Қорықтарға байланысты топонимдер

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

ІІІ Қазақстан ландштабтарының қазіргі жай күйін анықтаудағы жергілікті
топонимдердің маңызы

Қазіргі атом космос және зымыран заманында адамзат баласының
табиғатты өзгертіп оны халық игілігіне айналдыру әрекеті күннен күнге
күшейе түсуде Жердің жасыл желегінен жануарлар дүниесінен жер қойнауынан
ағыл тегіл алынып жатқан табиғи байлық көлемі жыл сайын артып келеді.Ал
табиғат бір бірімен теңестірілген біртұтас экологиялық жүйе.Бұл жүйенің
біреуі ғана бұзылса, барлық экологиялық жүйенің бұзылуына әкеліп соғады.
Қоғам дамуының қазіргі кезеңінде география экология ғылымдары
алдында қоршаған ортаны қорғау мен оның қорларын тиімді пайдаланудың
ғылыми негіздерін жасау міндеттері тұр.
Байырғы ландштабтарды қалпына келтіру ісіне жергілікті топономикалық
мәліметтерді пайдалану мүмкіншіліктері топонимдердің белгілі бір
ландштабт аумағындағы шоғырлану заңдылығына және топонимдердің көп
жағдайда табиғат ерешеліктерін дәл бейнлейтіндігіне
негізделген.Қазақстанда топонимиканың ландшафтық динамикасын және
геожүйені қорғау мәселелеріне қатысты қырларын қазақ топонимдері негізінде
географиялық ғылымдар тұрғысында зеттеудің тәжіребиесі қарастырылуды.

3.1. Қазақстанның ландштафт өзгерістерін зеттеудегі топонимдердің ролі
Егеменді Қазақстан Республикасының география мамандықтарының басты
міндеті –шаруашылық мақсаты үшін аймақты тиімді пайдалану және табиғатты
қорғау оларды қалпына келтіру мен көбейту бағытындағы шараларды ғылыми
тұрғыда негіздеуде Сонымен қатар географиялық экологиялық ғалымдар үшін
ғылыми болжам жасаудың маңыздылығы артып отырған қазіргі жағдайда
географиялық болжам ережелеріне сәйкес ландштабтардың даму игеру және
өзгеру тарихын қарастыратын ғылыми бағыттың маңызы зор.Аталған басты
географиялық экологиялық тарихи деректерді саралауға
палеоэтнологиялық,палеозоологиялық этнологиялық палеоботаникаылқ
палеоклиматтық, топонимикалық мәліметтерді пайдаланумен ерекшеленді.
Жер бетінде ауа райның жыл сайын жылып бара жатқаны бәрімізге
мәлім.Бұл құбылысты зерттеу ХІХ ғ бері метеорологиялық өлшем аспаптарына
сүйене отырып, нақты жүзеге асырыла бастады.Жалпы жер тарихындағы үлкен
екі рет мұз басу дәуірі максимум суық және максимум жылуымен бірге
минимумдық жылу мен суық алмасып келіп тұрады.ХІХ ғ бірінші жартысында
болған кіші мұз басудан кейін 50-60 жылдан бастап температураның ауытқуы
айқын көріне бастады.
Өткен ғасырдың 20 жылдары күшейе түсіп ең күшті қуаңшылық 1930-1939
жылдары байқалды.Бір кезде мұз болып басмып жатқан Скандинавия Исландия
аралында мұздан босаған жер қазіргі кезде ауыл шаруашылығына
пайдалануда.С.П Хромовтың зерттеулері бойынша 1880-1990 жылдары аралығында
экватор сыртқы 17,5 0С қоңыржай белдеуде 2,4 0С тропиктік белдеуде 1,20С
орташа жылдық апплитудалық ауытқулары көрсеткен.Жер бетінің жылу
көрсеткіші ХХ ғ 50-60 жылдары суық айтарлықтай байқалмаған керісінше 70
жылдары үлкен қарқынмен жылу температураның көтерілгендігі байқалған.
Климаттың жылулық өзгерістері тек тау мен материктік мұздықтардың
азаюына ғана емес, сонымен қатар жер бетіне өзен гидрографиясы мен тау
жыныстары арасындағы қабаттық суларға да әсерін тигізе
отырады.Географтардың өзге ғылымдардың жинақтаған материалдарын орынды
пайдалана отырып, табиғаттағы заңды байланыстарды дәлелдеу географияны
дамытудың жаңа көкжиетерін ашады.А.В.шнитников өзінің еңбектерінде
ғылымдардан алынған деретерді бір жүйеге келтіріп, солтүстік жарты шардың
ылғалдылығы мен ырғағы және географиялық зоналар шекарасының өту
ырғақтылығы жайында жүйелі ілім жасады.
Бұл ғылымның алты мың жыл ішіндегі табиғаттың дамуын талдау
заңдылықтарын ашуға негізделді.Мұның өзі алдағы ондаған жалдарда
табиғаттың өзгеруіндегі ырғақтылықты болжау мүмкіндігін берді.
Ырғақтың бір ғасыр не көп ғасыр бойында ырғағы күн мен ай және Жер
арсындағы тығыз байланысты жер бетіндегі көптеген табиғи процесстердің
Күнде болатын процесстерге тәуелділігін сендіре дәлелдейді.Табиғаттағы
болатын өзара байланыстар мен заңдылықтарды зерттеу табиғатта болатын
негізгі өсу өзгеру бағыттарын анықтау оларды жоспарлау ісінде мәселен,
түрлі құрылыстарды жобалағанда ауыл шаруашылығы мақсаттары үшін аумақты
пайдалану кезінде және басқа жағдайларда ескеруге мүмкіндік береді.
Ылғалданушылық ырғақтарын зертеудің ірі аумақтардың су қорларын дұрыс
пайдалану мәселелеріне тікелей қатысты.А.В.Шнитников игерілуге тиісті
аумақтың ылғалданушылығын табиғи жағдайларын қазіргі кезде мүмкіндігі
болғанынша ондаған тіпті жүздеген жылдарға болжауға ұсынады.Ғалым
қазақстан ,Батыс,Сібір,Орта және Орталық Азия көлдерін зерттеу арқылы
келтірген көптеген деректерді көлдердің көпшілік ритмдік өзгергіштікті
бастан кешірді дегенге иландырды.Ол мұны ғасыр ішіндегі өзгергіштік және
ғасырлар ішіндегі өзгергіштік деп бөледі.Ғасыр ішіндегі өзгергіштік қысқы
қар мөлшеріне көл деңгейінің күрт өсуіне өзен рижміне бірден әсер етеді.
А.В Шнитников ылғалданушылық өзгергіштігін сонымен бірге оның
ырғақтары және сатыларының абсалют хранологиясының анықтады:
1.Б.з.д ІІІ мыңжылдықтың екінші жартысы мен ІІ мыңжылдықтың басындағы
артық ылғалданушылық дәуірі.Батыс қазақстанның ылғалдануы және шымтезекті
жерлердің тез ұлғаюы.Орманның даланы басуы.Өлке аумағы ылғалданушылығының
артуы құм төбелеріндегі көмілген қарашірік қабаты пайда болды.Амударияның
Үзбой арқылы Каспиге ағып баруы.Каспий трансгерессиясы.
2.ХІХ ғ кейінгі құрғақтану дәуірі орта Азиядағы қар мұздық суымен
қоректенетін өзендердің ағын мөлшері байқарарлықтай азаюда.Қазақстанда
ылғалданушылықтың жалпылама кемуі аймақтың далалық көлдердің тартылуна
әкеліп соғады.
Жоғарыда айтылған заңдылықтарды зетттеу барысында өзіміз жинақтаған
тарихи-географиялық ,топонимикалық материалдармен байланыстырсақ Қазақстан
аймағы ландштафтары өзгеру бағыты жөнінде қорытынды жасауға болады .ХVІІ-
ХХ ғ география ,зоология,ботаника,этнография,архео логия, тарих ғылымдары
тұрғсында зерттеген ғалымдардың С.У.Ремезов, А.Макшеев, П.С.Рычков,
П.С.Паллас, И.И.Лепехин, Я.В.Ханыков,Л.Мейер,А.Добромыслов, А.Харузин және
т.б еңбектеріндегі мәліметтерге сүйенсек, Қазқстан жерінде
ылғалданушылық кезеңінің құрғақшылыққа ауысқанын білеміз.
П.С.Палластың құрастырған Путешествие картасынан ХVІІ ғ Қазақстан
аумағында қоңыржай ендіктердің қуаң климаты жағдайында өзендер тұтас
құрып,аққанын айқын көруге болады.Жүйедегі басты өзендердің белгілері
ретінде ұзындығы ,сулылылығы жүйедегі осьтік жағдайы өзен аңғарларының
салыстырмалы жағы көрсетілген.Ғалым картасынан аймақтағы өзендердің ішкі
ағын алабына жатқанын және өзен алабындағы суайрықтарынң тұрақты болғанын
круге болады. Картаға түсірілген өзен аттарын қазіргі кезде топонимдермен
салыстыру барысында көпшілік атаудың орыс тілінде жазылуы
бұрмаланғанымен жалпы үндестігі өзгеріссіз сақталғанын байқаймыз.(6-кесте)

6-кесте
ХVІІ ғасырдағы және қазіргі кездегі Қазақстандағы кейбір өзен атаулары
ХVІІ ғасырдағы өзен атаулары ХХІ ғасырдағы өзен атаулары
(П.С.Паллас деректері бойынша)
1.Боль.Узен по Калм.Модотузень 1.Қара өзен
2.Боль.Комда 2.Үлкен қобда
3.Деркуль 3.Деркөл
4.Джемь 4.Жем
5.Илень 5.Елек
6.Куиль 6.ойыл
7.Кангайты 7.Қалдығайты
8.Мал,Узен по калм. Саха Узен 8.Сары өзен
9.Сагинь 9.Шаған
10.1 Чажи 10.Шежін-1
11.2Чажи 11.Шежін-2
12.3 Чажи 12.Шежін-3

Ал. Я.В Ханыков еңбектерінде карта Рыболовныхь Киргизских озерь
атты картасында Қамыс самар көлдері Қара және сары өзендердің құяр
сағасындағы 70-тен астам көлдің 23 көліне:
1.Золотое морцо
2.Тусчи-кулань
3.раймь
4.Қадырбай
5.Джубай
6.джарась
7.Кусвак
8.асчикулак
9.Сары-Чеганакь
10.Сары-куль
11.Дунгелекь
12.Турдалы
13.Джумагазы
14.Токтамысь
15.Уразай
16.Итемгень
17.Танле
18.Танабай
19.Бармакь
20.Ликерь
21.Кошкарь
22.Тленгь
23.Канбарта
Географиялық анықтама берді.Көлдердің ұзындығы 5-7 км ені 3-4 км.
Қамыс- Самар көлдерінің негізгі қоректену көзі қар сулары
болғандықтан көктемде көлдердің деңгейі және саны артатындықтан
байқауға болады.Қазіргі кезде бұл көлдер алабының шаруашылық тұрғыда
қарқынды игерілуі нәтиежесінде бөгендер салынған.Осы себепті көптеген
ұсақ көлдердің атаулары тек географиялық еңбектерде ғана сақталдыпқалған.
Қазақ көл орны тартылса да, құр қалмайды . Су ағады тас қалады - деген
тарихта көлдердің аты қалды . Қоғам мен табиғатың өзара қарым қатынасын
зерттеу мәселесі географиялық техникалық білімде күрделі міндет
қоядыӘсіресе қазіргі ғылыми техникалық төңкеріс заманында қоғам мен оны
қоргаған табиғи орта арасындағы қарым-қатынасы қиындай түсуде .Бұл алдағы
уақытта олардың өзара әрекеттесуінің ғылыми негізін жасауды талап
етеді.Адам қоғамының табиғи ортаны танып білу және оның қорларын
пайдалану барысында жинақтаған тәжіребиесі мен білімі шаруашылық мәдени
дәстүрдің күрделі жүйесін қалыптастырады.Бұл жүйе қоғам мен табиғат
арасындағы қарым қатыныстардың индикаторы болып табылады.
Адам көп уақытқа дейін табиғи ортаға басып кіріп,оны өзгертуі
бәрінен бұрын материалдық өндірістік сипатта жүреді.Сондықтан ол өзінің
мекені табиғи ландштафтарды жасандыға айырбастау нәтиежесінде өзінің
табиғаттан ажыратып тастады.
Қазақстан табиғаты көптен бері өзгеруде бұл өзгерістер апатты
сипатта дамиды.Табиғат ландштафтарының дамуы көп уақытқа дейін адам іс
әрекетінің жанама өмірі бәрінен бұрын әлеуметтіу қажеттілігін
қанағаттандыруға бағдарланған. Тұтынушылық құнына сәйкес құрылды. Өзінің
мақсатына жете отыфрып адам табиғат ландшафтысына бір мезгілде табиғаттың
дамуына сәйкес емес өлке биосферасына зиян әкелетін қайтымсыз бағытта ықпал
етеді. Кейбір географиялық нысандардағы антропогендік өзгерістер мысалы
әсіресе Тайсойған құмының аумағының тең жартысы қазіргі кезде жарамсыз
жерлерге айналды. Жайылымдар жұтанданып аумақ шөл мен шөлейтке айналған, су
қорлары азайған. Себептері:
1. Адамның іс-әрекеті.
2. Құм астындағы суды шамадан тыс алудың нәтижесінде тұщы су азайып, ол
бірте-бірте ащы суға айналуда.Жер асты суының деңгейің төмендеуі
нәтижесінде құмда өсетін қияқ, бидайық, изен мен жусан жойылып барады.
3. Құмның іргесінде сынақ алаңының орналасуы. Бұл ауданнның аумағы әскери
сынақ алаңына беру туралы құжат. 1952 жылы жасақталған. 750 мың гектар
жер қарауында. 29 рет ядролық жарылыс сынағы болды. Оның 19-ы жер
астында, 10-ы жер үстінде сыналған және 24 мың ракета жарылыс болып
әскери техниканың 177 түрі сынақтан өткен.
Екінші дәлел, Арал теңізі 1997 жылы морфологиялық құрылыммен
гидрологиялық режимдердің кейбір ерекшеліктеріне қарай Сырдария мен
Амудария атырабының антропогендік шөлдену салдарынан Арал теңізі деңгейі
18 метрге төмендеп екі бөлікке бөлінді. Тәңіртау, Памир тау мұздықтарында
соңғы кезеңндерде теңізтабанының көтерілген тұздардың тозандары
кездеседі. Гидрофильді, мезофильді, фитоценоздардың орның ксерофидті,
галофидті фитоценоздар басуда. Теңіз деңгейінің төмендеуі Арал маңының
экожүйелеріндегі өнімділіктің төмендеуі, топырақ тұзілуінің бәсендеуі
сияқты құрылымдық өзгерістерге әкеп соқты. Жайылымдар мен шабындықтардың
өнімділігі күрт төмендеп, шөлейтті жайылымдық жерлер геожүйеге құмды
сортанды шөл ландшафтардың бірте-бірте күрделі әрі қайтымсыз антропогенді
экожүйеге қарайластыруда; табиғи өсімдік жамылғысының өсуіне топырақтың
күшті тұздануы кері әсер етті. Себептері:
1. соңғы жылдары бойында халық санының көбеюі.
2. суармалы жерлер аумағының 2-3 есе ұлғайтылуы.
3. Амудария мен Сырдария суларының күрт азаюы.
4. Ірі аралдары: Көкарал, Барсакелмес, Возрождение (бұл аралдар КСРО-ның
бактерологиялық қару сынау алаңы болған).
Экологиялық дағдарыстар жергілікті жерден басталады да, оларды қалпына
келтірмеген жағдайда бұл проблемалар регионалдық содан соң глобальды
экологиялық проблемаға айналып жатады.оның жарқын дәлелеі ретінде арал
суы тартыла бастаған уақытта ол тек арал өңіріндегі балықшылардың ғана
проблемасы емес, қазіргі кезде теңізх түбіндегі тұзды шаңның қоршаған
ортаға таралуы Қазақстан ,Өзбекстан,Қырғызстан,Түрікменстан, Тәжікстан
сияқты мемлекеттердің де экологиялық проблемасына айналып отыр.
Аристотельдің кезінде адмзат небәрі 500 өсімдік түрлерін білген болса
,Шекспирдің замандастары 1500 өсімдік түрлерін анықтады.Карл Линней 10000
өсімдіктің түріне сипаттама берді .Қазіргі кезде 500000 өсімдіктің
түрлеріне сипаттама бар ғылымға белгілі екенін білеміз, олардың 220 мыңы
суда, қалғандары құрлықта өсетін көрінеді және мәднеи өсімдіктердің түрі
20 мыңнан асады.Әлемдегі 5000 өсімдікті тағам ретінде пайдаланады.
Өсімдіктер әлемінен жылына шамамен 450 млрд тонна органикалық заттар
алынады.Медицинада қолданылатын әрбір үшінші препараттың олардың
медицинадағы ролін айқын көрсетеді.Республика ғылымдарының мәліметтеріне
қарағанда бізге өсімдіктердің өсімдіктердің 6000 нан астам түрі
өседі.(104) Соның 760-ы яғни 12,6 % тек біздің жерімізде ған өсетін
өсімдіктедің.Республика бойынша 250-ден астам өсімдік түрлерін медицинада
пайдалануға рұқсат етілген өкінішке орай адамзат өзін қоршаған өсімдіктер
дүниесіне үлкен зиян әкеліп отыр.Мәселен,тоғайдағы ағаштар мен далалы
жердегі жиі өсетін жыңғыл және т.б бұталарды тамырымен жұлып отынға
пайдалану әсерінен, жер тақырға айналып,топырақ құлазуда.Бұл құбылыс
өңірдегі желдің бағыты мен жиілігіне әсет етеді және топырақтың ылғалдық
мөлшері оның өсімдігіне байланысты екені белгілі.
Тарихтан белгілі 1954 жылғы КОКПның ақпан-наурыз пленумының
шешімдерінен кейін кең байтақ Отанымыздың аймақтарында тың және тыңайшған
жерлерді игеру аса ірі масштабта жүргізілді.Аз уақыттың ішінде (1954-
1960жж) елімізде 42 млн гектар тың және тыңайған жерлер игерілді, оның 25
млн гектары яғни игерілген жердің 60%-ы Қазақстьан үлесіне тиді.Әсіресе
жыртуға жарамсыз жерлерде игерілді (159).
1. Қорықтарға байланысты топонимдер

Адамзат қауымының өркендеуіне байланысты қорықтарды жетілдіру сан
ғкасырдан бері дамып, өркендеп келеді.Қорықтарды қорғау қоғамның табиғат
байлығына көзқарасына тікелей байланысты.Ерте заман тұрғындары күн
көрісі тікелей табиқғат байлығынга қатынасты болатын.Орман мен дала
,көлдер мен өзен бойлары,аң құстар мен балығы,жеміс житдегі қоғам
мүшерлерінің күнкөріс көзі болғандықтан да оларды қорғауға өсіріп
жетілдіруге күш салу ісімен қатар, аң аулауда тіршілк көзі болды.(160)
Орталық Азияда қоғам дамуына орай шұрайлы аймақ, аң құсы мол орманды
жердлер бай манаптардың иелігінде болды.
Қорықты жерлер хан патшаның жеке иелігінде болып ол да аң құс ұсату
қызықты ісіне айналды.Ең бастысы аң құсы өсімдігі қорғала
бастады.Мәселен Беларуссияда Беловежск ну орманы,Украинада Аскания-
нова, Батыс сібірде Кондо-Сосвинск, Қазақстанда Ақсу Жабағылы,Камчаткада
кроноцк қорықтарының негізі ертеде қаланып бүгінгі күнге аң құсы мен
көрікті атбиғаты аман жетіп тұр.(101)
Оратлық Азия мен Қазақстанның ерте замандағы қорықтары туралы
әңгімені археологгиялық этнографиялық биологиялық географиялық тарихи
негіздерге сүйенер болсақ, өзен аңғарлары мен алқаптардан табылған
пе\алеолит және неолит кезеңдеріндегі адамзат ұрпақтарын зертеген
ғалымдар солк ездегі жануралар дүниесі мен өсімдіктер құрамы әуелгі
құрамынан көп өзгермегенін көрсетеді. Сол кезең тұрғындары көп құлан
марал бұлан таутеке қабан сияқты ірі аңдарды аулап кәделеріне
жатқызған.Демек палеолит дәуірінің соңы мен енолит дәуірінде –қорықтар
құрыла басмтаған (34;66) Ұзақ жылдар өзінің археологиялық зерттеулеріне
сүйене отырып А.И.Вернштам Оңтүстік Қазақстан мен Қырғызстанның
теріскейіндегі көшпелі тұрғындардың қола дәуірінде тұрақты қоныс
орындары болғанын жазады. Көпшіліктің қоныстауына қолайлы аймақтың
өзінде тұрғындар әртүрлі тұрған. Мыс қаратаудың теріскей бетінде
оңтүстігіндегі Билікөл алқабына қарағанда тұрғындар жиі орналсқан.Тамды
шөліне дейін ел кездеспейтін сол халық Алытн тауға дейін ұласады.Бұл
шөлейт өңірлер демек қорықтар болған.А.Н.Вернштамның пікірінше мұндай
кішігірім қорықты өңірлер Шу Іле Қызылсу өзендері алаптарында
болған..Қол дәуірінде қорықтар аң аулау жайылымдарды қорғау үшін көбірек
қолданылған(161;162) Орта Азия Қазақстанның кең алқаптарында бұл мал
шаруашылығ дами бастағанымен аңщылықтан қол үзілмеген еді.Жергілікті
тұрғындардың ден мал өсірумен қатар аң аулап өмір сүрген.Б.д.д VIII-IX ғ
Еуразия далаларын мекендейтін көшпелі халықтың күн көрісі мал өсіруі
тығыз байланысты болды.Жайлау қоныс еңістік аң аулайтын орын белгіленіп
жер асыраушы орын күнкөріс көзіне айналды.
Қорық деген сөздің түбірі қору деген етістік екені және оның мағынасы
жөнінде Ғ.Қоқашбаев былай дейді: Қорық от глагола қору –оберегат запретная
местность где нельзя пасти скот и охотиться заповедние(22;24) Бұл
түбірінде кездесетін и қор деген сөздің мағыналас болуы дәлел болады.Қор
деген сөзден қору қорықша қорғану т.б сөздер жасалады.Түркі тектес халықтар
шөпқректі ірі аңдарды аулауға оңтайлы болды.Рим тарихшысы Квинт Курций Руф
б.д.д 328 ижылдары Самарханға жақын Зеравшан өзені бойында үлкен аңшылық
қорығы болғаны жазылады.Осы қорықтан А.Македонский өз жасағымен бір күнде
4000 бас аң атып алған. Бұл қорық қабырғамен қоршалып әр тұсынан бақылау
бекеттері салынып түрлі аңдар ұсталған.
Жетісуда б.э.д ІІІ-ІІ ғасырда үйсіндер қауымы қалыптасты.Бұл кезде
белгілі адмдар жерлерге иелік етті де шұрайлы аймақтарды қорық деп жариялар
қатаң қорғады.
Б.д.д ІІV ғ Талас Алатауының теріскей беткейінде хан қорығы болғаны
жазылды Сюань Цзянь.Хан қоңыраулатып мал өсірген Сол кензеңнен қалған
топоним сөздері: Үрмарал,Үйірлі марал күні бүгінге жетіп отыр. Үрмарал
Талас өзенінінің сол қанаты Бұл ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.