім теория мен практиканың, білім мен мақсатты бағытталған іс-
әрекеттің арасындағы байланыстырушы буынның қызметін атқарады.
Қазіргі заманда экологиялық жағдайдың шиеленісуі тәрбие ұғымының
кеңейе түсуіне әкеліп соқты. Оның негізгі құрамдас бөлігі – табиғатқа деген
қарым-қатынасты қалыптастыру болып табылады. ХХ ғасырдың
ІІ жартысында адам баласының алдынан шыққан табиғат қорғау проблемасы
жастарға экологиялық білім және тәрбие берудің қажеттігін алға тартты.
Тәрбиенің жаңа бағыты – экологиялық тәрбие дүниеге келіп, ол жан-жақты
дамыған жеке адамды қалыптастыруда жаңа элементтермен толығуда.[5;17]
Табиғат қорғау әлеуметтік, экономикалық, жаратылыстану және саяси
проблемаға айналды.
Табиғат қорғау мәселесінің аумағымен проблемасы кең. Табиғат қорғау
өзара тығыз байланысты және бірін-бірі толықтырып тұратын бірнеше
проблемалардан құралады.Соның ішінде, оқушыларды табиғат қорғауға тәрбиелеу
– ең маңызды, әрі кезек күттірмейтін проблема..[4;12]
Бұл проблеманы шешуде оқушыларға экологиялық білім және тәрбие беру,
олардың бойында экологиялық мәдениетті қалыптастыру маңызды орынға ие. Бұл
мәселелер жөнінде сөз етпес бұрын, ең алдымен қоршаған орта, экология
ұғымдарына тоқталайық.
Сонымен, қоршаған ортаны қорғау дегеніміз - адам денсаулығын сақтауға,
сондақ-ақ әлеуметтік-экономикалық, мәдени-тарихи, физикалық, химиялық және
биологиялық комфортты (рахат жағдай) қамтамасыз етуге бағытталған
халықаралық, мемлекеттік, өңірлік және жергілікті әкімшілік шаруашылық
технологиялық, саяси және қоғамдық шаралар. Бұл шаралар - өмір мақсаты
емес, тек адам денсаулығы, қазіргі және келешек ұрпақтың жақсы болмысы үшін
жасалды. Қоршаған ортаны қорғау проблемасының тәрбиелік те сипаты зор.
Табиғат қорғау проблемасын іс жүзінде шешудің негізгі бір мақсаты –
жастарды туған жерге, табиғатқа деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу. Бұл
проблеманы шешуде мектептің ролі күшті. [6;43]
Табиғатты сүюге тәрбиелеу жұмысы бала екі аяғынан қаз тұрып жүрген
кезінен басталып, өмір бойы балалар бақшасында, мектепте, жоғары оқу
орнында, жұмыс істеуге көшкен кезде жүргізіледі.
Табиғат қорғау дегеніміз – қазіргі адамдар мен келешек ұрпақтар өмірі
жақсы болуы үшін табиғи жүйелер мен жер қорларын сақтауға, тиімді
пайдалануға және молайтуға бағытталған халықаралық, мемлекеттік, өңірлік,
әкімшілік-шаруашылық, технологиялық, саяси және қоғамдық шаралар.
Яғни, қоршаған ортаны табиғатты қорғау белгілі бір практикалық іс-
әрекеттер, шаралар негізінде жүзеге асады. Бұл шараларды сауатты және
саналы түрде орындау - экологиялық білім мен тәрбие беру нәтижесінде мүмкін
болады. Ендеше, экология туралы сөз қозғайық.
Экология ғылымы тірі ағзалардың бір-бірінен өзара қарым-қатынасын және
олардың айналадағы табиғи орта жағдайларымен байланысын зерттейді.
Экологияның зерттеу пәні - тірі ағзалардың мекен ету ортасымен байланысты.
Экология түсінігі адам өмірінің әлеуметтік, экономикалық, техникалық
және гигиеналық факторлармен бірлікге сипатталады. Экология әлеуметтік,
техникалық, медициналық және тағы басқа болып жіктеледі. Ал бұлардың бәрі
табиғи жүйелер экологиямен қосылып, қазіргі комплексті экологияны құрайды.
Экология туралы ғылыми түсінік экологиялық білім беру негізінде жүзеге
асады. Осы білімнің негізінде оқушыларда экологиялық тәрбие қалыптасады.
Педагогиканың тәрбиемен бір деңгейде және тығыз байланыста қарастыратын
негізгі ұғымдарының бірі білім беру.
Білім беру – оқыту мен тәрбие жұмысын бірліктерін және жеке бастың
дамуына ықпал жасайтын процесс. Білім беру кең әлеуметтік мағыналы
тәрбиелеудің құрамды бөлігі.
Экологиялық білім беру дегенміміз – оқушыларға қоғам мен табиғат
қатынасының проблемаларын шешуге, оның ғылыми негіздерін меңгеруге,
табиғатты қорғауға мүмкіндік туғызатын білім, іскерлік, дағдыны игертуге
бағытталған педагогикалық ықпал жасау. Экологиялық білім мазмұнын
анықтайтын басты формалар мыналар:
1.Оқушылардың табиғатқа теріс қарым-қатынасын жою, экологиялық
проблемаларға байланысты қоғам қажеттілігі.
2.Осы қажеттілікті қанағаттандыру мақсатында оқушылардың табиғи ортаға
дұрыс қарым-қатынасын ояту.
Экологиялық білім мазмүнына тірі организмдердің тіршілік ету ортасы,
яғни олардың үйлері - табиғи бірлестіктері туралы білім кіреді. Бастауыш
класс оқушылары адамның денсаулығы қоршаған орта жағдайына тікелей тәуелді
екенін білуі тиіс. Сондай-ақ экологиялық білім мазмұнына судың мәні, суды
қорғау, өсімдіктің мәні, оларды қорғау және т.б. мәселелер кіреді. [7;28]
Экологиялық білім мазмұны ауқымдылығымен және сан түрлілігімен
ерекшеленеді. Ол бір немесе аз ғана санаулы пәндердің көлемінде
қарастырылмайды. Сондықтан да экологиялық білім мазмұнының пәнаралық сипаты
жөнінде көптеп сөз болуда.
Осыған байланысты жалпы методологиялық және теориялық жағдайлар
экологиялық білім берудің мынадай принциптерін бөліп көрсетеді:
1.Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудағы экологиялық білім
берудің пәнаралық сипаты. Әлем практикасы көрсетіп отырғандай экологиялық
білім берудің бұл принципі жалпы оқытудағы мынадай кемшіліктерге берілетін
білімнің бөлшектенуі, жалпылық сипатын болдырмауға себепші болып отыр. Бұл
жерде экологиялық білім мектептегі тәрбие мен оқыту процесінің бірлікте
болуына жағдай жасайтын құрал ретінде орын алады.
Немесе бір торғай балапанын асырау кезінде күніне мың санды насекомды
құртады. Осындай 5 торғай бір күнде қанша зиянды насекомды жейді ? т.б.
Осындай үлгіде есептің мазмұнын түрліше өзгертіп беруге болады.
Бұндай мазмұндағы есептер оқушыларды қызықтырып қана қоймайды, сондай-
ақ табиғатқа деген жауапкершілік сезімін оятады.
2.Экологиялық материалды оқытудың жүйелік үздіксіз принципі. Бұл
принцип қажетті білім элементтерін таңдап алуға, оларды белгілі бір жүйеде
кезектестіріп беруге, ғылым негіздерінің жүйесін үйлесімді байланыстыруға
мүмкіндік береді. Жүйелік принципі экологиялық білімді басқа білім беру
жүйелерімен бірлікте құруды талап етеді. Сондай-ақ бұл процесс үздіксіз
болуы шарт. Бұл білім берудің барлық сатысында – мектепке дейін, мектепте,
мектептен кейінгі кезеңдерде берілуі тиіс.
3.Оқушылардың қоршаған табиғи ортаны тану және жақсартудағы
интеллектуалдық және эмоциональды еріктік қасиеттерінің бірлігі принципі.
Педагогикалық процесс жағдайында жеке тұлғаны қалыптастыру қоршаған
ортаны табиғи және әлеуметтік факторлары туралы ғылыми білім мен оны сезі
арқылы қабылдаудың үйлесімді бірлігі негізінде жүзеге асады. Ал бұл
оқушыларда эстетикалық толғанысты оятады және оны жақсарту жолында
практикалық үлес қосуға талпыныс туғызады.
Бұл принциптің негізгі идеясы – қоршаған ортаны эстетикалық
эмоциональдық және интеллектуалдық тұрғыдан қабылдауға жетелеу.
4Оқу процесінде экологиялық проблемалардың ұлттық, өлке көлеміндегі
жағдайларын ауқымды қоршаған орта проблемаларымен байланыста қарай отырып
экологиялы зардаптардың ешқандай шекараға бағынбайтынын, азғана
территорияны қамтитын экологиялық проблема бүкіл ауқымды проблемаға
айналатынын, өзінің үйінің, ауылының, ауданының экологиялық жағдайын
жақсарту арқылы өте үлкен ауқымдағы экологиялық құрылымға көмек көрсетіп
отырғандығын мұғалім оқушылардың санасына құя білуі қажет. Оқушыларды, жер-
барлық адам мекендейтін космос кораблі тәрізді және онда жақсы өмір сүруге
жағдай туғызу бүкіл адамзат ісі екеніне сендіру керек. [8;11]
Экологиялық тәрбие ұғымына анықтама беріп, мәнін ашуда педагог
ғалымдардың көқарастарында ерекше айырмашылықтар жоқ. Экологиялық тәрбиенің
мәні жайлы айтқанда: оқушылардың табиғатқа жауапкершілікті қарым-
қатынастарын қалыптастыруда оны қорғау, ауылдағы саналы белсенділіктерін
арттыру, соның негізінде адамгершілік қасиеттерін дамытып, қоршаған ортаны
жетілдіруге дайындау.
Белгілі философтар В.Г.Афанасьев, В.А.Журавлев, А.Н.Спиркин,
Г.С.Смирнова, А.Қасабеков, Ж.Алтаев т.б. жасөспірімдерге экологиялық білім
мен тәрбие беруде – қоғам, адам, табиғат арасында дүниетанымдылық сана
формаларын саралау тұрғысынан қарастырады. Себебі, адамның тұрмыс-
тіршілігінің әлеуметтік мәнге ие болуының нәтижесінде санасы дамып,
жетіледі. Сана адамның іс-әрекет, мінез-құлқын реттеп, бағыт-бағдар беріп,
жеке тұлғаның қызметін іске асыруда, оның творчестволық ойлау әрекетінен
көрініс табады. Жеке тұлғаның басқа адамдармен, табиғи ортамен қарым-
қатынаста болып, сана-сезімінің дамуы, өзіне, басқа адамдарға қоршаған
заттың дүниеге көзқарастарының қалыптасуы оны жетілдірудің негізгі факторы
болып саналады. Сонымен, адамның ақыл-ойы мен сана-сезім бірлігін
дәлелдейтін тұжырым, жеке тұлғаны экологиялық проблемаларға жаңаша
көзқараспен қарауға бағыттайды.[2;11]
Психологтар Л.С.Выгодский, С.А.Рубинштейн, И.С.Кон, Е.Н.Кудрявцева,
В.А.Ясвин, В.И.Божович, П.Я.Элконин, А.А.Люблинская, М.Мұқанов, Қ.Жарықбаев
т.б.еңбектерінде оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру жұмыстарында
баланы қоршаған ортамен қарым-қатынастары барысында, оның психологиялық жас
ерекшеліктерін ескергенде ғана нәтижелі болады деген пікірлер айтқан. Ал,
С.А.Рубинштейн әрбір жеке тұлғаның қоршаған ортамен байланысының басты
компоненттерінің бірі қарым-қатынас деп санайды.Ол оқушының табиғатқа
адамгершілік қатынасын қалыптастыру, мінез-құлық нормаларын дамыту екенін
айқын көрсетеді. Оның пайымдауынша басқа адамдармен жарамды қатынасқа ену,
басқа адамдардың адамша тіршілік етуіне жағдай жасай білу, тек толық бағалы
адамның ғана қолынан келуі мүмкін, ал ол дегеніміз дүниеге, өмірге,
табиғатқа шын дос қатынастағы адам болуына негіз болады.
Қазіргі педагогикалық теория экологиялық білім мен тәрбие берудің
ғылыми негізін, мақсаттары мен міндеттерін, принциптерін И.Д.Зверев,
П.В.Иванов, Н.А.Гладков,А.Н.Захлебный, И.Т.Суравегина, А.П.Салеева,
В.В.Иоганзен, т.б. толық ашуға ұмтылып, табиғи ортаға жауапкершілік
қатынасты қалыптастыру және экологиялық тәрбие беруді зерттеген.
Қазақстанның эколог-педагог ғалымдары Ә.С.Бейсенова, М.Н.Сарыбеков,
А.Е.Сотников, Ө.Танабаев, А.Болтаев, У.Д.Жангелдина т.б. жоғары оқу
орындарында және жалпы білім беретін мектептерде әртүрлі пәндер негізінде
экологиялық білім мен тәрбие беру концепциясын, әдістемесін қарастырған
болатын.
Педагогикалық әдебиеттерде экологиялық тәрбие берудің мақсаттары
жөнінде үзілді-кесілді айтылған алшақтық жоқ. Мысалы, ғалым-эколог
И.Д.Зверевтің пікірінше, экологиялық білім мен тәрбие берудің мақсаты мен
мәні – қоршаған ортамен, табиғатпен қарым-қатынастың барлық түрлерінде
оқушылардың жауапкершілікпен қарайтын көзқарасы мен сенімін қалыптастыру.
[8;25]
Ал, А.Н.Захлебный экологиялық білім берудің мақсаты – қоршаған ортаға
құқық нормалары мен моральдық ұстанымдарынан туындайтын жауапкершілік
қатынастың негізінде экологиялық мәдениетін қалыптастыруға болатындығын
айтады. .[9;35]
Ә.А.Тұрдықұлов болса экологиялық білім мен тәрбие беруде оқушыларды
табиғатты пайдаланудың ғылыми негіздері жөнінде сенімін, практикалық
дағдыларын, табиғат ресурстарын қорғау және молайту саласында белсенді
көзқарастар қалыптастыруға қажет білімді қалыптастыратын психологиялық
процестерді талдайды.
Сонымен, тиісті әдебиеттерге жасалған талдауларымыз қазіргі экологиялық
тәрбие берудің негізгі міндеттерін былайша тұжырымдауға мүмкіндік береді.
-басты идеяларды, негізгі экологиялық ұғымдарды түсіну арқылы адамның
табиғат заңдылықтарына сәйкес оған ықпал жасауы;
-табиғаттың алуан игіліктерін өндіріс пен мәдениетті дамытудың негізгі
міндет көздерінің бірі деп түсінуі;
-табиғатты ұтымды пайдалануға байланысты қолданбалы білімдерді,
іскерліктерді және дағдыларды меңгеру, қоршаған ортаның жағдайын бағалай
білу қабілетін дамыту, оны жақсартуға байланысты дұрыс ұйғарым қабылдау
және қоғамдық еңбектің теріс әсерлерін түзету;
-табиғатқа зиян келтірмейтін, ластамайтын және табиғи ортаға залал
тигізбейтін нормаларын саналы түрде сақтау;
-адамның табиғатпен қарым-қатынас жасауға деген рухани қажетсінуін
дамыту, оның адамның жан дүниесін байытатындығын сезіну, табиғаттың
заңдылықтарын танып білуге талпынуы;
-табиғи және жасанды ортаны жақсарту қызметін жандандыру, табиғатқа
адамдардың зиян келтіретін әрекеттеріне шыдамау, табиғат қорғау идеяларын
насихаттау.
1.2 Экологиялық тәрбие беруде мақал мәтелдерді қолданудың мүмкіндіктері
Қазіргі таңда экология ғылымы адам өміріндегі ең өзекті мәселелерді
бүкіл адамзат алдына қойып отырған ғылымның бірі. Бұл ғылымның негізгі
зерттеу нысанасы адам – қоғам –табиғат арасындағы табиғи тепе-теңдікті
сақтау болып отыр. Адам өзіне қажетті өмір сүру ортасының қолайлы болуы
үшін табиғатпен қарым-қатынасына, байланысына ғылыми тұрғыдан алдын-ала
сараптама жасауы қажет. Адамның әрбір ісі табиғат заңдылықтарына қайшы
келмеу жағын мұқият ойластырған жөн.
Адам мен табиғат арасындағы өзара тығыз байланыстылықты үйлесімді түрде
жүргізуді жастарға тәрбие беру мәселесінен бастау қажет. Тәрбие мәселесін
отбасынан, балабақшадан, мектептен бастап тыңғылықты түрде үзбей
сабақтастыра отырып, жүргізу жағына басты көңіл бөлінгені абзал.
Әрбір халықтың табиғатқа деген сүйіспеншілігі, мейір шапағаты, аялы
алақаны сол табиғатқа деген қарым-қатынасы арқылы білінеді. Экология
ғылымының зерттейтін басты мәселесінің өзі адам мен табиғат арасындағы
қарым-қатынасқа тікелей байланысты болғандықтан, оны тәрбие жұмыстарымен
тығыз байланыстыра жүргізу ісіне басты назар аударылу қажет.
Экология ғылымына соңғы жылдары ерекше көңіл бөлінуде, оның көптеген
жаңа салалары өмірге де келіп жатыр. Дегенмен де экология ғылымының
тәрбиелік жақтары мен танымдық ұғымдары қазақ халқының қанына да, жанына да
өзі жаратылған күннен бастап-ақ әбден орнықты орын алған. Осындай сан алуан
өнегелі мұралар экологиялық тәрбие беру жұмыстарында іргетастың қызметін
атқара алады деп айтуға әбден болады. Қазақ халқы өзінің жаратылысынан-ақ
эколог болып туған халық. Біздің өмір салтымыз, табиғатқа көзқарасымыз,
айналысқан шаруашылығымыз, бойымыздағы асыл адамгершілік қасиеттеріміздің
бәрі де табиғатқа деген жанашырлық сезімді айқын аңғартады. Тек қана,
табиғат-ана деген сөздің өзінде ғана қаншама ұлылық ұлағат, тағылымы мол
тәрбие, дарынды даналықтың үлгі-өнегесі өмірмен өзектесіп тағдырымен
тамырласып жатқандығын көкірек көзімен де сезінуге болады.
Соңғы жылдары ұлттық негізде білім мен тәрбие беру міндетіне сай
республикамызда жаңа тұжырымдамалар мен бағдамалар қабылданды. Онда ұлттық
әдет-ғұрып, салт-дәстүр, яғни, халықтың рухани игілігін пайдалану басты
назарда болуы көзделіп отыр. Халықтық педагогика жас ұрпақтың қазақтың
рухани, материалдық мәдениетін толық меңгерген, тарихын, әдет-ғұрпы, салт-
сана, дәстүр, тәлім-тәрбие, адамгершілік қасиеттерін бойына сіңіріп, елін,
жерін, ұлтын сүйетін азамат болып өсуін қамтамасыз етуі тиіс.
Халықтық педагогика – тәрбиенің басты және қайнар бұлағы, ол тәрбие
жөніндегі халықтың білімі мен тәжірибесі. Бұл салада қазақ халқының тәлім-
тәрбие мұрасына ерекше мән беріп зерттеген: А.Янушкиевич, В.В.Радлов,
Г.Потанин, В.Затаевич, А.А.Диваев. есімдерін атауға болады. Соңғы жылдары
арнайы халықтық педагогиканы зерттеушілер қатары Г.Н.Волков, Е.Н.Ханбиков,
А.З.Измайлов, С.Сафаров, т.б. толығуда 10.
Қазақстан Республикасы бойынша халықтық педагогиканың жалпы
педагогика, психология, философия ғылымдарындағы алатын орнын, оның тарихи
даму жолын, ғылыми тұрғыдан мәні, мақсатын, мазмұнын ашуда елеулі үлес
қосқан көрнекті ғалымдар: Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Қ.Сейсенбаев, Х.Арғынбаев,
С.Ұзақбаева, А.Мұханбаева, т.б. еңбектерін атап өтуге болады 11. 12.
Халық педагогкасының зерттеу негізіне халық ауыз әдебиетінің
шығармалары, этнографиялық материалдар, халықтық тәрбие дәстүр-лері,
ойындары, отбасы тәрбиесінің тәжірибелері жатады. Бұл анықтамалардан тәрбие
мен оқыту жұмысы халықпен бірге өскен, бірге дамығандығын, сан ғасырлар
бойы халықпен қатар жасап, оның озық үлгілерін келер ұрпаққа мирас етіп
келе жатқанын білеміз. Халық педагогикасының мұрасының бірі – балалар
фольклоры. Балалар фольклоры – бір ұрпақтан екінші ұрпаққа ауысып отыратын
рухани мұра. Өмірінің дамуына сәйкес өзгеріп, кейбіреулері жаңа мазмұн
алып, әрмен қарай дамитын халықтың қоғамдық тарихи өмірінде қалыптасқан
құбылыс. Ол тұтастай алғанда адам өмірінің рухани – адамгершілігінің қуат-
қайнары. Қазақ халқының ғасырлар бойы жинақтаған фольклор мазмұнында
адамгершіліктің жоғары сапалы тәрбиелеуге ықпал жасаған озық өнегелері бар.
Балалар фольклоры қоғамдық сананың барлық фольклорынан орын алады.
Мысалы, саясатта, қоғамдық өмірдегі дәстүрде, халықтар арасындағы
ынтымақтастықта, теңдікте, бостандықта, өзара көмек дәстүрінде, отбасы
дәстүрінде, еңбек дәстүрінде т.б.
Халқымыздың ақылгөй абыз ақсақалы Мұзафар Әлімбай ұлттық экологиялық
ұғымдарынан, орынды түйген қорытынды тұжырымдарынан да анық байқалады.
Өспеген табиғаттың аясында, табиғат сұлулығын аясын ба?!, Табиғатты
жасыңнан қорға, өмірдің бар өзегі сонда, Жер жүзін жер асырайды және
т.б. Осы айтылған әрбір пайымды да парасатты тұжырымдарда қаншама терең
даналық ой жатыр десеңізші! Тіпті әрбір осындай ойларды оқыған адамның
бойында зердесі болса, тұла бойы тітіркеніп, табиғатқа не білмей, не біліп
жасаған қиянатына өмір бойы өкініп өтері де даусыз!
Табиғат-Ана деген бір ауыз сөз тіркесін қосып айтқан халықтың
табиғатқа деген жүрек жылуын, аялы алақанын бірден аңғаруға болады.
[10; 11]
Халқымыздың өз ұрпақтарына қалдырған сан алуан асыл мұраларының ең
қомақтысы да, ең бағалысы да табиғатты аялай білуге арналған толыққанды ой-
пікірлер, ұтымды ұғымдар, даналық тұжырымдар деп мақтаныш сезіммен айта
аламыз.
Халқымыздың ақын-жыраулары Асан қайғы, Қорқыт Ата, Бұқар жырау
Қалқаманұлы және т.б. толғауларында табиғат мәселесі негізгі орын алады.
[10; 12]
Бар өмір тіршілігі табиғатпен етене араласып өтетін, оның аясында өскен
халқымыздың туған жерге қатынасы туралы халықтық педагогикада, ақын-
жырауларымыздың, ағартушыларымыздың даналық сөздеріне қанып өскен
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевтардың еңбектерінде табиғатқа
көзқарастарының ғылыми әрі тәрбиелік мазмұны мол. Ш.Уәлиханов туған
халқының табиғатпен қатынасындағы әдет-ғұрпын, дәстүрін, этикасын зерттей
отырып, қазақтар арасындағы шамандық сенім олардың табиғатты шексіз
қадірлеуінен туған, - деген қорытынды жасап, өз ұрпағының табиғатпен
қатынас жасауда ізгілікке баулитын халық педагогикасының тәрбиелік мәнін
жоғары бағалайды. [2;4]
Баланың ақыл-ойы дамуы мен әлеуметтік даярлығының негізі. Баланы
тәрбиелеу, ең алдымен және негізінен оқыту процесінде жүргізілді. Сабақ –
алуан түрлі қимылдар мен тербеністердің, өзара қатынастардың тәжірибесін
жинақтайтын орын. Сабақта балалар өздігінен жұмыс істеуді үйренеді. Оны
ойдағыдай жүзеге асыру үшін өз күш-жігерін өзгелердің күш-жігерімен
салыстыру, өз жолдастарын таңдап түсінуді, өз білімін басқалардың білімімен
салыстыру , өз пікірін салыстыру, біреуге жәрдемдесу және оның жәрдеміне
сүйену қажеттілігі туады. Сабақта балалар жаңа білім алу процесінің өзімен
бірге қуануы, ал қатерлер мен сәтсіздіктерге бірге күйінуі мүмкін.
Тәрбиелік жағынан алғанда мектепте оқылатын барлық пәндердің маңызы
бірдей. Пәндердің алуан түрлілігі әрбір балаға оқуға өзінің күшті жағынан
көрсете білуге мүмкіндік береді. Біреудің ойы алғыр, екіншісінің қолы
шебер, үшіншісі ұқыпты, епті, төртіншісі әсемдікті сезгіш, бесіншісі
байқағыш болып келеді. Баланың бұл күшті жақтары ең алдымен оқу процесінде
әр баланың белгілі салада, белгілі бір дәрежеде, анағұрлым білгіштігімен,
шеберлігімен көрінеді. Осыдан біздер балалар ұжымының қалыптасуы мен дамуы,
ондағы экологиялық қатынастардың қалыптасуы-мұғалімнің үнемі көңіл бөлуін
талап ететін күрделі және ұзақ процесс екенін байқаймыз. Төмендегі сынып
оқушыларын жан-жақты тәрбиелеуде мұғалімнің жеке басының үлгісі мен
балалармен қарым-қатынасының шешуші маңызы бар. Тіпті, болымсыз нәрсе де,
мәнердің өзінде балалар өз мұғаліміне еліктейді. Егер мұғалім мен
оқушылардың қарым-қатынасына ізгілік, қамқорлық, сезімталдық тән болса,
оқушылардың өзара қарым-қатынастары да сондай болады. Бала бойында
экологиялық қасиеттердің дамуының, оның оқу, жазу, математика
сабақтарындағы табыстарын қадағалағандай мұқият қадағалау қажет.
Сонымен, төменгі класс оқушыларының психологиялық ерекшелігінің бірі
бәрін білуге құмарлығы, ынталығы, нені болсын тез қабылдағыштығы, үнемі
қимыл-әрекетте болуы және үлкеннің қомқорлығын, мейірімділігін,
сүйіспеншілігін, жылы жүзін қажет ететін ерекшелігі халық дәстүрінен
туындаған мақал-мәтелдерде айқын көрініс тапқан.
Қазақ халқы Өнегенің өрісі кең дейді. Сондықтан да ізгіліктің
қолдаушысы неғұрлым көп болуы тиіс. Мақалдың тәрбиелік түйіні рухани
құлшынысқа шақырады. Жан жігерінің жалын атып, жарқырай көрінуін тілейді.
Адам өз ортасына қарап өседі. Ағаштан ағаш рең алады, адам тәлім алады.
Өмірден талайды түйгендердің пікірлері тәрбиенің кез-келген саласымен
сәйкес келіп отырады 23.
Мақал-мәтелдерде ұстаздық етуші үлкендердің қызметіне зор орын
берілген. Жетесізден жетекші шықпасын халық жақсы біледі. Ұстаз өз
шәкіртінен, әлде қайда биік тұруы шарт. Оқудың, білім өсірудің пайдасын
қазақ халқы жете бағалаған. Қазақ халқы Тоқытпасаң оқытпа деп тура
айтқан. Оқытушының ең бірінші қабілеті-ұғындыра білу, терең білім беру дей
келе мектептегі шәкірттерге Оқығаныңды айтпа, тоқығаныңды айт деген.
Қазақ мақал-мәтелдерінің суреттеме құралдары көбінесе ата кәсібіміз
мал шаруашылығы төңірегінен көп алынған. Мың малың болғанша, бір балаң
ғалым болсын дейді.
Адамгершілікке үндеу қазақ мақал-мәтелдерінен айтсақ, халық
педагогикасының кең арналы саласы. Олар адамгершілікке тәрбиелеудің алғашқы
әліппесі, өмір табалдырығын аттаған бастауыш мектеп оқушыларына зор тәлім.
Сондай-ақ, нәрестенің шыр етіп дүниеге келу сәтінен басталып, ақырғы деміне
дейін кезектесіп келе беретін процесс.
Оқудың, білімінің түпкі пайдасын халық бағалаған: Оқу – шала естіні
бүтін, бүтін естіні-данышпан қылады, Ынталыға оқу жолы-әрдайым ашық.
Яғни, халық мақалының мазмұны ақыл-ой тәрбиесін насихаттайды.
Талантты өсіретін-талап, Білім қымбат, білу қиын Білегі бар бірді
жығады, білімі бар мыңды жығады, Білім инемен құдық қазғандай-деп
мұғалімге де, оқушыға да алдын-ала ескертеді. Оқыту мен тәрбие беру халық
мақалында бірлікте қарастырылады. Бұл көріп отырғанымыздай, ғылыми
педагогикадағы бір тұтас педагогикалық процесті танытады. Сан ғасырлардан
қалыптасып келе жатқан мақал-мәтелдер бүгінгі ғылыми педагогикамен, өзектес
сабақтас. Мәселен, оның мазмұнынан дене тәрбиесінен, эстетикалық тәрбие,
экономикалық тәрбие, экологиялық тәрбиеге қатысты ғибрат табамыз: Жығуға
дәмесі жоқ күреске түспейді, Көз жұмбай дария кешпек жоқ, Тасылмайтын
жүйрік, шошынбайтын жүрек болмайды, Көрмеген жерінің ой-шұқыры көп, т.б.
Мақал-мәтелдердің экологиялық қасиеттерге үйрететін тұтастары халықтың
психологиясына, тәрбиесіне етене жақын. Мысалы: үлкендерді сыйлау, Бір тал
кессең, он тал ек Көкті баспа Көкті жұлма Жаңбыр жауса жер ырысы,
батыр туса ел ырысы Өзіңе дейінгіні сыйламасаң, өзіңнен кейінгі сені
сыйламайды, Кәріге-құрмет, балаға-міндет, Асырайтын жас болса, өлетін
кәрі жоқ, Егде-ізет, жасқа-жол; адамдармен жайлы қарым-қатынаста болу
туралы Жақсыға жақсы әуес, Адам жайын ауылдасы білмейді, істесі
біледі, Ақ көңіл адамға біреудің сырқауы батады, Қонақтың алтынын
алма, алғысын ал, Жақсыдан шарапат, жаманнан кесапат, Тоқ адамнан
сырқат көп қалады, Ықылас пен ынтымақ, бітер іске болсын тап,
Шешеннің тілі шебердің ортақ қолы, Аңдамай сөйлеген ауырмай өледі,
Тәрбие басы тәртіп, береке басы бірлік, Аласа тау басында да аласа,
алпамса апан да алпамса, Би екеу болса, дау төртеу, Саусақ бірікпей ине
де ілінбейді т.б 24.
Көшпелі тұрмыс салтында мақал-мәтелдер мектеп пен мұғалімнің, кітап
пен баспасөздің қызметін алмастырды. Ол айналадағы сиқыры мол дүние туралы
білімінің сұрапталған жиынтығы, халықтың өзінше шағын ауызша энциклопедиясы
ғана емес, ұстаздық, тәлімгерлік ролді де атқарады, адам бойындағы барлық
жақсылықты асқақтатып, жамандықты жерлеп, күлге айналдырады. Мұндағы ақыл-
кеңестер қысқа да нұсқа, әрі тұжырымды болады. Бұлардың бала тәрбиесіндегі
орны да айрықша. Халық даналығы ата-анаға ұрпақ тәрбиесі жөнінде өзінен
бұрынғылардың моральдық-психологиялық, медициналық-гигиеналық, өнер-
сайыскерлік ой-пікірлерін де шоғырландырып, осы мақал-мәтелдерге бүкіл
халықтың әлемдік тәжірибесін мирасқа қалдырып отырды.
Сонымен, ғылыми зерттеу еңбектеріне, ұлттық рухани мұраға жүргізілген
жан-жақты талдау нәтижесі жас ұрпаққа адамгершілік тәрбие берудің
педагогика тарихында түрлі кезеңдерде зерттеу нысанасы болып, әр қырынан
негізделген күрделі тәрбие мазмұнын құрайтын проблема екендігін көрсетеді.
Ертедегі ақында айтысында әрбір ақын өзінің серіктес жұбының
дүниетанымын байқау үшін табиғаттың құпия сырларын жұмбақтап айтып, қарсы
ақынның ой-өрісін сынаған. Мысалы, ертеректе Аягөз өңірінде өмір сүрген
ақын Сабырбай мен Байбаланың айтысында, Сабырбай ақын судың тіршілік үшін
маңызды екенін бір ауыз шумақ арқылы аса білгірлікпен жеткізген.
Адамның денедегі қаны да - су,
Қан су болса, болғаны жаны да – су.
Сусыз дүние көгеріп-көркеймейді,
Не заттың керек алар нәрі де - су.
Ғалымдардың пікірлері бойынша да жер бетіндегі ең алғашқы тіршілік сулы
ортада пайда болған. Таза су ең алдымен адам денсаулығының басты кепілі,
Лас суда ылаң көп деген халықтың ұғымы көп нәрсені ұқтырып тұр. Су
бүлінсе сүлдең қалар, ауру асқынса мүрдең қалар, Су өткен жерге өсімдік
шығады, суайт өткен жерге өтірік шығады, Сулы жер – нулы жер, Су
табиғаттың ажары, Су біткен жерде өмір де бітеді, Судың да сұрауы бар,
Бұлақ көзін аша жүр және т.б. нақыл сөздердің әрқайсысында да терең
тұжырым, кең ұғым бар. Судың тазалығын сақтауға арналған тыйым сөздердің де
тәрбиелік мәні зор. Мысалы, Суға түкірме, Суды сабалама, Су ішкен
құдығыңа түкірме, Бұлақты былғама, Өзің ішетін суға ит тастама т.б.
Табиғат байлықтарының бір тобы жасыл желекті орман-тоғайлы алқап. Орман-
тоғайдың жайылымға қажетті өсімдіктердің де жеке түрлерінің қадір-қасиетін
халқымыз жақсы білген. Тіпті, жаһан түзде өсіп тұрған жалғыз ағаштың өзін
Әулие ағаш деп дәріптеп, оны кесуге мүлде рұқсат етілмеген, бұл
бабалардың жазылмаған заңы болған. Әсіресе, мал шаруашылығына қажетті
жайылымдарды дұрыс пайдалануға ерекше көңіл бөлінген. Жусансыз жерді от
деме, көжесіз елді тоқ деме деген нақылдағы от сөзі шөбі шүйгін,
өсімдік, мал өскен жер деген ұғымды білдіреді. Мысалы, бетеге, қаудан,
қияқ, бидайық мал өскен алқапты – боз от деп атаған. Мұндай жер жылқы
малы үшін өте қолайлы жер. Ал, қара отты жер түйе мен қой түлігіне
ыңғайлы жер деп есептелінген. Өлеңді жерде өгіз семіреді деген нақыл
өзен, көл жағалауында батпақты жерге шығатын шалған жайылымды өлеңді жер
деп атаған. Мұндай өңір қара мал үшін өте қолайлы деп есептелінген. [11;
12]
Орман-тоғайды отамау жағына халқымыз ерекше мән берген. Көкті жұлма,
Көкті таптама, Құраққа орақ салма, Орманды өртеме, Орманды отама,
Жалғыз ағашты кеспе, Бәйтерекке балта шаппа және т.б. ұғымдардың
әрқайсысында терең тәрбиелік мәні бар. Тоғай жолбарысты қорғайды, жолбарыс
тоғайды қорғайды деген даналық тұжырым, біріншіден жолбарыстың қалың
тоғайлы жерді мекен ететінін, екіншіден ондай жерге адамның аяқ басуының
қауіпті екендігін аңғартып отыр. Ерте Қазақстанның ірі өзендері
Сырдарияның, Шудың, Іленің және Балқаш көлінің маңындағы қалың қамысты
тоғайларда жолбарыс көптеп таралғандығы тарихтан белгілі. Ал, қазіргі кезде
жолбарыс Қазақстанда кездеспейді.
Табиғатты аялау, оған қамқорлық жасау қажеттігі жөнінде ұлттық даналық
ұғымдардың тек тәрбиелік мәні ғана емес, сонымен бірге танымдық жақтары да
мол. Мысалы, Жеті жасар бала асырамайды, жеті жылдық ағаш асырайды(Майқы
баба), Бабалары еккен шынарды балалары саялайды, Атаңнан мал қалғанша
тал қалсын, Орман көп болса, олжаң көп, Бағбан болсаң, бақ өсір, балама
деп тағы өсір, Ерменді жерде ер өлмейді, Жалбызды жерде жан қалады,
Андыз жеген ат өлмес, Дана көптен шығады, дәрі шөптен шығады және т.б.
Мұндай ұғымдардың әрқайсысы жеке-жеке талдауды қажет етеді. [11; 13]
Мынау жарық дүниедегі әсерлі әсемдіктер мен қыруар қызықтар, рухани
рахаттар, таңғажайып тамашалар жер-ананың жүзінде өтіп жатады. Қасиетті жер-
ана – алып күнді айналып жүретін жеті ғаламшардың ең құдіреттісі. Өйткені,
өрнекті жер жүзінде тыныстайтын ауа, сусындайтын су, сәулеттендіретін
сәуле, қайнаған өмір бар. Жер-Ана – бүкіл адамзатқа ортақ мерекелі мекен.
Қазақта Ер туған жерінде, ит тойған жерінде деген мақал бар. Әрбір
адамның туған жері – бәрінен де қымбатты. Өйткені, ол сол жердің
топырағында өсіп, суын ішіп, ауасымен тыныстады, табиғатымен біте қайнасып,
адам болып қалыптасты, сондықтан да әрбір адам туған жерін қорғайды,
аялайды, күтеді, қастерлейді. [12; 104]
Аялы туған жеріміздегі жайнаған гүлдер, жайқалған шалғындар, теңіздей
телегей ормандар, сылдыраған бұлақтар, керіліп жатқан кең дала, аспанмен
тірескен ақбасты таулар, жарық ай, жарқыраған жұлдыздар, көк мөлдір аспан,
күлімдеген Күн-Ана - өміріміздің тірегі, қызығы, рахаты. Туған жердің
әрбір тасына дейін қасиетті, киелі әулие. Сондықтан да сол құдыіретті
мекенімізді сүйе білмесек, адамдығымызға сын.
Әрбір адам табиғатқа жасаған айуандық іс-әрекетінің ерте ме, кеш пе
әйтеуір бір азабын тартатынын да халқымыз ұлттық ұғымдары арқылы ұғындыруды
да ұмытпаған. Мысалы, жерінен ауғанға жеті жыл қоныс жоқ, ну орманды
отаған, қарғыс естір атадан(Мұзафар Әлімбай), жас шыбықты сындырған сәби
сүймес, жасыл орманды қиратқан ұзақ өмір сүрмес, ағайын арасына шоқ
тастаған ағасыз қалар, орман ішіне шоқ тастаған панасыз
қалар(Н.Мәдекейұлы) және т.б. Мұндай экологиялық ескертулер ақындардың жыр
шумақтарында да айбынмен айтылғандығы байқалады. Мысалы, халқымыздың
көрнекті ақиық ақыны Қалижан Бекқожин өте айшықты өрнекпен жеткізе білген:
Тоқта, кәззап, шаппа жасыл аршаны,
Жас ұрпақтың жан саясы, аңсары.
Балталауға қайтіп оны қиясың,
Бұл ару ғой – көздің көркі, тау сәні.
Өз ойын төрт тағанды жыр жолдарымен өрнектеп келе жатқан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz