Нұралы ханның патша өкіметінің қоластына енуі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны.
Кіріспе.
1. Тарау Қазақстанның орыс құрамына енуі
Қазақстандағы отарлау саясатының негізгі бағыттары.
Кіші жүз бен Орта жүздің Ресейдің қол астына өтуі. Басқарудың жаңа жүйесі.
Отаршылдың жергілікті халықты діни езгіге салудың басты жолдары.
Қазақстанның Россияға қосылуы негізіндегі ұлт азаттық қозғалыстар.
Аз зерттелген ұлт азаттық қозғалысының жалпы заңдылықтары .
Отарлаудың аяқталуы және оның салдары
ІІ. Тарау. Көтеріліс қарсаңы.
2.1. ХVІІІ ғасырдың ортасындағы саяси дағдарыс және кіші жүздің екі
бөлінуі.
2.2. Сырым Датұлының көтерілісі 1783 – 1797ж.
ІІІ. Тарау. Көтеріліс кезеңдер.
3.1. Сырым Датұлының Смирнов және Калпаков тылыса өтуі.
3.2. Нұралы ханның патша өкіметінің қоластына енуі
3.3. ІІ. Екатеринаның рескриптіге қол қоюы
Қорытынды.

Кіріспе.
Әбілхайыр хан Ресей боданығын қабылдағаннан кейін Кіші жүздің көшіп
жүретін қоныстары орналасқан көптеген аудандарда аймақтың әлеуметтік-
экономикалық және саяси өмірінде үлкен өзгерістер орын алды. Сонымен қатар
Ресей империясының отаршылдық енуі барған сайын кіші жүздің кең байтақ
аймақтарын қамти түсті.
Күштердің осылайша орналасуы мен қатар аймақтағы саяси және
экономикалық билік барған сайын Ресей әкімшілігінің қолына шоғырлана берді
және И. И. Неплюевтің "Бөліп ал да, билей бер" принципі бойынша құрылған
идеялар мен жоспарларының қолданысқа енгізілуі аймақтағы барлық
қайшылықтарды шегіне жеткізе шиеленістірді.
Қазақ руларының Жайыққа, Жайық қалашығы мен бекіністерге жақын жерге
көшіп жүруіне тиым салу туралы 1742 жылы 19 қазандағы жарлық жөнінде жаңа
актілер қабылданды. Мәселен, алтыншы қарашада қазақтарға қазақтардан
адамдары мен малын өз бетімөн тартып алуға (немесе сол кезгіше айтқанда -
барымтаға) рұқсат еткен Жарлық қабылданды. Ол 1760 жылғы 18-шілдедегі
шешіммен толықтырылды. Онда адамдар мен малды ендігі жерде жалғыз -жарымдап
жүріп емес, "топ жиып" барып қолға түсіруге рұқсат етілді. Пугачевтың
көтерілісі басып-жаншыланнан кейін 1775 жылғы 25-шілдеде Орынборда күндік
келтірген кез келген қазақты ұстауға ресми түрде рұқсат етілді, ал 1779
жылғы 4-қазанда белгілі бір қазақ істеген тәртіп бұзушылық немесе қылмыс
үшін кез келген қазақты ұстап алуға өкім берілді. Сөйтіп 1783 жылдағы 3-
қарашада жарлық солардың логикалық жалғасына айналады, онда "әскери
адамдардан, қазақтар мен башқұрттардан жазалау отрядын құруға " рұқсат
етілді және сол арқылы қазақ халқын үздіксіз тонап тұру үшін кең
мүмкіндіктер ашылды. Бодандық туралы актіге қол қойылған кезден бастап
қазақтардың империя жүргізіп отырған саясатқа үнемі әскери және саяси
қарсылық көрсетіп келгені мәлім. Мал айдап әкететін, керуендерге,
бекіністерге, редуттарға және т.б. шабуыл жасайтын, тұтқындар түсіріп
әкететін бұйрықтарды орындамай, саяси тәуелділіктен жалтарып жүрді.
Қарсыласу қаншалықты күшті болса, қазақ халқын ауыздықтауға соншалықты
қатаң шаралар қолданды, оларға қоса аймақтық одан әрі отарлау жөнінде
көптеген іс-шаралар жүргізілді. ХҮІІІ ғасырдың аяғында О.А.Игельстром
өзінің II-Екатеринаға жолдаған 'Түсініктемелерінде" былай деп жазды: "...
сол кезде өшігуі мен кек алуы ашынуға дейінгі жеткізілген қырғыз-қайсақ
халқын тынышталандыруға дәмелендірді. Рудың бүкіл мақсаты қырғыз-қазақтарды
көндірудің оларды кескілеп өлтіруден басқа әдісі жоқ деп пайымдаған марқұм
құпия кеңесші
И. И. Неплюев мырзаның жүйесіне қос қолдап армасып, мүмкін болғанша жиі
және мейірімсіз барымталар жасау болған".
Казақ қоғамының өзінде феодалдану үрдіс тереңдей түсті, феодалдық
арестократия мен ру шонжарларының мүдделері барған айын алшақтай берді.
Хандар мен сұлтандардың үстем тобы дәстүрлі шонжарлар - ақсақалдармен,
билермен, батырлармен барған сайын азырақ санасып, олардың құқықтарына
қысым көрсетті. Олар барған сайын азырақ санасып, патша өкіметінің дала
өңіріндегі тірегіне айналып, соның саясатын жүргізді, ру шонжарларын
биліктен аулақтатты. Патша әкімшілігі билеушілердің екі топ арасындағы
қырасты шебер пайдаланды.Ру аралық күрес еңбекші бұқара шаруаларға соққы
болып тиді.
Халық бұқарасының алғашқы әрі ең маңызды қимылдарының бірі Сырым
Датұлының қол басшылығындағы көтеріліс болды. Кіші жүз қазақтарының
көтерілуіне патша өкіметінің қазақтарды "Ішкі жаққа", Жайық сыртына
өткізбей, оған тиым салуы, қазақ ақсүектерінің бір бөлігінің құқықтарына
қысым жасауы, ханның шексіз билігі және оның жақын төңірегіндегілердің
қиянатшылдығы негізгі себептер болған еді. Ресейдегі шаруалар көтерілісінің
көптеген қолбасшылары сияқты Сырым батырға да аңғырттық - монархиялық
қиялдар тән тұғын "Жақсы ханға"сенушілік Сырым Датұлында құтылдырмады.
Билер жөнінде ол негізінен басқа саясатты - оларды 3жағына тарту саясатын
ұстанды. Хан билігін қалпына келтіруге келісім беріп, көнімпаздыққа барды.
Қозғалыстың отаршылдыққа және ханға қарсы сипаты соңғы кезеңіне дейін
сақталғаны мен көтеріліс басшысының мұндай тактикасы оның дамуына
айтарлықтай кедергі жасады.
Курстың жұмыстың өзектілігі.
Көтерілісті зерттеуде бірқатар талас туғызатын проблемалар,
шешілмеген қарама-қайшылықты сәттер қалып қойып отыр. Ру
басшыларының көтерілістегі ролі туралы мәселе даулы күйінде қалуда, Сырым
Датұлының кіші жүздегі ықпалды билер мен қарым-қатынасты сипаты,
қозғалыстың тоқтауы және батырдың өз жақтастарымен 1802 жылы Хиуа хандығына
өтіп кету себептері нақтыланбаған: осы уақытқа дейін оның апат болу
жағдайлары анықталмаған.
Курстық жұмыстыц мақсаты мен міндеті.
1783-1797 жылдардағы көтеріліс өзінің сипаты, қозғаушы күштері, негізгі
мақсаты жөнінен отаршылдыққа қарсы бұқаралық көтеріліс болды. Бұл көтеріліс
царизмнің отаршылдық саясатына қарсы қазақ халқының қуатты қозғалысы болды.
Ол орыс халқына қарсы емес, ол отаршылдық тәртіптердің орнығуына және
даланың байырғы тұрғындарының ғасырлар бойы мекендеген жерлерінен
ығыстырылуына қарсы бағытталды. Оның мәнін ғылыми-сын тұрғысынан түсінуді
талап ететін қарама-қайшылықтары анықталмаған жағдайлары аз емес.
1.1 ХҮШ ғасырдың ортасындагы саяси дағдарыс және Кіші жүздің екіге
бөлінуі.
ХҮІІІ ғасырдың ортасында саяси дағдарыс салдарынан Кіші жүз аумағы екі
хандыққа бөлінді. Нұралы ханның иелігіне кірген қазақ рулары Арал өңірі мен
Сырдария бойындағындағы батыр хандығына кірген қысқы жайлымдарды пайдалану
мүмкіндігінен айырылды.Бұл рулардың қазақтары батысқа қарай Каспий
ойпатында орналасқан" қоныстарға ығысы баруға мәжбүр болды. Алайда Жайық
бекініс шептері олардың Жайықтың оң жағындағы қолайлы қыстауларға баратын
жолына кедергі жасайды.
Жайықтың Еділ арасында жатқан жайылымдардың едәуір бөлігіне 1771 жылға
дейін қалмақтар орналасып алды. Қысқы жайылымдар үшін даулар негізінде бұл
ауданда қазақтар мен қалмақтар арасында екінің бірінде қақтығыстар Жайықтан
өткен қазақтадың 40 мыңдай халқын айдап алып кетті.1771 жылғы Нарынқұмы
ауданында көшіп жүрген даласы арқылы Шығысқа бет алды. Олардың кетуіне
байланысты Жайық пен Еділ арасындағы аумақтың бір бөлігі босап қалды. Қазақ
ақсақалдары патша өкіметіне қазақтардың "Ішкі жаққа" өтуіне тиым салынған
1756 жылғы жарлықтың күшін жойып, бұл жерлерді қысқы жайылым үшін
пайдалануға рұқсат етуге өтіні жасады. Алайда сыртқы істер алқасы 1771 жылы
бұл тиым салуды қайтадан мақұлдады.
Е.И.Пугашев бастаған шаруалар соғысы жылдарында қазақтар 1756 және 1771
жылдардағы жарлықтармен санаспай Еділ мен Жайық арасындағы жайлымдарды іс
жүзінде пайдаланады. Шаруалар соғысы басып жаншылғаннан кейін және
жағалаудың күшейтілуінен бұлай істеу мейлінше қиындап кетті.
1775 жылы патша өкіметі жергілікті басқару ісіне қайта ұйымдастыру
жүргізді. Орынбор губерниясы таратылды. Кіші жүз және Орта жүз аумағының
бір бөлігі Симбирск және Уфа генерал-губернаторлықтарының құрамына кірді.
Орынбордың обер -комендантына кіші жүзде патшалық өкімет орындарының іс
шараларын тікелей жүргізу тапсырылды, бұл үшін шекаралық істер комиссиясы
құрылды, Жайы бойындағы шекаралық ше қалпына келтіріліп, нығайып, бекінгіс
горнизондары күшейтіледі.
Патшалық өкімет орындары қазақ сұлтандарының өзінің сенімді тірегіне
айналдырып, соладың көмегімен қазақтардың толқуларын болғызбауға ұмтылды.
Өз тарапынан Нұралы хан мен сұлтандар патша өкіметіне адалдығын дәлелдеуге
бар күшін салып тырысты. Патшалық кімет салықтьар үлестіру, айлық
тағайындай, шек беру жолымен, дала аристократиясымен одақты нығайтуға
ұмтылды.
1782 жылғы Жарлық бойынша қазақ ауылдарының Жайықтан
өтуіне хан шекаралық өкімет орындарынан рұқсат алғаннан кейін ғана
жол берілді. Нұралы мен оның ең жақын туыстары қоныстарға билік ету
құқығын пайдаланып қиянат жасады. Олар қазақ әскерінің старшиналарымен сөз
байласты. Әскери старшиналар өзеннен өткен үшін ақы төлемеген ауылдарды
тонады, ал қазақтарды тұтқынға алып, айдап әкетті. Сол кезде хан мен оның
жақындастары тұтқындарды сатып алу үшін халықтан қаражат жинады. Бұл
қаражат Орал әскерінің старшиналарымен бөлісілді. Сөйтіп мұндай әдіс үстем
таптың тұрақты табыс көзіне айналды.
Саяси қатынастардың дағдарысты жағдайға дейін жетіп шиеленісуі осындай
саясаттың нәтижесі болатын. Е.И.Пугачевтың көтерілісі қазақ қоғамының
барлық таптарына өте елеулі ықпал етті, ал "көзге көрінбейтін адам"
Көктемір қозғалысы және қазақтардың Е. Пугачев көтерілісіне қатысуы
империяның отаршылдық езгісіне қарсы күреске түрткі болды. 1775-1776
жылдары жалпы саны он мың адам болатын қазақ жасақтары үлкен қобданың
жоғарғы ағысына, Гурьев және Кулагин бекінісінің арасына және шыңғырлау
өзенінің бойына шоғырланды. Олар Красногор бекінісін алуға тырысты, сөйтіп
олар Орынборға, Чернореченск және Елек қорғанысы бекіністеріне кетті. Қазақ
жасақтары Верхнеуральск, Қызыл, Таналыцк, Орск, Ильинцк бекіністеріне
шабуыл жасады. Е. Пугачевтың көтерілісі басып жаншылғанна кейін қазақ
жастары таратылып жіберілді. Қазақ халқының бұл күресіне Сырым Датұлы
белсене ат салысты. Ол үлкен жасақты басқарды және қазақ жасақтарының
басшысының бірі болған. Онымен ХҮІІІ ғасырдың 80-жылдардың басына қарай
кіші жүздегі жағдай оңай болмады. Ресей өкімет орындары тарапынан
отаршылдық режим күшейтілді. Олар Жайық қазақтарының ішкі аумақтарды басып
алуына итермелеп, бұған тұрақты әскерлер де көмек көрсетті, ал қазақтар
ретінде тақ қызметінде жүрген қалмақтардың, башқұрттардың, татар-
мещеряктардың қолымен ұлтаралық араздық саясаты жүзеге асырылды. Кіші
жүз ішінде Нұралы мен оған бағынышты билеушілер ішкі саяси жағдайды дербес
бақылай алмады. Ұзаққа созылған саяси алауыздықтардың нәтижесінде дәстүрлі
қазақ менталитетін ұстаған қол басшылар тобы, негізінен билер мен батырлар
арасынан бөлініп шығады. Осы қасиетердің барлығы Сырым Датұлына тән болды.
Ол бүкіл кіші жүздегі дерлік саяси жағдайды іс жүзінде бақылап қана қоймай
сонымен қатар өз бойында бидің, батырдың және басшының қабілеті мен
қасиеттерін ойдағыдай ұштастырды. Сырымның нақ жеке қасиеттері мен беделі
оның ұлт-азаттық қозғалысының басында тұруына мүмкіндік берді. Ол Кіші
жүздің байұлы бірлестігіне кірген байбақты руынан шыққан еді.
Қазақтың дәстүрлі мәдениетінде Сырым атақты би және шешен ретінде
белгілі. Ол ішкі өмірдің көптеген маңызды мәселелерін шешкен, ол оның
шешендік өнері, ол қайтыс болғаннан кейінгі жолдарда да үлгілі болып қала
берді. Жеке басының ер жүректілігі, ерлігі, табандылығы және сирек
кездесетін қайрат-күші оған батыр даңқын әкелді. Сөйтіп Сырым Датұлы өзі
басшы болған қозғалыста өзінің жақсы қасиеттерінің бәрін танытты.
Саяси шектеулер мен көпе-көрнеу тонау жөнінде жүргізіліп отырылған
саясатпен қатар, Ресейдің өкімет орындары көшпелілердің дәстүрлі шаруашлық
құрылысын жоюға барынша күш салды. Бұл Жайықтың арғы бетіндегі ішкі жаққа
көшпелілердің өтуіне тиым салынып, көші-қон өрістерінің күштеп бұзылуынан
көрінді. Оның үстіне хан билігіне енді патша өкіметінің іс-шараларына қарсы
әрекет ете алмады, сондықтан қатардағы көшпелілер есебінен байып алуға
тырысты. Мысалы, хан кез келген мал айдау кезінде малшылардың әрқайсысынан
бір жылқы мен бір қой жинап алған. Осы талаптар орындалмаған жағдайда хан
көшпелілердің бетімен кеткендігі туралы Ресей әкімшілігіне жеткізіп
отырған. Оның балалары да шетінен нақ сол үрдісте әрекет еткен. Көтерілісті
сипаттайтын құжаттарда халықтың көпшілігі ханның өзімеен оынң жақындары
ұнатпағаны өте жиі көрсетіледі. Отарлық қанау мен экономикалық езгіге салу
негізіндегі саяси алауыздықтар осылайша кеңейе берді.
Малшыларды ашықтан-ашық тонау, тарихи қалыптасқан көшіп-қону
маршруттарының бұзылуы қазақ еңбекшілері шаруашылығының құлдырауына әкеп
соқты. Малшылар "Ішкі жақта" мал жайғаны үшін салық төлеуден бас тартты.
Мұны "шөп пен су құдайдың бергені" деп оларды өздерінің пайдалануға құқығы
бар екендігімен дәлелдеді. Жаппай халықтың бой көрсетуі үшін алғы шарттар
пісіп жетілді. ХҮІІІ ғасырдың аяғындағы кіші жүз қазақтарының еңбекшілері
көтерілісінің негізгі себептері жер мәселесінің шиеленісуі, патша
өкіметінің "ішкі жаққа" Жайыцқтың арғы бетіне тыйым салынуы ру
ақсақалдарының құқықтарына қысым жасау, хан, сүлтандар, Жайық қазақ
әскерімен патша әкімшілігі тарапынан ашықтан-ашық талап тонау мен халыққа
зорлық-зомбылық жасалуы болды.
I. 2. 1783 жылға қарай даладағы жағдай әбден шиеленісіп кетті. Саяси
аренада дәстүрлі әлеуметтік институттардың өкілі болған билердің,
батырлардың салмағы арта түсті. Осы кезге қарай қазақ отрядтардың ауылдарды
және қазақ батырларының бекіністерді алма-кезек шабуылы жиіледі.Сондай
шапқыншылықтардың бірі Гирьялск редутына шабуыл жасау болды, ол елден мал
айдалып әкетілді және бірнеше адам қолға түсірілді. Ел ішінде тама, алшын
рулары мен басқа да рулардан жасақтар құрылар батады. 1782 - 1783 жылдың
қысында жұт болып он мыңнан астам қарамал қырылды. Сонымен бірге қазақтар
жағдайды пайдаланып ішкі жаққа көшіп барған қазақтардың 4 мың жылқысын
айдап әкетті, ал өкімет орындары 4мың сом мөлшердегі шығынның орнын толтыру
туралы өкім берді. Казақтар мен өкімет орындарының осы әркекеттеріне жауап
ретінде қазақтар редуттарға, бекіністер мен қамалдарға толассыз шабуыл
жасай бастайды. Бұл әрекеттер 1783 жылдың көктемі мен жазында неғұрлым
тұрақты сипат алды. Мұндай әрекеттерде сәттілік те, сәтсіздік те болып
отырды. 1783 жылы шапқыншылықтардың бірінде Сырым Орал қазақтарының
тұтқынына түсті. Ал 1784 жыдың көктемінде Нұралы хан Сырымды босату үшін 70
жылқы және күміс пен 350 сом мөлшерінде өтем ақы төлеуге мәжбүр болды.
Сырым ханның қарындасына үйленген еді. Өтем төлеуге туыстық қаны емес, оның
ел арасындағы жоғары беделі де себеп болды.
Бұл кезде қазақтардың бой көрсетулері жаппай сипат ала бастады. Басты
бағыт Нижнеуральск шебі мен Орск бекінісі ауданында патша өкіметіне қарсы
күрес болды. Бой көрсетулер басқа аудандарды да қамтиды; патша үкіметіне
қарсы шыққан қазақтардың Верхнеуральск бекінісі мен Ильяцк қалашығы
арасындағы шепке шабуыл жасауға дайындығы. 1784 жылы қарашада Сырым батыр
Сағыс өзенінде 1000 адамнан тұратын ірі жасақ жинады, оның маңызды міндеті
патшалық өкімет орындарына қарсы қимылдау болатын. Сырымның өз бетімен
әрекет етуі ханмен алшақтасуы туғызды және олардың бір-бірімен ат құйрығын
кесуі байқалды. Сырымның әрекетіне жауап ретінде ақпан айында генерал -
майор Смирнов командалық ететін отряд жіберілді., оның құрамына 237 Орынбор
казағы мен 2432 башқұрт-қазақ енді. Ауа райының қолайсыздығы отрядтың
далаға тереңдей енуіне мүмкіндік бермеді. Біра қазақ ауылдары тоналды және
66 қазақ, негізінен әйелдер, тұтқынға алынды. Бұл Кіші жүздің көптеген
руларында кең көлемде наразылық туғызды, сөйтіп 1785 жылдың көктемінен
бастап, Кіші жүздің жалпы барлық рулары тарапынан өкімет орындарына арсы
қимыл өріс алды, байбақты, табын мен тама рулары қоныстанған жер қарсыласу
орталығына айналды. Ұзақ сол 1785 жылдың көктемінде Жайық Казақ жерінің
старшиналары Колпаков пе Пономарев командалық ететін, 1250 қазақтан
тұратынотряд Сарайшық бекінісінен шықты, оның міндеті "Жем дененің сағасы
жағындағы Сырымның ордасына дейін қырғыз-қайсақ қарақшыларын" жазалау
болды. Бірақ қимыл барысында отряд Қаракөл өеніне қарай бұрылып, оларды
талқандап, тонады. 100 адамды, олардың ішінде небары 14 еркек, 83 түйе
және 2955 жылқыны айдап әкетті. Сол 1785 жылдың наурызында 405 Орал
қазақтарынан тұратын премьер-майор Назаров командалық ететін отряд
табындардың ауылдарын шауып, 2124 жылқыны айдап әкетті. Нақ сол кезеңде
казактардың әрекетіне жауап ретінде саны 500 адамға дейін жететін
қазақ жасағы Сахарная бекінісіне шабуыл жасады, бірақ оларға
Назаров тойтарыс берді, өз кезегінде ол ықпалды сұлтан Айшуақты кепіл
ретінде тұтқынға алды. Соңғысы 1187 жылға дейін Оралда тұтқында болды. Бұл
жағдай Сырым көтерілісінің өрши түсу дәрежесінде және оның іс-қимылдарында
айтарлықтай роль атқарды. Хан билігінің өкілі болып табылатын сұлтан
жөніндегі Ресей әкімшілігінің көзге ілмеушілік әрекеті Сырымның ұстаған
жолына елеулі ықпал етті, ол Нұралы ханға да Ресей әкімшілігіне де қарсы
шыға бастады, өйткені хан хандық және сұлтандық қадір-қасиеті қорғай
алмады, ал әкімшілік жаңғдайдың нағыз қожайынына патшалық режим екенін
көрсетті.
2, Смирнов пен Колпаквтың отряды көтерілісшілердің шоғырланған жерін
іздеп жүргенде, Сырым Датұлы бес жүз жігітпен олардың тылына өтіп кетті
1785жылдың наурызында ол Антонов корпусына, ал содан соң жайықтың төменгі
ағысы ауданында орналасқан Сахарная бекінісі шабуыл жасады, Бекіністердің
горнизондары шабуылды тойтаруға дайындалған еді, Көтерілісшілердің
тұтқындан тиісуі ақталмады да олар шегінуге мәжбүр болды, Бірақ Сырым
Датұлы ұзақ шегініп кетпеді, ол таяудағы корпустар мен бекіністерге шабуыл
жасады, мұның өзі патшалық жазалау отрядтарын бекіністі шепке қайтып
оралуға мәжбүр болды.
Көтерілісшілердің ханға, сұлтандарға және жазалаушыларға қарсы күресі
халықтың қызу тілектестігін туғызды. Көтерілісшілер әрбір рудан, әрбір
ауылдан пана тауып, көмек алды.
1785жылғы 3 наурызда хан Орал әскерінің атаманы Донсковқа табын руының
кейбір ауылдары өзіне дұшпандықпен қарайтынын хабарлап, оларға басып алу
шабуылын жасауды талап етті Сахарная бекінісінің Каршинск корпусты
ауданында көшіп жүрген ауылдарға ханның өтініші бойынша майор Назаров
бастаған әскери команда жіберілді, Жазалаушылардың көрсыткен жәбірі
халықтың ашу-ызасын күшейтті, Сол кезге дейін көтеріліске қатыспаған
көптеген ауылдар көтерілісшілерге қосылды. Бұл туралы генерал- губернаторға
хабарламасында хан Қырғыз қайсақ халқының бәрі менен бөлініп өз көштерімен
Жем өзенінің бас жағына қарай Ойыл өзені бойына кетті",-деп жазды,
Көтерілісшілердің негізгі күштері осында шоғырланған еді. Ханның өзінен
кетіп қалған ауылдарды қайтаруға жасаған әрекетінен ештеңе шықпады. 1785
жылы 21-шілдеде генерал-губернаторға хан тағы да көтерісшілер "менің
әмірімді тыңдамағаны былай тұрсын, тіпті
сол жаққа жіберген менің балаларымды да тірі қайтармайды... Олар менен
безіп қалды" ден баяндады.
Ханның шағымдарына жауап ретінде губернатор барон Игельстром оны әлсіз
де дәрменсіз деп айыптады, ханды айлық беруді тоқтатумен қорқытты., "Халық
арасындағы сіздің дәрменсіздігіңіз - деп жазды губернатор,- ендігі жерде
маған жауап бере алмайды, өйткені қырғыз-қайсақ халқының бастығы
болғандықтан, өз бағыныштыларыңызды менің талабымды қанағаттандыруға күшпен
көндіру сіздің ісіңіз, әйтпесе сіздің ешбір сендірулеріңізге баға бере
алмаймын"
ІІ. 2. Нұралы ханның билігі көрінеу дағдарысты бастағанын кешірді,
одан халық сырт айналып кетті, ал патшалық өкімет орындары ханның
дәрменсіздігіне кез жеткізді. Сондықтан 1785 жылдың көктемінен бастап
қозғалыс кеңейе түсті және шын мәнінде бүкіл кіші жүзді қамтыды. Сол кезде-
ақ танымал басшы болған Сырымға байбақты, шекті, табын, шіркеш, таз рулары
белсене қолдау көрсетті. Мәселен әскери алқаның президенті Г.А. Патенкинге
Орал әскери кеңесінің 8-сәуірдегі рапортында былай деп жазылған: "Байбақты,
кете, шекті, табын, шіркеш және таз руларының белгілі ұлыстардің
жетекшілігімен атап айтқанда Сырым жанына 2700, Тіленші жанына 1500 жинаған
жауыз қырғыз-қайсақтары, олар жиналып алып, сол жаққа осындағы әскерден
отряд етіп жіберілгендерді өткізбеуді және жеңіліске ұшыратуды ниет етеді
деседі. Ал жауыздардың ауылдары осы кезге дейін Жем өзенінің арғы бетінде
отыр." Көтеріліс сапасы жағынан жаңа сапаға ауысты. Бұл да өкімет
орындарының қатты алаңаушылығын туғызды. 1784 жылы Сибирск және Орынбор
наместнигі болып О.А.Игельстром тағайындалды. Оған Орынбор губерниясы да
бағынды Орынбор өлкесінің басқа әкімшіліктерден айырмашылығы, Игельстром
отарлау саясатының, әсіресе Сырым Датұлы бастаған көтеріліс кезеңінде
неғұрлым икемді адамдармен жүргізуге тырысты. Ол императрица
II- Екатеринаға былай деп жазды: "Мен брюкке қатысуышы қырғыз-қайсақтарды
тынышталдырып, оларды өз жағымызға тарту және солар арқылы хан қарсы болып
келген жағдайда орнықтыру үшін жоспар жасадым." Бұдан Игельстромның аз күш
жұмсап, үлкен нәтижеге жетуге тырысқанын қазақ халқының тәуелсіздігі мен
мемлекеттілігінің аса маңызды элементі ретінде хан билігін жоюа ұмтылысынан
байқалады. Осы мақсатпен Игельстром бірқатар реформалар жүзеге асырды.
Игельстром өз реформасында: "Бөліп ал да билей бер" принципін басшылыққа
алды. Мәселен П-Екатеринаға өзінің хабарламасында ол былай
деп жазды. "...мен болсам, ханнан бөлініп кеткендерді мүмкін болғанынша,
онымен татуласуға, жәбірлемеуге тырыстым және мұнда мен ұлы мәртебелі
император сіздің 1785 жылғы 25-қарашада арнайы әміріңізді басшылыққа
алдым және кіші орданың қырғыз-қайсақтарының бөлінуі, әрине ұлы мәртебелі
сіз үшін тиімді болды ". Бір жағынан құжатта дәлелденгеніндей ол Нұралы
ханды өз болғандарынан оқшаулауға, оның үстіне онша байқалмайтын, бірақ
тиімді әдістермен, ал екінші жағынан Нұралы ханды саясатына наразы
ақсақалдар мен саяси жағынан жақындасу арқылы оқшаулауға тырысқан. Құжатта
дәлелдегендей бұл екі бағыт ойдағыдай дамытылған. Кіші жүз ақсақалдары
ханға барған сайын көп наразылық көрсетті, ал ханның ақсақалдарға сенімі
барған сайын азая берді. Игельстром ханның билігі мен дәстүрлі қазақ
қоғамының саяси құрылысын шын мәніндегі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.