Қазақтың қысқаша тарихы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Қазақ хандығы - шаруашылықтың дамуы, өндіргіш күштердің өсуі, феодалдық қатынастардың қалыптасуы нәтижесінде ерте заманнан бері Орта Азияның ұлан - байтақ өңірін мекендеген көшпенді тайпалардың бірыңғай этникалық топ қазақ халқы негізінде бірігуі арқылы 15 ғасырдың орта шенінде құрылды. Қазақ хандығының құрылуы қазақ халқының тарихындағы төтенше маңызды оқиға болды. Ол ұлан - байтақ өңірді мекендеген қазақ тайпаларының басын қосып шоғырландыруда, қазақтың байырғы заманнан басталған. Өз алдына жеке ел болып қалыптасуын біржолата аяқтауда аса маңызды және түбегейлі шешуші роль атқарады.

1456 ж. Керей хан Әз Жәнібек ханның Әбілхайыр ханның үстемдігіне қарсы күрескен қазақ тайпаларын бастап, Шығыс Дешті - Қыпшақтан батыс Жетісу жеріне қоныс аударуы қазақ хандығының құрылуына мұрындық болған маңызды тарихы оқиға болған еді. 1428ж. Ақ Орданың ақырғы ханы Барақ ішкі феодалдық қырқыста қаза болған соң, Ақ Орда мемлекеті ыдырап кетті. Сөйтіп Әбілхайыр хандығымен Ноғай ордасы құрылды. Шайбани ұрпағынан шыққан Әбілхайыр хан бұрын Орда Ежен ұрпағы билеген Ақ Орда территориясына үстемдік етті.

(1428 - 1468)

15 ғасырдың ортасында Әбілхайыр хандығында толассыз болып отырған қан төгіс соғыстар мен ішкі феодалдық қырқыстар барған сайын үдеп, феодалдық езгі мен қанау халық бұқарасын ауыр күйзеліске түсірді. Аласапыран соғыстар мен феодалдық бытырандылық салдарынан Дешті - Қыпшақ даласында бұрыннан қалыптасқан мал жайылысын пайдаланудың дағдылы көшіп - қону тәртіптері бұзылды, көшпенді тайпалар мезгілінде жайлау - қыстауларына бара алмайтын болды. Бұл көшпенді мал шаруашылығына ауыр зардабын тигізді. Осындай ауыр тауқымет тартқан халық бейбіт өмірді, Әбілхайырдың үстемдігінен құтылып өз алдына тіршілік етуді армандады.

Ақ Орданың ақырғы ханы Барақтың балалары Кереймен Әз Жәнібек бұл жағдайды өз мақсаттары үшін шебер пайдаланды да, Әбілхайыр ханның үстемдігіне қарсы күрескен қазақ тайпаларының көсеміне айналды. Қалың қазақ тайпаларынан бастап батыс Жетісуға қоныс аударды. Ол билеген кезде Жетісуді билеген Моғолстан ханы Есенбұға (1434 - 1462) бұл қазақтарды Әбілхайырға қарсы пайдалану үшін қарсы алып, қоныс берді. Бұлар батыс Жетісуды тіренті мекен ете отырып, қазақ хандығын құрды. Тарихшы Мұхамед Хайдар Дулати «Тарихи Рашиди» атты еңбегінде былай дейді: «Ол кезде Дешті - Қыпшақты Әбілхайыр хан биледі. Ол нәтижесінде Жәнібек хан мен Керей Моғолстанға көшіп барды. Есенбұға хан оларды құшақ жая қарсы алды. Моғолстанның батыс шегіндегі Шу мен Қозыбас аймақтарын берді. Әбілхайыр дүние салғаннан кейін өзбек ұлысының шаңырағы шайқалды. Ірі - ірі шиеленістер болды. Оның үлкен бөлігі Керей хан, Жәнібек ханға көшіп кетті. Сөйтіп олардың маңына жиналғандардың саны 200 мыңға жетті. Оларды «өзбек - қазақтар» деп атады. Қазақ сұлтандары 870 жылдары (1465 - 1466) билей бастады . . .

Алғашында қазақ хандығының территориясы батыс Жетісу жері, Шу өзені мен Талас өзенінің алабы еді. Міне нақ осы территорияға деректемелерде тұңғыш рет «Қазақстан» деген атау қолданылды. Әбілхайыр хандығы аласапыран соғыс салдарынан қанжілік болған қазақ халқы бұл араға келіп ес жиып, етек жауып, экономикалық тұрмысы түзеле бастады. Мұны көрген Дешті - Қыпшақ көшпенділері Әбілхайыр хан қоластынан шығып, бөгеуін бұзған судай ағылып Қазақ хандығына келіп жатты. 15ғ. 50 жылдарының ортасына дейін 70 ж. басына дейін Әбілхайыр ханның қарамағынан батыс Жетісуға 200мың адам көшіп барады. 1462 ж. Моғолстан ханы Есенбұға қайтыс болған соң, бұл мемлекетке ішкі феодалдық қырқыс күшейіп, өкіметсіздік жағдайдың өріс алуы. Амансажи Тайчин бастаған ойрат жоңғарларының жасаған шабуылы салдарынан Моғолстан мемлекетінің шаңырағы шайқалған кезде Жетісуды мекендеген қазақ тайпаларының Қазақ хандығына (үкімет билігін) келіп қосылуы үдей түсті. Бұлар жаңадан құрылған Қазақ хандығының үкімет билігін ыңғайтып оның беделі мен әскери - саяси күш қуатын арттыра түсті.

Алайда жаңадан құрылған Қазақ хандығының экономикалық негізі әлі де әлсіз еді. Бірсыпыра қазақ тайпалары Әбілхайыр хандығының, Моғолстанның, Ноғай ордасының және Батыс Сібір хандығының өзіне қарсы шығып, Жетісуға қоныс аударған қазақтардың өз алдына хандық құрып, масайрап отырғандығына, әсіресе Әбілхайыр хандығынан көптеген тайпалардың оған ағылып барып жатқанына аузын басып, қылышын қайрап отырды. Ол жаңа туылған Қазақ хандығын тартпа бас салып жойып жіберуге сұқтанды. Он шақты жыл айналасында батыс Жетісу өңіріне 200 мың жан саны бар көшпелі тайпалардың жиналуы кең өріс - қоныс керек етті. Сөйтіп, Қазақ хандығын саяси -

экономикалық база негізінде нығайту үшін Сырдария бойындағы қалаларды қарату төтенше маңызды еді. Сөйтіп жоғарыдағы жағдайлардың талабына сай, Қазақ хандығының алдына үш үлкен тарихи міндет қойылды.

Мал жайылымдарын пайдаланудың Дешті - Қыпшақ даласында

бұрыннан қалыптасқан дағдылы тәртібін қалпына келтіру, көшпелі шаруалардың көкейтесті мүддесі еді.

Шығыс пен Батыс арасындағы сауда керуен жолы үстіне орнаған

Сырдария жағасындағы Сығанақ, Сызақ, Отырар, Ясы т. б. қалаларды қазақ хандығына қарату. Бұлар осы өңірдегі саяси - экономикалық және әскери - стратегиялық берік база болатын

Қазақ тайпаларының басын қосып, қазақтың экономикалық

территориясын біріктіру, бұлардың ішіндегі маңдайалды маңызды міндет - Сырдария жағасындағы қалаларды қарату күресі болды.

Сырдария бойындағы бай қалалар бұдан бұрынғы мемлекеттік бірлестіктердің - Ақ Орданың, Әбілхайыр хандығының саяси - әкімшілік және сауда - экономикалық орталықтары еді. Бұдан бұрынғы тарихта осы Сырдария бойындағы қалаларды өзінің экономикалық және әскери тірегіне айналдыру Дешті - Қыпшақ даласын билеудің басты шарты болып келген. Сондықтан бұл қалалардың саяси - экономикалық және соғыс стратегиялық маңызы зор еді. Сырдария бойындағы егіншілігі мен қолөнері мекендеген қалалы аудандар мен сауда саттық жасауға тек даланың әкімдері ғана емес, Дешті Қыпшақтың шаруалары да ділгір болып отырды. Сырдария бойындағы қалалар мен Дешті Қыпшақ даласы үшін күресте қазақ хандығының басты бәсекелесі және ата жауы Әбілхайыр хан еді. Қазақ хандығы Әбілхайырға қарсы күресу үшін ең алдымен Моғолстан мемлекетімен тату көршілік, одақтық байланыс орнатты. Бұл одақ ойрат жоңғарларының тайшасы Амансаншының Моғолстанға шабуыл жасауынан және Әбілхайыр ханның Жетісудағы қазақ хандығын қиратпақ болып, Жетісуға жорыққа аттанды. Бірақ сапары сәтсіз болып, жорық жолында қаза тапты. Әбілхайырдың қаза болуы қазақ хандығының еығабына және көлемінің кеңеюіне үлкен орай тудырды. Бірақ, қазақ хандығымен соғыста жеңіліп, қаза тапты.

1718 жылы Қазақ хандығында Әз Тәуке хан қайтыс болған соң, орнына баласы Болат хан болды. Болат хан 1730 ж. қайтыс болғаннан кейін, Әбілхайыр таққа отырады.

Әбілхайыр - хан әулетінен шыққан сұлтандардың бірі, қазақ хандығын алғаш құрған Әз Жәнібек ханның жетінші ұрпағы. Ол

18-ғасырдың жиырмасыншы жылдарында қазақ қауымын бастап, жоңғар феодалдарының шапқыншылығына қарсы күрескен әйгілі қолбасшылардың бірі. Оның қазақтар арасында белгілі беделі және ықпалы болды.

Тарихшы З. У. Тоғанның айтуына қарағанда, ол кезде Әбілхайыр хан(кіші жүздің өзін түгел билей алмайтын еді) қазақтың ханы, сонымен қатар Хорезмде билеуші болуды арман еткен. Әбілхайыр хан жоңғар феодалдарының шапқыншылығына қарсы күресте орыс патшалығының күш көмегіне сүйенуді көздеген болатын. Ол 1726 жылы өзінің елшісі Қойбағар Көбенұлын Петерборға жіберген. Бірақ, сыртқы істер коллегиясы бұл елшіліктің өкілділігіне күдікпен қарап, ол қайтыа келген болатын. Қазақ хандығының ең жоғарғы билігі үшін жүргізген күресте сәтсіздікке ұшыраған және кіші жүздегі билігінің көбінен айрылған Әбілхайыр хан өзіне қарасты адамдарын бастап орыс шекарасына ауып келді де, орыс мемлекетіне елші жіберуге кірісті.

1730 жылы шілде айында Петерборға елші жіберді.

Бірақ, Әбілхайыр хан бұл істі ұйғарымнан өткізбей, астыртын жіберген еді.

Әбілхайыр хан Ресейге қосылуды көздегенде патша үкіметінің көмегімен өз жағдайын нығайтып алуға, хан тағы үшін күреске бәсекелестерінің қарсылығын тойтаруға өзінің хандық ұкіметін сақтап қалуға, феодалдық құқықтар мен артықшылықтарды нығайтуға, феодалдарға тәуелді шаруаларды қалауын күшейтуге тырысты. Ол тіпті орыс патшалығына сүйеніп, баласын башқұрттарға хан етіп қоюға, Хиуаны жаулап алып өзі оған хан болуды көздеді. Әбілхайрдың бұл пиғылын орыс патша үкіметі де сезіп біліп отырды Орыс елшісі Тевкелеев былай жазды: «Әбілхайыр ұлы мәртебелі императордың қамқорлыққа алуын сұрады. Осы арқылы қырғыз - қайсақ ордасында бір өзін хан етіп қою және сол хандықта өз ұрпағынан өзіне мұрагер тағайындау».

Ал орыс тарихшысы Левшиннің айтуы бойынша: Әбілхайыр өзінің осы хатында қазақтардың жоңғарлардан соққы жеп, ауыр апатқа тап болғанын айтады. Еділ бойындағы қалмақтардың башқұрттардың және Жайықтағы казак - орыстардың шабуылына шыдап, отырғандығына тоқталды. Ол өзінің хиуалықтарды қарақалпақтарды және алаларды бағындыруына орыс мемлекеттінің көмек көрсетуін үміт етеді. Ең соңында өзінің және қоластындағы адамдардың орыс патшалығының қоластына мәңгі қарайтыны жөнінде зор стратегия болды. Петербор билеушілері Әбілхайыр ханның өз бетімен бағынған тілегін құшақ жая қрасы алды. Левшиннің айтуы бойынша қазақтардың бағынуы бойынша ресей империясы үшін барлық жағынан пайдалы болды.

1. Бұл империя «бір тамшы қан ағызбай бірнеше жүз мың халықты қосып алды.

2. Қазақтардың бағынуы Шығыс оңтүстік өлкелерінің қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.

Ұлы Петрді қорқытқан жоңғарлар әлі де күшті еді, ол кезде бұлардың төндіретін қаупі зор болып отырған, қазақтар бағынғаннан кейін қазақтар арқылы жоңғарларға төтеп беруге және жоңғарлардың күшін әлсіретуге болады. т. б.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.