Сөз құдіреті

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Қоғамдық орында өзінді ұстай білу.

1. Казақ халқының сәлемдесу және амандасу рәсімдері.

Халқымыздың сәлемдесу, амандасу рәсімдері алуан түрлі. Әсіресе, айрықша көзге түсетіні адамдардың жүз көріскендегі сәлемдесу, амандасу рәсімдері. Оған жататыны: Дауыстап сәлем беру (Ассалаумағалейкум, армысыз, сәлеметсіз бе, амансыз ба, сау-саламатсыз ба, халыңыз жақсы ма, үй-іші, бала-шағаңыз аман ба, күйлі-қуаттысыз ба, мал-жаныңыз аман ба, т. б. ) . Қолдасып амандасу, кеуде түйістіріп амандасу, құшақтасып амандасу, сүйісіп амаңдасу, иіліп сәлем беру, алыстан қол көтерісіп амандасу, қимыл іс-әрекеттермен сәлем жоралғыларын жасау, қас-қабақпен, ыммен сәлем ізетін көрсету, т. с. с.

1. Қарым-қатынас ерекшеліктеріне байланысты сәлемдесу рәсімдері.

Жеке адамдардың бір-бірімен амандасуы, жеке адамнын топты адаммен амандасуы, жас ерекше-ліктеріне байланысты кішінің үлкенге сәлемдесуі, үлкеннің кішіге кол беруі, жеке адамның топты адам-мен амандасуы, үлкендердің өзара амаңдасуы, ерлер мен әйелдердің, ұлдар мен қыздардың сәлемдесуі, күйеу мен келіннің арнайы сәлемдері, нағашы мен жиеннің базыналық амандасулары, жаңа жыл наурыздағы туысқандардың аман-есен көрісулері, лауазымды адамдарға сәлем беру, арнайы сәлем беру (сұр сәлем), ауылға, әулетке арнайы сәлем беру, шаңыраққа дара сәлем беріп кіру, т. б.

Сәлемдесу кезіндегі тиімді іс-әрекеттер: аяқ-қол, дене, бет-әлпет, көзқарас, т. б. Сәлем беруді тоқтату немесе сәлем беруге болмайтын жағдайлар (қазалы шаңырақта, үлкендер сәлемдесіп жатқанда тыйылып, тоқтай тұру, сәлемнің қадірін кетірмеу, күту, т. б. ) Амандық сұрасуды кейінге қалдыру жағдайлары. Сәлемдесуші адамдардың ізеттілігі, ілтипаты, құрметі, сыйласымдылығы, дауыс ырғақгары, эмциясы, т. б.

Сәлемдесудің және амандасудың ауыз әдебиетіндегі, фольклорлық музыкадағы, қолданбалы қолөнердегі кездесетін формалары: айтыскер ақыңдардың өзара өлеңмен амандасуы, халықпен амандасуы, әншілердің, сал-серілердің елмен амандасуы, сазгерлердің күймен амандасуы, зергерлік бұйымдар арқылы сәлемдеме жолдау, серттескен, андаласқан адамдардың бір-біріне арнайы сәлемдері, т. б.

Сәлемдесуге, амандасуға байланысты шешендік сөздер, мақал-мәтелдер, әңгімелер. Сәлемдесудің ұлттық психологиялық, философиялық мазмұны.

2. Сөз, сөйлеу, әңгімелесу және сұхбаттасу әдебі.

«Өнер алды - кызыл тіл» - деп, халқымыз тіл өнеріне айрықша маңыз аударған. Өз ұрпағын құйма құлақтыққа, әңгіме тыңдай білуге, сөз парқын ажырата алуға, сөз астарын аңғаруға, шешендік сөздің нарқын бағалай білуге үйретіп, ой қорытып, сөз түйе білуге, тындай біліп, - кезек күтуге, шешен сөйлеп - шешімді уәж айтуға, «От ауызды, орақ тілді» азаматтар болуға баулып отырған.

Халықтық педагогиканың ең негізгі бағыттарының бірі - сөз өнері екенін, бірақ бұл бағытта мектептерде мардымды іс атқарылмай отырғандығын ескеріп, әдеп сабағында басты тақырыптың бірі ретінде сөз өнерін алып отырмыз. Бұл сабақтардың басты мақсаты ең алдымен жас өспірімнің тіл тазалығына маңыз аударып, шұбарламай сөйлеуін қадағалап, ойлау мен сөйлеудің алшақтығын болдырмауға баса назар аударып, сөйлеу үстінде қыстырма сөздерді қоспай, бұралқы және қыңыр сөйлеу әдетінен арылтуға күш салу қажет. Өтірік айтуға, мылжыңдыққа, кысыр сөзге, кекету мен мұқатуға, даттау мен ғайбаттауға жол бермей, сөз мәдениетіне үйрету керек.

Сөз зерін зерделей білуге, мақалдап-мәтелдей сөйлеуге баланы жас кезінен-ақ үйрете білген жөн. Үлкендермен, кішілермен, ерлермен, әйелдермен, қыздармен, ұлдармен, бейтаныс кісілермен, тіпті құрбы-құрдастарымен де арадағы диалогтарда бей-берекет сөйлеуден арылтып, әдепті де әдемі сөйлеуге, сөз маржанын тере білуге, шебер де шешен сөйлей білуге баулыған дұрыс. Даңғазалык, даңғойлық, лепірмелік, есіріктік, т. б. әдеттерден сақтандыру қажет.

«Андамай сөйлеген ауырмай өледі» - демек-ші, бейберекет сөйлеушілік, алаңғасарлык, «бет-тен алып - төске шабу», шайпаулық, бейшаралык, бетпақгық, т. б. көргенсіздік екендігін, осы сөздердің мән-мағынасын ұғындырған абзал.

Отбасындағы, әулеттегі, ауылдағы, коғамдағы, адамдар қарым-қатынасындағы бұл әдепсіздіктердің теріс ықпалы мен моральдық кереғар ахуал тудыратындығын түсіндіру қажет.

Сөз құдіреті. Көз жетпегенді - сөз жеткізеді. Сөз арқылы адамдарға ақыл айтылып, көңіл жұбатылады.

Бірін - бірі сүйген адамдар жақсы көретіндерін сөз арқылы сүйіспеншілік жүрек сезімін білдіреді жас нәресте анасына еркелесе - анасы балаларын сөз арқылы аймалап, аялайды. Адамдар бір-біріне еркелейді, өкпесін сөзбен жеткізеді. Көңіл кірі айтса кетеді, жүрек жарасын сөз жазады. Жауды жанынан түңілдіретін де сөз. Ақымаққа ақымақтығын ұғындыратын да - сөз. Жақсыны жақтайтын да, жаманды даттайтын да - сөз. Сөз арқылы адамдар бір-бірімен жарасады, пәтуәмен тарасады. Сөз - ауыл іргесін ажыратады, әулеттерді жауластырады. «Басқа пәле тілден» дегеніміз осы. «Отыз тістен шыққан сөз отыз рулы елге тарайды» - дейді халық даңалығы. «Сөз сүйектен өтеді» - жауынды достастырып, досынды қастастырады. «Қаһарлы сөз қамал бұзады». «Жақсы сөз - жарым ырыс - адамдарды қанағаттандырады, үмітке жетелейді. Тіл - білімділіктің, акылмандықтың, данышпандықтың, кепілі. Міне, жоғарыда айтылғандардың барлығы да шәкірт жүрегінен жол табуы керек. Әр шәкірт зердесіне тоқып, зейініне түюі тиіс. Сөйтіп, қарапайым сөздің құдіретін бағалай білуді үйрету әдептіліктің негізгі мұраты болмақ.

Сөздің әсерлігі(эмоциялылығы) . Адамның дауыс ырғағына, әуезділігіне, үнінің саздылығына және сол адамның психологиялық ахуалы мен мінез-құлқына байланысты болады. Әдеп сабағының сөз әсерлілігі тақырыптарын ән-музыка, театр өнері, актерлік шеберлік, ораторлық шеберліктер т. б. өнер салаларымен сабақтастыра жүргізген дұрыс. Нәресте кезінен адам даусының әуезділігі мен үн саздылығының алуан түрлі формаларын тындап өскен бүлдіршіннін есту сезімімен үн жасаушы органдарының калыптасуы әлдеқайда тез және дұрыс жетілмек.

Әсерлі сөйлей білудің түрлері: мақпалдай майда - жұмсақ сөйлеу, сылбыр сөз (аузынан сөзі түсіп, қойнынан бөзі түсіп), жасанды сөз, жасық сөз, адуынды - арынды сөз, даңғаза - даңғай сөз, лепірме - көпірме сөз, шаптықпа - шайпау сөз, дауылды

- дабылды сөз, қаһарлы сөз, байсалды - басытқы сөз, аталы сөз, төрелік сөз, келісім - бітім сөз, шешендік - шешім сөз, әруақты сөз - тілек - ниет сөз, есіркеу - еркелету сөздері, аддау-арбау сөздері, аярлы - жазғыру сөздері, айыптау - жаза сөздері. Жұбату, қайрау, мақтау, қайрат беру, көтермелеу, марапаттау, даттау, жамандау, мазақтау, т. б. әртүрлі мағынада айтылатын сөздермен балаларды таныстырып, мағыналылық, әсерлілік реттерін түсіндірген абзал.

Жасөспірімдерді құрбыларының арасында, үлкендер жиынында, маслихаттарда, той-мерекелерде, салтанатты жиындарда, айыптау-сот процестерде, уәде беру, ант беру, уәзиқалы сөз айту, салиқалы пікір тастау, қүлтықтау, сынау, өз ойын шешен де шебер тұжырымдай білуге баулыған жөн. Қарапайым сөз әдебін қалыптастыру, оны өмірде пайдалана білу, сөз әдебінің әдептілік көрсеткішін сактай білу қажет.

Елеусіз әдептілік сөздері - ғафу етіңіз, кешіріңіз, рұксатетіңіз, макұл көрсеніз, жөн көрсеңіз, қаласаңыз, т. б. кішірею және ізет сөздер - ағай, апай, ата, әжетай, жеңеше, ағатай, көке, көкешім, кұда, құдағи, құдаша, құда бала, жездеке, балдызжан, нағашы, жиенжан, шырағым, қарағым, қарындас, інішек, айналайын, күнім, айым, жұлдызым, ақылдым, арайлым, ботам, кұлыным, қозым, қошақаным, жаным, жарығым, көзайым, көзнұрым, көгершінім, асылым, т. б.

«Сіз» және «Сен» сөздері айтылу формаларының әдебі мен психологиялық әсері. Адамдар қарым- қатынасындағы әлеуметтік және қоғамдық мәні мен мазмұны. Моральдық. этикалық, эстетикалык негіздері. Пайдалану рәсімі мен жоралғылары, т. б.

Қазақ халқының адамдарға жанама ат қою салтының ұлттық әдептілік нормаларындағы көрінісі - еркежан, төрем, бикеш, тетелес, кенжем, молда бол, тетем, ұстам қайынға, кіші апа, жорға жеңешем т. б.

Адам ойы мен сөзінің сабақтастығы жөнінде-түйсіну қабылдау, сезімдік таным, ойлаудың психикалық процесс екендігі туралы. Ойлаудың танымдық сатылары, ойлау процесі (түсіну, тану, түсіндіру) . Адамның пікірі арқылы оның мінез-құлқын анықтау. Ой қорытудан тұжырымдауға жету. Индуктивік және дедуктивтік ой қорытындылары (индуктивтік-жалпы тұжырым, дедуктивтік-жеке жағдайға тұжырымдау) . Ойлау формалары (пікір және ой қорыту) . Ойдың күші- білімділік, тәжірибе, үйлесімділік және жүйелілік. Ойдың түрлері - практакалық ойлау. Ой саналылығының көрінісі - білімқұмарлық, ізденімпаздық, ақылдың терендігі, икемділік, тапқырлық, дәлелділік және сыншылдық.

Ұлттық ойлау жүйесінің ұлттық салт-дәстүрге, әдет-ғұрыпқа, тұрмыстық, кәсіптік ережелерге, ұлттық мінез-құлыққа байланыстылығы. Ойдың қуаты тіл арқылы айқындалып дәлелденеді. Тіл - ойдың құралы. Ал, тілдің бейнесі - сөз. Сөздің бейнелілігі көңіл-күйден, сезімнен, шабыттан, сергектіктен, . әсерленуден көрінеді.

Ой, ойлау, тіл және сөз әсерлілігі тақырыптарын неғұрлым жасөспірімнің кәмелетке толар кезінде оқып үйренгені жөн. Жалпы ойлау мен сөйлеудің психологиялық негіздерін тереңірек талдап оқытқан абзал.

3. Қимыл, іс-әрекет әдебі.

Жас адамның тыныс-тіршілігі үнемі үздіксіз қозғалыста, қимыл, іс-әрекетті қажет етеді. Баланың физиологиялык ержетуі оның психологиялық ділінің дамуымен әрдайым сай келе бермейді. Тәннің дамуы жанның дамуынан әлдеқайда тез жүретін процесс екендігі белгілі. Тән дамуы әр алуан қозғалыс, қимыл, іс-әрекетгерді қажетсінеді. Ал бұл қажетгілік халықтық әдептіліктің қалыптасқан ережелеріне қайшы келіп, төңіргіндегі адамдардың ренішін тудырып, әдепсіздік жасаған болып шығады. Міне, сондықтан кимыл, іс-әрекет әдебін тәннің физиологиялық тәрбиесімен тікелей байланыста жүргізу қажет.

Қазақ халқы ежедден-ақ баланың жүріс-тұрысындағы одағайлықтар мен қораш көріністерді түзетуге тырысқан. Баланы нәресте кезінен-ақ кимыл, іс-әрекет әдебіне баулып, тәрбиелеп отырған.

Жүріс-тұрыс әдебі. Ер бала мен кыз баланың жүріс-тұрысындағы айырмашылықтарды ескеру қажет. Басты, денені дұрыс ұстай білу, кеуде, бел, бөксенің мүсінділігін тәрбиелеу. Қол мен аяқтың елеулі және елеусіз қимылдарын дұрыс байқап, бақылап отыру қажет. Жүріс сынын тұзету тиіс.

Тұрмыстың түрлері - қарапайым денені босаң да түзу ұстап тұру. Ұстаздың, үлкендердің алдындағы тұрыс әдебі. Әйелдердің, қыздардың құрбыларының арасындағы денені ұстай білу әдебі.

Отырыс түрлері - малдас құрып отыру, бір тізерлей отыру, жүрелей отыру, үстел басындағы, дастарқан алдындағы отырыс. Маслихаттарда, жиналыстарда, жиын-той саябақта, т. б. жерлердеің ұлдардың және қыздардың отырыс әдебінің ерекшеліктері.

Ұсқын-кейіп және бет-әлпет әдебі. Адамнын әдептілігі не әдепсіздігі, мейірбандығы не қатыгездігі, иманжүзділігі не имансыздығы оның бет-әлпетінен көрінеді. «Ұялмас бетке талмас жақ береді» - дейді Шал ақын. Кісінің бет-әлпетінен сол адамның парасаттылығын, мейірімділігін немесе қатыгездігін, достығын немесе қастығын, жанашырлығын немесе қастандығын, жомарттығын немесе сарандығын, ұятын, арын, пиғылын, ниетін мақсатын алдын ала көріп, байқауға болады. Беттің түсінің өзгеруі, көздің күлімдеуі немесе жасаурауы, қабақтың түйілуі не жайылуы, еріннің жымырылуы не езу тартуы, ауыздың аңқайып ашылуы немесе жұмылуы, тістенуі, шаштың тікіреюі, мандай формаларының өзгеруі, танаудың қусырылуы т. б. бет-әлпет қүбылыстары адамның ішкі психологиялық өзгерістерінін, көңіл күйінің бейнесі іспетті сол адамның адамгершілік деңгейі мен оның ар-ұятын, пиғылының психикалық дәрежесін көрсетеді.

Халқымыз баланы басынан шыншылдыққа, шынайылыққа, ақиқаттыққа, адалдыққа тәрбиелеп, осы қасиеттерді көбірек көрудің жолын іздеген. Адам өзінің көңіл-күйін, пиғылын бет-әлпетінен көрсетуі-көрсетпеуі оның ерік дәрежесіне, ұстамдылығы мен тежелу процесінің беріктігіне байланысты. Міне, сондықтан да жоғарыда айтылғанның барлығы да әдептілікке жол ашатын немесе кедергі болатын жәйттер. Ендеше бет-әлпет әдебінің тәрбиеде маңызы зор екендігі түсінікті.

Бет-әлпетке, мұрынға, ерінге, мандайға, мандайындағы әжімге, бас құрылысына, шаштың түсі мен түріне, т. б. байланысты адамның мінез-құлқын ажыратуды халқымыз ежелден-ақ білген болатын («Иман және Инабат» Қ. Оразбекова) . Әдеп сабағында ұсқын, бет-әлпет тақырыптарына арнайы орын берілуі сондықтан. Психологиялық сабақтар ұйымдастырып, жасөспірім бойындағы шынайы халықтық, ұлттық әдепті, оңды әдеттерді қалыптастыру кажет.

І. Аналар мейрамы-адамзат мейрамы

Ана есімін аузына алмайтын адам баласы жоққа тән. Бүл есім жер шарындағы күллі адамзатқа тән. Жердің өзіне де Жер-ана деп теңеу айтып жүрген жоқпыз ба? Ана хақында ғүлама атаулының бәрі де жүректерінен жарып шыққан асыл сөздерін қалдыруы сондықтан.

Аналардың қоғам өмірінде алатын орны да алабөтен. Ана-перзент тәрбиелеуші, ана- қызметкер! Соңцықтан да болар, өркім өз анасы жөнівде толгаңады, ойланады, сағынады, қольшан келгенше мөпелёйдй Әйел-ана алдындағы адамзаттық борышын өтеуге тырысады. Қарапайым еңбек адамы анасына сый-қүрмет көрсетсе, ақын оған арнап өлең жазады, композитор ән, күй шығарады.

Тарихқа көз жіберсек, 1910 жылы Копенгагенде социалист өйеддердің халықаралық 2- конференциясында әйелдер күнін атап өтуді мәселе етіп көтеріпті. Содан кейін де, яғни 1911 жылы Германияда, Австрияда, Швейцарияда және Данияда, 1913 жылы Петерборда халықаралық әйелдер күні мерекеленіп өтеді.

Ал Клара Цеткин кім еді? Ол-ана. Күрескер-ана, қозғалысының қайраткері, Германия коммунистік партиясын қүрушылардың бірі. Ол

1890 жылы Германияда социалистік-демократиялық әйелдер қозғалысын басқарған.

Барша әйел-аналар мейрамы қүт-қуаныш әкелсін!

Бастадым сөзімді "ана" деп мен,

Себебі анам ғой мені адам еткен.

Өмірдің бар асылын бойына жиып,

Дүниенің ардақтысы анам екен.

II. Ддамзат ең алдымен ана алдыңца қарыздар. Ана қарызы алтынға бөлеуді, ақ орда салуды қаламайдьі. Ана баласының ер жетіп, адам болуын қалайды. Анаға осыдан артық тарту, таралғының керегі жоқ.

III. Бүгінгі ән-жырымыз сіздерге арналады, аяулы аналар.

IV. Хор: "Туган куніңмен!"

V. Әдеби-монтаж

Оқушы. Сендерден өскен балалар, Батырлар мен даналар. Қүттықтаймыз мейраммен Қүрметті абзал аналар! Оқушы. Ана өмірдің қуанышы, тірсгі, Бала оның жүбанышы, жүрегі. Ана алдында ел жауы да бас иген. Олар дөйім тыныштықты тіледі.

Оқушы. Ана десем алғыс алам халқымнан, Ана десем теңіз болам шалқыған. Ана десем ашылады қабағым, Ана десем әділдікті үғамын.

Оқушы. Адам бар ма ана сүтін татпаған, Алуан-алуан ауыр сынды аттаған. Адалдықты ар-намысты сақтаған, Мен ананың сонысына мақтанам.

Оқушы. Анам менің қашанда Әдепті жан бол деген. Ана сүті санамда, Жасы үлкенге жол берем.

Оқушы. Аддын орап кісінің Кесіп өтпей көлденең, Әдетімен кішінің Сәлемдесіп қол берем.

' Оқушы. Анам менің өмәнда, Кіпттейіл бо. тт теген. Ана сүті санамда, Мақтанбауды жөн көрем.

Оқушы. Өзгелерден өзімді Санамаймын жоғары. Артық айтып сөзімді

"^"гчтт-гіттг^тті*' -чг/ү>Т' •~> ^т ті

Оқушы. Анам менің әмәнда, Әділетті бол деген. Ана сөзі санамда, Жүрем тура жолменен.

Оқушы. Қалдырады үятқа, Жалған сөзге төзбеймін. Жеткізеді мүратқа, Тек шындықты көздеймін.

Оқушы. Шаіііымды оріл тараган, Қабаіыма қараған. Үлкен-кіші демейді, Сыйлайды оны бар адам.

Оқушы. Қүрт пен майын жинаған, Балаларға сыйлаған. Бұлішемнің өмірі, Таусылмайтын жыр маған.

Мүгалім.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

Ұқсас жұмыстар

Кемеңгер қаламның құдіреті ( Ғ. Мүсіреповтің туғанына 105 жыл толуына арналған )

Абзал Бөкеннің лирикасы

ШЫҢҒЫС АЙТМАТОВ (1928)

Алтын жүлге

Жүрегі жүз жыл жырлаған Менің пірім — Сүйінбай..

Қазақ халқының мақалдары

Философиядағы діни идеалистік ағымдар

Сахна тіліндегі сөйлеу мәдениеті

Абай тұлғасы

Көркем мәтін тіліндегі сөз-символ қолданысы

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz