Қазақстан қоғамын демократияландыруға интеллектуалды элитаның саяси қатысуы
ӘОЖ 321.7:323.329(574) Қолжазба
құқығында
КОШЕРБАЕВ ДАСТАН БАҚЫТБЕКҰЛЫ
Қазақстан қоғамын демократияландыруға интеллектуалды элитаның саяси қатысуы
23.00.02 – Саяси институтар, этносаяси конфликтология, ұлттық және саяси
процестер мен технологиялар
Саяси ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертациясының
авторефераты
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
Жұмыс Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің
теориялық және қолданбалы саясаттану кафедрасында орындалды
Ғылыми жетекшісі: саяси
ғылымдарының докторы,
профессор Борбасов С.М.
Ресми оппоненттері: саяси ғылымдарының
докторы,
профессор Алияров Е.К.
саяси
ғылымдарының
кандидаты Нүкенов А.Н.
Жетекші ұйым: ҚР БжҒМ
философия және
саясаттану институты
Диссертация 2009 жылдың 5 маусымында сағат 1600-де Абай атындағы Қазақ
ұлттық педагогикалық университетіндегі 23.00.02 – саяси институттар,
этносаяси конфликтология, ұлттық және саяси процестер мен технологиялар
мамандығы бойынша саяси ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін
диссертациялар қорғалатын Д 14.21.03 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде
қорғалады. Мекен-жайы: 050010, Алматы қаласы, Достық даңғылы, 13. Конференц-
зал.
Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің
ғылыми кітапханасында (050010, Алматы қаласы, Қазыбек би көшесі, 30)
танысуға болады.
Автореферат 2009 жылы 5 мамырда таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, саяси
ғылымдарының докторы Ж.Р. Жабина
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс бүгінгі Қазақстанның
демократиялану жағдайындағы аса маңызды әрі ауқымды мәселеге арналған.
Бүгінгі күннің маңызды мәселелерінің қатарында саясаттың негізгі
субъектілерінің бірі болып табылатын, қоғамдағы белсенді топтардың қатарына
жататын интеллектуалды элитаның қоғамдағы демократиялық үрдістерге саяси
қатысу жолдары мен ерекшеліктері көрнекті орын алуда. Интеллектуалды
элитаның бүгінгі саяси өзгерістердегі орны мен рөлін анықтау, олардың саяси
жүйенің өзгеру жағдайындағы саяси мәдениеті мен белсенділігіне жаңаша баға
беру демократиялық мемлекет үшін өзекті мәселелердің бірі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан тәуелсіздіктің алғашқы
күндерінен демократиялық мемлекет құрудың қиын да ұзақ жолын басынан
өткеруде. Осы жолда жасалған реформалар қоғамның бүкіл салаларын түбегейлі
өзгертті. Экономиканың артынан саяси жүйе, қоғамдық тәртіп, жалпы
әлеуметтік-рухани жай-күйі өзгеріске ұшырады.
Қоғамдағы түбегейлі өзгерістер мен жаңару салдарынан туындаған дағдарыс
халықтың саяси қатысуына әсер етпей қоймады. Оның үстіне 70 жыл бодандық
саясатының шырмауынан билікке, саясатқа араласа алмай келген қазақ ұлты
үшін демократиялану тың үрдіс болды. Мұндай үрдіс төбе топтардың да саяси
қатысуына өзгерістер әкелді.
Алайда, демократиялану үрдісіндегі элиталық топтардың рөлі айқын еді.
Демократиялық қоғамда халықты жаңа шындыққа бастайтын төбе топтардың
қажеттілігі жайлы Елбасы Н.Ә. Назарбаев былай деген болатын: Елімізге
бойына ата-бабамыздың ел мен жерге деген сүйіспеншілік қасиеті дарыған,
егеменді елімізге аянбай қызмет ететін, ой-өрісі кең, алғыр да жүректі,
сауатты да салауатты азаматтар қажет[1]. Яғни, саяси сауатты, саяси
мәдениеттері жетілген, демократиялық өзгерістердің тірегі бола алатын
азаматтар қажет. Осы орайда Қазақстан қоғамын демократияландыру ісінің
тиімділігі интеллектуалды элита рөлінің артуына байланысты. Себебі,
қоғамдағы саяси-экономикалық және әлеуметтік-рухани өзгерістер мен
жаңарулардың қозғаушысы да, оларды жүзеге асыратын да интеллектуалды элита.
Және де, интеллектуалды элита әлеуметтік топ ретінде азаматтық қоғам
құрудағы және демократиялық құндылықтарды енгізудегі қоғамның
модернизацияланған немесе жаңашыл, реформашыл бөлігі деуімізге болады.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары интеллектуалды элита өкілдерінің бір
тобы тәуелсіздікті тізгін етіп, қазақ тілі үстем болуы керек, Қазақстан
тек қазақтар үшін деген ұран айтып, керітартпа саясат жүргізсе, келесі
тобы кеңес тұсындағы даңқ, дәрежеден айырылатындығын сезгеннен кейін
Ресейге қосылуды көкседі. Келесі бірі билікке өтіп, саясатқа араласа
бастады. Басым бөлігі, бұқаралық мамандық иелері, нарықтық қатынастарға
бейімделе алмай тоз-тоз болды. Осындай ғылым мен тұрмысты таңдау қайшылығы
интеллектуалды элитаның саяси белсенділігіне және жалпы саяси мәдениетінің
деңгейіне зор ықпалын тигізді.
Интеллектуалды элитаның саяси белсенділігінің қалыптасуы немесе ондағы
белгілі бір өзгерістер елдегі шынтуайт саяси ахуалдың көрінісі болып
табылады. Интеллектуалды элитаның саясатқа қатысу деңгейінің төмендеуі
немесе керісінше артуы биліктің жүргізіп отырған экономикалық-саяси
реформаларына деген жауабы. Яғни, интеллектуалды элита қоғамдағы
өзгерістердің өлшеушісі, индикаторы деуімізге болады. Қазіргі Қазақстан
қоғамының әлеуметтік-саяси құрылымында интеллектуалды элита өкілдері
маңызды орын алуда. Демек, саяси ғылымға қоғамның мұндай маңызды реформашыл
бөлігінің саяси қатысуы немқұрайлы болмақ емес. Сондықтан да,
интеллектуалды элитаның Қазақстан қоғамын демократияландырудағы орны мен
рөліне және саяси қатысуының ерекшеліктері мен қарама-қайшылықтарына көңіл
бөлген жөн деп санадық.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әр текті ұлттардың, халықтардың қоғамдық
құрылыстарының ерекшеліктеріне сәйкес билік жүргізу әдісінде және саяси
өмірінде ешбір елде қайталанбайтын өзіндік бір көрініске ие болатындығы
жайлы ежелгі фәлсафашыларға жақсы таныс болған. Осыған байланысты ел төбе
топтарының мемлекеттік істердегі орны мен қоғамдық-саяси өмірдегі рөлі
туралы идеяны саяси ілімдер тарихының барлық кезеңінен кездестіруге болады.
Геродот, Тацит, Полибий, Цезарь Светоний Транквилл скифтердің,
германдықтардың, галлдардың, римдіктердің әлеуметтік-саяси құрылысы мен
билікке күрес барысындағы іс-әрекеттері жайлы көптеген еңбектер мен
қолжазбалар қалдырған. Ежелгі Греция мен Рим ғұламалары Платон, Аристотель,
Демокрит, Цицерон және т.б. аталмыш мәселеге өз қырларынан ерекше мән
береді.
Орта ғасырлық Европадан бастау алған билік пен саяси элитаға қатысты
мәселелер Н. Макиавеллидің, Т. Гоббстың, Д. Локктың, Ш. Монтескьенің, Г.
Гегелдің еңбектерінен өз жалғастарын табады. Алайда саяси элитаға қатысты
қазіргі саяси ғылымдағы парадигмалар негізінен ХІХ – ХХ ғ. ширегінде
батыстық саясаттанушылар қалыптастырды. Олардың қатарында А. Токвилдің, Г.
Моска, В. Парето, Р. Михельс, А. Тойнби, Ортега-и-Гассет, Г. Лассуэлл, М.
Вебер, Дж. Гэлбрейт, О. Штаммер, Д. Рисмен, С. Келлер, Р. Даль, Р.
Дарендорф және т.б. батыстық зерттеушілер бар. Есімдері аталған
ғалымдардың еңбектеріндегі ғылыми нәтижелерге терең сараптама жасау арқылы
жұмыс барысында қолдану тақырыптың мәнін ашуға септігін тигізді.
Қоғамның басқарушы элитасы болмаса да, өзіндік билік пен ықпалға ие,
интеллектуалдық деңгейі жоғары субэлиталар жайлы элитологтар арасында көп
айтыла бастады. Элитаны кәсіби-біліктілік белгілері бойынша анықтауда үлкен
еңбек еткен ғалымдардың бірі Дж. Бёрнхейм болды. 40-шы жылдары Дж. Бёрнхейм
менеджерлер революциясы атты теориясын құрады. Т. Боттомор осы идеяны
одан әрі өрбітіп, субэлиталық топты интеллектуалдар, менеджерлер және
үкіметтік шенеуліктер деп атайды.
Біліктілер табын зерттеуді Э. Гидденс, Э. Гоулднер, П. Дракер, Дж.
Голдторп және басқа батыстық ғалымдардың жаңа буыны жалғастырды. Бұлардың
ойынша қоғамның саяси, экономикалық салаларының қарқынды дамуы
интеллигенцияны, интеллектуалдарды, менеджерлерді алдыңғы қатарға шығарады.
Енді олар қоғамның саяси өмірінде белгілі бір орынға ие әлеуметтік
топтардың біріне айналады.
Осы тұста Ф. Махлуи ғылыми айналымға интеллектуалды еңбек
қызметкері(knowledge-worker) ұғымын енгізеді. Ф. Махлуи бойынша
интеллектуалды тап – жоғары мобильді, ақпаратты тиімді қолдана алатын, жаңа
білім тудыра алатындар табы.
Бүгінгі таңда элитаны кәсіби-біліктілік жағынан анықтауға қатысты
зерттеулердің ішінде ағылшын әлеуметтанушысы М.Янг енгізген меритократия
идеясы басым ұстанымдардың біріне айналуда. Меритократия ұғымы
бюрократияны, технократияны және жалпы қоғамның таптық құрылымын өзгерте
алатын қоғамды басқарудың жаңа принціпі ретінде қаралуда.
Отандық және шетелдік ғылыми ортада интеллигенция жайлы зерттеулер көп
болғанымен, интеллигенция ұғымының мән-мағынасы жөнінде, интеллигенция
деп қандай әлеуметтік топ өкілдерін атау керектігі жайлы бір жақты пікір
қалыптаспаған. Алайда, көптеген ғалымдар болса бүгінгі күні бұл ұғымның
отаны Ресей деп айтып та, жазып та жүр. Мәселен Ресейлік ғалымдар С.О.
Шмидт, О.К.Степанова, Е.С. Элбакян, М.Н. Руткевич, С.Б. Орлов және т.б.
еңбектерінде интеллигенция таза ресейлік құбылыс ретінде көрсетіледі.
Ресей интеллигенциясының спецификасы және өзіндік идентификациясының
қоғамдық сұрақтары революцияға дейінгі және кеңес зерттеушілерінің
еңбектерінде қарастырылған. Оларға С.Е. Трубецкой, П.Н.Милюков, А.В.
Луначарский, А. Грамши және т.б. ғалымдардың еңбектерін жатқызуға болады.
Интеллигенцияның саяси өмірдегі орны мен рөліне, элитарлық табиғатына
эмпирикалық деректемелер негізінде теориялық қорытынды жасаған ресейлік
ғалымдар: П. Сорокин, Г.Г. Ашин, К.Г. Барбакова, С.А. Кугель, В.А. Беляев,
Г.А. Будник, В.В. Тепикин, В.Х. Беленький, В.С. Меметов, А.В. Соколов, О.
Крыштановская және т.б.
Қазақстан халқының дамуындағы интеллектуалдық элитаның рөлін, оның
тарихы мен мәдениет қатынасында зерттеген отандық ғалымдарды да атап кетуге
болады. Олар Ж. Қарағұсов, Р. Сүлейменов, Х. Әбжанов, Ш.Ю. Тастанов, В.И.
Гноевых, А. Ишмұхамедов, Д.Н. Наурызбаев, Ц.Р. Розенберг, С. Әбубәкіров
және т.б.
Соңғы жылдары Қазақстан ғалымдарының жаңа жұмыстары басылып шығуда. Бұл
жұмыстарда тарихи, өркениеттік және теоретикалық тәжірибелік аспектідегі
интеллектуалды элитаның әржақты қырлары қарастырылған. Бұл мәселеге қатысты
қалам тартқан ғалымдар: М.Х. Асылбеков, Ф.Н. Базанова, А.Б. Галиева, М.Б.
Тәтімов, Ә. Әлпейісов, Л. Гуревич, М. Қойгелдиев, Ш.И. Абдукарімова, Б.Ж.
Әбжаппарова, М.Т. Тлепов, А. Нұралиев, Г.Ж. Рахимжанова, С.Т. Рысбекова,
С.О. Смағұлова, М. Тілеубаева, Н.Н. Южакова, Н.У. Шаяхметов, О.С. Сабденов,
М.С. Садырова, А.М. Ауанасова, Т. Садыков, М.Р. Хамитова, К.А. Калиева,
Г.Б. Хабижанова, З.О. Дүкенбаева және т.б.
Сонымен қатар Қазақстанда осы зерттеліп отырған тақырыпқа көптеген
еңбектер, мақалалар, ғылыми жинақтар баспаға беріліп, жарыққа шықты. Зиялы,
зиялылық мәселесіне қатысты зілді-зілді ой қозғап жүрген ғалымдар: Ә.
Нысанбаев, С.Б. Дорженов, Т. Ғабитов, Ә. Аманхан, Ғ. Есім, Р.М. Жұмашев, Қ.
Жүкеш, Р. Тоқтаров және т.б.
Қазақстанның саяси элитасын анықтауда үлкен үлес қосқан М.Н. Игалиев,
Г.Т. Илеуова, Н.Ә. Әбуева, А.Қ. Түлеғұлов жүргізген зерттеулерін атауға
болады. Бұл зерттеулерде қоғамдағы саяси элитаның орны мен рөлі, құрылу
жолдары мен құрамы қарастырылғандықтан зерттеуіміздің барысында қолданылды.
Интеллектуалды элитаның саяси мәдениетінің ерекшеліктерін, қалыптасуын
көрсететін терең зерттеулер жүргізілген жоқ. Бұл мәселе енді-енді зерттеле
бастаған тың сала. Осындай зерттеулердің бастамасы ретінде Г. Абдиеваның
Қазақстанда саяси субмәдениеттің қалыптасуы (инженерлік-техникалық
интеллигенция мысалында) жайлы мақалаларын айтуға болады[1].
Қазақстанның саяси мәдениеті мен саяси санасына және саяси әлеуметтену
үрдісіне қатысты зерттеулер баршылық. Мәселен, С.А. Байтілепов, Э.Т.
Исабаев, Т. Омаров, А. Икенов, Р. Джаппарова, Т.Қ. Әуелғазина, К. Биекенов,
Г.О. Абдикерова, Д. Жамбылов, Р.Р. Сабитов, К. Нұғманова, Н.А. Асқаров,
А.И. Ізтлеуова, М.К. Надыров, Ж.Б.Ұтарбаева және т.б. қаламдарынан туған
еңбектерді айтуға болады. Бұл зерттеулер интеллектуалды элита өкілдерінің
дағдарыстық жай күйін түсіндіруде септіктерін тигізді.
Интеллектуалды элита өкілдерінің саяси қатысуын зерттеуге Г.
Алтынбекованың, Г.Р. Нұрымбетованың, Н. Мұқанованың еңбектері[2] арқау
болды.
Сол сияқты осы мәселенің белгілі бір қырларын қамтитын еңбектерді де
атауға болады. Мәселен, К.Н. Бұрханов, К.Л. Сыроежкин, И.Н. Тасмағамбетов,
С.З. Нарматов, Ә.Ш. Ишмұхамедов, М.С. Машан еңбектерінде Қазақстандағы
саяси жүйенің трансформациялануы шеңберінде диссертациялық тақырып мәселесі
қамтылған. Және де, осы мәселе төңірегінде де белгілі бір аспектілерін
қамтыған еңбектерге: Н.Ә. Назарбаев, А. Қалмырзаев, С.Е. Нұрмұратов, Р.
Шарафутдинов, Р.Б. Әбсаттаров, С.М. Борбасов, Қ.Е. Көшербаев, Т.С.
Сәрсенбаев, Н.В. Романова, С.И. Абдулпаттаев, Б. Аяған, Ғ. Есім, А.Х.
Бижанов, Д.А. Жамбылов, Л.М. Иватова, М.Б. Қасымбеков, Ш.А. Құрманбаева,
М.Б. Мұхамедов, Ж.Х. Жүнісова, Ә.М. Жүнісов, Н.З. Нығматулин, Ж.Қ.
Симтиков, Н. Әмрекулов, Р.Қ. Қадыржанов, Г.В. Малинин, А.А. Нұрмағамбетов,
Қ.Ж. Нұғманова, Т.С. Садықов, Д.Н. Назарбаева, Н. Қалиев, Р.Қ. Қадыржанов,
Л.М. Ибраева, Л.Ә. Байделдинов және басқаларының қаламдарынан туған
зерттеулерді айтуға болады.
Интеллектуалды элита өкілдерінің қоғамның саяси өміріндегі орны мен
рөліне қатысты отандық саяси ғылымда бізге дейін бірнеше диссертациялар
қорғалды. Қорғалған диссертациялардың қосқан жетістіктері мен ғылыми
жаңалықтары аз емес. Мәселен, А.Х. Құрғанбаева 1996 жылы Роль
интеллигенции в политической модернизации Казахстана атты кандидаттық
диссертация қорғады. Диссертацияда Қазақстан интеллигенциясының
модернизациялық жаңарулар үрдісіндегі орны мен рөлін көрсетуге тырысқан.
Бұданда өзге диссертациялық зерттеулер мен монографиялар жарық көрді.
Алайда, зерттеулердің басым көпшілігі мәселенің тарихи жақтарын қарастырса,
қалған жартысы педагогикалық, әлеуметтік жақтарына арналған. Нақты айтқанда
Е.Т. Берлібаев 1999 жылы Қазақстан интеллигенциясының әлеуметтік-саяси
белсенділігі (1985-1995 жж.), Т.Г. Бурин 2000 жылы Қазақстанның ғылыми-
педагогикалық интеллигенциясы тарихының мәселелері (1970-1980 жж.), Ә.Б.
Пірманов 1997 жылы Қазақ қоғамының жағдайы және ұлттық интеллигенция
қалыптасуының алғышарттары мен қызметінің бағыт-бағдарлары (XIX ғ. екінші
жартысы-XX ғ. бас кезі).
Байқағанымыздай жазылған еңбектердің көтерген мәселелері біздің зерттеу
тақырыбымызға ұқсас сияқты көрінгенімен, алдына қойған мақсат міндеттері,
мәні мен мазмұны жағынан мүлдем бөлек. Және де, басым көпшілігі бүгінгі
Қазақстан интеллигенциясын емес, кеңестік Қазақстан интеллигенциясының
қалыптасуын, құрамын, қоғамдағы қызметтерін қарастыруға арналған.
Біз диссертациялық жұмысымызда аталған зерттеулерге қарағанда тың, әрі
демократиялық жаңаруларды басынан кешіріп жатқан Қазақстан үшін маңызды
мәселені қарастырамыз. Алынған тақырыбымыздың өзі саяси. Яғни, бүгінгі
қоғамдағы түбірлі жаңарулармен етене байланысты болғандықтан өзекті болып
табылады. Және де, отандық саяси ғылымда осындай бағытта жазылған алғашқы
зерттеу болып отыр.
Сонымен, байқайтынымыз Қазақстан интеллектуалды элитасының қоғамды
демократияландыру үрдісіне саяси қатысу ерекшеліктері арнайы диссертациялық
зерттеу ретінде қарастырылмаған. Сондықтан мәселенің ғылыми теориялық
маңыздылығын түсіне отырып, тақырыпты кандидаттық диссертацияға арқау етуді
жөн деп таптық.
Зерттеудің пәні Қазақстан қоғамын демократияландыруға интеллектуалды
элитаның саяси қатысу мәселесін ғылыми талдау болып таңдалды.
Зерттеудің нысаны бүгінгі Қазақстанның саяси шындығында интеллектуалды
элитаның саяси қатысу жолдары мен ерекшеліктері, қоғамдық-саяси
өзгерістердің интеллектуалды элитаның саяси белсенділігі мен саяси
мәдениетіне тигізген әсері және олардың қоғамды демократияландырудағы орны
мен рөліне қатысты мәселелер.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың
мақсаты Қазақстан қоғамын демократияландыру жағдайында интеллектуалды
элитаның саяси қатысу жолдары мен ерекшеліктерін анықтау. Қойылған мақсатқа
жету үшін мынадай негізгі міндеттерді шешу керек:
- интеллектуалды элитаға қатысты білді концепцияларды сараптау
және топтастыру;
- билік пен интеллектуалды элита арақатынасын сараптау;
- саяси қатысу үрдісінің теоретикалық-әдістемелік негіздерін
анықтау, оның мәні мен ерекшеліктерін ашып көрсету;
- интеллектуалды элита демократияның басты суъектілерінің бірі
екендігін зерделеу;
- Қазақстан интеллектуалды элитасының қатарының толығуы мен
ондағы сандық-сапалық өзгерістердің динамикасын сараптау;
- саяси жүйенің трансформациялану жағдайындағы интеллектуалды
элитаның дағдарыстық жай күйін қарастыру;
- интеллектуалды элитаның саяси белсенділігіне әсер ететін
сыртқы ішкі факторларды зерделеу;
- интеллектуалды элитаның психологиялық ахуалын, оның ішінде
саяси санасының дағдарыстық жағдайын қарастыру;
- бүгінгі Қазақстанның интеллектуалды элитасының саяси қатысу
ерекшеліктеріне тоқталу;
- интеллектуалды элитаның саясатқа араласуының институциональды
жолдарын көрсету;
- интеллектуалды элитаның қоғамды демократияландыру үрдісіндегі
орны мен рөлін айқындау;
- Қазақстан Республикасының саяси өміріндегі жаңару жағдайларын
ескере отырып, интеллектуалды элитаның саяси қатысуындағы тың
өзгерістерді анықтау.
Қойылған міндеттердің жан-жақты қарастырылып, шешілуі Қазақстан
қоғамының жаңаруы мен демократиялануындағы интеллектуалды элитаның саяси
қатысуының ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазіргі тәуелсіз Қазақстан
жағдайында интеллектуалды элитаның қоғамды демократияландыруға саяси
қатысуы мәселесін жан-жақты қырынан зерттеуге бағытталған алғашқы еңбек.
Зерттеудің ғылыми жаңалығының мәні мынада:
- әлеуметтік-саяси ғылымда орын алған төбе топтар,
интеллектуалдар туралы идеялар мен тұжырымдамаларға талдау
жасау барысында мұндай ойлардың тек батыстық ғылыми ортада
ғана емес қазақ халқының тарихында да өзіндік ерекшеліктерге
ие төбе топтардың болатындығы негізделді;
- саяси ғылымдағы интеллектуалды элитаға қатысты концепцияларды
жан-жақты сараптау арқылы оның ішкі қайшылықтары, даму
заңдылықтары мен принциптері анықталды;
- интеллектуалды элита ұғымының әкімшілік-әміршілік, таптық
сарындағы интеллигенция ұғымынан қарағанда сапалық, әрі
элитарлық белгісінің жоғары екендігі негізделді;
- элита саяси-әлеуметтік ұғым болғаннан кейін, онымен
белгіленетін топтың қоғамдағы басым орны мен рөлі көрсетіледі.
Интеллектуалды элитаға жатқызылған соң адам қоғамның мәдени-
интеллектуалдық дамуына, жаңа ғылыми жаңалықтардың ашылуына
және т.с.с. істерге атсалысуына міндеттейді. Бұл критерий
интеллектуалды элита өкілдерін өздерін интеллектуалдар
қатарына жатқызатын, бірақ қоғамның ғылыми-мәдени дамуына
ешбір үлес қоспаған ғалымдардан, интеллигенцияның қалың
қауымынан және еліне шынымен пайда әкелмегендерден айыруға
көмектесетіндігі негізделді;
- интеллектуалды элитаның демократиялану үрдісіне саяси қатысуы
мен ерекшеліктері өтпелі кезеңге байланысты қоғамның саяси
өмірін зерттеудің тұтастық, жүйелілік тұрғысынан алғашқы рет
талдаудан өткізілді;
- интеллектуалды элитаның Қазақстан қоғамының саяси, әлеуметтік,
мәдени өміріндегі белсенділігінің жоғары немесе төмен болуының
өтпелі кезеңде туындаған дағдарыстық жағдайлармен байланысты
екендігі зерделенді;
- демократиялық жаңару үрдісінің саяси санаға оңды әсері
тұжырымдалды.
- посткоммунистік елдердегі демократиялану жағдайындағы
интеллектуалды элита өкілдерінің саясатқа қатысу ерекшеліктері
мен жолдары айқындалды;
- демократиялық мемлекет құру Елбасының немесе жекелеген
әлеуметтік топтың ғана міндеті емес, көпшілік болып жұмылғанда
азаматтық қоғам принциптеріне жақындай түсеміз. Сондықтан
қоғамның бүкілдерлік саяси субъектілері етене жұмыс жасаулары
қажет екендігі көрсетілді;
- бүгінгі күні интеллектуалды элитаның қоғамның саяси өміріндегі
орны мен рөлінің артуына, демократиялық үрдістердің
акторларының біріне айналуына септігін тигізген үрдіс –
ақпараттық-аналитикалық сараптама орталықтарының қызметіне
деген сұраныстың артуы. Ақпараттық-аналитикалық сараптама
орталықтарының қоғамды демократияландырудағы орны мен рөлі
айқындалды;
- саясаттың субъектісі ретіндегі, бүгінгі Қазақстанның
интеллектуалды элитасының алдында тұрған мәселе – өз Отанына
азаматтық-мемлекеттік тұрғыдан қызмет ету және осы қызметтің
шеңберінде елдің рухани және материалдық ресурстарын сақтау,
дамыту, ұлғайту болып табылатындығы қарастырылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. Зерттеуіміздің мәнін
ашуға осы мәселе төңірегінде зілді ой-түйіндер жасаған шетелдік, ТМД-лық
және отандық ғалымдардың еңбектері көп септігін тигізді.
Зерттеудің әдіс-тәсілдерінің негізін саясатта кең қолданылатын жүйелік,
контент-талдау, ретроспективалық, саяси-салыстырмалы талдаулар, құрылымдық-
функционалдық, логикалық талдау әдістері құрады. Сонымен қатар белгілі
Қазақстандық зерттеу институттары мен жекелеген зерттеушілердің әлеуметтік
зерттеулеріне, сауалнамаларының нәтижелеріне қайта талдау жасау.
Зерттеу жұмысының ғылыми және тәжірибелік маңызы. Диссертациялық жұмыс
интеллектуалды элитаның саяси қатысу мәселесін жаңаша қырынан саралауға
тырысқан еңбектердің қатарына жатады. Қолжеткізілген ғылыми нәтижелерді
ғылыми еңбектерде, жоғары оқу орындарында оқытылатын арнайы курстарда,
кәсіби топтардың саяси белсенділігін, саяси мәдениетін зерттеу мақсатында
белсенді түрде қолдануға болады.
Зерттеудің деректемелік көздерін ҚР Заңдары мен нормативті-құқықтық
актілері, Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері мен жыл сайынғы Жолдаулары,
шетелдік және Қазақстандық ғалымдардың еңбектері, Қазақстандық әрсалалы
зерттеу институттарының, Мемлекеттік статистика орталығының ғылыми
мәліметтері мен әрдеңгейлі ғылыми конференциялардың материалдары құрайды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі ғылыми тұжырымдар. Қазақстан қоғамын
түбегейлі жаңарту, демократиялану саясатын іске асырудағы интеллектуалды
элитаның орны мен рөлін сараптай келе төмендегідей ғылыми тұжырымдар
қорғауға ұсынылады:
1. Интеллектуалды элита әлеуметтік тобының Қазақстан қоғамының
әлеуметтік-саяси құрылымындағы орны мен рөлі анықталып, оның қоғамды
демократиялану саясатын жүргізудегі қызметінің негізгі бағыттары және
нәтижелері көрсетілді. Интеллектуалды элитаның қазіргі саяси шындықтағы
мақсаттары мен міндеттері нақтыланды.
2. Әлеуметтік саяси ойдағы элитарлық теориялардың Қазақстанның
интеллектуалды элитасының табиғатын талдауға пайдалану жолдары мен
мүмкіндіктері сарапталды. Элиталар теориясы тұрғысынан оның саяси
потенциялына, демократияландыру қуатына баға берілді.
3. Қазақстанның интеллектуалды элитасының қазіргі кезеңдегі саяси
мәдениетінің деңгейі ашылады. Оның саяси санасы мен дүниетанымының,
дағдылары мен нақты істеріндегі кемшіліктер, қайшылықтар және шешілмеген
мәселелер көрсетіліп, интеллектуалды элитаның саяси мәдениет талаптары мен
стандарттары деңгейіне көтеру мүмкіндіктері қарастырылды.
4. Қоғам ғана емес, сонымен қатар саяси құндылықтардың, көзқарастардың
және ұстанымдардың жаңа заман талаптарына жауап бере алмай өзгеріске
ұшырауы заңды үрдіс. Керітартпа саяси психология мен ой-өріс өзгермейінше
қоғам өмірінің саяси мәселелерін шеше алмаймыз. Демократиялық қоғам
қалыптасу үшін интеллектуалды элита саяси тұрақты, заман ағымына сай
ойлайтын дәрежеге жетуі міндет. Демек, қоғамдық қатынастардың барлық
салаларын басқаратын төбе топ – интеллектуалды элитаның саяси белсенділігі
күшеймейінше қоғамдық шындық ойдағыдай жақсармайды. Осы тұрғыдан
интеллектуалды элитаның саяси белсенділігіне жаңаша баға берілді;
5. Интеллектуалды элитаның саяси қатысу мәселесінің өзектілігі бүгінгі
қоғамның идеологиялық жағдайына байланысты. КСРО құлағаннан кейін қоғамда
пайда болған идеологиялық ваккум салдарынан қоғамда шовинизм, терроризм,
исламдық фундаментализм, діни экстремизм, сектантизм және өзге де қауіпті
идеологиялық ағымдар кең етек ала бастады. Мұндай жат пиғылдағы саяси
доктриналар Қазақстанның этникалық, әлеуметтік тұрақтылығы мен татулығына
қауіпті факторлардың біріне айналды. Осындай идеологиялық дағдарыс
жағдайында қоғамдағы төбе топтың елдің ұлттық идеологиясын айқындаудағы
рөлі мен жауапкершілігі артады. Әсіресе интеллектуалды элита сияқты
белсенділігі күшті әлеуметтік топқа Қазақстан халқы үлкен үміт артуда.
Қазақстан келешегі интеллектуалды элитаның дайындығына, кәсіптілігіне және
патриотизміне байланысты;
6. Ұлтты қорғаушы, ұлт мүдделерін жақтаушы әр қашан да, алдымен зиялы
өкілдері екендігі туралы ежелден белгілі қағидаға біз енді ғана қайта
оралудамыз. Демократия мен жариялылықтың арқасында ғана біз зиялының ұлттың
даму процесіндегі рөлі туралы ашық айта бастадық. Интеллектуалды элита ХХІ
ғасырға бет бұрған кез-келген мемлекеттің негізгі тірегі, қоғамдағы саяси,
экономикалық үрдістердің негізгі қозғаушы (интеллектуалды) күші екендігі
белгілі. Сондықтан, интеллектуалды элита саяси үрдістердің негізгі саяси
субъектілерінің қатарына жатқызуға болатын әлеуметтік топтардың қатарында
екендігі дәлелденді. Тоталитарлық тәртіп шырмауынан кейінгі егеменді ел
құру жағдайындағы интеллектуалды элитаның саяси қатысуына әсер еткен
негізгі факторлар, құбылыстар және үрдістер табиғаты ашып көрсетілді;
7. Бүгінгі қоғамда саяси эксперттердің, кеңесшілердің,
саясаттанушылардың, әлеуметтанушылардың, әр салалы аналитиктердің қатарының
артуы заңды құбылыс. Бұл қоғамдағы әр салалы аналитикалық білімге деген
қажеттіліктен туындап отыр. Және де, билік бір пікірге емес, бірнеше
тәуелсіз ақыл орталықтарының пікіріне сүйене отырып шешім қабылдайтын
болса саясаттағы сапасыз шешімдердің саны әлде қайда төменірек болар еді.
Сондықтан, билік пен ақыл орталықтарының арасындағы байланыстың жүйелі
жолға қойылуы керектігі негізделді;
8. ХХ ғасырдың аяғы ХХI ғасырдың басында ақыл орталықтары бүкіл
әлемде азаматтық қоғамның ықпалды ұйымына айналуына байланысты. Ел іргесін
сыртқы ішкі шынтуайт жағдайлардан сақтай алатын, кемелденген қоғам құруға
жол ашатын бағдарламалар мен жобаларды даярлап, жүзеге асыратын сауатты
орталықтарды, институттарды құратын интеллектуалды элита. Және де, осы
орталықтар арқылы белгілі бір деңгейде қоғамның тынысын бақылап, билікке
кеңес беретінде, халық санасына саңылау сала отырып, демократиялық
құндылықтарды енгізетінде интеллектуалды элита екндігі. Ақпараттық-
аналитикалық сараптама орталықтарының посткеңестік елдерде кеңдеп бой
көтеруі олардың қоғамдық-саяси үрдістердегі орнын айқындай түскен саяси
үрдіс екендігі негізделді.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен мақұлдануы. Диссертация Абай атындағы
Қазақ Ұлттық педогогикалық университетінің теориялық және қолданбалы
саясаттану кафедрасының мәжілісінде талқыланып, қорғауға ұсынылды. Жұмыстың
негізгі қағидалары мен қорытындылары ҚР БҒМ Білім және ғылым саласын
қадағалау мен аттестаттау комитеті мақұлдаған білді ғылыми басылымдары мен
халықаралық, республикалық конференцияларда басылды. Көлемі 3 баспа табақ
болатын 10 ғылыми мақала жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі: Диссертация кіріспеден, екі
тараудан, соған сәйкес алты тараушадан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспеде зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігі негізделіп, зерттелу
деңгейіне шолу жасалынды. Жұмыстың мақсаты мен міндеттері айқындалып,
деректік және әдістемелік негіздері, ғылыми жаңалығы мен практикалық
маңызы, сыннан өтуі ашып көрсетілді.
Диссертацияның Интеллектуалды элитаның саяси қатысу мәселесін
зерттеудің теоретикалық және әдістемелік негіздері атты бірінші тарауының
1.1 тараушасында интеллектуалды элита саяси құбылыс ретінде зерттелген.
Интеллектуалды элита ұғымы бүгінгі таңда ғылыми әдебиеттерде ғана
емес, сонымен қатар бұқаралық басылымдар мен күнделікті өмірде де кең
қолданылуда. Кең таралғандығына қарамастан ғылыми қауымдастықта
интеллектуалды элита ұғымының мазмұны жөнінде ортақ пікір қалыптаспай
отыр. Кей ғылыми зерттеулерде интеллектуалды элитаға қоғамның қозғаушы күші
ретінде маңызды роль берілсе, келесі бірінде интеллектуалды элита саяси
элитаның қолжаулығы деген пікірлер айтылуда. Зерттеуші осындай пікірлердің
сан-алуандығын жүйелеп, олардың ортақтығы мен ерекшеліктерін ашады, өзінің
авторлық ұстанымын көрсетеді.
Зерттеуші Платон, Аристотель, Конфуций ілімдерінен бастап қазіргі
заманға дейінгі элитарлық тұжырымдамаларға талдау жасаған. Оларды қоғамның
әрбір тарихи кезеңдерінде әр ғалым өз қырынан атаған: бірі жаңа тап,
интеллектуалды тап, интеллигенция десе, келесі бірі – ақ жиделілер,
интеллектуалдар, технократтар, менеджерлер деген.
Жаңа тап ұғымын алғаш рет М. Бакунин өз еңбектерінде қолданғанымен,
жаңа орта таптарды зерттеудегі негізгі ынта неміс зерттеушілері Э.
Ледерер, Я. Маршак, Х. Спейер есімдерімен тығыз байланысты.
Сонымен қатар, бұл тараушада элитаны кәсіби-біліктілік белгілері
бойынша анықтауда үлкен еңбек атқарған ғалымдар К. Маннгейм, Дж. Бёрнхейм,
Р. Дарендорф, Т, Боттомор, Э. Гидденс, Э. Гоулднер, П. Дракер, Дж.
Голдторп, Ф. Махлуи, М.Янг және басқаларының көзқарастары қарастырылған.
Бұлардың ойынша қоғамның саяси, экономикалық салаларының қарқынды дамуы
интеллигенцияны, интеллектуалдарды, менеджерлерді алдыңғы қатарға шығарады.
Зерттеуші осы тараушада қазақ қоғамында интеллигенция ұғымының сіңуі
мен қолданылуы, ұлттық интеллигенцияның бейнесі мен болмысында өзіндік
мәдени ерекшеліктер болғандығын баян етеді. Қазақ даласында интеллектуал,
интеллигенция ұғымдарының баламасы ретінде зиялы, зиялылық
түсініктері кең қолданылған. Және бұл ұғымдарға балама сапалық
өлшемдердің болғандығын тарих ғылымының докторы Х. Әбжановтің еңбектеріне
сүйене отырып, жауапты қазақ этногенезінің қойнауынан іздейді.
Одан әрі, бұл үрдіс қазақ хандығы тұсында өз жалғасын тапты. Елі мен
жері үшін қиын-қыстау заманда жанын құрбан ететін кез-келген ұлттың бетке
ұстар ұлдары болады. Қазақ қоғамында да халқымыздың тағдырын кілт басқа
арнаға бұрған, елдігімізді сақтауға өлшеусіз үлес қосқан ұлы тұлғалар аз
болмаған[3] – деп ел ұлдарының ерлігін профессор Ә. Нысанбаев жақсы
суреттейді.
Профессор С.Б. Дорженов қазақ арасында зиялылар деген қасиетті ұғымның
пайда болу кезеңі, оның ұлттық сөз қорына енуі XX ғасырдың басы...[8] -
деп топшылайды. Бұл Ресей империясының отаршылдық саясатымен тұспа-тұс
келеді. Біртіндеп Қоғамдық санада ол оқығандар - образованные және
зиялы - интеллектуал[9] деген атпен орнықты.
Интеллектуалды элитаға кімдер жататындығын анықтауда зерттеуші кейбір
отандық және ресейлік ғалымдардың интеллектуалды элитаға қатысты жасаған
тұжырымдамалары мен жүйелеу әдістеріне сүйенеді. Мәселен, ресейлік ғалым
Б.М. Фирсовтың Воспроизводство научной элиты атты зерттеуіндегі ғылыми
элитаның топтастырылуына. Және Қазақстандық жас зерттеуші А.Жұрқобаеваның
ғалымдарды топтастыруына өзіндік толықтырулар енгізеді.
Интеллектуалды элита – ғылымда және ғылыми-ұйымдастырушылық жұмыста
жоғары жетістіктерге қол жеткізген шағын зерттеушілердің тобы деген
тұжырымды дәлелдеуде, оларды анықтауда қолданылатын тәртіптер мен
талаптарға тоқталады. Осы орайда ресей зерттеушісі С.А. Кугельдің[4]
элиталық белгісі ретінде зерттеушінің нақтылы ғылымға қосқан үлесін алуға
болатындығын және беделді басылымдарда басылуын, патенттерінің санын, цитат-
индекс бойынша рейтингісін, ғылыми марапаттары мен сыйларын, ғылыми
кеңестерге мүшелік етуін өлшеу қажеттілігін, оқу орнының беделдігін
(Гарвард, Сарбона, МГУ, КазНУ), ғылыми зерттеуінің өзектілігі мен
нәтижелілігін ескеру керектігі негізделеді.
Сонымен қатар, интеллектуалды элитаның құрылымын анықтауда батыс
зерттеушісі Сьюзанн Келлер енгізген стратегиялық элита тұжырымдамасыда
негізге алынады. С. Келлер бұл ұғым арқылы шешімдері мен іс-әрекеттері
қоғамның басым бөлігі үшін шешуші болып табылатын кәсіби саясаткерлерді
атаған. Кәсіби саясаткер деп сәйкесінше білімі мен біліктілігі бар,
саясатты мамандық тұтқан адамдарды айтуға болады. Және де, ресейдің белгілі
элитологы О. Крыштановскаяның стратегиялық элита: стратегиялық жоспарлау
мен жобалауды өздеріне алған формальды емес субэлиталық топтар[5] деген
тұжырымдамасына сүйене отырып, бұл топқа саясаттанушылар мен аналитиктерді
де жатқызуға болатындығы айтылады.
Келтірілген тұжырымдамаларды саралай келе, автор интеллектуалды
элитаның құрылымын үшке бөледі. Бірінші топқа - бұрын интеллигенция, зиялы
қауым деп аталып келген топ өкілдерінің белгілі бір салаларда үлкен
жетістіктерге жеткен ғалымдар, өнер, мәдениет, қоғам қайраткерлері мен
ғылым қызыметкерлерінің көрнекті бөлігі жатады. Екінші топқа –
стратегиялық элитаны, яғни саяси тәжірбие мен теорияны ұштастыра білген
кәсіби саясаткерлер жатады. Үшінші топқа – білікті аналитиктер мен
саясаттанушыларды, эксперттерді, білді кеңесшілерді жатқызамыз. Біздің
ойымызша интеллектуалды элита осы үш топтан құралады.
Тараушаны қорыта келе автор интеллигенция мен зиялы қауым
ұғымдарының арасында айтарлықтай айырмашылықтар жоқ деген пікірге келеді.
Бұл ұғымдар әр елдің өзіндік игі жақсыларын бейнелеуде қолданылады және
ішкі, сыртқы мән-мағыналарындағы сәйкессіздіктер әр елдің мәдени-тарихи
орталарына байланысты. Біздің ойымызша бүгінгі таңда интеллигенция, зиялы
қауым ұғымдары әлеуметтік көрсеткіш ретінде ұқсас ұғымдар. Себебі, кеңестік
сарында қолданылғаннан кейін зиялы қауым түсінігінде де таптық-топтық
мағына естіледі. Және де, белгілі бір нақты шекарасы жоқ аморфты әлеуметтік
топты көрсетеді. Интеллигенция, зиялы қауым ішкі әлеуметтік мүдделер мен
құндылықтар негізінде топтаспаған, бірікпеген топ. Сонымен қатар, біздің
пікірімізше, интеллигенция, зиялы қауым ұғымдары сапалықтан гөрі сандық
өлшемге жақын жалпылама атау. Ал, интеллектуалды элита ұғымын қолдану
арқылы сапалық белгісін көрсетеміз. Саяси, әлеуметтік-қоғамдық және т.б.
салаларда үлкен жетістіктерге жеткен адамдарды белгілейтін, топтастыратын
түсінік. Басқаша айтқанда интеллектуалдылықты да, зиялылықты да бір өзіне
біріктірген екі ұғымның гибриді интеллектуалды элита.
Саяси қатысуды зерттеудің әдістемелік аспектілері атты 1.2
тараушада, саяси ілімдер тарихында саяси қатысу мәселесіне қатысты саяси
зерттеулерге талдау жасалына отырып, жаңа көзқарастар беріледі. Аристотель,
Сенека, Н. Макиавелли, Дж.Локк, А. Смит, Г. Гегель және басқа да көптеген
ғалымдар мемлекеттік құрылыс пен саяси ритуалдарға қатысу, билікке күрес
барысындағы адамдардың іс-әрекеттері жайлы азулы еңбектер мен
қолжазбаларына шолу жасалынған.
ХVІІ-XIX ғасырларда саясаттану ғылымында саяси қатысу мәселесінде
жүйелік зерттеу бағыты анықталады. Осы аралықтағы саяси қатысу мәселесіне
қатысты тың зерттеулер демократияның қазіргі теорияларының негіздерін
салған батыс ғалымдарының есімдерімен байланысты. Дж. Милль, Дж. Локк, Ш.Л.
Монтескье, Ж.Ж. Руссо, Т. Джефферсон, Алексис де Токвиль және т.б. саяси
қатысу мәселесін демократияның өзегі, негізгі тірегі ретінде қарастырады.
Саяси қатысу мәселесін қарастырудағы зерттеулер мен ілімдердің жаңа
бағыттарының туындауы көрнекті батыс зерттеушілерінің, Р. Даль, М. Конвей,
Р. Миллс, С. Липсет және т.б. зерттеулері саяси қатысуды жаңа деңгейге
көтерді. Аталған ғалымдардың зерттеулерінде саяси субъектілердің саясатқа
тікелей немесе жанама қатысуы (қатыспауы) теориялық және эмпирикалық
деңгейде жан-жақты зерттелгендіктен тараушамызда баса назар аударылған.
Дегенмен, батыстық саясаттануда саяси қатысудың орны мен рөлі саяси
үрдістерде бір жақты анықталмаған. Сол себепті батыстық зерттеулерде орын
алған теорияларды екі топқа бөлуге болады. Бірінші топқа құрылымдық
функционализм және шиеленіс (конфликттік) теорияларының жақтастарын
жатқызуға болады. Олардың қатарына Т. Парсонс, Р. Мертон, С. Липсет, Б.
Барбер, Л. Козер, Р. Дарендорф, Д. Белл, Э. Тоффлер, И. Масуда және т.б.
жатады. Екінші топқа жататын зерттеушілер саяси қатысуды сыни салқындықпен
қарастырады. Бұл бағыттың өкілдерінің (Г. Маркузе, П. Сорокин, Ч.Р.Миллс,
Т.Адорно, Ю.Хабермас және т.б.) пікірінше саяси қатысу, оның ішінде
халықтың саясатқа қатысуы болмашы қиял, иллюзия. Мәселен, Г.
Маркузенің[6] пікірінше бұқара басқарушы саяси элитаға ешқандай қысым жасай
алмайды. Ол демократияның басты міндеті халық билігінің көрнісін ғана
жасайды. Бұл екі теорияда саяси өмірдегі саяси қатысу құбылысын өз
қырларынан қарастырады. Аталмыш теорияларға талдау жасау тақырыбымыздың
мәнін ашуға үлкен септігін тигізді.
Сонымен қатар, автор соңғы он жылдықтарда жарық көрген демократияға
қатысты зерттеулерге талдау жасай отырып, саяси қатысудың әртүрлі
концепциялар шеңберінде түсіндірілуіне назар аударады. Мәселен,
партиципаторлы демократия концепциясын негіздеуші ғалымдардың (К. Пейтман,
К. Макферсон, Д. Циммерман, Н. Боббио, П. Бахрах, Б. Барбер және т.б.),
пікірінше демократия – азаматтардың мемлекеттің қоғамдық маңызды шешімдерін
талқылауға, оны қабылдауға қатысу. Ал, элитарлық демократия теориясын
жақтаушылар қоғамды басқарушы азшылық – элитаға және бағынушы көпшілік –
бұқараға бөледі. Бұл теорияны қолдаушылардың пікірінше бұқараны саясат
қызықтырмайды, оның үстіне оларда қажетті білім мен тиісті ақпарат жоқ
болғандықтан дұрыс шешім қабылдай алмайды. Сол себептен де олар өзара
келісе отырып биліктің тізгінін білімді, білікті азшылыққа береді.
Демократияның ең беделді концепцияларының қатарына Р. Даль ұсынған
полиархия концепциясы жатады. Полиархия – қоғамда саяси тәртіптіліктің
орнауы. Полиархия принциптері азаматтардың саяси өмірге қатысу аясын
кеңейтіп қана қоймай, сонымен қатар, оларға саяси қатысудың құқықтық
кепілдіктерін береді.
Және де, зерттеуші азаматтардың саяси өмірге қатысуын, оған әсер етуші
факторларды С. Верба, Г. Алмонд, М. Каазе, Дж. Ким, Л. Милбрайт, Н. Най,
Г. Перри және басқаларының зерттеулеріне сүйене отырып анықтауға тырысқан.
Автор саясатқа қатысудың екі жолына тоқталады. Біріншісі
конвенционалды, екіншісі конвенционалды емес. Олардың әр қайсысының
өзіндік құрылымы мен табиғи ерекшеліктеріне тоқтала отырып, бүгінгі саяси
қатысу жолдарының аясының кеңейуін сөз етеді. Осының жалғасы ретінде саяси
өмірге қатысудың бірнеше себептері анықталады. Олардың қатары саяси
тәртіпке, саяси мәдениетке, саяси психологияға және т.б. зерттеу
аспектілеріне сәйкес өзгеріп отыратындығы сөз етіліп, идеологиялық, шамалық
және рөлдік себептері қарастырылады.
Бұл тараушадан байқайтынымыз саяси өмірге қатысу мәселесі ғалымдарды
ертеден бері ойландырып келе жатқан саяси мәселелердің қатарында екендігі.
Саяси қатысу мәселесіне қатысты пікірлер мен ұстанымдар әр дәуірде орын
алған саяси тәртіптер мен саяси ғылымдағы концепцияларға сәйкес өзгеріп, әр
текті талқыланып отырылған. Бүгінгі таңда саяси қатысу демократияның басты
өзегі. Сол себепті де, демократияға бет бұрған мемлекеттердің басты
мақсаттарының бірі азаматтардың саяси өмірге қатысу тетіктерінің заңды
жолдарын құрып, оны қамтамасыз ету болып отыр.
Қорыта айтқанда, саяси қатысу дегеніміз – азаматтардың мемлекеттік
істерге демократиялық жолдар арқылы атсалысуы және өз ойларын немесе
қоғамда орын алған мәселелерге қатысты өз ұстанымдарын бейбіт түрде
жеткізулері.
Интеллектуалды элита қоғамдағы демократиялық үрдістердің субъектісі
ретінде деп аталатын 1.3 тараушада интеллектуалды элитаның қоғамдағы
демократиялық үрдістердің субъектісі ретіндегі мәні мен мазмұны ашылады.
Және қандай әлеуметтік топтар бүгінгі саяси өзгерістердің, жаңарулардың
субъектісі болып табылатындығы талқыға салынады.
Тақырыптың мәнін ашу үшін саясат субъектісі, акторы, агенті
категорияларына қысқаша талдау жасалады. Осыған орай әр кезеңде өзіндік
саяси өзгерістер мен күрестердің қатысушыларын (субъектілерін) әр ғалым өз
тұрғысынан атағандығын көрсетеді (Аристотель саяси адам, Макиавелли
патша).
Саясат субъектісінің қалыптасуындағы саяси әлеуметтену үрдісінің
маңыздылығы мен рөлі сөз етіледі. Осы орайда Э. Эриксонның, Т. Парсонстың,
Д. Истонның, Дж. Деннистің, Г. Алмонд пен Г. Пауэллдің концепциялары
қарастырылады. Және де, Отандық зерттеуші Т.Қ. Әуелғазинаның жеке тұлғаның
саясат әлеміне енуі, саяси санасы мен көзқарасының, саяси бағыт-бағдарлары
мен ұстанымының қалыптасуы, саяси іс-шараларға қатысу дағдысының орнығуы,
саяси белсенділігінің артуы жатады[7] деген пікіріде негізге алынады.
Қазіргі Қазақстан қоғамды қайта құрудың неғұрлым оңтайлы да
демократиялық жолдарын іздестіру үстінде. Міне, осы процесте халықтың
қандай топтары мен жіктері реформаны қолдаудың әлеуметтік негізі – жаңа
әлеуметтік-экономикалық мінез құлықтың жаршысы болуы тиіс. Жаңа жағдайдағы
қажетті рухани-психологиялық бейнеміз кімдерге арқа сүйеп, кімдерді үлгі
етуі керек? – дегн ой-толғамға қатысты пікірлер талқыланады. Мәселен, Е.
Кариннің, Қ.М. Жүкештің, Н. Елікбаевтің және т.б. тұжырымдамалары талқыға
салынады.
Батыс ғалымдарының (У. Липманн, З. Бауман, Х. Дженкинс-Смит)
тұжырымдамаларына сүйене отырып саяси билік пен интеллектуалды элитаның
байланысуын көрсетеді. Мәселен, Х. Дженкинс-Смит саясатқа келген ғалымдарды
төртке бөлуді ұсынады. Біріншісі, ғалым-кәсіпкер - саясаткерлерге де,
қаржыгерлерге де қызмет көрсететіндер. Пайда қай жақта көбірек болса соның
сөзін сөйлеп, сойылын соғатындар; Екіншісі, бюрократиялық интеллектуал -
мемлекеттік шенеулікке айналған ғалым (З. Бжезинский, Г. Киссинджер
тәрізділер). Бұлар жақсы саясаткер, сарапшы, аналитик немесе жаман
саясаткер, өзін жоғалтқан ғалым болулары мүмкін; Үшінші, саяси кеңесші –
нақтылы жағдайларға қатысты нақтылы шешімдер ұсынатындар. Бұлар көбінесе
жекелеген әр деңгейлі зертеу орталықтарының білді қызметкерлері; Төртінші,
үкіметтік эксперт – мемлекеттік органдарды қажетті ақпаратпен қамтамасыз
ететіндер. Бұлар негізінен ғылымда өздерін таба алмаған мамандардан
құралады.
Қазақстанда бұл жағдай мүлдем өзгеше. Интеллектуалдардың саясатқа,
билікке кірігу, оған атсалысу механизмдері дұрыс жолға қойылмаған. Бүгінгі
күні ғалым ғылыми еңбектері арқасында емес, саясатта көзге түссе немесе
ауқатты бизнесмен болған жағдайда ғана үлкен жетістікке жетіп, халық
арасында танымал болады. Яғни, өмірін сарып етіп, күндіз-түні еңбек етуі
арқасында қол жеткізген ғылым жолын тастаған жағдайда ғана әл-ауқаты
түзеліп, дәрежесі артады. Тіпті билік өкілдерінің ғылыми дәрежесінің
болуына бүгінгі күні ешкім таң қалмайтындығын сөз ете отырып, профессор К.
Бұрхановтың пікірін келтіреді: ...соңғы кездері билік өкілдері арасында
ғылыми атақ пен дәреже көрсеткіші жоғарылауда ... Үкімет мүшелерінің 65%
және облыс әкімдерінің 80% әр ғылымдар бойынша кандидат және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
құқығында
КОШЕРБАЕВ ДАСТАН БАҚЫТБЕКҰЛЫ
Қазақстан қоғамын демократияландыруға интеллектуалды элитаның саяси қатысуы
23.00.02 – Саяси институтар, этносаяси конфликтология, ұлттық және саяси
процестер мен технологиялар
Саяси ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертациясының
авторефераты
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
Жұмыс Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің
теориялық және қолданбалы саясаттану кафедрасында орындалды
Ғылыми жетекшісі: саяси
ғылымдарының докторы,
профессор Борбасов С.М.
Ресми оппоненттері: саяси ғылымдарының
докторы,
профессор Алияров Е.К.
саяси
ғылымдарының
кандидаты Нүкенов А.Н.
Жетекші ұйым: ҚР БжҒМ
философия және
саясаттану институты
Диссертация 2009 жылдың 5 маусымында сағат 1600-де Абай атындағы Қазақ
ұлттық педагогикалық университетіндегі 23.00.02 – саяси институттар,
этносаяси конфликтология, ұлттық және саяси процестер мен технологиялар
мамандығы бойынша саяси ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін
диссертациялар қорғалатын Д 14.21.03 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде
қорғалады. Мекен-жайы: 050010, Алматы қаласы, Достық даңғылы, 13. Конференц-
зал.
Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің
ғылыми кітапханасында (050010, Алматы қаласы, Қазыбек би көшесі, 30)
танысуға болады.
Автореферат 2009 жылы 5 мамырда таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, саяси
ғылымдарының докторы Ж.Р. Жабина
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс бүгінгі Қазақстанның
демократиялану жағдайындағы аса маңызды әрі ауқымды мәселеге арналған.
Бүгінгі күннің маңызды мәселелерінің қатарында саясаттың негізгі
субъектілерінің бірі болып табылатын, қоғамдағы белсенді топтардың қатарына
жататын интеллектуалды элитаның қоғамдағы демократиялық үрдістерге саяси
қатысу жолдары мен ерекшеліктері көрнекті орын алуда. Интеллектуалды
элитаның бүгінгі саяси өзгерістердегі орны мен рөлін анықтау, олардың саяси
жүйенің өзгеру жағдайындағы саяси мәдениеті мен белсенділігіне жаңаша баға
беру демократиялық мемлекет үшін өзекті мәселелердің бірі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан тәуелсіздіктің алғашқы
күндерінен демократиялық мемлекет құрудың қиын да ұзақ жолын басынан
өткеруде. Осы жолда жасалған реформалар қоғамның бүкіл салаларын түбегейлі
өзгертті. Экономиканың артынан саяси жүйе, қоғамдық тәртіп, жалпы
әлеуметтік-рухани жай-күйі өзгеріске ұшырады.
Қоғамдағы түбегейлі өзгерістер мен жаңару салдарынан туындаған дағдарыс
халықтың саяси қатысуына әсер етпей қоймады. Оның үстіне 70 жыл бодандық
саясатының шырмауынан билікке, саясатқа араласа алмай келген қазақ ұлты
үшін демократиялану тың үрдіс болды. Мұндай үрдіс төбе топтардың да саяси
қатысуына өзгерістер әкелді.
Алайда, демократиялану үрдісіндегі элиталық топтардың рөлі айқын еді.
Демократиялық қоғамда халықты жаңа шындыққа бастайтын төбе топтардың
қажеттілігі жайлы Елбасы Н.Ә. Назарбаев былай деген болатын: Елімізге
бойына ата-бабамыздың ел мен жерге деген сүйіспеншілік қасиеті дарыған,
егеменді елімізге аянбай қызмет ететін, ой-өрісі кең, алғыр да жүректі,
сауатты да салауатты азаматтар қажет[1]. Яғни, саяси сауатты, саяси
мәдениеттері жетілген, демократиялық өзгерістердің тірегі бола алатын
азаматтар қажет. Осы орайда Қазақстан қоғамын демократияландыру ісінің
тиімділігі интеллектуалды элита рөлінің артуына байланысты. Себебі,
қоғамдағы саяси-экономикалық және әлеуметтік-рухани өзгерістер мен
жаңарулардың қозғаушысы да, оларды жүзеге асыратын да интеллектуалды элита.
Және де, интеллектуалды элита әлеуметтік топ ретінде азаматтық қоғам
құрудағы және демократиялық құндылықтарды енгізудегі қоғамның
модернизацияланған немесе жаңашыл, реформашыл бөлігі деуімізге болады.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары интеллектуалды элита өкілдерінің бір
тобы тәуелсіздікті тізгін етіп, қазақ тілі үстем болуы керек, Қазақстан
тек қазақтар үшін деген ұран айтып, керітартпа саясат жүргізсе, келесі
тобы кеңес тұсындағы даңқ, дәрежеден айырылатындығын сезгеннен кейін
Ресейге қосылуды көкседі. Келесі бірі билікке өтіп, саясатқа араласа
бастады. Басым бөлігі, бұқаралық мамандық иелері, нарықтық қатынастарға
бейімделе алмай тоз-тоз болды. Осындай ғылым мен тұрмысты таңдау қайшылығы
интеллектуалды элитаның саяси белсенділігіне және жалпы саяси мәдениетінің
деңгейіне зор ықпалын тигізді.
Интеллектуалды элитаның саяси белсенділігінің қалыптасуы немесе ондағы
белгілі бір өзгерістер елдегі шынтуайт саяси ахуалдың көрінісі болып
табылады. Интеллектуалды элитаның саясатқа қатысу деңгейінің төмендеуі
немесе керісінше артуы биліктің жүргізіп отырған экономикалық-саяси
реформаларына деген жауабы. Яғни, интеллектуалды элита қоғамдағы
өзгерістердің өлшеушісі, индикаторы деуімізге болады. Қазіргі Қазақстан
қоғамының әлеуметтік-саяси құрылымында интеллектуалды элита өкілдері
маңызды орын алуда. Демек, саяси ғылымға қоғамның мұндай маңызды реформашыл
бөлігінің саяси қатысуы немқұрайлы болмақ емес. Сондықтан да,
интеллектуалды элитаның Қазақстан қоғамын демократияландырудағы орны мен
рөліне және саяси қатысуының ерекшеліктері мен қарама-қайшылықтарына көңіл
бөлген жөн деп санадық.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әр текті ұлттардың, халықтардың қоғамдық
құрылыстарының ерекшеліктеріне сәйкес билік жүргізу әдісінде және саяси
өмірінде ешбір елде қайталанбайтын өзіндік бір көрініске ие болатындығы
жайлы ежелгі фәлсафашыларға жақсы таныс болған. Осыған байланысты ел төбе
топтарының мемлекеттік істердегі орны мен қоғамдық-саяси өмірдегі рөлі
туралы идеяны саяси ілімдер тарихының барлық кезеңінен кездестіруге болады.
Геродот, Тацит, Полибий, Цезарь Светоний Транквилл скифтердің,
германдықтардың, галлдардың, римдіктердің әлеуметтік-саяси құрылысы мен
билікке күрес барысындағы іс-әрекеттері жайлы көптеген еңбектер мен
қолжазбалар қалдырған. Ежелгі Греция мен Рим ғұламалары Платон, Аристотель,
Демокрит, Цицерон және т.б. аталмыш мәселеге өз қырларынан ерекше мән
береді.
Орта ғасырлық Европадан бастау алған билік пен саяси элитаға қатысты
мәселелер Н. Макиавеллидің, Т. Гоббстың, Д. Локктың, Ш. Монтескьенің, Г.
Гегелдің еңбектерінен өз жалғастарын табады. Алайда саяси элитаға қатысты
қазіргі саяси ғылымдағы парадигмалар негізінен ХІХ – ХХ ғ. ширегінде
батыстық саясаттанушылар қалыптастырды. Олардың қатарында А. Токвилдің, Г.
Моска, В. Парето, Р. Михельс, А. Тойнби, Ортега-и-Гассет, Г. Лассуэлл, М.
Вебер, Дж. Гэлбрейт, О. Штаммер, Д. Рисмен, С. Келлер, Р. Даль, Р.
Дарендорф және т.б. батыстық зерттеушілер бар. Есімдері аталған
ғалымдардың еңбектеріндегі ғылыми нәтижелерге терең сараптама жасау арқылы
жұмыс барысында қолдану тақырыптың мәнін ашуға септігін тигізді.
Қоғамның басқарушы элитасы болмаса да, өзіндік билік пен ықпалға ие,
интеллектуалдық деңгейі жоғары субэлиталар жайлы элитологтар арасында көп
айтыла бастады. Элитаны кәсіби-біліктілік белгілері бойынша анықтауда үлкен
еңбек еткен ғалымдардың бірі Дж. Бёрнхейм болды. 40-шы жылдары Дж. Бёрнхейм
менеджерлер революциясы атты теориясын құрады. Т. Боттомор осы идеяны
одан әрі өрбітіп, субэлиталық топты интеллектуалдар, менеджерлер және
үкіметтік шенеуліктер деп атайды.
Біліктілер табын зерттеуді Э. Гидденс, Э. Гоулднер, П. Дракер, Дж.
Голдторп және басқа батыстық ғалымдардың жаңа буыны жалғастырды. Бұлардың
ойынша қоғамның саяси, экономикалық салаларының қарқынды дамуы
интеллигенцияны, интеллектуалдарды, менеджерлерді алдыңғы қатарға шығарады.
Енді олар қоғамның саяси өмірінде белгілі бір орынға ие әлеуметтік
топтардың біріне айналады.
Осы тұста Ф. Махлуи ғылыми айналымға интеллектуалды еңбек
қызметкері(knowledge-worker) ұғымын енгізеді. Ф. Махлуи бойынша
интеллектуалды тап – жоғары мобильді, ақпаратты тиімді қолдана алатын, жаңа
білім тудыра алатындар табы.
Бүгінгі таңда элитаны кәсіби-біліктілік жағынан анықтауға қатысты
зерттеулердің ішінде ағылшын әлеуметтанушысы М.Янг енгізген меритократия
идеясы басым ұстанымдардың біріне айналуда. Меритократия ұғымы
бюрократияны, технократияны және жалпы қоғамның таптық құрылымын өзгерте
алатын қоғамды басқарудың жаңа принціпі ретінде қаралуда.
Отандық және шетелдік ғылыми ортада интеллигенция жайлы зерттеулер көп
болғанымен, интеллигенция ұғымының мән-мағынасы жөнінде, интеллигенция
деп қандай әлеуметтік топ өкілдерін атау керектігі жайлы бір жақты пікір
қалыптаспаған. Алайда, көптеген ғалымдар болса бүгінгі күні бұл ұғымның
отаны Ресей деп айтып та, жазып та жүр. Мәселен Ресейлік ғалымдар С.О.
Шмидт, О.К.Степанова, Е.С. Элбакян, М.Н. Руткевич, С.Б. Орлов және т.б.
еңбектерінде интеллигенция таза ресейлік құбылыс ретінде көрсетіледі.
Ресей интеллигенциясының спецификасы және өзіндік идентификациясының
қоғамдық сұрақтары революцияға дейінгі және кеңес зерттеушілерінің
еңбектерінде қарастырылған. Оларға С.Е. Трубецкой, П.Н.Милюков, А.В.
Луначарский, А. Грамши және т.б. ғалымдардың еңбектерін жатқызуға болады.
Интеллигенцияның саяси өмірдегі орны мен рөліне, элитарлық табиғатына
эмпирикалық деректемелер негізінде теориялық қорытынды жасаған ресейлік
ғалымдар: П. Сорокин, Г.Г. Ашин, К.Г. Барбакова, С.А. Кугель, В.А. Беляев,
Г.А. Будник, В.В. Тепикин, В.Х. Беленький, В.С. Меметов, А.В. Соколов, О.
Крыштановская және т.б.
Қазақстан халқының дамуындағы интеллектуалдық элитаның рөлін, оның
тарихы мен мәдениет қатынасында зерттеген отандық ғалымдарды да атап кетуге
болады. Олар Ж. Қарағұсов, Р. Сүлейменов, Х. Әбжанов, Ш.Ю. Тастанов, В.И.
Гноевых, А. Ишмұхамедов, Д.Н. Наурызбаев, Ц.Р. Розенберг, С. Әбубәкіров
және т.б.
Соңғы жылдары Қазақстан ғалымдарының жаңа жұмыстары басылып шығуда. Бұл
жұмыстарда тарихи, өркениеттік және теоретикалық тәжірибелік аспектідегі
интеллектуалды элитаның әржақты қырлары қарастырылған. Бұл мәселеге қатысты
қалам тартқан ғалымдар: М.Х. Асылбеков, Ф.Н. Базанова, А.Б. Галиева, М.Б.
Тәтімов, Ә. Әлпейісов, Л. Гуревич, М. Қойгелдиев, Ш.И. Абдукарімова, Б.Ж.
Әбжаппарова, М.Т. Тлепов, А. Нұралиев, Г.Ж. Рахимжанова, С.Т. Рысбекова,
С.О. Смағұлова, М. Тілеубаева, Н.Н. Южакова, Н.У. Шаяхметов, О.С. Сабденов,
М.С. Садырова, А.М. Ауанасова, Т. Садыков, М.Р. Хамитова, К.А. Калиева,
Г.Б. Хабижанова, З.О. Дүкенбаева және т.б.
Сонымен қатар Қазақстанда осы зерттеліп отырған тақырыпқа көптеген
еңбектер, мақалалар, ғылыми жинақтар баспаға беріліп, жарыққа шықты. Зиялы,
зиялылық мәселесіне қатысты зілді-зілді ой қозғап жүрген ғалымдар: Ә.
Нысанбаев, С.Б. Дорженов, Т. Ғабитов, Ә. Аманхан, Ғ. Есім, Р.М. Жұмашев, Қ.
Жүкеш, Р. Тоқтаров және т.б.
Қазақстанның саяси элитасын анықтауда үлкен үлес қосқан М.Н. Игалиев,
Г.Т. Илеуова, Н.Ә. Әбуева, А.Қ. Түлеғұлов жүргізген зерттеулерін атауға
болады. Бұл зерттеулерде қоғамдағы саяси элитаның орны мен рөлі, құрылу
жолдары мен құрамы қарастырылғандықтан зерттеуіміздің барысында қолданылды.
Интеллектуалды элитаның саяси мәдениетінің ерекшеліктерін, қалыптасуын
көрсететін терең зерттеулер жүргізілген жоқ. Бұл мәселе енді-енді зерттеле
бастаған тың сала. Осындай зерттеулердің бастамасы ретінде Г. Абдиеваның
Қазақстанда саяси субмәдениеттің қалыптасуы (инженерлік-техникалық
интеллигенция мысалында) жайлы мақалаларын айтуға болады[1].
Қазақстанның саяси мәдениеті мен саяси санасына және саяси әлеуметтену
үрдісіне қатысты зерттеулер баршылық. Мәселен, С.А. Байтілепов, Э.Т.
Исабаев, Т. Омаров, А. Икенов, Р. Джаппарова, Т.Қ. Әуелғазина, К. Биекенов,
Г.О. Абдикерова, Д. Жамбылов, Р.Р. Сабитов, К. Нұғманова, Н.А. Асқаров,
А.И. Ізтлеуова, М.К. Надыров, Ж.Б.Ұтарбаева және т.б. қаламдарынан туған
еңбектерді айтуға болады. Бұл зерттеулер интеллектуалды элита өкілдерінің
дағдарыстық жай күйін түсіндіруде септіктерін тигізді.
Интеллектуалды элита өкілдерінің саяси қатысуын зерттеуге Г.
Алтынбекованың, Г.Р. Нұрымбетованың, Н. Мұқанованың еңбектері[2] арқау
болды.
Сол сияқты осы мәселенің белгілі бір қырларын қамтитын еңбектерді де
атауға болады. Мәселен, К.Н. Бұрханов, К.Л. Сыроежкин, И.Н. Тасмағамбетов,
С.З. Нарматов, Ә.Ш. Ишмұхамедов, М.С. Машан еңбектерінде Қазақстандағы
саяси жүйенің трансформациялануы шеңберінде диссертациялық тақырып мәселесі
қамтылған. Және де, осы мәселе төңірегінде де белгілі бір аспектілерін
қамтыған еңбектерге: Н.Ә. Назарбаев, А. Қалмырзаев, С.Е. Нұрмұратов, Р.
Шарафутдинов, Р.Б. Әбсаттаров, С.М. Борбасов, Қ.Е. Көшербаев, Т.С.
Сәрсенбаев, Н.В. Романова, С.И. Абдулпаттаев, Б. Аяған, Ғ. Есім, А.Х.
Бижанов, Д.А. Жамбылов, Л.М. Иватова, М.Б. Қасымбеков, Ш.А. Құрманбаева,
М.Б. Мұхамедов, Ж.Х. Жүнісова, Ә.М. Жүнісов, Н.З. Нығматулин, Ж.Қ.
Симтиков, Н. Әмрекулов, Р.Қ. Қадыржанов, Г.В. Малинин, А.А. Нұрмағамбетов,
Қ.Ж. Нұғманова, Т.С. Садықов, Д.Н. Назарбаева, Н. Қалиев, Р.Қ. Қадыржанов,
Л.М. Ибраева, Л.Ә. Байделдинов және басқаларының қаламдарынан туған
зерттеулерді айтуға болады.
Интеллектуалды элита өкілдерінің қоғамның саяси өміріндегі орны мен
рөліне қатысты отандық саяси ғылымда бізге дейін бірнеше диссертациялар
қорғалды. Қорғалған диссертациялардың қосқан жетістіктері мен ғылыми
жаңалықтары аз емес. Мәселен, А.Х. Құрғанбаева 1996 жылы Роль
интеллигенции в политической модернизации Казахстана атты кандидаттық
диссертация қорғады. Диссертацияда Қазақстан интеллигенциясының
модернизациялық жаңарулар үрдісіндегі орны мен рөлін көрсетуге тырысқан.
Бұданда өзге диссертациялық зерттеулер мен монографиялар жарық көрді.
Алайда, зерттеулердің басым көпшілігі мәселенің тарихи жақтарын қарастырса,
қалған жартысы педагогикалық, әлеуметтік жақтарына арналған. Нақты айтқанда
Е.Т. Берлібаев 1999 жылы Қазақстан интеллигенциясының әлеуметтік-саяси
белсенділігі (1985-1995 жж.), Т.Г. Бурин 2000 жылы Қазақстанның ғылыми-
педагогикалық интеллигенциясы тарихының мәселелері (1970-1980 жж.), Ә.Б.
Пірманов 1997 жылы Қазақ қоғамының жағдайы және ұлттық интеллигенция
қалыптасуының алғышарттары мен қызметінің бағыт-бағдарлары (XIX ғ. екінші
жартысы-XX ғ. бас кезі).
Байқағанымыздай жазылған еңбектердің көтерген мәселелері біздің зерттеу
тақырыбымызға ұқсас сияқты көрінгенімен, алдына қойған мақсат міндеттері,
мәні мен мазмұны жағынан мүлдем бөлек. Және де, басым көпшілігі бүгінгі
Қазақстан интеллигенциясын емес, кеңестік Қазақстан интеллигенциясының
қалыптасуын, құрамын, қоғамдағы қызметтерін қарастыруға арналған.
Біз диссертациялық жұмысымызда аталған зерттеулерге қарағанда тың, әрі
демократиялық жаңаруларды басынан кешіріп жатқан Қазақстан үшін маңызды
мәселені қарастырамыз. Алынған тақырыбымыздың өзі саяси. Яғни, бүгінгі
қоғамдағы түбірлі жаңарулармен етене байланысты болғандықтан өзекті болып
табылады. Және де, отандық саяси ғылымда осындай бағытта жазылған алғашқы
зерттеу болып отыр.
Сонымен, байқайтынымыз Қазақстан интеллектуалды элитасының қоғамды
демократияландыру үрдісіне саяси қатысу ерекшеліктері арнайы диссертациялық
зерттеу ретінде қарастырылмаған. Сондықтан мәселенің ғылыми теориялық
маңыздылығын түсіне отырып, тақырыпты кандидаттық диссертацияға арқау етуді
жөн деп таптық.
Зерттеудің пәні Қазақстан қоғамын демократияландыруға интеллектуалды
элитаның саяси қатысу мәселесін ғылыми талдау болып таңдалды.
Зерттеудің нысаны бүгінгі Қазақстанның саяси шындығында интеллектуалды
элитаның саяси қатысу жолдары мен ерекшеліктері, қоғамдық-саяси
өзгерістердің интеллектуалды элитаның саяси белсенділігі мен саяси
мәдениетіне тигізген әсері және олардың қоғамды демократияландырудағы орны
мен рөліне қатысты мәселелер.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың
мақсаты Қазақстан қоғамын демократияландыру жағдайында интеллектуалды
элитаның саяси қатысу жолдары мен ерекшеліктерін анықтау. Қойылған мақсатқа
жету үшін мынадай негізгі міндеттерді шешу керек:
- интеллектуалды элитаға қатысты білді концепцияларды сараптау
және топтастыру;
- билік пен интеллектуалды элита арақатынасын сараптау;
- саяси қатысу үрдісінің теоретикалық-әдістемелік негіздерін
анықтау, оның мәні мен ерекшеліктерін ашып көрсету;
- интеллектуалды элита демократияның басты суъектілерінің бірі
екендігін зерделеу;
- Қазақстан интеллектуалды элитасының қатарының толығуы мен
ондағы сандық-сапалық өзгерістердің динамикасын сараптау;
- саяси жүйенің трансформациялану жағдайындағы интеллектуалды
элитаның дағдарыстық жай күйін қарастыру;
- интеллектуалды элитаның саяси белсенділігіне әсер ететін
сыртқы ішкі факторларды зерделеу;
- интеллектуалды элитаның психологиялық ахуалын, оның ішінде
саяси санасының дағдарыстық жағдайын қарастыру;
- бүгінгі Қазақстанның интеллектуалды элитасының саяси қатысу
ерекшеліктеріне тоқталу;
- интеллектуалды элитаның саясатқа араласуының институциональды
жолдарын көрсету;
- интеллектуалды элитаның қоғамды демократияландыру үрдісіндегі
орны мен рөлін айқындау;
- Қазақстан Республикасының саяси өміріндегі жаңару жағдайларын
ескере отырып, интеллектуалды элитаның саяси қатысуындағы тың
өзгерістерді анықтау.
Қойылған міндеттердің жан-жақты қарастырылып, шешілуі Қазақстан
қоғамының жаңаруы мен демократиялануындағы интеллектуалды элитаның саяси
қатысуының ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазіргі тәуелсіз Қазақстан
жағдайында интеллектуалды элитаның қоғамды демократияландыруға саяси
қатысуы мәселесін жан-жақты қырынан зерттеуге бағытталған алғашқы еңбек.
Зерттеудің ғылыми жаңалығының мәні мынада:
- әлеуметтік-саяси ғылымда орын алған төбе топтар,
интеллектуалдар туралы идеялар мен тұжырымдамаларға талдау
жасау барысында мұндай ойлардың тек батыстық ғылыми ортада
ғана емес қазақ халқының тарихында да өзіндік ерекшеліктерге
ие төбе топтардың болатындығы негізделді;
- саяси ғылымдағы интеллектуалды элитаға қатысты концепцияларды
жан-жақты сараптау арқылы оның ішкі қайшылықтары, даму
заңдылықтары мен принциптері анықталды;
- интеллектуалды элита ұғымының әкімшілік-әміршілік, таптық
сарындағы интеллигенция ұғымынан қарағанда сапалық, әрі
элитарлық белгісінің жоғары екендігі негізделді;
- элита саяси-әлеуметтік ұғым болғаннан кейін, онымен
белгіленетін топтың қоғамдағы басым орны мен рөлі көрсетіледі.
Интеллектуалды элитаға жатқызылған соң адам қоғамның мәдени-
интеллектуалдық дамуына, жаңа ғылыми жаңалықтардың ашылуына
және т.с.с. істерге атсалысуына міндеттейді. Бұл критерий
интеллектуалды элита өкілдерін өздерін интеллектуалдар
қатарына жатқызатын, бірақ қоғамның ғылыми-мәдени дамуына
ешбір үлес қоспаған ғалымдардан, интеллигенцияның қалың
қауымынан және еліне шынымен пайда әкелмегендерден айыруға
көмектесетіндігі негізделді;
- интеллектуалды элитаның демократиялану үрдісіне саяси қатысуы
мен ерекшеліктері өтпелі кезеңге байланысты қоғамның саяси
өмірін зерттеудің тұтастық, жүйелілік тұрғысынан алғашқы рет
талдаудан өткізілді;
- интеллектуалды элитаның Қазақстан қоғамының саяси, әлеуметтік,
мәдени өміріндегі белсенділігінің жоғары немесе төмен болуының
өтпелі кезеңде туындаған дағдарыстық жағдайлармен байланысты
екендігі зерделенді;
- демократиялық жаңару үрдісінің саяси санаға оңды әсері
тұжырымдалды.
- посткоммунистік елдердегі демократиялану жағдайындағы
интеллектуалды элита өкілдерінің саясатқа қатысу ерекшеліктері
мен жолдары айқындалды;
- демократиялық мемлекет құру Елбасының немесе жекелеген
әлеуметтік топтың ғана міндеті емес, көпшілік болып жұмылғанда
азаматтық қоғам принциптеріне жақындай түсеміз. Сондықтан
қоғамның бүкілдерлік саяси субъектілері етене жұмыс жасаулары
қажет екендігі көрсетілді;
- бүгінгі күні интеллектуалды элитаның қоғамның саяси өміріндегі
орны мен рөлінің артуына, демократиялық үрдістердің
акторларының біріне айналуына септігін тигізген үрдіс –
ақпараттық-аналитикалық сараптама орталықтарының қызметіне
деген сұраныстың артуы. Ақпараттық-аналитикалық сараптама
орталықтарының қоғамды демократияландырудағы орны мен рөлі
айқындалды;
- саясаттың субъектісі ретіндегі, бүгінгі Қазақстанның
интеллектуалды элитасының алдында тұрған мәселе – өз Отанына
азаматтық-мемлекеттік тұрғыдан қызмет ету және осы қызметтің
шеңберінде елдің рухани және материалдық ресурстарын сақтау,
дамыту, ұлғайту болып табылатындығы қарастырылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. Зерттеуіміздің мәнін
ашуға осы мәселе төңірегінде зілді ой-түйіндер жасаған шетелдік, ТМД-лық
және отандық ғалымдардың еңбектері көп септігін тигізді.
Зерттеудің әдіс-тәсілдерінің негізін саясатта кең қолданылатын жүйелік,
контент-талдау, ретроспективалық, саяси-салыстырмалы талдаулар, құрылымдық-
функционалдық, логикалық талдау әдістері құрады. Сонымен қатар белгілі
Қазақстандық зерттеу институттары мен жекелеген зерттеушілердің әлеуметтік
зерттеулеріне, сауалнамаларының нәтижелеріне қайта талдау жасау.
Зерттеу жұмысының ғылыми және тәжірибелік маңызы. Диссертациялық жұмыс
интеллектуалды элитаның саяси қатысу мәселесін жаңаша қырынан саралауға
тырысқан еңбектердің қатарына жатады. Қолжеткізілген ғылыми нәтижелерді
ғылыми еңбектерде, жоғары оқу орындарында оқытылатын арнайы курстарда,
кәсіби топтардың саяси белсенділігін, саяси мәдениетін зерттеу мақсатында
белсенді түрде қолдануға болады.
Зерттеудің деректемелік көздерін ҚР Заңдары мен нормативті-құқықтық
актілері, Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері мен жыл сайынғы Жолдаулары,
шетелдік және Қазақстандық ғалымдардың еңбектері, Қазақстандық әрсалалы
зерттеу институттарының, Мемлекеттік статистика орталығының ғылыми
мәліметтері мен әрдеңгейлі ғылыми конференциялардың материалдары құрайды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі ғылыми тұжырымдар. Қазақстан қоғамын
түбегейлі жаңарту, демократиялану саясатын іске асырудағы интеллектуалды
элитаның орны мен рөлін сараптай келе төмендегідей ғылыми тұжырымдар
қорғауға ұсынылады:
1. Интеллектуалды элита әлеуметтік тобының Қазақстан қоғамының
әлеуметтік-саяси құрылымындағы орны мен рөлі анықталып, оның қоғамды
демократиялану саясатын жүргізудегі қызметінің негізгі бағыттары және
нәтижелері көрсетілді. Интеллектуалды элитаның қазіргі саяси шындықтағы
мақсаттары мен міндеттері нақтыланды.
2. Әлеуметтік саяси ойдағы элитарлық теориялардың Қазақстанның
интеллектуалды элитасының табиғатын талдауға пайдалану жолдары мен
мүмкіндіктері сарапталды. Элиталар теориясы тұрғысынан оның саяси
потенциялына, демократияландыру қуатына баға берілді.
3. Қазақстанның интеллектуалды элитасының қазіргі кезеңдегі саяси
мәдениетінің деңгейі ашылады. Оның саяси санасы мен дүниетанымының,
дағдылары мен нақты істеріндегі кемшіліктер, қайшылықтар және шешілмеген
мәселелер көрсетіліп, интеллектуалды элитаның саяси мәдениет талаптары мен
стандарттары деңгейіне көтеру мүмкіндіктері қарастырылды.
4. Қоғам ғана емес, сонымен қатар саяси құндылықтардың, көзқарастардың
және ұстанымдардың жаңа заман талаптарына жауап бере алмай өзгеріске
ұшырауы заңды үрдіс. Керітартпа саяси психология мен ой-өріс өзгермейінше
қоғам өмірінің саяси мәселелерін шеше алмаймыз. Демократиялық қоғам
қалыптасу үшін интеллектуалды элита саяси тұрақты, заман ағымына сай
ойлайтын дәрежеге жетуі міндет. Демек, қоғамдық қатынастардың барлық
салаларын басқаратын төбе топ – интеллектуалды элитаның саяси белсенділігі
күшеймейінше қоғамдық шындық ойдағыдай жақсармайды. Осы тұрғыдан
интеллектуалды элитаның саяси белсенділігіне жаңаша баға берілді;
5. Интеллектуалды элитаның саяси қатысу мәселесінің өзектілігі бүгінгі
қоғамның идеологиялық жағдайына байланысты. КСРО құлағаннан кейін қоғамда
пайда болған идеологиялық ваккум салдарынан қоғамда шовинизм, терроризм,
исламдық фундаментализм, діни экстремизм, сектантизм және өзге де қауіпті
идеологиялық ағымдар кең етек ала бастады. Мұндай жат пиғылдағы саяси
доктриналар Қазақстанның этникалық, әлеуметтік тұрақтылығы мен татулығына
қауіпті факторлардың біріне айналды. Осындай идеологиялық дағдарыс
жағдайында қоғамдағы төбе топтың елдің ұлттық идеологиясын айқындаудағы
рөлі мен жауапкершілігі артады. Әсіресе интеллектуалды элита сияқты
белсенділігі күшті әлеуметтік топқа Қазақстан халқы үлкен үміт артуда.
Қазақстан келешегі интеллектуалды элитаның дайындығына, кәсіптілігіне және
патриотизміне байланысты;
6. Ұлтты қорғаушы, ұлт мүдделерін жақтаушы әр қашан да, алдымен зиялы
өкілдері екендігі туралы ежелден белгілі қағидаға біз енді ғана қайта
оралудамыз. Демократия мен жариялылықтың арқасында ғана біз зиялының ұлттың
даму процесіндегі рөлі туралы ашық айта бастадық. Интеллектуалды элита ХХІ
ғасырға бет бұрған кез-келген мемлекеттің негізгі тірегі, қоғамдағы саяси,
экономикалық үрдістердің негізгі қозғаушы (интеллектуалды) күші екендігі
белгілі. Сондықтан, интеллектуалды элита саяси үрдістердің негізгі саяси
субъектілерінің қатарына жатқызуға болатын әлеуметтік топтардың қатарында
екендігі дәлелденді. Тоталитарлық тәртіп шырмауынан кейінгі егеменді ел
құру жағдайындағы интеллектуалды элитаның саяси қатысуына әсер еткен
негізгі факторлар, құбылыстар және үрдістер табиғаты ашып көрсетілді;
7. Бүгінгі қоғамда саяси эксперттердің, кеңесшілердің,
саясаттанушылардың, әлеуметтанушылардың, әр салалы аналитиктердің қатарының
артуы заңды құбылыс. Бұл қоғамдағы әр салалы аналитикалық білімге деген
қажеттіліктен туындап отыр. Және де, билік бір пікірге емес, бірнеше
тәуелсіз ақыл орталықтарының пікіріне сүйене отырып шешім қабылдайтын
болса саясаттағы сапасыз шешімдердің саны әлде қайда төменірек болар еді.
Сондықтан, билік пен ақыл орталықтарының арасындағы байланыстың жүйелі
жолға қойылуы керектігі негізделді;
8. ХХ ғасырдың аяғы ХХI ғасырдың басында ақыл орталықтары бүкіл
әлемде азаматтық қоғамның ықпалды ұйымына айналуына байланысты. Ел іргесін
сыртқы ішкі шынтуайт жағдайлардан сақтай алатын, кемелденген қоғам құруға
жол ашатын бағдарламалар мен жобаларды даярлап, жүзеге асыратын сауатты
орталықтарды, институттарды құратын интеллектуалды элита. Және де, осы
орталықтар арқылы белгілі бір деңгейде қоғамның тынысын бақылап, билікке
кеңес беретінде, халық санасына саңылау сала отырып, демократиялық
құндылықтарды енгізетінде интеллектуалды элита екндігі. Ақпараттық-
аналитикалық сараптама орталықтарының посткеңестік елдерде кеңдеп бой
көтеруі олардың қоғамдық-саяси үрдістердегі орнын айқындай түскен саяси
үрдіс екендігі негізделді.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен мақұлдануы. Диссертация Абай атындағы
Қазақ Ұлттық педогогикалық университетінің теориялық және қолданбалы
саясаттану кафедрасының мәжілісінде талқыланып, қорғауға ұсынылды. Жұмыстың
негізгі қағидалары мен қорытындылары ҚР БҒМ Білім және ғылым саласын
қадағалау мен аттестаттау комитеті мақұлдаған білді ғылыми басылымдары мен
халықаралық, республикалық конференцияларда басылды. Көлемі 3 баспа табақ
болатын 10 ғылыми мақала жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі: Диссертация кіріспеден, екі
тараудан, соған сәйкес алты тараушадан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспеде зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігі негізделіп, зерттелу
деңгейіне шолу жасалынды. Жұмыстың мақсаты мен міндеттері айқындалып,
деректік және әдістемелік негіздері, ғылыми жаңалығы мен практикалық
маңызы, сыннан өтуі ашып көрсетілді.
Диссертацияның Интеллектуалды элитаның саяси қатысу мәселесін
зерттеудің теоретикалық және әдістемелік негіздері атты бірінші тарауының
1.1 тараушасында интеллектуалды элита саяси құбылыс ретінде зерттелген.
Интеллектуалды элита ұғымы бүгінгі таңда ғылыми әдебиеттерде ғана
емес, сонымен қатар бұқаралық басылымдар мен күнделікті өмірде де кең
қолданылуда. Кең таралғандығына қарамастан ғылыми қауымдастықта
интеллектуалды элита ұғымының мазмұны жөнінде ортақ пікір қалыптаспай
отыр. Кей ғылыми зерттеулерде интеллектуалды элитаға қоғамның қозғаушы күші
ретінде маңызды роль берілсе, келесі бірінде интеллектуалды элита саяси
элитаның қолжаулығы деген пікірлер айтылуда. Зерттеуші осындай пікірлердің
сан-алуандығын жүйелеп, олардың ортақтығы мен ерекшеліктерін ашады, өзінің
авторлық ұстанымын көрсетеді.
Зерттеуші Платон, Аристотель, Конфуций ілімдерінен бастап қазіргі
заманға дейінгі элитарлық тұжырымдамаларға талдау жасаған. Оларды қоғамның
әрбір тарихи кезеңдерінде әр ғалым өз қырынан атаған: бірі жаңа тап,
интеллектуалды тап, интеллигенция десе, келесі бірі – ақ жиделілер,
интеллектуалдар, технократтар, менеджерлер деген.
Жаңа тап ұғымын алғаш рет М. Бакунин өз еңбектерінде қолданғанымен,
жаңа орта таптарды зерттеудегі негізгі ынта неміс зерттеушілері Э.
Ледерер, Я. Маршак, Х. Спейер есімдерімен тығыз байланысты.
Сонымен қатар, бұл тараушада элитаны кәсіби-біліктілік белгілері
бойынша анықтауда үлкен еңбек атқарған ғалымдар К. Маннгейм, Дж. Бёрнхейм,
Р. Дарендорф, Т, Боттомор, Э. Гидденс, Э. Гоулднер, П. Дракер, Дж.
Голдторп, Ф. Махлуи, М.Янг және басқаларының көзқарастары қарастырылған.
Бұлардың ойынша қоғамның саяси, экономикалық салаларының қарқынды дамуы
интеллигенцияны, интеллектуалдарды, менеджерлерді алдыңғы қатарға шығарады.
Зерттеуші осы тараушада қазақ қоғамында интеллигенция ұғымының сіңуі
мен қолданылуы, ұлттық интеллигенцияның бейнесі мен болмысында өзіндік
мәдени ерекшеліктер болғандығын баян етеді. Қазақ даласында интеллектуал,
интеллигенция ұғымдарының баламасы ретінде зиялы, зиялылық
түсініктері кең қолданылған. Және бұл ұғымдарға балама сапалық
өлшемдердің болғандығын тарих ғылымының докторы Х. Әбжановтің еңбектеріне
сүйене отырып, жауапты қазақ этногенезінің қойнауынан іздейді.
Одан әрі, бұл үрдіс қазақ хандығы тұсында өз жалғасын тапты. Елі мен
жері үшін қиын-қыстау заманда жанын құрбан ететін кез-келген ұлттың бетке
ұстар ұлдары болады. Қазақ қоғамында да халқымыздың тағдырын кілт басқа
арнаға бұрған, елдігімізді сақтауға өлшеусіз үлес қосқан ұлы тұлғалар аз
болмаған[3] – деп ел ұлдарының ерлігін профессор Ә. Нысанбаев жақсы
суреттейді.
Профессор С.Б. Дорженов қазақ арасында зиялылар деген қасиетті ұғымның
пайда болу кезеңі, оның ұлттық сөз қорына енуі XX ғасырдың басы...[8] -
деп топшылайды. Бұл Ресей империясының отаршылдық саясатымен тұспа-тұс
келеді. Біртіндеп Қоғамдық санада ол оқығандар - образованные және
зиялы - интеллектуал[9] деген атпен орнықты.
Интеллектуалды элитаға кімдер жататындығын анықтауда зерттеуші кейбір
отандық және ресейлік ғалымдардың интеллектуалды элитаға қатысты жасаған
тұжырымдамалары мен жүйелеу әдістеріне сүйенеді. Мәселен, ресейлік ғалым
Б.М. Фирсовтың Воспроизводство научной элиты атты зерттеуіндегі ғылыми
элитаның топтастырылуына. Және Қазақстандық жас зерттеуші А.Жұрқобаеваның
ғалымдарды топтастыруына өзіндік толықтырулар енгізеді.
Интеллектуалды элита – ғылымда және ғылыми-ұйымдастырушылық жұмыста
жоғары жетістіктерге қол жеткізген шағын зерттеушілердің тобы деген
тұжырымды дәлелдеуде, оларды анықтауда қолданылатын тәртіптер мен
талаптарға тоқталады. Осы орайда ресей зерттеушісі С.А. Кугельдің[4]
элиталық белгісі ретінде зерттеушінің нақтылы ғылымға қосқан үлесін алуға
болатындығын және беделді басылымдарда басылуын, патенттерінің санын, цитат-
индекс бойынша рейтингісін, ғылыми марапаттары мен сыйларын, ғылыми
кеңестерге мүшелік етуін өлшеу қажеттілігін, оқу орнының беделдігін
(Гарвард, Сарбона, МГУ, КазНУ), ғылыми зерттеуінің өзектілігі мен
нәтижелілігін ескеру керектігі негізделеді.
Сонымен қатар, интеллектуалды элитаның құрылымын анықтауда батыс
зерттеушісі Сьюзанн Келлер енгізген стратегиялық элита тұжырымдамасыда
негізге алынады. С. Келлер бұл ұғым арқылы шешімдері мен іс-әрекеттері
қоғамның басым бөлігі үшін шешуші болып табылатын кәсіби саясаткерлерді
атаған. Кәсіби саясаткер деп сәйкесінше білімі мен біліктілігі бар,
саясатты мамандық тұтқан адамдарды айтуға болады. Және де, ресейдің белгілі
элитологы О. Крыштановскаяның стратегиялық элита: стратегиялық жоспарлау
мен жобалауды өздеріне алған формальды емес субэлиталық топтар[5] деген
тұжырымдамасына сүйене отырып, бұл топқа саясаттанушылар мен аналитиктерді
де жатқызуға болатындығы айтылады.
Келтірілген тұжырымдамаларды саралай келе, автор интеллектуалды
элитаның құрылымын үшке бөледі. Бірінші топқа - бұрын интеллигенция, зиялы
қауым деп аталып келген топ өкілдерінің белгілі бір салаларда үлкен
жетістіктерге жеткен ғалымдар, өнер, мәдениет, қоғам қайраткерлері мен
ғылым қызыметкерлерінің көрнекті бөлігі жатады. Екінші топқа –
стратегиялық элитаны, яғни саяси тәжірбие мен теорияны ұштастыра білген
кәсіби саясаткерлер жатады. Үшінші топқа – білікті аналитиктер мен
саясаттанушыларды, эксперттерді, білді кеңесшілерді жатқызамыз. Біздің
ойымызша интеллектуалды элита осы үш топтан құралады.
Тараушаны қорыта келе автор интеллигенция мен зиялы қауым
ұғымдарының арасында айтарлықтай айырмашылықтар жоқ деген пікірге келеді.
Бұл ұғымдар әр елдің өзіндік игі жақсыларын бейнелеуде қолданылады және
ішкі, сыртқы мән-мағыналарындағы сәйкессіздіктер әр елдің мәдени-тарихи
орталарына байланысты. Біздің ойымызша бүгінгі таңда интеллигенция, зиялы
қауым ұғымдары әлеуметтік көрсеткіш ретінде ұқсас ұғымдар. Себебі, кеңестік
сарында қолданылғаннан кейін зиялы қауым түсінігінде де таптық-топтық
мағына естіледі. Және де, белгілі бір нақты шекарасы жоқ аморфты әлеуметтік
топты көрсетеді. Интеллигенция, зиялы қауым ішкі әлеуметтік мүдделер мен
құндылықтар негізінде топтаспаған, бірікпеген топ. Сонымен қатар, біздің
пікірімізше, интеллигенция, зиялы қауым ұғымдары сапалықтан гөрі сандық
өлшемге жақын жалпылама атау. Ал, интеллектуалды элита ұғымын қолдану
арқылы сапалық белгісін көрсетеміз. Саяси, әлеуметтік-қоғамдық және т.б.
салаларда үлкен жетістіктерге жеткен адамдарды белгілейтін, топтастыратын
түсінік. Басқаша айтқанда интеллектуалдылықты да, зиялылықты да бір өзіне
біріктірген екі ұғымның гибриді интеллектуалды элита.
Саяси қатысуды зерттеудің әдістемелік аспектілері атты 1.2
тараушада, саяси ілімдер тарихында саяси қатысу мәселесіне қатысты саяси
зерттеулерге талдау жасалына отырып, жаңа көзқарастар беріледі. Аристотель,
Сенека, Н. Макиавелли, Дж.Локк, А. Смит, Г. Гегель және басқа да көптеген
ғалымдар мемлекеттік құрылыс пен саяси ритуалдарға қатысу, билікке күрес
барысындағы адамдардың іс-әрекеттері жайлы азулы еңбектер мен
қолжазбаларына шолу жасалынған.
ХVІІ-XIX ғасырларда саясаттану ғылымында саяси қатысу мәселесінде
жүйелік зерттеу бағыты анықталады. Осы аралықтағы саяси қатысу мәселесіне
қатысты тың зерттеулер демократияның қазіргі теорияларының негіздерін
салған батыс ғалымдарының есімдерімен байланысты. Дж. Милль, Дж. Локк, Ш.Л.
Монтескье, Ж.Ж. Руссо, Т. Джефферсон, Алексис де Токвиль және т.б. саяси
қатысу мәселесін демократияның өзегі, негізгі тірегі ретінде қарастырады.
Саяси қатысу мәселесін қарастырудағы зерттеулер мен ілімдердің жаңа
бағыттарының туындауы көрнекті батыс зерттеушілерінің, Р. Даль, М. Конвей,
Р. Миллс, С. Липсет және т.б. зерттеулері саяси қатысуды жаңа деңгейге
көтерді. Аталған ғалымдардың зерттеулерінде саяси субъектілердің саясатқа
тікелей немесе жанама қатысуы (қатыспауы) теориялық және эмпирикалық
деңгейде жан-жақты зерттелгендіктен тараушамызда баса назар аударылған.
Дегенмен, батыстық саясаттануда саяси қатысудың орны мен рөлі саяси
үрдістерде бір жақты анықталмаған. Сол себепті батыстық зерттеулерде орын
алған теорияларды екі топқа бөлуге болады. Бірінші топқа құрылымдық
функционализм және шиеленіс (конфликттік) теорияларының жақтастарын
жатқызуға болады. Олардың қатарына Т. Парсонс, Р. Мертон, С. Липсет, Б.
Барбер, Л. Козер, Р. Дарендорф, Д. Белл, Э. Тоффлер, И. Масуда және т.б.
жатады. Екінші топқа жататын зерттеушілер саяси қатысуды сыни салқындықпен
қарастырады. Бұл бағыттың өкілдерінің (Г. Маркузе, П. Сорокин, Ч.Р.Миллс,
Т.Адорно, Ю.Хабермас және т.б.) пікірінше саяси қатысу, оның ішінде
халықтың саясатқа қатысуы болмашы қиял, иллюзия. Мәселен, Г.
Маркузенің[6] пікірінше бұқара басқарушы саяси элитаға ешқандай қысым жасай
алмайды. Ол демократияның басты міндеті халық билігінің көрнісін ғана
жасайды. Бұл екі теорияда саяси өмірдегі саяси қатысу құбылысын өз
қырларынан қарастырады. Аталмыш теорияларға талдау жасау тақырыбымыздың
мәнін ашуға үлкен септігін тигізді.
Сонымен қатар, автор соңғы он жылдықтарда жарық көрген демократияға
қатысты зерттеулерге талдау жасай отырып, саяси қатысудың әртүрлі
концепциялар шеңберінде түсіндірілуіне назар аударады. Мәселен,
партиципаторлы демократия концепциясын негіздеуші ғалымдардың (К. Пейтман,
К. Макферсон, Д. Циммерман, Н. Боббио, П. Бахрах, Б. Барбер және т.б.),
пікірінше демократия – азаматтардың мемлекеттің қоғамдық маңызды шешімдерін
талқылауға, оны қабылдауға қатысу. Ал, элитарлық демократия теориясын
жақтаушылар қоғамды басқарушы азшылық – элитаға және бағынушы көпшілік –
бұқараға бөледі. Бұл теорияны қолдаушылардың пікірінше бұқараны саясат
қызықтырмайды, оның үстіне оларда қажетті білім мен тиісті ақпарат жоқ
болғандықтан дұрыс шешім қабылдай алмайды. Сол себептен де олар өзара
келісе отырып биліктің тізгінін білімді, білікті азшылыққа береді.
Демократияның ең беделді концепцияларының қатарына Р. Даль ұсынған
полиархия концепциясы жатады. Полиархия – қоғамда саяси тәртіптіліктің
орнауы. Полиархия принциптері азаматтардың саяси өмірге қатысу аясын
кеңейтіп қана қоймай, сонымен қатар, оларға саяси қатысудың құқықтық
кепілдіктерін береді.
Және де, зерттеуші азаматтардың саяси өмірге қатысуын, оған әсер етуші
факторларды С. Верба, Г. Алмонд, М. Каазе, Дж. Ким, Л. Милбрайт, Н. Най,
Г. Перри және басқаларының зерттеулеріне сүйене отырып анықтауға тырысқан.
Автор саясатқа қатысудың екі жолына тоқталады. Біріншісі
конвенционалды, екіншісі конвенционалды емес. Олардың әр қайсысының
өзіндік құрылымы мен табиғи ерекшеліктеріне тоқтала отырып, бүгінгі саяси
қатысу жолдарының аясының кеңейуін сөз етеді. Осының жалғасы ретінде саяси
өмірге қатысудың бірнеше себептері анықталады. Олардың қатары саяси
тәртіпке, саяси мәдениетке, саяси психологияға және т.б. зерттеу
аспектілеріне сәйкес өзгеріп отыратындығы сөз етіліп, идеологиялық, шамалық
және рөлдік себептері қарастырылады.
Бұл тараушадан байқайтынымыз саяси өмірге қатысу мәселесі ғалымдарды
ертеден бері ойландырып келе жатқан саяси мәселелердің қатарында екендігі.
Саяси қатысу мәселесіне қатысты пікірлер мен ұстанымдар әр дәуірде орын
алған саяси тәртіптер мен саяси ғылымдағы концепцияларға сәйкес өзгеріп, әр
текті талқыланып отырылған. Бүгінгі таңда саяси қатысу демократияның басты
өзегі. Сол себепті де, демократияға бет бұрған мемлекеттердің басты
мақсаттарының бірі азаматтардың саяси өмірге қатысу тетіктерінің заңды
жолдарын құрып, оны қамтамасыз ету болып отыр.
Қорыта айтқанда, саяси қатысу дегеніміз – азаматтардың мемлекеттік
істерге демократиялық жолдар арқылы атсалысуы және өз ойларын немесе
қоғамда орын алған мәселелерге қатысты өз ұстанымдарын бейбіт түрде
жеткізулері.
Интеллектуалды элита қоғамдағы демократиялық үрдістердің субъектісі
ретінде деп аталатын 1.3 тараушада интеллектуалды элитаның қоғамдағы
демократиялық үрдістердің субъектісі ретіндегі мәні мен мазмұны ашылады.
Және қандай әлеуметтік топтар бүгінгі саяси өзгерістердің, жаңарулардың
субъектісі болып табылатындығы талқыға салынады.
Тақырыптың мәнін ашу үшін саясат субъектісі, акторы, агенті
категорияларына қысқаша талдау жасалады. Осыған орай әр кезеңде өзіндік
саяси өзгерістер мен күрестердің қатысушыларын (субъектілерін) әр ғалым өз
тұрғысынан атағандығын көрсетеді (Аристотель саяси адам, Макиавелли
патша).
Саясат субъектісінің қалыптасуындағы саяси әлеуметтену үрдісінің
маңыздылығы мен рөлі сөз етіледі. Осы орайда Э. Эриксонның, Т. Парсонстың,
Д. Истонның, Дж. Деннистің, Г. Алмонд пен Г. Пауэллдің концепциялары
қарастырылады. Және де, Отандық зерттеуші Т.Қ. Әуелғазинаның жеке тұлғаның
саясат әлеміне енуі, саяси санасы мен көзқарасының, саяси бағыт-бағдарлары
мен ұстанымының қалыптасуы, саяси іс-шараларға қатысу дағдысының орнығуы,
саяси белсенділігінің артуы жатады[7] деген пікіріде негізге алынады.
Қазіргі Қазақстан қоғамды қайта құрудың неғұрлым оңтайлы да
демократиялық жолдарын іздестіру үстінде. Міне, осы процесте халықтың
қандай топтары мен жіктері реформаны қолдаудың әлеуметтік негізі – жаңа
әлеуметтік-экономикалық мінез құлықтың жаршысы болуы тиіс. Жаңа жағдайдағы
қажетті рухани-психологиялық бейнеміз кімдерге арқа сүйеп, кімдерді үлгі
етуі керек? – дегн ой-толғамға қатысты пікірлер талқыланады. Мәселен, Е.
Кариннің, Қ.М. Жүкештің, Н. Елікбаевтің және т.б. тұжырымдамалары талқыға
салынады.
Батыс ғалымдарының (У. Липманн, З. Бауман, Х. Дженкинс-Смит)
тұжырымдамаларына сүйене отырып саяси билік пен интеллектуалды элитаның
байланысуын көрсетеді. Мәселен, Х. Дженкинс-Смит саясатқа келген ғалымдарды
төртке бөлуді ұсынады. Біріншісі, ғалым-кәсіпкер - саясаткерлерге де,
қаржыгерлерге де қызмет көрсететіндер. Пайда қай жақта көбірек болса соның
сөзін сөйлеп, сойылын соғатындар; Екіншісі, бюрократиялық интеллектуал -
мемлекеттік шенеулікке айналған ғалым (З. Бжезинский, Г. Киссинджер
тәрізділер). Бұлар жақсы саясаткер, сарапшы, аналитик немесе жаман
саясаткер, өзін жоғалтқан ғалым болулары мүмкін; Үшінші, саяси кеңесші –
нақтылы жағдайларға қатысты нақтылы шешімдер ұсынатындар. Бұлар көбінесе
жекелеген әр деңгейлі зертеу орталықтарының білді қызметкерлері; Төртінші,
үкіметтік эксперт – мемлекеттік органдарды қажетті ақпаратпен қамтамасыз
ететіндер. Бұлар негізінен ғылымда өздерін таба алмаған мамандардан
құралады.
Қазақстанда бұл жағдай мүлдем өзгеше. Интеллектуалдардың саясатқа,
билікке кірігу, оған атсалысу механизмдері дұрыс жолға қойылмаған. Бүгінгі
күні ғалым ғылыми еңбектері арқасында емес, саясатта көзге түссе немесе
ауқатты бизнесмен болған жағдайда ғана үлкен жетістікке жетіп, халық
арасында танымал болады. Яғни, өмірін сарып етіп, күндіз-түні еңбек етуі
арқасында қол жеткізген ғылым жолын тастаған жағдайда ғана әл-ауқаты
түзеліп, дәрежесі артады. Тіпті билік өкілдерінің ғылыми дәрежесінің
болуына бүгінгі күні ешкім таң қалмайтындығын сөз ете отырып, профессор К.
Бұрхановтың пікірін келтіреді: ...соңғы кездері билік өкілдері арасында
ғылыми атақ пен дәреже көрсеткіші жоғарылауда ... Үкімет мүшелерінің 65%
және облыс әкімдерінің 80% әр ғылымдар бойынша кандидат және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz