Ата мен аналардың педагогикалық үйлесімсіздігі жайлаған отбасы
Тақырып: Қолайсыз отбасынан шыққан балалардың қарым-қатынас ерекшеліктері.
Жоспар
Кіріспе
І тарау ХIХ-ХХ ғасырдағы педагог-психолог ғалымдарының оқу-ағарту, тәрбие
туралы философиялық көзқарасы.
1.1 Психологиялық қарым-қатынастың басты шарты - тәрбие тиiмдiлiгі.
1.2 Қолайсыз отбасынан шыққан балалардың психологиялық сипаты.
ІІ тарау Ұжымдағы психологиялық климат.
2.2 Қарым - қатынас туралы білім негізінде мектеп оқушыларының мәдениетін
қалыптастырудың тиімді әдіс-тәсілдері.
2.1 Нарықтық қатынасқа көшуге орай жеке тұлғаны тәрбиелеп қалыптастырудың
психологиялық жағдайы.
Қорытынды
Қосымша
Әдебиеттер тізімі
кiрiспе
Көкейкестілігі: бүгiнгi күннiң жаңару бағыты халықтың рухани
игiлiгi - ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрдi - бала тәрбиесiнiң арқауына
пайдалану басты назарда болуы көзделiнiп отыр. Қазақ халқының әр азаматы
ұлт өмiріне немқұрайлы қарайтын жас ұрпақты қазақтың рухани, материалдық
мәдениетiн толық меңгерген, тарихын, әдет-ғұрып, салт-сана, дәстүр, тәлiм-
тәрбие, адамгершiлiк қасиеттерiн бойына сiңiрiп, елiн, жұртын сүйетiн
азамат болып өсуiн қамтамасыз етуi тиiс.
Қазiргi жеделдету, демократияландыру жағдайында Қазақстан
Республикасындағы басты мiндеттердiң бiрi - ұлттық ерекшелiктердi еске
алып, жастарға терең бiлiм мен тәрбие беру iсiн одан әрi дамыту, әсіресе,
балалардың отбасындағы тәрбиесін жетiлдiру болып табылады. Республикамызда
бұл мәселеге қатысты көптеген мемлекеттiк құжаттар жарияланды. Қазақстан
Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң Тәлiм-тәрбие тұжырымдамасында
(Ақпан, 2003) былай да жазылды:
Дипломдық жұмысымыздың мақсаты:
Бүгiнгi таңда әр оқушыға деңгейiне сәйкес бiлiм мен тәрбие беру, оның
рухани байлығы мен мәдениеттiлiгiн арттыру, біздің ғылыми жұмысымыздың
басты арқауы болмақ. Төменде атап айтқандай, қолайсыз отбасынан шығатын
балалардың психологиялық ерекшеліктері, олардың ойлай бiлу мүмкiндiгiн
жетiлдiру, сонымен қатар әр адамның кәсiби бiлiктiлiгiн, iскерлiгiн арттыру
- осының бәрі тәрбиеден таралатын сөзсіз мiндет болып табылады.
Зерттеу болжамы:
Егер әр отбасында ата-ана мүшесі толық болып, мемлекетіміздің болашаққа
деген саясаты үстем болса, яғни тұрақты болса, онда психологиялық климат та
дұрыс жағдайда болар еді.
Зерттеу объектісі:
Астана қаласындағы № 26 орта мектептің 5-11 сыныптар оқушылары.
Зерттеу пәні: қолайсыз отбасынан құрылған балалар тобы оқу процесі
барысында.
Зерттеудің методологиялық негізіне Алматы қаласынының Қыздар
педагогикалық институты педагогика кафедрасының меңгерушісі Л.К.Керимовтың
Қиын балалар қандай жағдайдан туады деген ғылыми диссертациясы негізге
алынды. Осы жұмысқа орай өзіміздің ғылыми жұмысымыздың тақырыбын Қолайсыз
отбасынан шыққан балалардың қарым-қатынас ерекшеліктері деп алдық.
Мiне, осы тұрғыдан алып қарағанда, бiздiң ғылыми жұмысымыздың
міндеті: қоғамға қажеттi жан-жақты бiлiмдi, тәрбиелi, мәдениеттi жеке
тұлғаны қалыптастыруды iске асыру, ғылыми жолмен талдау, дайындау, оқу
–тәрбие жұмысын жақсарту, жаңарту.
І тарау ХIХ-ХХ ғасырдағы педагог-психолог ғалымдардың оқу-ағарту, тәрбие
туралы философиялық көзқарасы
1.1 Психологиялық қарым-қатынастың басты шарты - тәрбие тиiмдiлiгі
Адамзат дамуының қай кезеңiнде болмасын, тәрбиенiң тиiмдiлiгiн
жетiлдiру iсi жүзеге асыру процесi әрбiр қоғамдағы мемлекет қажеттiлігiне
бағынады. Өйткенi мемлекет қажеттiлігiнiң орындалуы оның экономикалық күш-
қуаты мен саясатына тәуелдi екендiгi белгiлi. Олай болса, тәрбие
тиiмдiлiгiнiң ең басты шарты - мемлекет мүмкiндiгiнен туындайтын
қажеттiлікке сай тәрбиенiң мақсатын нақты анықтау болып табылады. Егер
тәрбиенiң қалай өзгерiп отырғанына көз жiберсек, тәрбие мақсатын
белгiлеудiң қаншалықты маңызды екенiн байқауға болады. Тәрбие - қоғамдық
құбылыс, онсыз ешбiр қоғамның өмiрi iлгерi дамуы мүмкiн емес.
Тәрбиені психологиялық тұрғыда қарастыратын болсақ, ол - үлкен шексіз
ұғым және адамның жан-тәнін түсініп, оны дұрыс бағалай білетін құбылыс.
Тәрбие процесi адамның қоғамдық мәнiнiң әлеуметтiк маңызды сапаларын
қалыптастыруға, оның қоғамға, адамдарға өзара қатынастарын жасауға,
олардың шеңберiн кеңейтуге бағытталады.
Тәрбие теориясының қарқынды дамуына қарамастан, ХII ғасырдың басына
дейiн педагогика философияның бiр бөлiгi ретiнде қарастырылып келдi.
Шынында, осы күннiң өзiнде де атақты философтардың қай-қайсысы да тәрбие
мәселесiн айналып өтпейдi, осының өзi педагогикалық проблемалардың қоғам
мен ғылым үшiн аса маңызды екенiнiң дәлелі.
Педагогика ерекше ғылым ретiнде философиялық бiлiмдер жүйесiнен ХII
ғасырдың басында бөлектенiп шықты. Ағылшын жаратылыстанушысы және
философы Фрэнсис Бэкон 1561-1626 1623 жылы өзiнiң Ғылымның қадiр-қасиетi
және жетiлуi атты трактатын жария еттi. Бұл еңбегiнде ол ғылымдарды
сарапқа сала отырып, олардың арасында педагогиканы ғылыми бiлiмдердiң
дербес саласы деп бөлектедi.
Джон Локк өзiнiң Тәрбие жөнiндегi ойлар деген еңбегiнде тәрбиенiң
психологиялық негiздерiне және адамгершiлiк қалыптастыру мәселесiне үлкен
мән бердi. Баладағы тума қасеттердi жоққа шығара отырып, ол нәрестенi не
сызса, сол болатын таза тақтаға теңеумен тәрбиенiң үлкен күш екенiн баса
айтты.
Педагогикалық идеялары кейбiр мәселелерде дағдырыс сипатқа ие
болғанымен, педагогикалық теорияны өрiстетуде елеулi рөл танытқандардың
бiрi - Иоганн Герберт. Ол балалардың өрескел бұзықтықтарын қол жазасымен
тойтарып отыру қажет, олардың тәртiбiн үздiксiз қадағалап, арнаулы жорналға
жазып отыру керек деп есептедi. Сонымен қатар, оның шығармаларында бiршама
пайдалы идеялар да баршылық. Ол алғашқылардың қатарында оқыту мен тәрбиенiң
психологиялық негiздерiн жобалап бердi, баладағы адамгершiлiк қасиеттi
қалыптастыру үшiн оның саналылығын көтерiп, онымен сыйластық қатынас жасау
қажеттiгiн жариялады.
Өзiнiң психологиялық-педагогикалық теориясын прогрестiк-демократиялық
бағытта дамытқандардың бiрi - Адольф Дистверг. Ол өрiстеткен аса құнды
идеялар: балалрдың оқу жұмысының белсендiлiгiн арттыру, шәкiрттердiң
өзiндiк оқуына мән беру, сондай-ақ халық мұғалiмдерiн дайындау.
ХҮIII ғ. Германияда алғашқы рет мұғалiмдердi дайындайтын арнайы оқу
орны ашылып, онда ерекше ғылыми пән ретiнде психология оқытыла бастады.
Осының бәрi адамның жан тәнін түсіну мақсатында теорияның жедел дамуына
себепшi болып, iрi-iрi оқымысты педагог-психологтардың қалыптасуына
мүмкiндiк бердi.
Сонымен, ХII - ХIХ ғасырлар аралығы психологиялық теорияның үлкен
қарқын ала дамыған, аса құнды тәрбиелiк идеялардың өрбiген заманы болды.
Педагогикалық психологияның дамуына, тәрбие саласының дамуына қазақтың
белгiлi философтары, ағартушы-педагогтары, психологтары да айтарлықтай үлес
қосты. Олардың ой-пiкiрлерiн қысқаша пайымдау, еске түсiру, ғылыми және
әдеби еңбектерiн жоспарлы бiлiм беру саласында, әсiресе, өскелең өмiр
жағдайында кең түрде қолданудың қажет екендiгi сөзсiз.
Қазақстанда ағартушылық идеяны көтергендердiң бiрi – Ш.Уәлиханов едi.
Оның өзiндiк педагогикалық - психологиялық көзқарастары болды. Ағартушы-
ғалым қазақ даласындағы оқу мен мектеп iсiн ғылыми негiзде құрып, оқу
бiлiмнiң табиғат сырларын ашуға бағытталуын, туған халқының алдыңғы қатарлы
мәдениеттi елдердi қуып жетуiн аңсады. Ш. Уәлихановтың ағартушы-ғалым,
демократ ретiнде көздеген ой-пiкiрi, негiзгi мақсаты –халқына қайткенде де
бiлiм беру, тәрбиелеу, оқыту, оны дүниені тануға жетелеу, сондай-ақ бұл
мәселердi реформа арқылы iске асыру болған. Қазақ халқының ағартушы-
педагогарының бірі - Ы.Алтынсарин, оның мақсаттары педагогикалық
көзқарастарынан айқын көрiнедi. Ол бүкiл өмiр жолын мектеп ашуға арнады,
қазақ баласының тәрбиесiне көп мән берiп, қоғамдық өмiрдегi саяси-
әлеуметтiк мәселелердi жан-жақты қамтып жазуға тырысты.
Ал қазақ халқының ғана емес, бүкіл әлем жұртшылығының ұлы ойшыл-
философы Абай Құнанбаевтың шығармалары тәрбие мәселесiне, педагогикалық ой-
пiкiрлерге толы. Абайдың осы бала тәрбиесi мәселесiнiң басты нысанасы
Атаның баласы болма, адамның баласы бол гуманистiк ой - пiкiрі үлкен
философиялық ой тудырады.
Қазiргi күнi Абай қалдырған iз - өнер - бiлiм, тәрбие, адамгершiлiк,
әдеп, мораль мәселелерi - егемендi елiмiздiң рухани қазынасына айналып
отыр.
Ұлттық тәлiм-тәрбиенiң көрнектi өкiлдерiнiң бiрi – Шәкәрiм
Құдайбергенов, сол Шоқан, Абай, Ыбырай Алтынсариндердiң салған iздерiн,
ағартушылық дәстүрлерін әрi қарай жалғастырды. Шәкәрiмнiң жоспарға ұсынған
тәлiм-тәрбиесi - адамгершiлiк жолы-адалдық және ғылымды меңгеру. Ол үшiн
жастарды адал еңбек етуге, бiлiм мен дұрыс тәрбие алуға шақыру болды.
Ағартушы-педагог Ахмет Байтұрсынов та педагог жастарға үлкен iз қалдырады.
Ол өзiнiң барлық саналы өмiрiн қазақ қоғамында бiлiм-ғылымның дамуына,
мектеп iсiнiң тәрбие жұмысына көңiл бөлiп, кемелденуiне бағыштады. Ол ауыл
мектебiнде бала оқытты, оқу-тәрбие жұмыстарын жетiлдiру саласында көп
iздендi.
Мағжан Жұмабаев - зиялы қайраткерлердiң бiрi. Ол көптеген оқу-тәрбие
жайлы оқу-құралдарын шығарған. Айталық, Бастауыш мектептегi ана тiлi
(1928), Сауатты бол (1926), Педагогика (1922) оқу құралының бiрiншi
бөлiмi жалпы педагогикалық мәселелерге арналған. Ол тәрбиенi төртке бөлiп
қарайды: дене, жан, ақыл тәрбиесi, сұлулық пен әдеп-құлық тәрбиесi.
Егер осы төрт тәрбие адам баласына берiлсе, оның тәрбиесi түгел
болғаны - дейдi.
Қазақ халқының кемеңгер жазушысы Мұхтар Әуезов: Көпшiлiктi адамшылыққа
тәрбиелеу үшiн жас буынды тәрбиелеу қажет... – деген екен.
М.Әуезовті ойшыл, ғалым - педагог ретiнде танытқан iргелi жұмысының
бiрi – бастауыш мектеп бағдарламасына сәйкес жазылған Жеткiншек атты оқу
құралы. Ол 1930 жылы Қызылорда қаласында жарық көрдi. Ұлағатты жазушы әрi
ұстаз М.Әуезов өзiнiң үлгiлi шығармаларымен дүние жүзi мәдениетiнiң дамуына
өшпестей iз қалдырды, ол –үлкен суреткер, асқан ойшыл да кемеңгер жазушы.
Ол педагогика мен психология проблемаларын сабақтастыра зерттеп,
мұғалiмдер мен тәрбиешiлер үшiн ғылыми ұсыныстар жасады. Мысалы:
Ес және есте сақтау мәселерi, Ой мәселелерi, Дағдылану мәселерi
(1936),т.с.с.
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтiк экономикалық өзгерiстер және
жүрiп жатқан күрделi жаңғыру процесi жастардың оқу мен тәрбиенiң
мазмұнын жетiлдiру мәселелерiн жаңа тұрғыдан қарауды талап етедi. Осы
тұрғыдан алғанда тарихтың ақтаңдақ парақтарының қатарындағы ХIХ ғасырдың
басындағы зиялыларымыздың бiрi Мiржақып Дулатовтың өмiр жолын, жалпы
шығармашылығын жаңаша қарап бағалау болып табылады. Ұлы ағартушымызды
жастарға таныстыру өте қажеттi нәрсе. Мiржақып туралы қалай оқыту, сол
оқытқанда жас ұрпақты қалай меңгеру, сол оқытқанды жас ұрпаққа қалай
меңгерту, сол меңгерткендi қалай жүзеге асыру керек екендiгiне көңiл
бөлуiмiз керек.
Жалпы мектеп оқушыларына Мiржақып шығармаларын оқытқанда түсiнiктерiн
молайту үшiн ақынның поэзиялық шығармаларымен таныстыру мақсатында Оян
қазақ өлеңіндегi:
Көзiңдi аш, оян, қазақ, көтер басты,
Өткiзбей қараңғыда бекер жасты,
Жер кеттi, дiн нашарлап, қол қараш боп,
Қазағым, ендi жату жарамасты, -
- деген төрт жолында халықтың өнер – бiлiмнен мақұрым қалуы, тұрмыс
күйiнiң нашарлығы, ел iшiндегi алауыздығы сияқты тағы-тағы әр түрлi
қасiреттерден құтқармақ болған Мiржақып өлендерiнде халықтық жақсылыққа
жетiп, қамын ойлайтын саналы азаматтар қажет екендiгiн айтып, әсiресе, жас
жеткiншектерге көп үмiт артады.
Осындай шығармашылықпен еңбек етiп, оқыту мен тәрбие, проблемаларына
елеулi үлес қосқан ұлы ұстаздардың iс-тәжiрибесi мектеп үшiн, келер ұрпақ
үшiн зор сүйенiш.
1.2 Қолайсыз отбасынан шыққан балалардың психологиялық сипаты
Бүгiнгi күнде жас ұрпақ өзiнiң шұрайлы тiлi мен шешендiк өнерiнен,
дәстүрiнен, ата тәрбиесiнен айырылып қала жаздады. Ендi ғана тәрбие
жөнделiп, ұлттық мектептерiмiз ұлттық қазынамызға, отбасына көңiл бөлуде.
Бірақ отбасымен шектелiп қалсақ, мектептерiмiздiң даму аясы да тарылып
қалады. Ұлтымыздың парасатты болуы ең әуелi анадан, қыз тәрбиесiнен.
Болашақтың мектебі қандай болу керек, әсiресе жас ұрпаққа iзгiлiктi
тәрбие қалай берiледi? Бұл үлкен –ауқымды мәселе.
Тәрбие жұмысын оңға бастыру iс тетiгiне ие мектеп мұғалiмі, сынп
жетекшiсі қолында емес, ата-ана ортақтығынан көрiнедi. Өзiн сыйлай бiлген
адам өзгенi де сыйлай алады. Сыйласа білу - адамдың асыл қасиетi. Сыйласа
алса, ол өзге ұлт адамдармен бiрге әдептi қатынаста бола алады. Балалар
мен жастар –әрбiр кезеңнiң, дәуiрдiң жемiсi, олардың iс-әрекетiндегi
көрiнiстер-өз заманының дәстүрi. Отбасы тәрбиесiнiң басты нышаны - халық
педагогикасы.
Халық педагогикасының мақсаты – өнегелi тәрбие. Дастандардан да, аңыздардан
да, мақал-мәтелдерден де осыны көремiз. Мысалы:
Кiшiпейiл болғанмен, Балаға байқап сөйлесең,
Кiшiрейiп кетпейсiң. Ақылыңа көнер.
Өр көкiрек болғанмен, Байқамай, шайқап сөйлесең,
Ұлылыққа жетпейсiң. Көрсетер бiр өнер.
Бiрiншi мақал балаға қалай керек болса, ата - анаға да солай қажет.
Себебi, бұл мақал-мәтел кiшпейiл болуға, өр көкiрек болмауға шақырады. Ал
бұл дегенiмiз адамзаттың рухани байлығының, адамгершiлiк қасиетiнiң бастау
алар бұлағы емес пе?! Екiншi мақал отбасында бала тәрбиелеп отырған
үлкендерге арналған. Қазiргi күнде нарықтық экономикалық қатынас адымдап
аяқ басқан кезеңде көптеген отбасын ақша табу мәселелерi көп алаңдатуда.
Дәл мәнiне келгенде бұл дұрыс та, өйткенi нарықтық экономика әрбiр адамды
жұмыс iстеуге мүдделеп тұрады. Алайда, ата-ананың мандай терiн төгiп тапқан
ақшасына сықиып киiнiп алған балалар мен жасөспiрiмдер мұны түсiне ме
екен? Үстiнде жылтырған киiмi болып, жан-дүниесi адамгершiлiк қасиеттен
жұрдай болса, кiм кiнәлi? Тағы да ата-ана. Олай дейтiнiміз,
атам заманнан халық басына қандай қиын-қыстау кезең туса да, бала
тәрбиесiн көзден таса қылмаған. Еңбек етiп, отбасын асырай отырып, бiр
мезгiл балаларын қасына жиып алып, не ертегi, не аңыз, не қисса айтып
бермеген күндерi болмаған. Сондықтан да осы екiншi мақал ата-ананың балаға
ерекше сабырлықпен, шыдамдылықпен қарап, дұрыс тәрбие беруiн мiндеттеп
отырған.
Бүгiнгi таңда ұлттық сана мен тәлiм-тәрбие алу мәселесi, ең алдымен,
әлеуметтiк- экономикалық орталықтармен де тығыз байланысты. Мысалы,
баспасөз, кино, радио мен теледидардағы ақпарат ағымдарының көрiнiстерi
бiздiң жастарға ұлттық тәрбие мен ұлттық сананы қалыптастыруға қаншама
ықпалы ететіні белгiлi. Тәрбие бесiктен басталады. Қазақ халқы отбасындағы
тәрбиенiң негiзгi мақсаты - жасөспiрiмге дұрыс тәрбие беру. Өйткенi
баланың алғашқы өмiр тану қадамы үйден басталады. Балаға жақсы iсiн
мадақтап, қатесiн түсiндiрсе, ол ересектердi сыйлап, тапсырманы орындауға
қарсылық бiлдiрмейдi, оған орынсыз ұрысып, зекiрiп сұрау, талап қоя алмау
ата-ананың беделiн жояды. Мұндай жағдай баланың жасқаншақ, ашуланшақ,
түйық болып өсуiне соқтырады. Ал отбасында қалыптасқан еңбек сүйгiштiк
баланың болашағына жол ашады. Отбасы мүшелерінің арасындағы бiрлiк,
ынтымақ, үлкенге құрмет, кiшiге көмек, сыйластық, шыншылдық баланың
адамгершiлiк қасиеттерiн қалыптастырады. Бiрiгiп iстеген жұмыс балаларды
қуантып, оларды ата-анасына жақындастырады. "Сөзiңмен мазалама, iсiңмен
көрсет", "Ережеден өнеге артық, Сөз шақырады, ал үлгi қызықтырады деген
халықтың даналық сөздерi үлкен педагогикалық шындықты бiлдiредi.
Ал баланың бойында кездесетiн терiс мiнез-құлықтар – нашар тәрбие мен
терiс ықпалдың салдары. Бұлар да туа бiткен мiнез емес, оны түзетуге
болады. Түзелмейтiн мiнез-құлық жоқ. Уақыт, еңбек, төзiмдiлiк қана
қиындықтарды жөнге келтiредi.
Адам тәрбиесi осы өмiрге келуiнен басталады, сөйлемес бұрын естiмес
бұрын, ол тәлiм ала бастайды, - деп жазған болатын француз ғалым
Ж.Ж.Руссо. Олай болса, ата-ана мен ұстаздардың бiрлесе қойған талабы-
баланың келешегiне жасалған ең үлкен қамқорлық, бұл тәрбиенiң тұтқасы.
Сондықтан да Оңды от басынан, озық ұрпақ тарайды деуi бекер емес. Салт-
дәстүр дегенiмiз – халықтардың кәсiбiне, сенім-нанымына, тiршiлiгiне
байланысты қалыптасқан, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын қоғамдық құбылыс.
Ол отбасылық тәрбиеде қалыптасады. Жеке адам жаңа салтты ойлап шығара
алмайды немесе бұрынғы қалыптасқан салтты жоғалта алмайды. Бүкiл халық, ел-
жұрт уақыт озған сайын салт-дәстүрге жаңалық енгiзiп, оны қоғамдық болмыс
көрiнiстерiне бейiмдеп өзгертiп отырады. Халық: дәстүрдiң озығы бар,
дәуренi өткен тоғызы бар, әдет-әдет емес, жөн - әдет, деп заман талабына
сай дәстүрдi дәрiптеп, тәлiм - тәрбиенiң пәрмендi құралы ретiнде
пайдаланып келген. Осыған орай оқушыларға тәрбие сабақтарында аталған
мәселелердi көп қозғауға тырысу керек. Ол, әрине, тәрбие мәселесi. Оқыту
мен тәрбие процестерi бiр-бiрiмен тығыз байланысты, тәрбие болмаған жерде
оқу жоқ. Екiншi жағынан, оқыту-тәрбиелеудiң негiзгi құралы екендiгi
белгiлi.
Сондықтан да педагогтардың алдында тұрған мiндет – оқушылардың оқу-
тәрбие процесiн ұйымдастыруда олардың мiнез – құлқының ерекшелiк-терiн,
психологиялық – педагогикалық-физиологиялық ерекшелiктерiн еске-ре отырып,
педагогикалық процесте тәрбиелiк әдiс-тәсiлдердi ұтымды қолдану жағын
қарастырған жөн. Оқушыны, баланы тәрбиелеу - қоғамды тәрбиелеудiң
мемлекеттiк мәселелерiнiң құрамдас бiр бөлiгi болып табылады.
Бұл маңызды мәселе бiздiң Президентiмiздiң бiлiм және ғылым
қызметкерлерiнiң II съезiнде сөйлеген сөзiнде қысқаша тұжырымдалған: Бұл
жүйеде оқыту мен тәрбие берудiң бiрлiгi үзiлiп қалды. Сiздер мен бiздер тек
болашақ буындағы ғана емес, жалпы адамзаттық қадiр-қасиеттердiң мән-маңызын
түсiнiп, жаны да, тәнi де таза бiлiмдi патриот азаматтар буынын
тәрбиелеуге мiндеттiмiз.
Қазақстандық отаншылдық сезiмiн тәрбиелеу бiлiм берудiң мектеп жүйесi,
отбасы аралықтарында, барлық ұйымдарда көкейкестi мәселе болып табылады.
Балаларды Отанды, туған жердi, өзiнiң халқын сүюге тәрбиелеу-мұғалiм мен
ата-ананың аса маңызды, аса жауапты да қадiрмендi парызы.
Осыдан қорыта келе, бала тәрбиесiн, бiлiм деңгейiн тереңдету моделiн
көрсететiн төмендегi кестенi ұсынамыз:
Кесте 1
Бұл арақатынас әрбiр саналы азаматтың педагогтық болмысында бiздiң
ортақ болашағымыздың алдындағы борыш пен жауапкершiлiк сезiмiн оятуы тиiс.
Қазақтар Отан деген ұғымды бала бойына ерте бастан сiңiруге тырысқан.
Мұны ең алдымен, туған жер, атмекен, ел-жұрт деген ұғымдармен барынша
кеңiнен байланыстырған. Қазақ баласы үшiн Отан отбасынан, атажұрттан, туып-
өскен топырақтан басталады.
Мұның барлығы жастардың бойына туған жер, атамекен туралы түсiнiк
ұғымдары өте қасиеттi деген пiкiрдi қалыптастыруға қуатты ықпал етедi.
Сондықтан да бiздiң ауыз әдебиетiмiзде, поэзияда, ақындар мен жыраулардың
толғаулары мен термелерiнде жер, су тақырыбы жетекшi әрі тұрақты тақырып
болған. Бесiк жырынан басталатын бұл тақырып өмiр бойы қоғам мүшесiнiң
серiгi болып, қай жерде жүрмесiн сағыныш сезiмiн тұтатып, елге, жерге деген
сүйспеншiлiгiн өрiстетiп отырған.
Соншама кең далада өмiр сүрсе де, ата-абаларымыз үшiн атамекен ұғымы
әрдайым қастерлi де қасиеттi ұғым. Өйткенi Отан бiреу-ақ, ол- туған жер
топырағы, ата-баба сүйегi жатқан жер. Атамекен, жер, су аттары адамның
қанын тасытып, мақтаныш сезiмiн тудыратын құрал екендiгiн Баянауыл,
Қарқаралы, Аякөз, Арал, Ұлытау, тарбағатай секiлдi атаулардың өзi-ақ
дәлелдемей ме? Сондықтан ұрпақты Отаншылдыққа, Отанды, елдi сүюге
тәрбиелегенде атамекен тарихымен таныстыру маңызды орын алады. Бұл ең
алдымен, тiл байлығы, сосын-тарих, сосын –экология және т.б.
Қазақта қайтыс болған адамды туған жерiне, ата-бабасы жатқан қорымға
апарып жерлеу дәстүрi бар. Бұл дәстүр өте ертеде қалыптасып, күнi бүгiнге
дейiн жалғасын тауып келедi. Кейбiр жағдайда атақты кiсiлер жатқан қорымға
әкеп жерлейдi. Қазақ даласында аты шыққан осындай орындардың бiрi –Әзiрет
Сұлтанның, Түркiстандағы Қожа Ахмет Иассауидың кесенесі. Мұнда атақты
Абылайдан бастап Тәуекел хан, Есiм хан, Қаз дауысты Қазыбек би, Бөгенбай
батыр секiлдi Қазақстанның әр кездегi мемлекет қайраткерлерi жерленген.
Қазақтың бұл дәстүрiн Шыңғыс Айтматов өзiнiң Боранды бекет романында
Қазанғаптың сүйегiн оның өтiнiші бойынша Найман ана бейiтiне апарып
жерленгенiн әспеттеп суреттеген.
Педагогика мен тәрбиенiң, халықтың ұстанымын ғылыми тұжырымдаған орыс
педагогi К.Д.Ушинский Өмiрде де, ғылымда да барлық халықтарға бiрдей тура
келетiн тәрбие жүйесi жоқ. Әр халықтың ұлтттық тәрбие жүйесi де әр түрлi.
Өз елiне басқа елдiң тәрбие жүйесiн енгiзу мүмкiн емес, себебi, халықтардың
өмiр сүру моделi де, тәлiм-тәрбие моделi де әр басқа деп жазғаны белгiлi.
Ендеше жас ұрпақтың бойында ұлттық сананы қалыптастыруда олардың туған жерi
мен елiне сүйспеншiлiгiн оятудың маңызы аса зор. Ұрпағын өз халқының
патриоты етiп тәрбиелеу – қай халықтың болса да тәрбиелеу жүйесiнiң негiзгi
талаптарының бiрi. Ал бiздiң халқымызда бұл талап әрдайым жоғары болған.
Қазақи тәрбие жеткіншекті елiн, туған жерiн сүюге қалыптастырады.
Туған елiм болмаса, тумай-ақ қойсын ай мен күн, Кiсi елiнде сұлтан
болғанша, өз елiңде ұлтан бол – деп жас кезiнен елiне деген iңкәрлiк
сезiмiн бойына сiңiруге тырысқан. Ана отбасын қалай ұйытып отыруды, әке
ұлына сол отбасының берекесiн келтiрiп, қызуын арттырып, оны қас қақпай
қорғауды үйреткен. Мұны халқымыздың ауыз әдебиетiнiң үлкен бiр тарауы болып
табылатын батырлар жырынан көруге болады. Бұл бекер емес, өйткенi қазақта
атадан ұл туса игі, ата жолын қуса игі деген сөз бар.
Жастар сонымен бiрге туған тарихын жақсы, жүйелi түрде бiлуге тиiс,
өйткенi тарих – ең алдымен, өткеннiң шежiресi, адамзаттың, ата-бабаның
өткен ұзақ жолы.
Мұны дұрыс түсiнген ата-бабаларымыз жазбаша тарихымыздың жоқ кезiнде
шежiренiң негiзiнде даланың ауызша тарихын жасап, оны халықтың зердесiнде
ұқыптылықпен сақтап, атадан балаға мұра ретiнде берiп, соған сүйене
отырып, оларды батылдық пен батырлыққа тәрбиелеген.
Ұлттық мақтаныш, өз елiнiң патриоты болу тек соғыс кезiнде, не Отан
қорғаумен ғана байланысты көрiнбейдi. Халқын, жерiн, елiн сүю қажырлы еңбек
етуден көрiнуге де тиiс. Өйткенi қайбiр елдiң болмасын экономикалық,
ғылыми, мәдени прогресi, ең алдымен, қоғам мүшелерiнiң адал, тәртiптi,
сапалы, өнiмдi еңбегiне байланысты екендiгi мәлiм.
Ата-бабамыз қашанда өздерiнiң бiлгенiнше ұрпақ құлағына ерлiк,
адамгершiлiк, еңбекқорлық, достық, жолдастық туралы дастандарды, ертегi-
аңыздарды, өлең-жырларды құйып отырды. Сыпайлықты, кiшiпейiлдiктi
дәрiптедi. Ұлық болсаң, кiшiк бол, Тура биде туған жоқ деген мақал-
мәтелдерде қарапайым қазақ даналығы жатыр. Байқап қарасақ, бұрынғы ата-баба
тәрбиесi ұрпақтың бойында елдi, жердi, халқын сүюдi үйретiп, оларды өз
халқының патриоты етiп қалыптастыруға барлық ерiк-жiгерiн жұмсаған. Егемен
елiмiздiң педагогика ғылымы да соған негiзделгенi жөн.
Отбасы тәрбиесі — көзделген нәтижеге жету мақсатында ата-аналар мен
жанұя мүшелерінің тарапынан жасалатын ықпал процестерінің жалпы атамасы.
Әлеуметтік, отбасы және мектеп тәрбиесі ажырамас бірлікте орындалатын істер
ауқымын құрайды. Отбасылық тәрбиенің мектеп тәрбиесімен тоғысқан тұсындағы
проблемалары жалпы педагогикада қарастырылады да, ал сол мәселенің
әлеуметтік жағдайлары әлеуметтік педагогиканың үлесінде.
Отбасының жетекшілік маңызы онда тәрбиеленіп жатқан адамның тән-дене
және рухани дамуына әсер етуші ықпалдар мәні мен мағынасының тереңдігіне
тәуелді келеді. Бала үшін отбасы бір жағынан - тіршілік қоршауы болса,
екінші тараптан - тәрбиелік орта. Баланың алғашқы өмірі жағдайындағы отбасы
ықпалы басқа жағдайлар мен кейінгі жас кезеңдерінде болатын ықпалдардан
басымдау келеді. Зерттеу деректеріне сүйенсек, отбасы - бүл мектеп те,
ақпарат көзі де, қоғамдық ұйымдар да, еңбек ұжымы да, дос-жарандары да,
отбасы — бүл әдеп пен өнер кілті де. Осыдан, педагогтар нақты да дәл
тұжырымға келіп отыр: тұлғаның қалыптасу нәтижелілігі ең алдымен отбасына
тәуелді. Неғұрлым отбасы жақсы болып, оның төрбиелік ықпалы ұнамды келсе,
тұлғаның тән-дене, рухани-адамгершілік, еңбектік тәрбиесінің өнімі де
жоғары. Аса бір кездейсоқтық болмаса, әр уақыт тұлғаның кемелденуі келесі
заңдылыққа тәуелді: жанұя қандай болса, оида өсіп, ер жеткен адамда сондай.
Жеке адамның қалыптасу процесі мен оның нәтижесі болар отбасы
тәрбиесінің күші мен қуатын мойындайтын болсақ, ендеше мемлекет пен қоғам
да тәрбиелік шараларды дұрыс жолмен ұйымдастыруда, ең алдымен, отбасыға
үлкен назар аударғаны жөн. Бүл өркениетті елдер ұстанған бұлжымас ереже.
Неке мен отбасыға деген үстірт көзқарас, халықтық және ұлттық үрдістерді
естен шығару, инабаттылық принциптерінен тайқу, шектен тыс арсыздық пен
маскүнемдік, іштей тәртіптің болмауы мен жыныстық салғырттық, ерлі-
зайыптылар арасында жоғары белең алған ажырасулар — бәрі де отбасыдағы бала
тәрбиесінде болатын теріс ықпалдар
көзі.
Отбасы — тұлға қалыптастырушы бесік. Осыдан, "Азамат қалыптастырамын
десең, бесігінді түзе"- деп ұлы ғұлама М. Әуезов бекер айтпаған. Отбасында
адамаралық қатынастар негізі қаланады, бүкіл өмірге жетер еңбектік және
әлеуметтік бағыт-бағдар түзіледі. Огбасында өз ретімен қарапайым да жеңіл
шешіліп жатқан көптеген проблемалар, есейген, ересек шақта бітіскен
шырғалаң күйге түсіп жататыны баршаға аян.
Жоғарыда әңгіме арқауы болған тұжырымдарды жинақтаумен келесідей
қорытындылар жасауға болады:
1-ші: отбасы ықпалы басқа тәрбиелік әсерлердің бәрінен де күштірек.
Жас ұлғаюмен ол әсер бәсеңдеуі мүмкін де, бірақ ешқашан өз маңызын
жоймайды;
- қандай да бір басқа жағдайларда қалыптасуы мүмкін
болмаған сапа-қасиеттер тек отбасында ғана өрісін алады;
- отбасы тұлғаның әлеуметтенуін қамтамасыз етеді, оның
тәндік, моральдық және еңбектік тәрбиесіне болған
мүмкіндіктерді мейлінше шоғырландырып, іске қосады. Қоғамның азамат мүшесі
отбасыдан бастау алады, қоғам келбеті отбасыдан көрінеді;
- салт-дәстүр жалғастығын қамтамасыз ететін отбасы;
- отбасының аса маңызды әлеуметтік қызметтері — азамат
тәрбиелеу, патриот қалыптастыру, болашақ жанүя иегерін кемелдендiру және
мемлекет заңдарын мойындап, құқықтарын сауатты пайдалана бiлетiн қоғам
мүшесiн жетiлдiру;
- отбасының кәсiп тандауға да тигiзер ықпалы орасан.
Нарықтық экономикалық жүйеге байланысы отбасындағы тәрбие
жетімсіздігінің кейбір себептері ретінде келесі жағдайларды алға тартуға
болады:
1. Көптеген еңбеккер отбасылардың экономикалық жағдайының әлсіздігі.
2. Қоғамдық өмір мәдениетінің төмендігі.
3. Отбасы анасы - әйел мойнына артылған екіталай жүк —жұмыс орны да,
жанұя да — ауыртпалық.
4. Көптеген әлеуметтік-түрмыстық және моралдық себептердің салдарынан
болып жатқан ерлі-зайыптылардың ажырасуы.
5. Бала тәрбиесінде ер адам әйел көмекшісі деген қоғамдық пікірдің
белең алуы.
6. Күннен күнге шиеленісіп бара жатқан әулеттер арасындағы бөсеке, дау-
дамай.
7. Отбасы мен мектеп арасындағы байланыстың күннен күнге әлсіреуі.
Отбасы дағдарысын ретке келтіру жөне оның тәрбиелік ықпалын көтеру
бағытында қазіргі заман педагогикасы қандай тиімді ұсыныстар беруі мүмкін?
Бүл орайда педагогика қандай да тосын жаңалық ашып беруі мүмкін емес:
тәрбиенің қоғамдық, экономикалық қатынастардың жалпы заңдылықтарына
тәуелділігі объективті шындық. Бәріміз де осы заңдылық-тардың
құрсауындамыз. Барша үмітімізді мүғалімге артамыз, тәрбиелік
жақсылықтарымызды оның жанпидалығынан күтеміз. Жалған, алдамшы ой-
пікірлерден арыла білген шынайы ұстаздың өз іс-әрекетін келесідей жоспарға
орайластырғанын жөн деп білер едік:
- отбасындағы қатынастарды гуманизациялау, яғни адамиландыру. Әміршіл-
әкімшіл ықпал, заң алдындағы жауапкершілік, қатаң талап не үркіте зорлаудың
заманы өтті - ауыстыратын лыпасы жоқ пенде неден қорықсын. Тек кеңпейіл
мүғалім жан дүниесімен сәулеленген қайырымдылық, мейір, нақты көмек,
ұстаздық жанашырлық қана күйзеліске ұшыраған ата-аналар көңіліне демеу
беріп, өз перзенттерінің жарқын болашағы үшін күресте шаршап-шалдығудан
азат етері кәміл;
- адамдардың рухани дүниесін қалыптастырып, нығайтуда зайырлы мектеп
пен мұсылмандық тәрбие ошағы - мешіттердің ықпалдарын біріктіру әрі осы
ықпалдарды жалпыланған қызмет түрінде шашыратпай, нақты отбасының нақты
проблемасына бағыттау;
- педагогикалық мүдде - ниеттерді гуманитарлық қор, қоғамдар мен
ұжымдар жұмыстарымен үйлестіре отырып, қайырымдылық-тәрбие бағдарламасын
жасау.
Ең бастысы, жалпы адамға, оның табиғатына берілген қайырымдылық пен
мейірімге болған сенімнен ажырап қалмау- әрбір тәрбиешінің негізгі ұстамы
болғаны жөн.
Атам қазақ басынан талай "Ақтабан шұбырынды, Алқа көл сұламаны" кешкен,
солай болса да ортасында жүрген дана тәрбиешілерінің, ғұлама ұстаздарының
болуынан өз болмысын сақтап қалғаны баршаға аян. Дүние ауыспалы, ал
педагогиканың міндеті қоғам өзгерістерінің ізімен жалғаса, дамып бару. Әр
дәуір ұрпақтары арасындағы тартыс, бәсеке мәңгілік, бірақ олардың нақты
кезеңдердегі шешімі әрқашан жаңаланып барғаны дұрыс. Ал ондай шешімдерді
ата-аналар есіне салу отбасылық драмалардың астарлы, көзден таса
бұлтарыстарын тереңнен түсінетін педагогтың міндеті.
Қаншалықты отбасы болса, тәрбие ерекшеліктері де соншалықты мол.
Алайда олардың көптүрлілігіне қарамастан, жанұядағы ересектер мен балалар
арасында кезігетін қатынастардың жалпылай моделін ажырата тану мүмкіңдігі
баршылық. Отбасындағы қатынастар түрі сол қатынастардың қай бағытта, қай
дәрежеде өрістеуі мен балалар тәрбиесінде болған келеңсіз ықпалдардың
салдарына тәуелді анықталады. Олар:
1. Балаларына құрмет көрсете алатын отбасы.
2. Қайырқом, мейірлі отбасы.
3. Күнделікті дүниепараздыққа жүгінген отбасы.
4. Алауыз, жауласқан отбасы.
5. Теріс әлеуметтік бағыттағы отбасы.
6. Ата мен аналардың педагогикалық үйлесімсіздігі жайлаған отбасы.
7. Тұрпайы тәрбие әдістерімен қаруланған отбасы.
Отбасындағы тәрбие мазмұны демократиялық қоғамның өзекті мүдде-
мұраттарына орайластырылады. Болашақтағы еңбектік, қоғамдық, отбасылық
өмірге бейім, дені сау, психикалық болымды, адамгершілікті, иманды,
парасатты тұлға дайындау - отбасы міндеті. Жанүялық тәрбие мазмұнының
құрамды бірліктері ежелден белгілі бағыт-бағдарларды, тән-дене,
адамгершілік-имандылық, сана-сезім, эстетикалық, еңбек тәрбиесін қамтиды,
олар өз кезегінде жас әулетті экономикалық, экологиялық, саяси, жыныстық
білімдендіру істерімен толығьш отырады.
1. Балалар мен жастардың отбасыңдағы тәрбиесі салауатты өмір болмысына
негізделіп, дұрыс ұйымдастырылған күн тәртібін, спорттық жаттығуларды, дене
шынықтыруларын т.б. қамтиды.
2. Отбасындағы сана-сезім тәрбиесі ата-аналардың өз балаларын
білімдермен байытып, соны ақпараттарға деген тұрақты қажетсінуін
қалыптастырып, оларды үздіксіз жаңалап беру ұмтылыстарын баулуға
негізделеді. Танымдық қызықсыну, қабілет, бейімділікгер мен нышандарды
дамытып беру бала тәрбиесіндегі ата-аналардың аса өзекті шаруасы.
3. Отбасындағы адамгершілік-имандылық тәрбиесі тұлға қалыптастыру
жолындағы қатынастардың бұлжымас төркіні. Бұл орайда алғы шепке тартылатын
мәселе мәңгілікті өзгермес адамзаттық мораль құндылықтары - сүйіспеншілік,
құрмет пен сыйластық, әділдік пен ар-намыс, қадір-қасиет пен борыш
сезімдерін тәрбиелеу. Адамгершілік сапа, қасиеттердің басқа да түрлері:
парасатты қажетсіну, тәртіптілік, жауапкершілік, дербестік пен ұстамдылық
та осы отбасында баулынады.
4. Отбасындағы эстетикалық тәрбие балалардың таланты мен дарынын дамытуға
бағытталып, өмір болмысының әсемдіктері жөнінде тағлым беруге арналады.
5. Отбасындағы еңбек тәрбиесі балалардың болашақтағы адал өмірінің
негізін қалайды. Еңбектенуге отбасынан дағдыланбаған баланың есейген кезде
де бар есіл-дерті "жеңілдің астымен, ауырдың үстімен" жүріп, шалқып өмір
сүру. Ал мұндай еңбексіз "күнде той" өмірдің жақсылыққа апармайтынын тұрмыс
қадам сайын дәлелдеп отыр. Ата-аналар міндетіндегі отбасылық тәрбие —
балалардың тән-дене және рухани сапаларын қалыптастыру бағытындағы саналы
да парасатты істерге негізделген үздіксіз жетіліп отырушы процесс.
Әрбір әке мен кез келген ана өз перзентіне болашақта қай сапа-
қасиеттерді баулу керектігін жете білгені жөн. Отбасылық тәрбиенің
саналылық сипаты мен тәрбиелік міндеттерді парасатты шешу жолдары осымен
айқыңдалады.
Отбасындағы тәрбие әдістері — бұл ата-аналардың өз баласының санасы мен
әрекет-қылығына педагогикалық ықпал жасаудың мақсатты көзделген жөн-жосығы,
жолы. Бұлардың бәрі де тәрбиенің жалпы әдістерімен деңгейлес дегенмен, өз
ерекшеліктеріне ие. Олар:
- әр балаға болған ықпал тұлганың жекелеген нақты әрекет-қылығы мен
ақыл-парасатына икемделуінен даралықты келеді;
- тәрбие әдістерін тандау ата-аналардың педагогикалық мәдениетіне
орайлас келіп, олардың тәрбие мақсатын тануына, өз қадір-қасиетіне
құндылықтық бағыт- бағдарына, өз жанүясында орнатқан қарым-қатынасына т.б.
тәуелді.
Осыдан да отбасылық тәрбие әдістері ата-аналардың түлғалық сән-
сипатымен қайнай бітіскен және олардан ажыратыла қараластырылуы мүмкін
емес. Қаншама ата-ана болса, әдістер түрі де соншалықты: жылы сөзбен
көндіру, қорқыту, айқайлап үркіту, мақтау мен мадақтау, қаталдық құрсауына
салу және жазалау. Әдістер ата-аналар тандаған тәрбиелік бағыт-бағдарға
тәуелді келеді: біреулері өз баласының тіл алғыштығын тәрбиелегісі келеді,
осыдан олардың әдісі ересектер талабын мүлтіксіз орындатуға бағдарланады.
Екінші біреулері дербес, өз бетінше ойлай білуге негіз болар тұлғалық
қасиеттерді орнықтыруды көздеп, осыған сәйкес әдістік жолдарды таңдастырып,
қолданады.
Отбасылық тәрбие арасында ата-аналардың баршаға бірдей ортақ
жалпыланған әдістерді пайдалануы үрдіске айналған. Мұндай әдістер түрі
келесідегідей топтастырылған: сендіру (мақтау, мадақтау, балаға болашақта
пайдалы да қызықты мүддені түсіндіру арқылы); жазалау (қандай да көңіл
рахатынан айыру, ортадағы достық қатынасты үзу, ұрып-соғу); кей отбасыларда
педагогтар кеңесі мен тәрбиелік жағдайлар әдейі жасалып қолданылады.
Отбасындағы тәрбиелік міндеттерді атқарудың құралдары да әртүрлі. Олар
арасында кең қолданымдағылар: сөз, ауыз өдебиеті, ата-ана беделі, еңбек,
оқу, табиғат, үй тұрмысы, ұлттық салт-дәстүрлер, қоғамдық пікір, жанұядағы
рухани және материалдық болмыс, ақпарат көздері (газет, журнал, радио,
теледидар), күн тәртібі, көркем әдебиет, мұражайлар мен көрмелер, ойындар
мен ойыншықтар, дене шынықтырулар мен спорт, мейрамдар, рәміздер, ерекше
белгілер (атрибут), қастерлі заттар, бұйымдар және т.б.
Ата-аналар тәрбиесі әдістерін іріктеу мен қолдануда келесі жалпы
шарттар ескерілуі тиіс:
1. Ата-аналардың өз баласының болмысын жете тануы.
2. Ата-аналардың жеке тәрбиесі мен беделі, отбасында орнатқан
қатынастар сипаты.
3. Егер ата-аналардың тәрбиелік істерінің бағыты бірлікті келсе,
іс-әрекеттер әдістері басым келеді.
4. Ата-аналардың педагогикалық мәдениеті, осыдан педагогиканы меңгеру,
тәрбиелік ықпалдардың қыр - сырларын үйрену, тұрмыстық қажет-тілікке
айналады.
3. Отбасылық тәрбие ережелері
Ұзаққа созылған өз тарихы бар отбасы балаларды тәрбиелеу жолында орасан
көп бақылаулар нәтижесін жинақтап, қорытты. Осы қорытулар негізінде аса
маңызды тұжырымдар жасалып, олар отбасындағы балаларды тәрбиелеудің жалпы
зандылықтары ретінде белгілі жүйелерге орай топтастырылды. Дегенмен олардың
бәрі ғылыми заңдылық байланыс белгілеріне ие болмаса да, өз дәрежесі
бойынша алғашқы тұрмыстық деректі пайымдар мен қарапайым көзқарас
пікірлерден жоғары келеді. Олардың бәрінің төркін мәні - ата-аналарға
кеңес, отбасылық тәрбие ережелері.
Ата-аналар өз тәрбиелік әрекеттерін осы ережелер тұрғысынан салыстыра
бағалап отырады, сонымен бірге ережелер педагогтар үшін, әсіресе, егде ата-
аналарға өнімді де негізді кеңестер беріп отыруға қажетті.
Мектеп, отбасы, жұртшылық және мектептің бірлескен жұмысын
ұйымдастырушы орталық мектептің ұйымдастырушы тәртіп орталығы ретін-дегі
қызметінің ең маңызды бағыттарының бірі-мектептің, отбасының және
жұртшылықтың күшін біріктіру. Бұл жұмыстың мазмұны, әдістері мен түрлеріне
қарай өзіндік ерекшелігі болады. Ол әрекеттің өзіндік ерекшелігі бірқатар
факторларға байланысты. Олар: педагогикалық процестің обьективті
заңдылықтарын білу; қазіргі жағдайдағы мектептің әлеуметтік қызметіне қанық
болу; қазіргі отбасының ерекшеліктері мен даму тенденцияларын түсіну,
мүғалімнің, ата-аналар, жүртшылық өкілдерімен жас ұрпақ тәрбиесіне
байланысты жүмысқа практикалық тұрғыдан дайын болуы.
Мекгеп балалар төрбиесі мен отбасы тәрбиесін педагогикалық басқаруды
тікелей іске асыратын маңызды әлеуметтік институт болып табылады. Жас
ұрпақты өмірге дайындауда жаңа сапалық белгілер қалып-тасып, дербестікті
дамыту, кәсіптік бағдар, білім алу жөне өздігінен білім алу, қабілеттерді
анықтау және дамыту сияқты мәселелерге ерекше маңыз беріле бастады.
Мектептің, отбасының және жұртшылықтың тәрбиелік қызметінің біртұтастығы
мектептің мақсатты түрде жүргізген жүйелі жұмыстарының нәтижесі. Ал бұл
нәтиже қазіргі заманғы білім беру мекемесіне қойылатын басты талаптардың
бірі.
Белгілі педагог В. А. Сухомлинскийдің еңбектерінде "мектептік-отбасылық
тәрбие" ұғымы кең қолданылады. Оның пікірінше, тәрбиені мектептік немесе
отбасылық деп қарастыруға болмайды, өйткені бала тұлғасы біртұтас және оны
қалыптастыру процесі де біртұтас сипатқа ие. Міне, осындай біртұтас тәрбие
процесінде мектеп жетекші рөл атқарады.
Мектеп отбасының тәрбиелік мүмкіндіктерін кеңітеді және дамытады, осы
бағытта педагогикалық ағарту жұмыстарын жүргізеді, қоғамдық және мектептен
тыс ұйымдардың мектеп пен отбасына белсенді түрде көмек көрсетуін
ұйымдастырады және бағыттайды, олардың әрекеттерін үйлестіреді. Мектеп
басшысының, сынып жетекшісінің жұмыс жүйесі ең тиімді түрлер мен әдістер
таңдап алу арқылы ұзақ жылдар барысында қалыптасады. Ол жүйе жұмыстың
нәтижелілігін қамтамасыз ететіндей талаптарға жауап беруі тиіс.
Ең бірінші талап - бүкіл педагогикалық ұжым әрекетінің мақсаттылығы.
Ата-аналармен жұмыс деген жалпы ұғымды алайық. Оның орнына нақты
психологиялық-педагогикалық проблемаларды шешу үшін ата-аналар жиналысын
өткізу, лекция оқу, ата-анаға, отбасына жекелеп ықпал жасау қажет.
Екінші талап - мұғалімнің кәсіптік біліктілігін, педагогикалық
мәдениетін көтеру. Оның жолдары әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы: сынып
жетекшілері секциясының жүмысы, "Отбасылық психология" немесе "Отбасы
тәрбиесін жетілдіру" сияқты тұрақты педагогикалық семинар жүмысы; мектеп
тәжірибесінде анықталған формалды емес жасөспірімдер тобының ерекшеліктерін
есепке алу, қолайсыз отбасылар мен педагогикалық-психологиялық тұрғыдан
бетімен жіберілген балаларды есепке алу, ата-аналардың жүргізген
жүмыстарының тиімділігін анықтау, олардың озық тәжірибелеріне педагогикалық
талдау жасау.
Үшінші талап – педагогикалық-психологиялық ұжымның сынып жетекшісі мен
мұғалімдердің ата-аналармен жүргізетін жұмыстарына бірыңғай талап жүйесін
жасау. Бүл талап негізді, әдепті, заңды болуы тиіс. Асығыстық, талапты
бұрмалаушылық ата-аналармен келіспеушілікке апарып соғады.
Төртінші талап — ықпалды қоғамдық ата-аналар ұйымын қалыптастыру.
Басқарудың және өзін-өзі дамытудың субъектісі ретінде қазіргі
педагогикалық ұжым туралы ұғымдар орыс педагогтары Л. Н. Толстой,
К. Д. Ушинский, Н. И. Пироговтардың оқыту мен тәрбиенің өзара
байланыс-тылығы, оқушылар мен педагогтардың бірлесе жұмыс істеуі,
педагогтардың өзін-өзі дамытуға ұмтылуы сияқты идеяларының ықпалымен
қалыптасты.
Тәрбие мақсаты, балалар ұжымын қалыптастыру мәселесі отандық педагогика
ғылымында педагогикалық ұжымның екі орнықты моделін іздеумен бірге
қарастырылды. Мүғалімдердің тәрбиелік ықпалын біріктіру 20-30 жылдары
педагогика мен мектептің маңызды міндеттерінің бірі болды. Н. К. Крупская,
С. Т. Шацкая, А. С. Макаренко және т.б.: Тәрбиешілер ұжымы болуы керек, —
деп жазды. А. С. Макаренко: Тәрбиешілер ұжым-ға біріккен жерде және
біртұтас жұмыс жоспары, балаға деген бірыңғай ықпал жоқ жерде ешқандай
тәрбие процесі болуы мүмкін емес", - деді.
Педагогикалық ұжымның топтасуы және дамуы идеясы
В. А. Сухомлинскийдің педагогикалық жүйесінде практикалық көрініс
тапты. Ол әрбір педагогикалық ұжымның өзіңдік ерекшелігі болатындығын атап
көрсетті. Тәжірибе алмасу сол мектептің жүмысын көшіріп алу емес, қайта
оның қызметінің идеялары мен концепцияларын бағалау болмақ.
Соңғы жылдары педагогикалық ұжымның дамуы мен қызметінің ішкі
механизмін ашуға арналған Н. С. Дежиннова, В. А. Кераковский,
Л. И. Новикова, Р. X. Жакуров және т.б. еңбектер жарияланды.
Педагогикалық ұжым адамдардың әлеуметтік және кәсіптік бірлестігі
ретінде ұжымға тән барлық белгілерді біріктіреді. Ерекше адамдар тобы
ретінде мектептің педагогикалық ұжымына жинақылық, басшының болуы, топтасу,
салыстырмалы түрде тұрақты және ұзақ мерзімді әрекет ету сияқты қоғамдық
және кәсіптік сипаттар тән. Педагогикалық ұжым сондай-ақ, оқушылар ұжымы
да, оның құрамдас бөлігі болып есептеледі.. Кез келген ұжым сияқты
мектептің педагогикалық ұжымының өзіндік ерекшеліктері болады.
Педагогикалық ұжымның ең басты ерекшелігі - оның кәсіптік қызметіне
байланысты, нақтылай айтқанда жас ұрпақты оқьпу мен тәрбиелеуде.
Педагогикалық ұжымның кәсіптік қызметінің тиімділігі оның мүшелерінің
педагогикалық мәдениетінің деңгейімен, тұлғаларының қатынас сипатымен,
ұжымдық және дербес жауапкершілікті сезінуімен, ұйымшылдық, ынтымақтастық
деңгейімен анықталады. Өзінің мәні жағынан педагогикалық, тәрбиелік болып
табылатын оқу орындарының ұжымы оқушыларға үлкендердің ұжымы, олардың өзара
қатынасы, бірлесе әрекет етуі туралы алғашқы түсініктерді қалыптастырады.
Бұл жағдай педагогикалық ұжымды өзін-өзі ұйымдастыруға, үнемі өздігінен
жетілуге ынталандырады.
Мұғалімдер ұжымның педагогикалық қызметі оқушылар ұжымымен өзара тығыз
әрекеттестікте өрбиді. Сондықтан педагогикалық міндетті шешу оқушылар
ұжымының тәрбиелік мүмкіндігі қай деңгейде, қаншалықты іске асырылуына
тікелей тәуелді болып келеді. Басқару ілімінің категориясы ретінде
педагогикалық ұжым басқарушы, ал оқушылар ұжымы басқарылушы болады. Ал
қазіргі әрекет пен қатынастың субъектісі ретінде жеке түлғаға баса назар
аударылған жағдайда педагогикалық және оқушылар ұжымы басқарудың да, өзін-
өзі дамытудың да субъектісі болып отыр. Мүғалімдер ұжымы өзінің орасан зор
зияткерлік, тәрбиелік күш-қуаты бойынша балалар ұжымына ғана емес, өз
ұжымына қатыстылығына байланысты да тәрбие субъектісі ретінде әрекет
жасайды.
Педагогикалық ұжымның басты ерекшелігінің бірі ретінде мұғалімдік кәсіп
қызметінің көп қырлылығын атау керек. Қазіргі мүғалім пән мүғалімі, сынып
жетекшісі, үйірме, студия жетекшісі, қоғамдық жүмыстар сияқты қызметтерді
атқарады. Бұндай көпқырлылық барлық педагогикалық ұжымға тән. Өзінің
кәсіптік міндеттерін шешу барысында педагогикалық ұжым мектеп шегінен шығып
кетеді. Қоршаған әлеуметтік ортаны педагогика-ландыру, яғни ата-аналар мен
жұртшылық өкілдерінің педагогикалық мәдениетін қалыптастыру тұтас алғанда
педагогикалық ұжымның ажырамас қызметіне айналады. Көптеген мүғалімдердің
педагогикалық әрекетіне зерттеушілік қызмет тән. Қазіргі мүғалім -
зерттеуші - нормативті қызмет жасымен шектелмейтін, педагогикалық
жаңалықтың жетістігі мен кемшілігін тез аңғаратын, жаңа құндылықтар мен
технологияларға баға беріп, игеріп және практикада қолдануға қабілетті
педагог.
Педагогикалық ұжымның ендігі бір ерекшелігі оның жоғары деңгейде өзін-
өзі басқара алуында. Ұжымдағы мектеп кеңесінде, әдістемелік комиссияларда,
қоғамдық ұйымдарда қатардағы мүғалімдердің сайлану арқылы өкілеттік алуы
ұжымда дұрыс қоғамдық пікір қалыптастырып дербестік пен белсенділік
дамытады. Педагогикалық ұжым мүшелерінің, оның басшыларының қызметтік
міндеттері, қызметтік нұсқаулары арқылы дәл айқындалуы да ұжымның
ұйымдасқандық сипатын нығайтады. Педагогикалық ұжымның келесі ерекшелігі
оның қызметінің ұжымдық сипаты мен нәтиже үшін ұжымдық жауапкершілігі. Егер
жекелеген мұғалімдердің, әсіресе, орта және жоғары сынып мүғалімдерінің іс-
әрекетін өзге мүғалімдердің іс-әрекетімен сәйкестендірмесе, оқушылардың
білімін бағалау, мектеп жұмысын ұйымдастыруда бірыңғай талап болмаса, онда
ол табысқа жеткізбейді. Мүғалімдердің біртұтастығы олардың құндылық
бағдарлары мен сенімдерінен көрінеді, дегенмен, бүл жағдай педагогикалық
технологияның бірсарындылығын білдірмейді. Балаға деген махаббат, оны
оқытуға деген ынта, оқушы тұлғасына деген құрмет педагогикалық
шығармашылық, оптимизм, жалпы және кәсіптік мәдениет мұғалімдерінің іс-
әрекетінің біртұтастығының материалдық негізін құрайды.
Педагогикалық ұжым өмірінің еркешеліктерінің қатарында белгілі бір
педагогикалық еңбектің түрін атқарудан уақыт шегінің болмауын атауға
болады. Бұл жағдай мұғалімнің шамадан тыс жұмысбастылығына, рухани дүниесін
байытып, кәсіптік дамуын арттыруға уақыт таба алмауына себеп болады.
Бақылау нәтижелері көрсеткендей, соңғы жылдары материалдық жағдайға, уақыт
жетіспеуіне байланысты мүғалімдердің баспасөзге жазылуы, түрлі әдебиеттер
сатып алуы, олардың кино-театрлар, мұражайлар мен көрмелерге қатысуы күрт
төмендеп кетті.
Педагогикалық ұжымға тән өзіндік ерекшеліктердің бірі оның құрамында
әйелдердің басым болуы десек, бұл жағдай ұжымдағы өзара қатыстық сипатына
ықпал жасайды. Әйелдер ұжымы еркектер басым болып кететін ұйымдарға
қарағанда тез әсерленгіш, көңіл күйі жиі алмасады, барынша дау-жанжалға
бейім. Дей түрғанмен, әйелдер жаратылысынан тәрбие ісіне бейім,
педагогикалық ықпал жасаудың өдістері мен тәсілдерін талдауда барынша
икемді екендігін де есте ұстау керек.
Педагогикалық ұжымдарда әйелдердің басым болуы жаңа проблема емес. Ол
проблема материалдық сипаттағы себептерге байланысты педагогикалық
ұжымдардан еркектердің басқа табысты салаларға көптеп ауысуына байланысты
шиеленісе түсті. В. А. Сухомлинский, А. А. Захаренко сияқты педагогтар
мектебінің тәжірибесі педагогикалық ұжымда, әр жыныстың қажетті
өкілеттілігінің болуы педагогикалық ұжымның үйлесім-ділігін, педагогикалық
процестің біртұтастығын қамтамасыз ететіндігін көрсетеді.
Бүл проблема соңғы кезде әкесіз отбасылар көбеюіне байланысты маңызды
бола түсуде. Дегенмен, педагогикалық ұжымдағы еркек пен әйелдердің барынша
орнықты арақатынасын айқындау өте қиын. Ол әрбір нақты жағдайда өзінше
шешім табуы тиіс. Бірақ қалай болғанда да мектептегі еркектердің
жетіспеушілігін әкелерді, ата-аналарды, өндірістік ұжым мүшелерін сабақтан
тыс уақыттағы тәрбие жүмыстарына тарту арқылы толықтыру қажст.
Ұжым психологиясы жөніндегі зерттеулер А. И. Донцов,
А. Н. Лутошкин, А. В. Петровский, А. Л. Свентицкий және т.б.
ұжымның құрылымы туралы тиянақты мағлұмат береді. Соның ішінде ұжымға
әлеуметтік-психологиялық талдау жасағанда, оның ұйымдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
Кіріспе
І тарау ХIХ-ХХ ғасырдағы педагог-психолог ғалымдарының оқу-ағарту, тәрбие
туралы философиялық көзқарасы.
1.1 Психологиялық қарым-қатынастың басты шарты - тәрбие тиiмдiлiгі.
1.2 Қолайсыз отбасынан шыққан балалардың психологиялық сипаты.
ІІ тарау Ұжымдағы психологиялық климат.
2.2 Қарым - қатынас туралы білім негізінде мектеп оқушыларының мәдениетін
қалыптастырудың тиімді әдіс-тәсілдері.
2.1 Нарықтық қатынасқа көшуге орай жеке тұлғаны тәрбиелеп қалыптастырудың
психологиялық жағдайы.
Қорытынды
Қосымша
Әдебиеттер тізімі
кiрiспе
Көкейкестілігі: бүгiнгi күннiң жаңару бағыты халықтың рухани
игiлiгi - ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрдi - бала тәрбиесiнiң арқауына
пайдалану басты назарда болуы көзделiнiп отыр. Қазақ халқының әр азаматы
ұлт өмiріне немқұрайлы қарайтын жас ұрпақты қазақтың рухани, материалдық
мәдениетiн толық меңгерген, тарихын, әдет-ғұрып, салт-сана, дәстүр, тәлiм-
тәрбие, адамгершiлiк қасиеттерiн бойына сiңiрiп, елiн, жұртын сүйетiн
азамат болып өсуiн қамтамасыз етуi тиiс.
Қазiргi жеделдету, демократияландыру жағдайында Қазақстан
Республикасындағы басты мiндеттердiң бiрi - ұлттық ерекшелiктердi еске
алып, жастарға терең бiлiм мен тәрбие беру iсiн одан әрi дамыту, әсіресе,
балалардың отбасындағы тәрбиесін жетiлдiру болып табылады. Республикамызда
бұл мәселеге қатысты көптеген мемлекеттiк құжаттар жарияланды. Қазақстан
Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң Тәлiм-тәрбие тұжырымдамасында
(Ақпан, 2003) былай да жазылды:
Дипломдық жұмысымыздың мақсаты:
Бүгiнгi таңда әр оқушыға деңгейiне сәйкес бiлiм мен тәрбие беру, оның
рухани байлығы мен мәдениеттiлiгiн арттыру, біздің ғылыми жұмысымыздың
басты арқауы болмақ. Төменде атап айтқандай, қолайсыз отбасынан шығатын
балалардың психологиялық ерекшеліктері, олардың ойлай бiлу мүмкiндiгiн
жетiлдiру, сонымен қатар әр адамның кәсiби бiлiктiлiгiн, iскерлiгiн арттыру
- осының бәрі тәрбиеден таралатын сөзсіз мiндет болып табылады.
Зерттеу болжамы:
Егер әр отбасында ата-ана мүшесі толық болып, мемлекетіміздің болашаққа
деген саясаты үстем болса, яғни тұрақты болса, онда психологиялық климат та
дұрыс жағдайда болар еді.
Зерттеу объектісі:
Астана қаласындағы № 26 орта мектептің 5-11 сыныптар оқушылары.
Зерттеу пәні: қолайсыз отбасынан құрылған балалар тобы оқу процесі
барысында.
Зерттеудің методологиялық негізіне Алматы қаласынының Қыздар
педагогикалық институты педагогика кафедрасының меңгерушісі Л.К.Керимовтың
Қиын балалар қандай жағдайдан туады деген ғылыми диссертациясы негізге
алынды. Осы жұмысқа орай өзіміздің ғылыми жұмысымыздың тақырыбын Қолайсыз
отбасынан шыққан балалардың қарым-қатынас ерекшеліктері деп алдық.
Мiне, осы тұрғыдан алып қарағанда, бiздiң ғылыми жұмысымыздың
міндеті: қоғамға қажеттi жан-жақты бiлiмдi, тәрбиелi, мәдениеттi жеке
тұлғаны қалыптастыруды iске асыру, ғылыми жолмен талдау, дайындау, оқу
–тәрбие жұмысын жақсарту, жаңарту.
І тарау ХIХ-ХХ ғасырдағы педагог-психолог ғалымдардың оқу-ағарту, тәрбие
туралы философиялық көзқарасы
1.1 Психологиялық қарым-қатынастың басты шарты - тәрбие тиiмдiлiгі
Адамзат дамуының қай кезеңiнде болмасын, тәрбиенiң тиiмдiлiгiн
жетiлдiру iсi жүзеге асыру процесi әрбiр қоғамдағы мемлекет қажеттiлігiне
бағынады. Өйткенi мемлекет қажеттiлігiнiң орындалуы оның экономикалық күш-
қуаты мен саясатына тәуелдi екендiгi белгiлi. Олай болса, тәрбие
тиiмдiлiгiнiң ең басты шарты - мемлекет мүмкiндiгiнен туындайтын
қажеттiлікке сай тәрбиенiң мақсатын нақты анықтау болып табылады. Егер
тәрбиенiң қалай өзгерiп отырғанына көз жiберсек, тәрбие мақсатын
белгiлеудiң қаншалықты маңызды екенiн байқауға болады. Тәрбие - қоғамдық
құбылыс, онсыз ешбiр қоғамның өмiрi iлгерi дамуы мүмкiн емес.
Тәрбиені психологиялық тұрғыда қарастыратын болсақ, ол - үлкен шексіз
ұғым және адамның жан-тәнін түсініп, оны дұрыс бағалай білетін құбылыс.
Тәрбие процесi адамның қоғамдық мәнiнiң әлеуметтiк маңызды сапаларын
қалыптастыруға, оның қоғамға, адамдарға өзара қатынастарын жасауға,
олардың шеңберiн кеңейтуге бағытталады.
Тәрбие теориясының қарқынды дамуына қарамастан, ХII ғасырдың басына
дейiн педагогика философияның бiр бөлiгi ретiнде қарастырылып келдi.
Шынында, осы күннiң өзiнде де атақты философтардың қай-қайсысы да тәрбие
мәселесiн айналып өтпейдi, осының өзi педагогикалық проблемалардың қоғам
мен ғылым үшiн аса маңызды екенiнiң дәлелі.
Педагогика ерекше ғылым ретiнде философиялық бiлiмдер жүйесiнен ХII
ғасырдың басында бөлектенiп шықты. Ағылшын жаратылыстанушысы және
философы Фрэнсис Бэкон 1561-1626 1623 жылы өзiнiң Ғылымның қадiр-қасиетi
және жетiлуi атты трактатын жария еттi. Бұл еңбегiнде ол ғылымдарды
сарапқа сала отырып, олардың арасында педагогиканы ғылыми бiлiмдердiң
дербес саласы деп бөлектедi.
Джон Локк өзiнiң Тәрбие жөнiндегi ойлар деген еңбегiнде тәрбиенiң
психологиялық негiздерiне және адамгершiлiк қалыптастыру мәселесiне үлкен
мән бердi. Баладағы тума қасеттердi жоққа шығара отырып, ол нәрестенi не
сызса, сол болатын таза тақтаға теңеумен тәрбиенiң үлкен күш екенiн баса
айтты.
Педагогикалық идеялары кейбiр мәселелерде дағдырыс сипатқа ие
болғанымен, педагогикалық теорияны өрiстетуде елеулi рөл танытқандардың
бiрi - Иоганн Герберт. Ол балалардың өрескел бұзықтықтарын қол жазасымен
тойтарып отыру қажет, олардың тәртiбiн үздiксiз қадағалап, арнаулы жорналға
жазып отыру керек деп есептедi. Сонымен қатар, оның шығармаларында бiршама
пайдалы идеялар да баршылық. Ол алғашқылардың қатарында оқыту мен тәрбиенiң
психологиялық негiздерiн жобалап бердi, баладағы адамгершiлiк қасиеттi
қалыптастыру үшiн оның саналылығын көтерiп, онымен сыйластық қатынас жасау
қажеттiгiн жариялады.
Өзiнiң психологиялық-педагогикалық теориясын прогрестiк-демократиялық
бағытта дамытқандардың бiрi - Адольф Дистверг. Ол өрiстеткен аса құнды
идеялар: балалрдың оқу жұмысының белсендiлiгiн арттыру, шәкiрттердiң
өзiндiк оқуына мән беру, сондай-ақ халық мұғалiмдерiн дайындау.
ХҮIII ғ. Германияда алғашқы рет мұғалiмдердi дайындайтын арнайы оқу
орны ашылып, онда ерекше ғылыми пән ретiнде психология оқытыла бастады.
Осының бәрi адамның жан тәнін түсіну мақсатында теорияның жедел дамуына
себепшi болып, iрi-iрi оқымысты педагог-психологтардың қалыптасуына
мүмкiндiк бердi.
Сонымен, ХII - ХIХ ғасырлар аралығы психологиялық теорияның үлкен
қарқын ала дамыған, аса құнды тәрбиелiк идеялардың өрбiген заманы болды.
Педагогикалық психологияның дамуына, тәрбие саласының дамуына қазақтың
белгiлi философтары, ағартушы-педагогтары, психологтары да айтарлықтай үлес
қосты. Олардың ой-пiкiрлерiн қысқаша пайымдау, еске түсiру, ғылыми және
әдеби еңбектерiн жоспарлы бiлiм беру саласында, әсiресе, өскелең өмiр
жағдайында кең түрде қолданудың қажет екендiгi сөзсiз.
Қазақстанда ағартушылық идеяны көтергендердiң бiрi – Ш.Уәлиханов едi.
Оның өзiндiк педагогикалық - психологиялық көзқарастары болды. Ағартушы-
ғалым қазақ даласындағы оқу мен мектеп iсiн ғылыми негiзде құрып, оқу
бiлiмнiң табиғат сырларын ашуға бағытталуын, туған халқының алдыңғы қатарлы
мәдениеттi елдердi қуып жетуiн аңсады. Ш. Уәлихановтың ағартушы-ғалым,
демократ ретiнде көздеген ой-пiкiрi, негiзгi мақсаты –халқына қайткенде де
бiлiм беру, тәрбиелеу, оқыту, оны дүниені тануға жетелеу, сондай-ақ бұл
мәселердi реформа арқылы iске асыру болған. Қазақ халқының ағартушы-
педагогарының бірі - Ы.Алтынсарин, оның мақсаттары педагогикалық
көзқарастарынан айқын көрiнедi. Ол бүкiл өмiр жолын мектеп ашуға арнады,
қазақ баласының тәрбиесiне көп мән берiп, қоғамдық өмiрдегi саяси-
әлеуметтiк мәселелердi жан-жақты қамтып жазуға тырысты.
Ал қазақ халқының ғана емес, бүкіл әлем жұртшылығының ұлы ойшыл-
философы Абай Құнанбаевтың шығармалары тәрбие мәселесiне, педагогикалық ой-
пiкiрлерге толы. Абайдың осы бала тәрбиесi мәселесiнiң басты нысанасы
Атаның баласы болма, адамның баласы бол гуманистiк ой - пiкiрі үлкен
философиялық ой тудырады.
Қазiргi күнi Абай қалдырған iз - өнер - бiлiм, тәрбие, адамгершiлiк,
әдеп, мораль мәселелерi - егемендi елiмiздiң рухани қазынасына айналып
отыр.
Ұлттық тәлiм-тәрбиенiң көрнектi өкiлдерiнiң бiрi – Шәкәрiм
Құдайбергенов, сол Шоқан, Абай, Ыбырай Алтынсариндердiң салған iздерiн,
ағартушылық дәстүрлерін әрi қарай жалғастырды. Шәкәрiмнiң жоспарға ұсынған
тәлiм-тәрбиесi - адамгершiлiк жолы-адалдық және ғылымды меңгеру. Ол үшiн
жастарды адал еңбек етуге, бiлiм мен дұрыс тәрбие алуға шақыру болды.
Ағартушы-педагог Ахмет Байтұрсынов та педагог жастарға үлкен iз қалдырады.
Ол өзiнiң барлық саналы өмiрiн қазақ қоғамында бiлiм-ғылымның дамуына,
мектеп iсiнiң тәрбие жұмысына көңiл бөлiп, кемелденуiне бағыштады. Ол ауыл
мектебiнде бала оқытты, оқу-тәрбие жұмыстарын жетiлдiру саласында көп
iздендi.
Мағжан Жұмабаев - зиялы қайраткерлердiң бiрi. Ол көптеген оқу-тәрбие
жайлы оқу-құралдарын шығарған. Айталық, Бастауыш мектептегi ана тiлi
(1928), Сауатты бол (1926), Педагогика (1922) оқу құралының бiрiншi
бөлiмi жалпы педагогикалық мәселелерге арналған. Ол тәрбиенi төртке бөлiп
қарайды: дене, жан, ақыл тәрбиесi, сұлулық пен әдеп-құлық тәрбиесi.
Егер осы төрт тәрбие адам баласына берiлсе, оның тәрбиесi түгел
болғаны - дейдi.
Қазақ халқының кемеңгер жазушысы Мұхтар Әуезов: Көпшiлiктi адамшылыққа
тәрбиелеу үшiн жас буынды тәрбиелеу қажет... – деген екен.
М.Әуезовті ойшыл, ғалым - педагог ретiнде танытқан iргелi жұмысының
бiрi – бастауыш мектеп бағдарламасына сәйкес жазылған Жеткiншек атты оқу
құралы. Ол 1930 жылы Қызылорда қаласында жарық көрдi. Ұлағатты жазушы әрi
ұстаз М.Әуезов өзiнiң үлгiлi шығармаларымен дүние жүзi мәдениетiнiң дамуына
өшпестей iз қалдырды, ол –үлкен суреткер, асқан ойшыл да кемеңгер жазушы.
Ол педагогика мен психология проблемаларын сабақтастыра зерттеп,
мұғалiмдер мен тәрбиешiлер үшiн ғылыми ұсыныстар жасады. Мысалы:
Ес және есте сақтау мәселерi, Ой мәселелерi, Дағдылану мәселерi
(1936),т.с.с.
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтiк экономикалық өзгерiстер және
жүрiп жатқан күрделi жаңғыру процесi жастардың оқу мен тәрбиенiң
мазмұнын жетiлдiру мәселелерiн жаңа тұрғыдан қарауды талап етедi. Осы
тұрғыдан алғанда тарихтың ақтаңдақ парақтарының қатарындағы ХIХ ғасырдың
басындағы зиялыларымыздың бiрi Мiржақып Дулатовтың өмiр жолын, жалпы
шығармашылығын жаңаша қарап бағалау болып табылады. Ұлы ағартушымызды
жастарға таныстыру өте қажеттi нәрсе. Мiржақып туралы қалай оқыту, сол
оқытқанда жас ұрпақты қалай меңгеру, сол оқытқанды жас ұрпаққа қалай
меңгерту, сол меңгерткендi қалай жүзеге асыру керек екендiгiне көңiл
бөлуiмiз керек.
Жалпы мектеп оқушыларына Мiржақып шығармаларын оқытқанда түсiнiктерiн
молайту үшiн ақынның поэзиялық шығармаларымен таныстыру мақсатында Оян
қазақ өлеңіндегi:
Көзiңдi аш, оян, қазақ, көтер басты,
Өткiзбей қараңғыда бекер жасты,
Жер кеттi, дiн нашарлап, қол қараш боп,
Қазағым, ендi жату жарамасты, -
- деген төрт жолында халықтың өнер – бiлiмнен мақұрым қалуы, тұрмыс
күйiнiң нашарлығы, ел iшiндегi алауыздығы сияқты тағы-тағы әр түрлi
қасiреттерден құтқармақ болған Мiржақып өлендерiнде халықтық жақсылыққа
жетiп, қамын ойлайтын саналы азаматтар қажет екендiгiн айтып, әсiресе, жас
жеткiншектерге көп үмiт артады.
Осындай шығармашылықпен еңбек етiп, оқыту мен тәрбие, проблемаларына
елеулi үлес қосқан ұлы ұстаздардың iс-тәжiрибесi мектеп үшiн, келер ұрпақ
үшiн зор сүйенiш.
1.2 Қолайсыз отбасынан шыққан балалардың психологиялық сипаты
Бүгiнгi күнде жас ұрпақ өзiнiң шұрайлы тiлi мен шешендiк өнерiнен,
дәстүрiнен, ата тәрбиесiнен айырылып қала жаздады. Ендi ғана тәрбие
жөнделiп, ұлттық мектептерiмiз ұлттық қазынамызға, отбасына көңiл бөлуде.
Бірақ отбасымен шектелiп қалсақ, мектептерiмiздiң даму аясы да тарылып
қалады. Ұлтымыздың парасатты болуы ең әуелi анадан, қыз тәрбиесiнен.
Болашақтың мектебі қандай болу керек, әсiресе жас ұрпаққа iзгiлiктi
тәрбие қалай берiледi? Бұл үлкен –ауқымды мәселе.
Тәрбие жұмысын оңға бастыру iс тетiгiне ие мектеп мұғалiмі, сынп
жетекшiсі қолында емес, ата-ана ортақтығынан көрiнедi. Өзiн сыйлай бiлген
адам өзгенi де сыйлай алады. Сыйласа білу - адамдың асыл қасиетi. Сыйласа
алса, ол өзге ұлт адамдармен бiрге әдептi қатынаста бола алады. Балалар
мен жастар –әрбiр кезеңнiң, дәуiрдiң жемiсi, олардың iс-әрекетiндегi
көрiнiстер-өз заманының дәстүрi. Отбасы тәрбиесiнiң басты нышаны - халық
педагогикасы.
Халық педагогикасының мақсаты – өнегелi тәрбие. Дастандардан да, аңыздардан
да, мақал-мәтелдерден де осыны көремiз. Мысалы:
Кiшiпейiл болғанмен, Балаға байқап сөйлесең,
Кiшiрейiп кетпейсiң. Ақылыңа көнер.
Өр көкiрек болғанмен, Байқамай, шайқап сөйлесең,
Ұлылыққа жетпейсiң. Көрсетер бiр өнер.
Бiрiншi мақал балаға қалай керек болса, ата - анаға да солай қажет.
Себебi, бұл мақал-мәтел кiшпейiл болуға, өр көкiрек болмауға шақырады. Ал
бұл дегенiмiз адамзаттың рухани байлығының, адамгершiлiк қасиетiнiң бастау
алар бұлағы емес пе?! Екiншi мақал отбасында бала тәрбиелеп отырған
үлкендерге арналған. Қазiргi күнде нарықтық экономикалық қатынас адымдап
аяқ басқан кезеңде көптеген отбасын ақша табу мәселелерi көп алаңдатуда.
Дәл мәнiне келгенде бұл дұрыс та, өйткенi нарықтық экономика әрбiр адамды
жұмыс iстеуге мүдделеп тұрады. Алайда, ата-ананың мандай терiн төгiп тапқан
ақшасына сықиып киiнiп алған балалар мен жасөспiрiмдер мұны түсiне ме
екен? Үстiнде жылтырған киiмi болып, жан-дүниесi адамгершiлiк қасиеттен
жұрдай болса, кiм кiнәлi? Тағы да ата-ана. Олай дейтiнiміз,
атам заманнан халық басына қандай қиын-қыстау кезең туса да, бала
тәрбиесiн көзден таса қылмаған. Еңбек етiп, отбасын асырай отырып, бiр
мезгiл балаларын қасына жиып алып, не ертегi, не аңыз, не қисса айтып
бермеген күндерi болмаған. Сондықтан да осы екiншi мақал ата-ананың балаға
ерекше сабырлықпен, шыдамдылықпен қарап, дұрыс тәрбие беруiн мiндеттеп
отырған.
Бүгiнгi таңда ұлттық сана мен тәлiм-тәрбие алу мәселесi, ең алдымен,
әлеуметтiк- экономикалық орталықтармен де тығыз байланысты. Мысалы,
баспасөз, кино, радио мен теледидардағы ақпарат ағымдарының көрiнiстерi
бiздiң жастарға ұлттық тәрбие мен ұлттық сананы қалыптастыруға қаншама
ықпалы ететіні белгiлi. Тәрбие бесiктен басталады. Қазақ халқы отбасындағы
тәрбиенiң негiзгi мақсаты - жасөспiрiмге дұрыс тәрбие беру. Өйткенi
баланың алғашқы өмiр тану қадамы үйден басталады. Балаға жақсы iсiн
мадақтап, қатесiн түсiндiрсе, ол ересектердi сыйлап, тапсырманы орындауға
қарсылық бiлдiрмейдi, оған орынсыз ұрысып, зекiрiп сұрау, талап қоя алмау
ата-ананың беделiн жояды. Мұндай жағдай баланың жасқаншақ, ашуланшақ,
түйық болып өсуiне соқтырады. Ал отбасында қалыптасқан еңбек сүйгiштiк
баланың болашағына жол ашады. Отбасы мүшелерінің арасындағы бiрлiк,
ынтымақ, үлкенге құрмет, кiшiге көмек, сыйластық, шыншылдық баланың
адамгершiлiк қасиеттерiн қалыптастырады. Бiрiгiп iстеген жұмыс балаларды
қуантып, оларды ата-анасына жақындастырады. "Сөзiңмен мазалама, iсiңмен
көрсет", "Ережеден өнеге артық, Сөз шақырады, ал үлгi қызықтырады деген
халықтың даналық сөздерi үлкен педагогикалық шындықты бiлдiредi.
Ал баланың бойында кездесетiн терiс мiнез-құлықтар – нашар тәрбие мен
терiс ықпалдың салдары. Бұлар да туа бiткен мiнез емес, оны түзетуге
болады. Түзелмейтiн мiнез-құлық жоқ. Уақыт, еңбек, төзiмдiлiк қана
қиындықтарды жөнге келтiредi.
Адам тәрбиесi осы өмiрге келуiнен басталады, сөйлемес бұрын естiмес
бұрын, ол тәлiм ала бастайды, - деп жазған болатын француз ғалым
Ж.Ж.Руссо. Олай болса, ата-ана мен ұстаздардың бiрлесе қойған талабы-
баланың келешегiне жасалған ең үлкен қамқорлық, бұл тәрбиенiң тұтқасы.
Сондықтан да Оңды от басынан, озық ұрпақ тарайды деуi бекер емес. Салт-
дәстүр дегенiмiз – халықтардың кәсiбiне, сенім-нанымына, тiршiлiгiне
байланысты қалыптасқан, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын қоғамдық құбылыс.
Ол отбасылық тәрбиеде қалыптасады. Жеке адам жаңа салтты ойлап шығара
алмайды немесе бұрынғы қалыптасқан салтты жоғалта алмайды. Бүкiл халық, ел-
жұрт уақыт озған сайын салт-дәстүрге жаңалық енгiзiп, оны қоғамдық болмыс
көрiнiстерiне бейiмдеп өзгертiп отырады. Халық: дәстүрдiң озығы бар,
дәуренi өткен тоғызы бар, әдет-әдет емес, жөн - әдет, деп заман талабына
сай дәстүрдi дәрiптеп, тәлiм - тәрбиенiң пәрмендi құралы ретiнде
пайдаланып келген. Осыған орай оқушыларға тәрбие сабақтарында аталған
мәселелердi көп қозғауға тырысу керек. Ол, әрине, тәрбие мәселесi. Оқыту
мен тәрбие процестерi бiр-бiрiмен тығыз байланысты, тәрбие болмаған жерде
оқу жоқ. Екiншi жағынан, оқыту-тәрбиелеудiң негiзгi құралы екендiгi
белгiлi.
Сондықтан да педагогтардың алдында тұрған мiндет – оқушылардың оқу-
тәрбие процесiн ұйымдастыруда олардың мiнез – құлқының ерекшелiк-терiн,
психологиялық – педагогикалық-физиологиялық ерекшелiктерiн еске-ре отырып,
педагогикалық процесте тәрбиелiк әдiс-тәсiлдердi ұтымды қолдану жағын
қарастырған жөн. Оқушыны, баланы тәрбиелеу - қоғамды тәрбиелеудiң
мемлекеттiк мәселелерiнiң құрамдас бiр бөлiгi болып табылады.
Бұл маңызды мәселе бiздiң Президентiмiздiң бiлiм және ғылым
қызметкерлерiнiң II съезiнде сөйлеген сөзiнде қысқаша тұжырымдалған: Бұл
жүйеде оқыту мен тәрбие берудiң бiрлiгi үзiлiп қалды. Сiздер мен бiздер тек
болашақ буындағы ғана емес, жалпы адамзаттық қадiр-қасиеттердiң мән-маңызын
түсiнiп, жаны да, тәнi де таза бiлiмдi патриот азаматтар буынын
тәрбиелеуге мiндеттiмiз.
Қазақстандық отаншылдық сезiмiн тәрбиелеу бiлiм берудiң мектеп жүйесi,
отбасы аралықтарында, барлық ұйымдарда көкейкестi мәселе болып табылады.
Балаларды Отанды, туған жердi, өзiнiң халқын сүюге тәрбиелеу-мұғалiм мен
ата-ананың аса маңызды, аса жауапты да қадiрмендi парызы.
Осыдан қорыта келе, бала тәрбиесiн, бiлiм деңгейiн тереңдету моделiн
көрсететiн төмендегi кестенi ұсынамыз:
Кесте 1
Бұл арақатынас әрбiр саналы азаматтың педагогтық болмысында бiздiң
ортақ болашағымыздың алдындағы борыш пен жауапкершiлiк сезiмiн оятуы тиiс.
Қазақтар Отан деген ұғымды бала бойына ерте бастан сiңiруге тырысқан.
Мұны ең алдымен, туған жер, атмекен, ел-жұрт деген ұғымдармен барынша
кеңiнен байланыстырған. Қазақ баласы үшiн Отан отбасынан, атажұрттан, туып-
өскен топырақтан басталады.
Мұның барлығы жастардың бойына туған жер, атамекен туралы түсiнiк
ұғымдары өте қасиеттi деген пiкiрдi қалыптастыруға қуатты ықпал етедi.
Сондықтан да бiздiң ауыз әдебиетiмiзде, поэзияда, ақындар мен жыраулардың
толғаулары мен термелерiнде жер, су тақырыбы жетекшi әрі тұрақты тақырып
болған. Бесiк жырынан басталатын бұл тақырып өмiр бойы қоғам мүшесiнiң
серiгi болып, қай жерде жүрмесiн сағыныш сезiмiн тұтатып, елге, жерге деген
сүйспеншiлiгiн өрiстетiп отырған.
Соншама кең далада өмiр сүрсе де, ата-абаларымыз үшiн атамекен ұғымы
әрдайым қастерлi де қасиеттi ұғым. Өйткенi Отан бiреу-ақ, ол- туған жер
топырағы, ата-баба сүйегi жатқан жер. Атамекен, жер, су аттары адамның
қанын тасытып, мақтаныш сезiмiн тудыратын құрал екендiгiн Баянауыл,
Қарқаралы, Аякөз, Арал, Ұлытау, тарбағатай секiлдi атаулардың өзi-ақ
дәлелдемей ме? Сондықтан ұрпақты Отаншылдыққа, Отанды, елдi сүюге
тәрбиелегенде атамекен тарихымен таныстыру маңызды орын алады. Бұл ең
алдымен, тiл байлығы, сосын-тарих, сосын –экология және т.б.
Қазақта қайтыс болған адамды туған жерiне, ата-бабасы жатқан қорымға
апарып жерлеу дәстүрi бар. Бұл дәстүр өте ертеде қалыптасып, күнi бүгiнге
дейiн жалғасын тауып келедi. Кейбiр жағдайда атақты кiсiлер жатқан қорымға
әкеп жерлейдi. Қазақ даласында аты шыққан осындай орындардың бiрi –Әзiрет
Сұлтанның, Түркiстандағы Қожа Ахмет Иассауидың кесенесі. Мұнда атақты
Абылайдан бастап Тәуекел хан, Есiм хан, Қаз дауысты Қазыбек би, Бөгенбай
батыр секiлдi Қазақстанның әр кездегi мемлекет қайраткерлерi жерленген.
Қазақтың бұл дәстүрiн Шыңғыс Айтматов өзiнiң Боранды бекет романында
Қазанғаптың сүйегiн оның өтiнiші бойынша Найман ана бейiтiне апарып
жерленгенiн әспеттеп суреттеген.
Педагогика мен тәрбиенiң, халықтың ұстанымын ғылыми тұжырымдаған орыс
педагогi К.Д.Ушинский Өмiрде де, ғылымда да барлық халықтарға бiрдей тура
келетiн тәрбие жүйесi жоқ. Әр халықтың ұлтттық тәрбие жүйесi де әр түрлi.
Өз елiне басқа елдiң тәрбие жүйесiн енгiзу мүмкiн емес, себебi, халықтардың
өмiр сүру моделi де, тәлiм-тәрбие моделi де әр басқа деп жазғаны белгiлi.
Ендеше жас ұрпақтың бойында ұлттық сананы қалыптастыруда олардың туған жерi
мен елiне сүйспеншiлiгiн оятудың маңызы аса зор. Ұрпағын өз халқының
патриоты етiп тәрбиелеу – қай халықтың болса да тәрбиелеу жүйесiнiң негiзгi
талаптарының бiрi. Ал бiздiң халқымызда бұл талап әрдайым жоғары болған.
Қазақи тәрбие жеткіншекті елiн, туған жерiн сүюге қалыптастырады.
Туған елiм болмаса, тумай-ақ қойсын ай мен күн, Кiсi елiнде сұлтан
болғанша, өз елiңде ұлтан бол – деп жас кезiнен елiне деген iңкәрлiк
сезiмiн бойына сiңiруге тырысқан. Ана отбасын қалай ұйытып отыруды, әке
ұлына сол отбасының берекесiн келтiрiп, қызуын арттырып, оны қас қақпай
қорғауды үйреткен. Мұны халқымыздың ауыз әдебиетiнiң үлкен бiр тарауы болып
табылатын батырлар жырынан көруге болады. Бұл бекер емес, өйткенi қазақта
атадан ұл туса игі, ата жолын қуса игі деген сөз бар.
Жастар сонымен бiрге туған тарихын жақсы, жүйелi түрде бiлуге тиiс,
өйткенi тарих – ең алдымен, өткеннiң шежiресi, адамзаттың, ата-бабаның
өткен ұзақ жолы.
Мұны дұрыс түсiнген ата-бабаларымыз жазбаша тарихымыздың жоқ кезiнде
шежiренiң негiзiнде даланың ауызша тарихын жасап, оны халықтың зердесiнде
ұқыптылықпен сақтап, атадан балаға мұра ретiнде берiп, соған сүйене
отырып, оларды батылдық пен батырлыққа тәрбиелеген.
Ұлттық мақтаныш, өз елiнiң патриоты болу тек соғыс кезiнде, не Отан
қорғаумен ғана байланысты көрiнбейдi. Халқын, жерiн, елiн сүю қажырлы еңбек
етуден көрiнуге де тиiс. Өйткенi қайбiр елдiң болмасын экономикалық,
ғылыми, мәдени прогресi, ең алдымен, қоғам мүшелерiнiң адал, тәртiптi,
сапалы, өнiмдi еңбегiне байланысты екендiгi мәлiм.
Ата-бабамыз қашанда өздерiнiң бiлгенiнше ұрпақ құлағына ерлiк,
адамгершiлiк, еңбекқорлық, достық, жолдастық туралы дастандарды, ертегi-
аңыздарды, өлең-жырларды құйып отырды. Сыпайлықты, кiшiпейiлдiктi
дәрiптедi. Ұлық болсаң, кiшiк бол, Тура биде туған жоқ деген мақал-
мәтелдерде қарапайым қазақ даналығы жатыр. Байқап қарасақ, бұрынғы ата-баба
тәрбиесi ұрпақтың бойында елдi, жердi, халқын сүюдi үйретiп, оларды өз
халқының патриоты етiп қалыптастыруға барлық ерiк-жiгерiн жұмсаған. Егемен
елiмiздiң педагогика ғылымы да соған негiзделгенi жөн.
Отбасы тәрбиесі — көзделген нәтижеге жету мақсатында ата-аналар мен
жанұя мүшелерінің тарапынан жасалатын ықпал процестерінің жалпы атамасы.
Әлеуметтік, отбасы және мектеп тәрбиесі ажырамас бірлікте орындалатын істер
ауқымын құрайды. Отбасылық тәрбиенің мектеп тәрбиесімен тоғысқан тұсындағы
проблемалары жалпы педагогикада қарастырылады да, ал сол мәселенің
әлеуметтік жағдайлары әлеуметтік педагогиканың үлесінде.
Отбасының жетекшілік маңызы онда тәрбиеленіп жатқан адамның тән-дене
және рухани дамуына әсер етуші ықпалдар мәні мен мағынасының тереңдігіне
тәуелді келеді. Бала үшін отбасы бір жағынан - тіршілік қоршауы болса,
екінші тараптан - тәрбиелік орта. Баланың алғашқы өмірі жағдайындағы отбасы
ықпалы басқа жағдайлар мен кейінгі жас кезеңдерінде болатын ықпалдардан
басымдау келеді. Зерттеу деректеріне сүйенсек, отбасы - бүл мектеп те,
ақпарат көзі де, қоғамдық ұйымдар да, еңбек ұжымы да, дос-жарандары да,
отбасы — бүл әдеп пен өнер кілті де. Осыдан, педагогтар нақты да дәл
тұжырымға келіп отыр: тұлғаның қалыптасу нәтижелілігі ең алдымен отбасына
тәуелді. Неғұрлым отбасы жақсы болып, оның төрбиелік ықпалы ұнамды келсе,
тұлғаның тән-дене, рухани-адамгершілік, еңбектік тәрбиесінің өнімі де
жоғары. Аса бір кездейсоқтық болмаса, әр уақыт тұлғаның кемелденуі келесі
заңдылыққа тәуелді: жанұя қандай болса, оида өсіп, ер жеткен адамда сондай.
Жеке адамның қалыптасу процесі мен оның нәтижесі болар отбасы
тәрбиесінің күші мен қуатын мойындайтын болсақ, ендеше мемлекет пен қоғам
да тәрбиелік шараларды дұрыс жолмен ұйымдастыруда, ең алдымен, отбасыға
үлкен назар аударғаны жөн. Бүл өркениетті елдер ұстанған бұлжымас ереже.
Неке мен отбасыға деген үстірт көзқарас, халықтық және ұлттық үрдістерді
естен шығару, инабаттылық принциптерінен тайқу, шектен тыс арсыздық пен
маскүнемдік, іштей тәртіптің болмауы мен жыныстық салғырттық, ерлі-
зайыптылар арасында жоғары белең алған ажырасулар — бәрі де отбасыдағы бала
тәрбиесінде болатын теріс ықпалдар
көзі.
Отбасы — тұлға қалыптастырушы бесік. Осыдан, "Азамат қалыптастырамын
десең, бесігінді түзе"- деп ұлы ғұлама М. Әуезов бекер айтпаған. Отбасында
адамаралық қатынастар негізі қаланады, бүкіл өмірге жетер еңбектік және
әлеуметтік бағыт-бағдар түзіледі. Огбасында өз ретімен қарапайым да жеңіл
шешіліп жатқан көптеген проблемалар, есейген, ересек шақта бітіскен
шырғалаң күйге түсіп жататыны баршаға аян.
Жоғарыда әңгіме арқауы болған тұжырымдарды жинақтаумен келесідей
қорытындылар жасауға болады:
1-ші: отбасы ықпалы басқа тәрбиелік әсерлердің бәрінен де күштірек.
Жас ұлғаюмен ол әсер бәсеңдеуі мүмкін де, бірақ ешқашан өз маңызын
жоймайды;
- қандай да бір басқа жағдайларда қалыптасуы мүмкін
болмаған сапа-қасиеттер тек отбасында ғана өрісін алады;
- отбасы тұлғаның әлеуметтенуін қамтамасыз етеді, оның
тәндік, моральдық және еңбектік тәрбиесіне болған
мүмкіндіктерді мейлінше шоғырландырып, іске қосады. Қоғамның азамат мүшесі
отбасыдан бастау алады, қоғам келбеті отбасыдан көрінеді;
- салт-дәстүр жалғастығын қамтамасыз ететін отбасы;
- отбасының аса маңызды әлеуметтік қызметтері — азамат
тәрбиелеу, патриот қалыптастыру, болашақ жанүя иегерін кемелдендiру және
мемлекет заңдарын мойындап, құқықтарын сауатты пайдалана бiлетiн қоғам
мүшесiн жетiлдiру;
- отбасының кәсiп тандауға да тигiзер ықпалы орасан.
Нарықтық экономикалық жүйеге байланысы отбасындағы тәрбие
жетімсіздігінің кейбір себептері ретінде келесі жағдайларды алға тартуға
болады:
1. Көптеген еңбеккер отбасылардың экономикалық жағдайының әлсіздігі.
2. Қоғамдық өмір мәдениетінің төмендігі.
3. Отбасы анасы - әйел мойнына артылған екіталай жүк —жұмыс орны да,
жанұя да — ауыртпалық.
4. Көптеген әлеуметтік-түрмыстық және моралдық себептердің салдарынан
болып жатқан ерлі-зайыптылардың ажырасуы.
5. Бала тәрбиесінде ер адам әйел көмекшісі деген қоғамдық пікірдің
белең алуы.
6. Күннен күнге шиеленісіп бара жатқан әулеттер арасындағы бөсеке, дау-
дамай.
7. Отбасы мен мектеп арасындағы байланыстың күннен күнге әлсіреуі.
Отбасы дағдарысын ретке келтіру жөне оның тәрбиелік ықпалын көтеру
бағытында қазіргі заман педагогикасы қандай тиімді ұсыныстар беруі мүмкін?
Бүл орайда педагогика қандай да тосын жаңалық ашып беруі мүмкін емес:
тәрбиенің қоғамдық, экономикалық қатынастардың жалпы заңдылықтарына
тәуелділігі объективті шындық. Бәріміз де осы заңдылық-тардың
құрсауындамыз. Барша үмітімізді мүғалімге артамыз, тәрбиелік
жақсылықтарымызды оның жанпидалығынан күтеміз. Жалған, алдамшы ой-
пікірлерден арыла білген шынайы ұстаздың өз іс-әрекетін келесідей жоспарға
орайластырғанын жөн деп білер едік:
- отбасындағы қатынастарды гуманизациялау, яғни адамиландыру. Әміршіл-
әкімшіл ықпал, заң алдындағы жауапкершілік, қатаң талап не үркіте зорлаудың
заманы өтті - ауыстыратын лыпасы жоқ пенде неден қорықсын. Тек кеңпейіл
мүғалім жан дүниесімен сәулеленген қайырымдылық, мейір, нақты көмек,
ұстаздық жанашырлық қана күйзеліске ұшыраған ата-аналар көңіліне демеу
беріп, өз перзенттерінің жарқын болашағы үшін күресте шаршап-шалдығудан
азат етері кәміл;
- адамдардың рухани дүниесін қалыптастырып, нығайтуда зайырлы мектеп
пен мұсылмандық тәрбие ошағы - мешіттердің ықпалдарын біріктіру әрі осы
ықпалдарды жалпыланған қызмет түрінде шашыратпай, нақты отбасының нақты
проблемасына бағыттау;
- педагогикалық мүдде - ниеттерді гуманитарлық қор, қоғамдар мен
ұжымдар жұмыстарымен үйлестіре отырып, қайырымдылық-тәрбие бағдарламасын
жасау.
Ең бастысы, жалпы адамға, оның табиғатына берілген қайырымдылық пен
мейірімге болған сенімнен ажырап қалмау- әрбір тәрбиешінің негізгі ұстамы
болғаны жөн.
Атам қазақ басынан талай "Ақтабан шұбырынды, Алқа көл сұламаны" кешкен,
солай болса да ортасында жүрген дана тәрбиешілерінің, ғұлама ұстаздарының
болуынан өз болмысын сақтап қалғаны баршаға аян. Дүние ауыспалы, ал
педагогиканың міндеті қоғам өзгерістерінің ізімен жалғаса, дамып бару. Әр
дәуір ұрпақтары арасындағы тартыс, бәсеке мәңгілік, бірақ олардың нақты
кезеңдердегі шешімі әрқашан жаңаланып барғаны дұрыс. Ал ондай шешімдерді
ата-аналар есіне салу отбасылық драмалардың астарлы, көзден таса
бұлтарыстарын тереңнен түсінетін педагогтың міндеті.
Қаншалықты отбасы болса, тәрбие ерекшеліктері де соншалықты мол.
Алайда олардың көптүрлілігіне қарамастан, жанұядағы ересектер мен балалар
арасында кезігетін қатынастардың жалпылай моделін ажырата тану мүмкіңдігі
баршылық. Отбасындағы қатынастар түрі сол қатынастардың қай бағытта, қай
дәрежеде өрістеуі мен балалар тәрбиесінде болған келеңсіз ықпалдардың
салдарына тәуелді анықталады. Олар:
1. Балаларына құрмет көрсете алатын отбасы.
2. Қайырқом, мейірлі отбасы.
3. Күнделікті дүниепараздыққа жүгінген отбасы.
4. Алауыз, жауласқан отбасы.
5. Теріс әлеуметтік бағыттағы отбасы.
6. Ата мен аналардың педагогикалық үйлесімсіздігі жайлаған отбасы.
7. Тұрпайы тәрбие әдістерімен қаруланған отбасы.
Отбасындағы тәрбие мазмұны демократиялық қоғамның өзекті мүдде-
мұраттарына орайластырылады. Болашақтағы еңбектік, қоғамдық, отбасылық
өмірге бейім, дені сау, психикалық болымды, адамгершілікті, иманды,
парасатты тұлға дайындау - отбасы міндеті. Жанүялық тәрбие мазмұнының
құрамды бірліктері ежелден белгілі бағыт-бағдарларды, тән-дене,
адамгершілік-имандылық, сана-сезім, эстетикалық, еңбек тәрбиесін қамтиды,
олар өз кезегінде жас әулетті экономикалық, экологиялық, саяси, жыныстық
білімдендіру істерімен толығьш отырады.
1. Балалар мен жастардың отбасыңдағы тәрбиесі салауатты өмір болмысына
негізделіп, дұрыс ұйымдастырылған күн тәртібін, спорттық жаттығуларды, дене
шынықтыруларын т.б. қамтиды.
2. Отбасындағы сана-сезім тәрбиесі ата-аналардың өз балаларын
білімдермен байытып, соны ақпараттарға деген тұрақты қажетсінуін
қалыптастырып, оларды үздіксіз жаңалап беру ұмтылыстарын баулуға
негізделеді. Танымдық қызықсыну, қабілет, бейімділікгер мен нышандарды
дамытып беру бала тәрбиесіндегі ата-аналардың аса өзекті шаруасы.
3. Отбасындағы адамгершілік-имандылық тәрбиесі тұлға қалыптастыру
жолындағы қатынастардың бұлжымас төркіні. Бұл орайда алғы шепке тартылатын
мәселе мәңгілікті өзгермес адамзаттық мораль құндылықтары - сүйіспеншілік,
құрмет пен сыйластық, әділдік пен ар-намыс, қадір-қасиет пен борыш
сезімдерін тәрбиелеу. Адамгершілік сапа, қасиеттердің басқа да түрлері:
парасатты қажетсіну, тәртіптілік, жауапкершілік, дербестік пен ұстамдылық
та осы отбасында баулынады.
4. Отбасындағы эстетикалық тәрбие балалардың таланты мен дарынын дамытуға
бағытталып, өмір болмысының әсемдіктері жөнінде тағлым беруге арналады.
5. Отбасындағы еңбек тәрбиесі балалардың болашақтағы адал өмірінің
негізін қалайды. Еңбектенуге отбасынан дағдыланбаған баланың есейген кезде
де бар есіл-дерті "жеңілдің астымен, ауырдың үстімен" жүріп, шалқып өмір
сүру. Ал мұндай еңбексіз "күнде той" өмірдің жақсылыққа апармайтынын тұрмыс
қадам сайын дәлелдеп отыр. Ата-аналар міндетіндегі отбасылық тәрбие —
балалардың тән-дене және рухани сапаларын қалыптастыру бағытындағы саналы
да парасатты істерге негізделген үздіксіз жетіліп отырушы процесс.
Әрбір әке мен кез келген ана өз перзентіне болашақта қай сапа-
қасиеттерді баулу керектігін жете білгені жөн. Отбасылық тәрбиенің
саналылық сипаты мен тәрбиелік міндеттерді парасатты шешу жолдары осымен
айқыңдалады.
Отбасындағы тәрбие әдістері — бұл ата-аналардың өз баласының санасы мен
әрекет-қылығына педагогикалық ықпал жасаудың мақсатты көзделген жөн-жосығы,
жолы. Бұлардың бәрі де тәрбиенің жалпы әдістерімен деңгейлес дегенмен, өз
ерекшеліктеріне ие. Олар:
- әр балаға болған ықпал тұлганың жекелеген нақты әрекет-қылығы мен
ақыл-парасатына икемделуінен даралықты келеді;
- тәрбие әдістерін тандау ата-аналардың педагогикалық мәдениетіне
орайлас келіп, олардың тәрбие мақсатын тануына, өз қадір-қасиетіне
құндылықтық бағыт- бағдарына, өз жанүясында орнатқан қарым-қатынасына т.б.
тәуелді.
Осыдан да отбасылық тәрбие әдістері ата-аналардың түлғалық сән-
сипатымен қайнай бітіскен және олардан ажыратыла қараластырылуы мүмкін
емес. Қаншама ата-ана болса, әдістер түрі де соншалықты: жылы сөзбен
көндіру, қорқыту, айқайлап үркіту, мақтау мен мадақтау, қаталдық құрсауына
салу және жазалау. Әдістер ата-аналар тандаған тәрбиелік бағыт-бағдарға
тәуелді келеді: біреулері өз баласының тіл алғыштығын тәрбиелегісі келеді,
осыдан олардың әдісі ересектер талабын мүлтіксіз орындатуға бағдарланады.
Екінші біреулері дербес, өз бетінше ойлай білуге негіз болар тұлғалық
қасиеттерді орнықтыруды көздеп, осыған сәйкес әдістік жолдарды таңдастырып,
қолданады.
Отбасылық тәрбие арасында ата-аналардың баршаға бірдей ортақ
жалпыланған әдістерді пайдалануы үрдіске айналған. Мұндай әдістер түрі
келесідегідей топтастырылған: сендіру (мақтау, мадақтау, балаға болашақта
пайдалы да қызықты мүддені түсіндіру арқылы); жазалау (қандай да көңіл
рахатынан айыру, ортадағы достық қатынасты үзу, ұрып-соғу); кей отбасыларда
педагогтар кеңесі мен тәрбиелік жағдайлар әдейі жасалып қолданылады.
Отбасындағы тәрбиелік міндеттерді атқарудың құралдары да әртүрлі. Олар
арасында кең қолданымдағылар: сөз, ауыз өдебиеті, ата-ана беделі, еңбек,
оқу, табиғат, үй тұрмысы, ұлттық салт-дәстүрлер, қоғамдық пікір, жанұядағы
рухани және материалдық болмыс, ақпарат көздері (газет, журнал, радио,
теледидар), күн тәртібі, көркем әдебиет, мұражайлар мен көрмелер, ойындар
мен ойыншықтар, дене шынықтырулар мен спорт, мейрамдар, рәміздер, ерекше
белгілер (атрибут), қастерлі заттар, бұйымдар және т.б.
Ата-аналар тәрбиесі әдістерін іріктеу мен қолдануда келесі жалпы
шарттар ескерілуі тиіс:
1. Ата-аналардың өз баласының болмысын жете тануы.
2. Ата-аналардың жеке тәрбиесі мен беделі, отбасында орнатқан
қатынастар сипаты.
3. Егер ата-аналардың тәрбиелік істерінің бағыты бірлікті келсе,
іс-әрекеттер әдістері басым келеді.
4. Ата-аналардың педагогикалық мәдениеті, осыдан педагогиканы меңгеру,
тәрбиелік ықпалдардың қыр - сырларын үйрену, тұрмыстық қажет-тілікке
айналады.
3. Отбасылық тәрбие ережелері
Ұзаққа созылған өз тарихы бар отбасы балаларды тәрбиелеу жолында орасан
көп бақылаулар нәтижесін жинақтап, қорытты. Осы қорытулар негізінде аса
маңызды тұжырымдар жасалып, олар отбасындағы балаларды тәрбиелеудің жалпы
зандылықтары ретінде белгілі жүйелерге орай топтастырылды. Дегенмен олардың
бәрі ғылыми заңдылық байланыс белгілеріне ие болмаса да, өз дәрежесі
бойынша алғашқы тұрмыстық деректі пайымдар мен қарапайым көзқарас
пікірлерден жоғары келеді. Олардың бәрінің төркін мәні - ата-аналарға
кеңес, отбасылық тәрбие ережелері.
Ата-аналар өз тәрбиелік әрекеттерін осы ережелер тұрғысынан салыстыра
бағалап отырады, сонымен бірге ережелер педагогтар үшін, әсіресе, егде ата-
аналарға өнімді де негізді кеңестер беріп отыруға қажетті.
Мектеп, отбасы, жұртшылық және мектептің бірлескен жұмысын
ұйымдастырушы орталық мектептің ұйымдастырушы тәртіп орталығы ретін-дегі
қызметінің ең маңызды бағыттарының бірі-мектептің, отбасының және
жұртшылықтың күшін біріктіру. Бұл жұмыстың мазмұны, әдістері мен түрлеріне
қарай өзіндік ерекшелігі болады. Ол әрекеттің өзіндік ерекшелігі бірқатар
факторларға байланысты. Олар: педагогикалық процестің обьективті
заңдылықтарын білу; қазіргі жағдайдағы мектептің әлеуметтік қызметіне қанық
болу; қазіргі отбасының ерекшеліктері мен даму тенденцияларын түсіну,
мүғалімнің, ата-аналар, жүртшылық өкілдерімен жас ұрпақ тәрбиесіне
байланысты жүмысқа практикалық тұрғыдан дайын болуы.
Мекгеп балалар төрбиесі мен отбасы тәрбиесін педагогикалық басқаруды
тікелей іске асыратын маңызды әлеуметтік институт болып табылады. Жас
ұрпақты өмірге дайындауда жаңа сапалық белгілер қалып-тасып, дербестікті
дамыту, кәсіптік бағдар, білім алу жөне өздігінен білім алу, қабілеттерді
анықтау және дамыту сияқты мәселелерге ерекше маңыз беріле бастады.
Мектептің, отбасының және жұртшылықтың тәрбиелік қызметінің біртұтастығы
мектептің мақсатты түрде жүргізген жүйелі жұмыстарының нәтижесі. Ал бұл
нәтиже қазіргі заманғы білім беру мекемесіне қойылатын басты талаптардың
бірі.
Белгілі педагог В. А. Сухомлинскийдің еңбектерінде "мектептік-отбасылық
тәрбие" ұғымы кең қолданылады. Оның пікірінше, тәрбиені мектептік немесе
отбасылық деп қарастыруға болмайды, өйткені бала тұлғасы біртұтас және оны
қалыптастыру процесі де біртұтас сипатқа ие. Міне, осындай біртұтас тәрбие
процесінде мектеп жетекші рөл атқарады.
Мектеп отбасының тәрбиелік мүмкіндіктерін кеңітеді және дамытады, осы
бағытта педагогикалық ағарту жұмыстарын жүргізеді, қоғамдық және мектептен
тыс ұйымдардың мектеп пен отбасына белсенді түрде көмек көрсетуін
ұйымдастырады және бағыттайды, олардың әрекеттерін үйлестіреді. Мектеп
басшысының, сынып жетекшісінің жұмыс жүйесі ең тиімді түрлер мен әдістер
таңдап алу арқылы ұзақ жылдар барысында қалыптасады. Ол жүйе жұмыстың
нәтижелілігін қамтамасыз ететіндей талаптарға жауап беруі тиіс.
Ең бірінші талап - бүкіл педагогикалық ұжым әрекетінің мақсаттылығы.
Ата-аналармен жұмыс деген жалпы ұғымды алайық. Оның орнына нақты
психологиялық-педагогикалық проблемаларды шешу үшін ата-аналар жиналысын
өткізу, лекция оқу, ата-анаға, отбасына жекелеп ықпал жасау қажет.
Екінші талап - мұғалімнің кәсіптік біліктілігін, педагогикалық
мәдениетін көтеру. Оның жолдары әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы: сынып
жетекшілері секциясының жүмысы, "Отбасылық психология" немесе "Отбасы
тәрбиесін жетілдіру" сияқты тұрақты педагогикалық семинар жүмысы; мектеп
тәжірибесінде анықталған формалды емес жасөспірімдер тобының ерекшеліктерін
есепке алу, қолайсыз отбасылар мен педагогикалық-психологиялық тұрғыдан
бетімен жіберілген балаларды есепке алу, ата-аналардың жүргізген
жүмыстарының тиімділігін анықтау, олардың озық тәжірибелеріне педагогикалық
талдау жасау.
Үшінші талап – педагогикалық-психологиялық ұжымның сынып жетекшісі мен
мұғалімдердің ата-аналармен жүргізетін жұмыстарына бірыңғай талап жүйесін
жасау. Бүл талап негізді, әдепті, заңды болуы тиіс. Асығыстық, талапты
бұрмалаушылық ата-аналармен келіспеушілікке апарып соғады.
Төртінші талап — ықпалды қоғамдық ата-аналар ұйымын қалыптастыру.
Басқарудың және өзін-өзі дамытудың субъектісі ретінде қазіргі
педагогикалық ұжым туралы ұғымдар орыс педагогтары Л. Н. Толстой,
К. Д. Ушинский, Н. И. Пироговтардың оқыту мен тәрбиенің өзара
байланыс-тылығы, оқушылар мен педагогтардың бірлесе жұмыс істеуі,
педагогтардың өзін-өзі дамытуға ұмтылуы сияқты идеяларының ықпалымен
қалыптасты.
Тәрбие мақсаты, балалар ұжымын қалыптастыру мәселесі отандық педагогика
ғылымында педагогикалық ұжымның екі орнықты моделін іздеумен бірге
қарастырылды. Мүғалімдердің тәрбиелік ықпалын біріктіру 20-30 жылдары
педагогика мен мектептің маңызды міндеттерінің бірі болды. Н. К. Крупская,
С. Т. Шацкая, А. С. Макаренко және т.б.: Тәрбиешілер ұжымы болуы керек, —
деп жазды. А. С. Макаренко: Тәрбиешілер ұжым-ға біріккен жерде және
біртұтас жұмыс жоспары, балаға деген бірыңғай ықпал жоқ жерде ешқандай
тәрбие процесі болуы мүмкін емес", - деді.
Педагогикалық ұжымның топтасуы және дамуы идеясы
В. А. Сухомлинскийдің педагогикалық жүйесінде практикалық көрініс
тапты. Ол әрбір педагогикалық ұжымның өзіңдік ерекшелігі болатындығын атап
көрсетті. Тәжірибе алмасу сол мектептің жүмысын көшіріп алу емес, қайта
оның қызметінің идеялары мен концепцияларын бағалау болмақ.
Соңғы жылдары педагогикалық ұжымның дамуы мен қызметінің ішкі
механизмін ашуға арналған Н. С. Дежиннова, В. А. Кераковский,
Л. И. Новикова, Р. X. Жакуров және т.б. еңбектер жарияланды.
Педагогикалық ұжым адамдардың әлеуметтік және кәсіптік бірлестігі
ретінде ұжымға тән барлық белгілерді біріктіреді. Ерекше адамдар тобы
ретінде мектептің педагогикалық ұжымына жинақылық, басшының болуы, топтасу,
салыстырмалы түрде тұрақты және ұзақ мерзімді әрекет ету сияқты қоғамдық
және кәсіптік сипаттар тән. Педагогикалық ұжым сондай-ақ, оқушылар ұжымы
да, оның құрамдас бөлігі болып есептеледі.. Кез келген ұжым сияқты
мектептің педагогикалық ұжымының өзіндік ерекшеліктері болады.
Педагогикалық ұжымның ең басты ерекшелігі - оның кәсіптік қызметіне
байланысты, нақтылай айтқанда жас ұрпақты оқьпу мен тәрбиелеуде.
Педагогикалық ұжымның кәсіптік қызметінің тиімділігі оның мүшелерінің
педагогикалық мәдениетінің деңгейімен, тұлғаларының қатынас сипатымен,
ұжымдық және дербес жауапкершілікті сезінуімен, ұйымшылдық, ынтымақтастық
деңгейімен анықталады. Өзінің мәні жағынан педагогикалық, тәрбиелік болып
табылатын оқу орындарының ұжымы оқушыларға үлкендердің ұжымы, олардың өзара
қатынасы, бірлесе әрекет етуі туралы алғашқы түсініктерді қалыптастырады.
Бұл жағдай педагогикалық ұжымды өзін-өзі ұйымдастыруға, үнемі өздігінен
жетілуге ынталандырады.
Мұғалімдер ұжымның педагогикалық қызметі оқушылар ұжымымен өзара тығыз
әрекеттестікте өрбиді. Сондықтан педагогикалық міндетті шешу оқушылар
ұжымының тәрбиелік мүмкіндігі қай деңгейде, қаншалықты іске асырылуына
тікелей тәуелді болып келеді. Басқару ілімінің категориясы ретінде
педагогикалық ұжым басқарушы, ал оқушылар ұжымы басқарылушы болады. Ал
қазіргі әрекет пен қатынастың субъектісі ретінде жеке түлғаға баса назар
аударылған жағдайда педагогикалық және оқушылар ұжымы басқарудың да, өзін-
өзі дамытудың да субъектісі болып отыр. Мүғалімдер ұжымы өзінің орасан зор
зияткерлік, тәрбиелік күш-қуаты бойынша балалар ұжымына ғана емес, өз
ұжымына қатыстылығына байланысты да тәрбие субъектісі ретінде әрекет
жасайды.
Педагогикалық ұжымның басты ерекшелігінің бірі ретінде мұғалімдік кәсіп
қызметінің көп қырлылығын атау керек. Қазіргі мүғалім пән мүғалімі, сынып
жетекшісі, үйірме, студия жетекшісі, қоғамдық жүмыстар сияқты қызметтерді
атқарады. Бұндай көпқырлылық барлық педагогикалық ұжымға тән. Өзінің
кәсіптік міндеттерін шешу барысында педагогикалық ұжым мектеп шегінен шығып
кетеді. Қоршаған әлеуметтік ортаны педагогика-ландыру, яғни ата-аналар мен
жұртшылық өкілдерінің педагогикалық мәдениетін қалыптастыру тұтас алғанда
педагогикалық ұжымның ажырамас қызметіне айналады. Көптеген мүғалімдердің
педагогикалық әрекетіне зерттеушілік қызмет тән. Қазіргі мүғалім -
зерттеуші - нормативті қызмет жасымен шектелмейтін, педагогикалық
жаңалықтың жетістігі мен кемшілігін тез аңғаратын, жаңа құндылықтар мен
технологияларға баға беріп, игеріп және практикада қолдануға қабілетті
педагог.
Педагогикалық ұжымның ендігі бір ерекшелігі оның жоғары деңгейде өзін-
өзі басқара алуында. Ұжымдағы мектеп кеңесінде, әдістемелік комиссияларда,
қоғамдық ұйымдарда қатардағы мүғалімдердің сайлану арқылы өкілеттік алуы
ұжымда дұрыс қоғамдық пікір қалыптастырып дербестік пен белсенділік
дамытады. Педагогикалық ұжым мүшелерінің, оның басшыларының қызметтік
міндеттері, қызметтік нұсқаулары арқылы дәл айқындалуы да ұжымның
ұйымдасқандық сипатын нығайтады. Педагогикалық ұжымның келесі ерекшелігі
оның қызметінің ұжымдық сипаты мен нәтиже үшін ұжымдық жауапкершілігі. Егер
жекелеген мұғалімдердің, әсіресе, орта және жоғары сынып мүғалімдерінің іс-
әрекетін өзге мүғалімдердің іс-әрекетімен сәйкестендірмесе, оқушылардың
білімін бағалау, мектеп жұмысын ұйымдастыруда бірыңғай талап болмаса, онда
ол табысқа жеткізбейді. Мүғалімдердің біртұтастығы олардың құндылық
бағдарлары мен сенімдерінен көрінеді, дегенмен, бүл жағдай педагогикалық
технологияның бірсарындылығын білдірмейді. Балаға деген махаббат, оны
оқытуға деген ынта, оқушы тұлғасына деген құрмет педагогикалық
шығармашылық, оптимизм, жалпы және кәсіптік мәдениет мұғалімдерінің іс-
әрекетінің біртұтастығының материалдық негізін құрайды.
Педагогикалық ұжым өмірінің еркешеліктерінің қатарында белгілі бір
педагогикалық еңбектің түрін атқарудан уақыт шегінің болмауын атауға
болады. Бұл жағдай мұғалімнің шамадан тыс жұмысбастылығына, рухани дүниесін
байытып, кәсіптік дамуын арттыруға уақыт таба алмауына себеп болады.
Бақылау нәтижелері көрсеткендей, соңғы жылдары материалдық жағдайға, уақыт
жетіспеуіне байланысты мүғалімдердің баспасөзге жазылуы, түрлі әдебиеттер
сатып алуы, олардың кино-театрлар, мұражайлар мен көрмелерге қатысуы күрт
төмендеп кетті.
Педагогикалық ұжымға тән өзіндік ерекшеліктердің бірі оның құрамында
әйелдердің басым болуы десек, бұл жағдай ұжымдағы өзара қатыстық сипатына
ықпал жасайды. Әйелдер ұжымы еркектер басым болып кететін ұйымдарға
қарағанда тез әсерленгіш, көңіл күйі жиі алмасады, барынша дау-жанжалға
бейім. Дей түрғанмен, әйелдер жаратылысынан тәрбие ісіне бейім,
педагогикалық ықпал жасаудың өдістері мен тәсілдерін талдауда барынша
икемді екендігін де есте ұстау керек.
Педагогикалық ұжымдарда әйелдердің басым болуы жаңа проблема емес. Ол
проблема материалдық сипаттағы себептерге байланысты педагогикалық
ұжымдардан еркектердің басқа табысты салаларға көптеп ауысуына байланысты
шиеленісе түсті. В. А. Сухомлинский, А. А. Захаренко сияқты педагогтар
мектебінің тәжірибесі педагогикалық ұжымда, әр жыныстың қажетті
өкілеттілігінің болуы педагогикалық ұжымның үйлесім-ділігін, педагогикалық
процестің біртұтастығын қамтамасыз ететіндігін көрсетеді.
Бүл проблема соңғы кезде әкесіз отбасылар көбеюіне байланысты маңызды
бола түсуде. Дегенмен, педагогикалық ұжымдағы еркек пен әйелдердің барынша
орнықты арақатынасын айқындау өте қиын. Ол әрбір нақты жағдайда өзінше
шешім табуы тиіс. Бірақ қалай болғанда да мектептегі еркектердің
жетіспеушілігін әкелерді, ата-аналарды, өндірістік ұжым мүшелерін сабақтан
тыс уақыттағы тәрбие жүмыстарына тарту арқылы толықтыру қажст.
Ұжым психологиясы жөніндегі зерттеулер А. И. Донцов,
А. Н. Лутошкин, А. В. Петровский, А. Л. Свентицкий және т.б.
ұжымның құрылымы туралы тиянақты мағлұмат береді. Соның ішінде ұжымға
әлеуметтік-психологиялық талдау жасағанда, оның ұйымдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz