Қазақ телеарналарының өсу - қалыптасу жолдары
Мазмұны:
1.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..2
Теледидардың саяси- қоғамдық, мәдени- әлеуметтік өмірімізде алатын орны
2. Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..5
Қазақ теледидарының өсу- қалыптасу жолдары
3. Тәуелсіз телеарна
Рахат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
3.1. Сара жолға бастар ізденіс
соқпақтары ... ... ... ... ... ... . ... 14
3.2. Өмір ақиқаттарымен өрнектелген хабарлар ... ... ... ... ...16
4. Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 43 5. Сілтемелер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..44
6. Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...45
Кіріспе
Көгілдір экран. Өмір атты ұлы көштің өн бойында елімен бірге есейіп,
қалың орман көрерменімен күн сайын сырласып келе жатқан Қазақ теледидары,
бүгінде ақылмандық, ағалық жасқа келді. Тоғызыншы музаның осы жылдар
биігінде тындырғаны, атқарғаны сақ құлақ кәрі тарихтың қойнауына жол
тартып, мұрағаттар меншігіне айналған сырлы да сыршыл көркем дүниелер мен
сан бояулы теле- кинофотокадрлар. Бәрі де өткен күндердің сағынышпен әрі
қимастықпен, сырласа отырып еске алатын шаңқай түс шақтары. Ел қамы деп
ерлікке пара-пар істер атқарған атпал азаматттар, халық мұңы деп
жортуылмен түн қатқан тілшілер қауымының үркердей тобы жылдар сілемінде
қалың шоғырға айналды.
Қоғаммен байланыс саласында өткізіліп жатқан кампаниялар бүгінде еліміздің
эканомикалық, саяси және әлеуметтік өмірінен кқрініс табуда.Теледидардың
құдіретті күші халықтың ниетімен сабақтасып жатуында. Телеөнердің
әлуметтік, қоғамдық парызы да өз халқының арман- мүддесін айқындауға, ой-
сезімін тереңдетуге, мәдениетін көтеруге қызмет ету деп түсінемін.
Телевизия озық идеялар тасқынын ұсынбаса, бұқара өрісінен жоғары көтеріле
алмай, байырғы ойпаңда ошарылып қозғалыссыз қалады. Мұндай халде еліңе
елеулі еңбек сіңіру қиын.
Мәселе, ендігі тұста өз ішімізде телеөнер бәсекелестігін бастауда болып
отыр. Әрине, әр телеарнада корпоративтік ықпалдастықтың қалыптысатыны
белгілі. Қазіргі заманғы телевизия- күнделікті тіршілігіміздің айнасы,
нақтырақ түйіндесек, бүгінгі тұрмыста сананы билейтін ой өрісімізді, өмірге
көзқарасымызды орнықтыратын ақырғы ақиқатаралын көзге елестетеді.
Социологтардың зерттеулерінше телекөрермендердің 95 пайызы қоршаған ортада
болып жатқан оқиғаларды тек телевизиялық көрсетілімдер арқылы ғана
қабылдайды екен. Егерде теледидардан жер сілкінісі туралы хабар айтылмаса,
онда телекөрермендердің басым көпшілігі жер сілкінісінің толқыны өзінің
тұрғылықты елді мекенінде жүріп өткеніне сенбейді де. Бұл өз басымыздан да
кездесетін жәйт.
Телевизия тілінде Реалити – шоу аталатын рейтингісі жоғары
бағдарламалар Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен принципін қуаттайды. Бұл
жолдан барлық дамыған елдер өтті, әлі де әлемнің барлық елдерінде мұндай
хабарларды телекөрермендер үздігіп тамашалайды. Ол – нақты өмір деректі
кино. Демек, деректі сериалдар қоғамның қалай өмір сүріп жатқанына жауап
береді қандай бағытқа бет бұрғанынан хабардар етеді. Халықтың дәл бүгінгі
қалауыда сол.
Хабар және Қазақстан телеарналары – еліміздегі телекөрермендердің
басым көпшілігінің назарына ие. Көрермен аудиториясы көп телеарналардың
ұтымды жақтары да мол болады деп түсінеді. КТК, Еларна, Рахат, НТК
телеарналары өз салмақ өлшемдеріне сай беделдері де өсіп жатады. Біздің
телеарналар осындай, үйренер тәлім-тағлымы мол,көрермен талғамын
қанағаттандыратын озық деректі сериалдарды көптеп көрсетіп жатса, нұр
үстіне нұр болар еді. Өйткені,көрермен деректі фильмнен жұлдыздай
жарқырайтын ізгі идеалар күтеді. Әңгіменің түйіні-теледидардың құдіретті
күші халықтың ниетімен сабақтасып жатуында.
Телеөнердің әлеуметтік, қоғамдық парызыда өз халқының арман мүддесін
айқындауға, ой-сезімін тереңдетуге,мәдениетін көрсетуге қызмет ету деп
түсінемін. Телеэфирдің әрбір минуты, әрбір сағаты елдің есінде халықтың
жадында жатталып қалған шыншыл да шынайы оқиғаларға толы болды. Студиядағы
оймен сезімнің, ақылмен пайымның тоғысынан туындаған ағынды ойлар
сілеміндегі айқасты сәттер сірә да ұмытылар ма? Балаңдықты-ағалыққа,
жастықты-есейгендікке айырбастап естиярлық ауылына ат басын тіреген сол
күндердің еншісінде қаншама мазасыз күндер мен ұйқысыз түндердің табы
жатыр!? Телеэкрандағы хабарлардың өн бойындағы құрылым мен жанрлардың алуан
түрлілігі телевизияға ең өткір, маңызды, өзекті әрі көкейтесті тақырыптарға
фильм жасауға мүмкіндік беріп, оның барлық әсерлілік, бейнелеушілік
құралдарын қатар қолданып, көрермендердің сезіміне әсер етіп,ақыл ойын
қозғап естерінде ұмытылмас әсер қалдырды. Атап айтқанда, экранға шыққанда
қиюу кететін формалар мен алуан жанрдың басын шалған жүйесіздік тоғысындағы
өмір шындығын көркем шындыққа айналдыру өте қиын. Осыны есінде мықтап
түйген ғалым Бұл үшін тек хабардың тақырыбын ғана дәл таңдап қоймай ,
хабарға арналған аудиторияның ғана айқындап қоймай, сол тақырыпты көркем
тұрғыда шешудің ең қолайлы әдістерін де таба білу қажет. Материал әзірлеуге
бұлай қадам жасау әр бір циклдер мен айдарлар арқылы берілетін хабарлардың
бір- бірін қайталамауын қамтамасыз етті. Оның өзгелігін едәуір
арттырады,информацианы қабылдаудағы күрделілікті, ауырлықты да жояды,
сөйтіп көрермендердің телевизия бағдарламасына деген ынта-ықыласын
арттырады .
Публицистика- бұл адамтану негізі тәріздес, өйткені қоғамдық өмірдегі адам
мінезі мен замана рухын аша білетіндей кез келген журналистің қабілеті,
қарымы болуы шарт. Публицистика міндеті – заманның шежіресін жазу, ол
күнделікті өмірге белсене қатысатын, бүгінгі журналистиканың ақпаратты
ұйымдастырушысы. Сондықтан да, журналистика мен публицистика шығармашылық
саладсғы мақсаты бір сала болып табылады. Публицистің сан алуан
проблемаларды шешуде өзіндік публицистік қаблеті, айқын көрініс табады,
демек, публицистік қаблеті – оның шығармашылық қаблеті. публицистика –
қаламгерлік қайратын үздіксіз жүзеге асыратын әрі нағыз талантты бір арнаға
тоғыстыратын сала. Публицистика әлемі – күллі әлем [ 1 ] Осы ретте,
Публицистика – қоғамдық – саяси, өзекті проблемалық мәселелерді баяндап,
қорытатын әрі өзіндік логикалық көзқарасын ғылыми тұрғыда дәлелдеуге
қаблетті журналистерден тұратын шығармашылық саланы қамтиды[ 2 ] Демек,
публицистика – бұқаралық ақпарат құралдарын тәрбиелейтін шеберлік мектебі.
Пулицистиканың қазіргі уақыттың үні, көзі екені мәлім. Бүгін бар, ертең жоқ
проблеманы нысан еткендей болғанмен, тарих беттерінің осы бүгінгі
оқиғалардан, олардың нәтижелерінен құрала келіп, дәуір тарихын, шежіресн
түзетінін де ұмытпай, мойындаған жөн. Публицистика шындық, адалдық,
білімділікті қажет етеді. Сондықтан да, журналистика мен публицистика
шығармашылық саладағы мақсаты бір сала болып табылады. Пулицистің сан -
алуан проблемаларды шешуде өзіндік публицистік қаблеті, айқын көрініс
табады, демек, публицистік қаблеті- оның шығармашылық қаблеті. Публицистика-
қоғамдық сұрақтарды талқыға алып, ортақ көзқарасқа тікелей әсерін
тигізеді. Публицистика ақпаратпен, оның ішінде очерктер, статьялар,
фельеотондармен тығыз байланысты. Нақтылық - публицистің шеберлігін
көрсетеді. Журналистің шынайы пікірі мен ой – тұжырымы кез келген уақытта
белсенділік таныта алады. Өмір толқынында артында өрнекті із қалдырған
тұлғалар да, аузымен құс тістеген шешендер де, оймақтай ойдан от тұтатқан
қара жорғалар да, ағыл – тегіл сөздің тиегін ағытқан сұңғыла ұлағат
иелері де экран төрінен елге салихалы телебағдарламаларын ұсынды.
Зәуірлік жағдайдан, көбінесе бағдарламаларды қайталаумен, шетелдік кино –
телефильмдерді жарыса көрсету жалғасып жатыр. Көрермен болса ол
туындылармен Мәскеулік телеарналары арқылы әлдеқашан хабардар. Кейде оларды
қазақша аударып, тілдік норманың заңдылығын орындау үшін пайдалану да
әдетке айналуда. Ал Қазақ қаны, егемен қазақстандықтар менталитеті алыстан
арбаламай, жақыннан дорбалауды қажетсінеді.
Қазақстан телеарнасының Бір бала қысқаметражды фильміне деген
көрермендердің тұрақты сүйіспеншілігі соған дәлел.
Міне, осылайша теледидардың біздің қоғамдық өмірімізде алатын орыны
айырықша екенін ауыз толтыра айта аламыз.
2. Қазақ телеарналарының өсу–қалыптасу жолдары
Төл телевизиямыздың тарихында алғашқы Бейнефильм жасауды қолға
алған С.Масғұтов болатын оның күрішші Ұлбала Алтайбаева тұралы Октябрьден
нәр алған бейне фильмі . Қазақ телевизиясынан 70 жылдары жүрген
Қымызхана, Алтыбақан, Мың да бір рахмет, Сұхбат және Тамаша
хабарларларын мысал етеміз. Осылардың әр бірінің бүге-шігесіне дейін
анық,дәл көрсеткен айқын жазылған сценарийлері болды . соның негізінде оның
музыкалық композициясы жасалып,болашақ сұлбасының партитурасы,авторлық
түсініктемелері жасалды. Мұның аудиториға эммоционалдық әсері мен тиімділіг
де аса жоғары. Хабар беру көлем жағынан Қазақ телевизиясы еліміз бойынша
төртінші орын алды,қазір оның хабар беру мөлшері 12 сағат. Орталық
телевизия үлкен одақтық екінші программаға хабар жасаудың көлемі де
ұлғайды, ол қазір жылына отыз сағатта жетеді. Осыншалық қыруар жұмыс тарлан
таланттар шоғырындағы кәсіби шеберліктері толысқан тұлғалардың ақыл-ойынан
бастау алып, өмірге келеген, кезеңінің бірегей көркем әрі шыншыл ойлармен
суарылған өшпес туындылары.
Қазақ телевизиясы өмірге келген алғашқы жылдары білікті кадр
мәселесінен көп қиындыққа кезікті .Жоғары оқу орындары бұл салаға әлі де
болса маман кадрлар даярлауға бет бұра қоймаған кез еді . Сондықтан да
телерадиокомитет басшылығы радио және газет- журналда істеп жүрген,көзі
қарақты,қаламы қарымды,материалы мазмұнды әрі ойлы жастарды телевизияға
іріктеп шақыруды дәстүрге айналдырған болатын.
С.Тәжіғұлов телеэкранда өзі ұзақ жылдар бойына жүргізген Теледидар
және көрермен циклында кинематографияның көкейтесті мәселелерін қозғай
отырып, мамандар мен көпшіліктің сан алуан бағыттағы пікірлерін де назардан
тыс қалдырмады .
Алғаш рет 1968 жылы Қазақ телевизиясы аса ірі көлемдегі тікелей
көңіл көтерушілік – музыкалық бағыттағы Таудағы көгілдір от бағдарламасын
эфирге шығарды бағдарламаға елге танымал актерлер мен
әншілер,музыканттар,өнер адамдары қатысты . Қазақ телефизиясы шаңырақ
көтерген он жылдыққа тұспа-тұс келді. Алпысыншы жылдардың бас кезінде
(1962ж) алғашында Қазақ телевизиясында Көгілдір от хабары экранға жолдама
алса,сол жылы осындай атпен орталық телевизия хабар дайындады . Бұл
хабардың режиссер – қоюшысы Сапарғали Шәріпов болса,оның екінші режиссері
Шолпан Баймолдина болды. Шын мәнінде С.Шәріповтың Қазақ телевизиясына
сіңірген еңбнегі көп болды. Облыстық телевидениенің қалыптасуы да
оңайлықпен жүзеге асқан жоқ.
Телеөнер,телеэкран жайлы айту қиынның қиыны. Сан өнердің басын
тоғыстырған жаңа әрі Синкретті өнер жайлы зерделі әрі танымды түрде жазу
үшін, әдебиет пен театрдың,радио мен киноның, баспа саласының да сан қырлы
құпиясына қанықтық әрі телегей-теңіз білім қажет.
Сексенінші жылдар теледидар экранының кез келген өмірлік маңызы
зор салардағы бағдарламалар легіне толы кезең болды . Қоғамдық - саяси
хабарлар түрі мен пішіні жағынан-әңгімелесу дөңгелек үстел,оқиға ортасына
репортаж,фото,кино және телеочерк, тележурнал,сын хабарлар әрі
телерейдтерден құрылды . Телеэкранның барлық мүмкіндігі іске қосылып,
телевизия жанрының аумағы кеңейе түсті. Теледидардың орасан зор
мүмкіндігінің арқасында өзекті мәселелер төңірегіндегі пікірлер бір арнаға
толықсып,топтамалы серия хабарлар легі өмірге келді, Дарынды тұлға құпия
қақпаның кілтін тауып,өндірістік тақырыптардың ішіне бойлай еніп,оны сан
қырынан жарқырата көрсетті.
Елуінші жылдардың соңы мен алпысыншы жылдар Қазақ теледидарының
қалыптасуы мен ұжым үшін өнердің жаңа бір түріне үйрену болды .
Теледидардың алғашқы дикторы,ақылы мен сыр-сымбаты қатар тогғысқан Совет
Масғұтов,экран періштесіне айналған Ләскер Сейітов,Мәриям
Айымбетовалар,Коментаторлық топтағы Қадір Даутов, Ж.Нұсқабайұлы, т.б.
тарландар еңбегінің ізденісі мен сұңғылалықтарының арқасында аз ғана жылдар
ішінде жинаған тәжірибе келе-келе тәлімгерлікке айналды . Қазақ
телеөнерінің жас буын өкілдеріне орталық теледидар мектебінің бергені де
және берері де мол болды. Алпысыншы жылдары телевидение түгелдей студиялық
хабарлар легіне толы болатын. Хабар жазатын студиядағы жарықтың қуаттылығы
соншалық,оған жұмыртқа пісіруге де болатындай еді . Дикторлар көзді
қарықтыратын,шағылысқан жарықпен арпалыса отырып эфирге шығатын.
Телевидение репертуары бірінші басшылардың студиядағы сөздері,студиядан
берілетін концерттер және кинофильм көрсетулерден тұратын ,-деп сол
жылдарды еске алады бүгінде елге танымал қоғам қайраткері Ғ.Шалахметов .
Алматы студиясында алғаш рет 1963 жылдан бастап хрониканы үлдірікке түсіру
басталды. Ол кезеңде үлдірік дегеніңіз қасқалдақтың қанынан да тапшы еді.
Орталық телевизияның Көгілдір от залында Р.Бағланова, Е.Серкебаев,
С.Майқанова, Б.Төлегенова сияқты өнер жұлдыздарымыз бүкіл КСРО-ға
насихатталып жатты.
Мәскеуде әр сапарда түрлі саладан 45-50 адам барады. Ондағы бағдарламаларды
қазақ және орыс тілдерінде Ләзиза Аймашова жүргізіп жүрді. Талаппен
ізденістің нәтижесі болар,Орта Азиядағы бес республиканың ішінде
қазақстанның еңсесі әрқашанда биік болатын. Қазақ телевизиясы 1965 жылы
бүкіл одаққа танымал бола бастады. 1979 жылы төраға К. Смайылов тәжірбиесі
тәлімге айналған, ойы өскен, кинода істеп осы саланың қазанында қайнаған
кинопуплицист Ғ. Шалахметовты телерадио комитетке орынбасарлыққа шақырды.
Ғ. Шалахметов телехабарлар жағын өзіне алды. Осы салады түсінбеушіліктер
болып жатыр. Солай етіп, кино саласынан тәлімі бар журналистке аз ғана
жылдар ішінде телевидениені аяғынан қаз тұрғызу аса қиынға соға қойған жоқ.
Өткен кезеңдер мен теледидлардағы тұлғалар туралы ой толғаған кездерде
Ғаділбек Шалахметов алдымен өз ісінің білгірі іздеңгіш, көп білетін, тамаша
пуплицист К. Смайыловты ерекше тебіреніспен еске алады. - Өмір жолымның
бір баспалдағында ол кісімен қайта табыстым. Мен Камал Сейітжанұлына көп
нәрсе қарыздармын, ол маған өмірде ұстаз болған тұлға [ 3 ] десе,
Мемлекеттік телерадио комитеттің орынбасары болған тумысынан философ, қай
мәселені де ауқымды ойлайтын Әнуарбек Шманов жайлы Ол кісінің кезінде
қазақ телевидениесінде ешқандай да провинциализм болған емес. Керісінше,
Қазақ телевидениесі Әнағаның басшылығымен одақ көлеміндегі ізденгіш және
шығармашылық қуаты мықты ұжымға айналды, - деп сол шақты ыстық сезіммен
еске алады. Сонымен қатар Жастар хабарларының бас редакторы ретінде эфир
арқылы көрермендерге танымал, әрі іздемпаз Ғ. Мінәжұлы бірде төраға Камал
Сейітжанұлы өзіне шақырып, - Байқаймын, сен телевидениеде танымал
секілдісің. Білімің қандай? – Политехникалық институт, металлургия
факультеті. – Бұл жақсы, дегенмен сценарист мамандығы дегенде бар. Неге осы
бағытта біліміңді толықтырмасқа? Мәскеуде екі жылдық Жоғары сценарлық курс
бар. Астанаға барып қайт, өмір көресің, үйренесің. Одақтағы жоғары
сценарлық курстың Ғаділбекке бергені көп болды. 80 – 90-шы жылдар
теледидардың алтын ғасырына баланған шақ болатын. Себебі Ғ. Шалахметов
бастаған журналистер Қазақ телевизиясына жаңа бір леп әкеліп, оның ауқымын
кеңейтіп, деңгейін биіктетті. Осы шақта Одақтық және әлемдік деңгейдегі
телекөпірлер мен телефестивальдар арқылы Қазақстан әлем деңгейіне көтеріле,
таныла бастады. Көрермендерді таңдай қаққызып, бас шайқататын ұлттық
нақыштағы телефильмдер мен халық дәстүрінің қайнарынан бастау алған кәусар
бұлақтай тамаша консерттер түрлі тілдерге аударылып, әлем көгін шарлады.
Десек те іскер басшының дарынның дәріптеліп, шеберлігінің шынайылыққа
айналуы да оның телеөнер баспалдағындаағы телекомментаторлық қызметімен
тығыз байланысты. Алғашқыда Маңғыстау мұнайшылары жайлы өндірістік
бағыттағы хабарлар топтамсы Одақ назарын өзіне аудартса, ал сексенінші
жылдардың басындағы Ритмоперациясы телехабарлар топтамасы Ғ.
Шалахметовтің одақ көлемінде шашасына шаң жұқтырмас дарабоз екенін
көрермендерге шынайы танытты. Дегенмен, бір әттегенайы осыны қолға алған,
оған өлшеусіз еңбек сіңірген телевизия тарландары еңбегінің елеусіздеу
тарих қойнауына сіңіп кеткендігі. Кезінде Орталық теледидар ұжымы жасаған
50-сериялы Летопись полувека және 60-сериялы Наша биография фильмдерін
жасаған мамандардың мемлекет тарапынан лайықты бағаларын алғандығы ойға
оралғанда, осыншалық ешбір өлшемнің уысына сыймайтын, құнды дүниенің
республиканың мемлекеттік сыйлығына ұсынылуы әбден- ақ жарасымды әрі
жарастықты еді. Қазақ телевизиясы осыған дейін де, осыдан кейін де
мұншалықты көлемдегі ауқымды іске бара алмады. Бұл тек қарымы мен қуаты
қатар қойындасқан Камал Сейітжанұлының ғана қолынан келетін іс еді.
Теледидармен өмірін етене байланыстырған режиссер мен редактор қауымы үнемі
ой арпалысы мен сана сілкінісінен бір сәтке болса да ажырап көрген емес.
Қайтсем, телехабарды көрікті әрі көркем етемін, әрі оған экранда бұрын-
соңды болмаған түр тапсам даген ойдың пенде ойын сан- саққа бөлген
кезеңдерін тек осы салада істеп, оның ыстығына күйіп, суығына тоңғандар
ғана біледі. Қалай десек те, қазақ теледидарының жарты ғасырлық жүріп өткен
жолында мың- мыңдаған тамаша жандардың жүректерінің жылуы, алақандарының
іздерінің табы қалды. Олардың әрбірі аялауға да, аялануға да лайықты
жандар. Ал, К. Сейітжанұлы осылардың ден ротасында әрбір іске дем беруші
бола отырып, солармен теледидардың жетістігіне бірге қуанды, кемшілігіне
қабырғасы бірге қайыса қайғырды. Қазақ теледидарының қазір құлашы кең
жазылып, Жарық жер серігінің арқасында республиканың алыс- аудан
ауылдарына жеткен, ертең өзінің жеке – дербес жер серігі болайын днп тұрған
кезеңде шабыттанып та, рахаттанып жұмыс істеуге болады ғой. Бұрын бірге
істеген біздер тнледидарды көп айтамыз. Сол шабыт көінбей – сезілмей тұр –
ау әзірге. [ 4 ]
Өткен жылы Қазақстан ұлттық теледидарының жарты ғасырлық тарихы
қорытындалып, аталып өтті. 50 жылдық өзінің өсу, өркендеу жолында қол
жеткен жетістіктер мен орын алған кемшіліктер сарапталды. Қазақтың ұлттық
теледтдарына өзіндік ерекшеліктерін танытатын ізденіс соқпақтары, үлгі –
өнеге болар мектептері бар ма, қалыптасты ма, егер қалыптасса бүгінгі уақыт
талабына сай дамып отыр ма? – сияқты тағы басқа сұрақтарға жауап ізделінді.
Жалпы соңғы мыңжылдықта адамзат қоғамдық санасына білім, ғылым, техника,
техналогияның зор жетістіктерінің көріністері ретінде орасан дүмпу тудырып,
ғажайып әсер еткен үш жетістікті даралар болсақ, олар: атом ядросын
бөлшектеуге қол жеткізу, космосқа ұшу, теледидарды ойлап табу.
50 жылда – ел жаңа дейтін қазақтың телеэфирі тура жарты ғасырлық
жолдан өтті. Ұлтпен бірге есейді. Отыз жылдан астам уақыт бұрынғы одақ
құрамындағы республиканың гүлденуіне үлес қосса, жиырмасыншы ғасырдың соңғы
онжылдығынан бастап, Қазақстанның тәуелсіздігіне қызмет етуге белсене
кірісті. Телеарна тағдыры – алдымен онда қызмет атқарған азаматтардың
тағдыры екені түсінікті. Өз өміріне телевидениені өзек еткендер біздің
елімізде мың-мыңдап саналады. Олардың әрбірі көгілдір экранның көзге
көркем, елге етене жақын болуына қолдан келгенше үлесін қосты. Жаңалықпен
келді, жандарын исалып жұмыс істеді.
Елімізде соңғы жылдары – телевидение жылдам дамуда. Қазірде одақ
көлемінде ондаған телевизиялық орталықтар жұмыс істейді, олардың саны
келешекте үнемі тез қарқынмен арта бермек.
Қазақстанда бірінші болып теледидарды Оңтүстік Қазақстан обылысының
бірқатар аудандары көрді. Өткен жылдан бастап Шымкент қаласы, тағы басқа
аудандар Ташкент телевизиясының хабарын көріп келеді. Алматыда салынып
жатқан қуатты телевизия орталығының бірінші кезеңі бітті.
Өткен жылдың өзінде ғана Қазақ телевизиясы облыстық басқармалар және
қалалық телевизия студиялары еңбекшілерден 134.201 хат пен корреспонденция
алды.
Бұл күндер телевизияның экономикалық насихат саласында, саяси идеялық,
мәдени және экономикалық білім беру мәселелерінде, озат тәжірибені тарауда
социалистік жарысты ұйымдастыруда ізденіс-талпыныс жолында екенін айта
кеткен жөн.
3. Тәуелсіз телеарна Рахат
Рахат тәуелсіз телеарнасы өмірге 1998 жылы келді. Оның алдында АТД болатын,
негізін қалаушылар: белгілі журналистер Татенко Светлана Ивановна, Тоқпанов
Жаңабек, Ишмұхаметова Айгүл, Шляхова Марина, Скороходова тағы басқа.
Қазақ редакциясының редакторлары Жанұзақ Мүсәпіров, Жанар Байсанбаева,
Адам, Заң, Өмір Мұхит Ықылас; саяси шолушы Байжолла, Нығмет Абенов –
ардагер, Ынтымақ Бектемісов – қазақ редакциясын басқарады. Бөлініп шыққан
алғашқы шыққан жылдары арнада да бір ғана камера болған екен. Оның өзі VHS.
Соған қарамастан телеарна өзіне бөлінген ауқытты тәп-тәуір хабарлармен
толықтырып отырды.Тоқсаныншы жылдары өз алдына отау тіккен коммерциялық
арналардың басшылығы түгелдей дерлік бір кездері Қазақ телевизиясынан
шыққан кадрлар еді. Өзіндік дәстүрі бар, бағыт-бағдары қалыптасқан қазақ
телевизиясының мектебінен өткендерді Суға салса батпайтын,отқа салса
күймейтінкәсібін жетік меңгерген мамандар деп ойлаймын. Рахат телеарнасы
жаңадан ашылған алғашқы жылдары өзіміз айтып отырған бір ғана камерамен
хабарлар әзірлеуге ұмтылса, ол тетежурналистердің жанкештілігі деп
қабылдаған жөн. Ауырдың үстімен, жеңілдің астымен қимылдау Қазақ
телевизиясы журналистері үшін жат нәрсе болатын еді. Қазіргі таңдағы
тікелей эфирден хабарлар ұйымдастыру жайына келер болсақ, біріншіден бәрі
де қаражатқа байланысты. Сондықтан телеарнаның аз күш жұмсап, көп іс
тындырғысы келетіні түсінікті. Екіншіден, Рахаттелеарнасы тәулігіне
үздіксіз жиырма төрт сағат бойы эфирге шығады. Бейне бір конвейер секілді.
Бөлінген уақыттың жартысынан астамы қазақ тілінде. Соның ең кемі төрт-бес
сағатын оригинал хабарлар құрауы тиіс. Бұл дегеніңіз өте ауыр оңайшылықпен
орындала салар шаруа емес. Эфирді толтыру үшін, әрине, тікелей хабар
әзірлеуден басқа амал да жоқ. Ал тікелей хабарды дайындаудың өзі оңай емес.
Тәжірибелі, тісқаққан журналистер болмаса, арна табалдырығын жаңадан
аттаған жастың бірден алып кетуі мүмкін болмауы екі талай. Тек қана қана
эфир толтырудың соңында жүру журналистің белгілі бір мәселені тереңінен
зерттеп оны жан-жақты ашуына кедергі де келтірері анық. Бүгінгі таңда сөзі
өтімді, айтры бар, көпшілікке ой тастар беделді журналистердің суырылып
шықпауы, бәлкім, сондықтан болар? Жақсы журналистер жоқ емес, бар. Алайда
басшылық тым жиы аусқанынан кез келген телеарнаға келер пайда шамалы. Әрі
қазір өзі бір командасымен жүрмесе, жұмысы өнбейтіндей көрінер психологияны
шығармашылық ортаға тигізер кесірі де шаш етектент дер едім. Жаңадан келген
басшылық телеарна журналистерінің қайсысы қандай тақырыпқа қарымды, кәсіби
деңгейі қалай екенін танып – білем дегенше қайта ауысып жатады. Келесі
басшылыққа бәрін қайтадан бастауға тура келеді. Шығармашылық иелерін
топтастырып, іске жұмылдырып, қолдау орнына, әр басшылық алдындағылардың
жобасын жоққа шығарумен әлектеніп, қалай уақыт өткізіп алғанын аңғармай да
қалып жатады. Осыдан келіп жүйелі түрде хабар әзірлеуге нақты көңіл
бөлінбейді. Тележурналист танымал бола бастаса, не билікке шақырып алады,
не болмаса хабарын жауып тынады. Жалпы қазақ телевизиясы тарихын бірнеше
кезеңге бөлуге болады. Алғашқы он екі жыл (1958-1970ж.ж) негізінен үйрену,
іздену, орнығудан тұрды. Келесі кезеңде (1970-1990ж.ж) толысты, өсті,
өркендеді. Нағыз тұлға ретінде танылған жекелеген тележурналистердің
мектебі қалыптасты, Совет Масғұтов, Сұлтан Оразалинов, Светлана Татенко,
Жанна Ахметова, Жолан Дастенов, Вячеслав Штыров сынды журналистер Қазақ
Телевизиясының беделі көтеріліп, ықпалы артуына өзіндік үлес қосты. Дарынды
журналистер қалыптастырған мектеп аясында телевизияның қатары өз ісін жан-
тәнімен сүйген, бір-бірінен үйреніп, талпынған жастар легімен толықты. 1992-
2000 жылдардағы қағамдағы ақуал телевизияға да әсер етті. Ұлттық
құндылықтар екінші кезекке ысырылды. Еліктеуі басым, жақсыдан үйреніп,
жаманнан жиренуді де ұмытқан сәттер белең алды. Эфир сапасыз өнімдермен
толтырылды. Көптеген телеарналар оның зардабынан әлі күнге толығынан
арылған жоқ. Ал енді 2000-жылдардан қайта түлеу кезеңі басталды. Бір
кездері телемектеп қалыптастырған үлгіні қайта жандандыру байқалады.
Қазақстандық тележурналистика Өткеннің бәрі жаман, ал жаңаның бәрі жақсы
емес екенін ұғынған төртінші кезеңді бастан өткеруде. Қайта түлеу кезеңі
іспетті дәл қазіргі таңда ел мүддесі тұрғысында ойлайтын журналистер
көрерменге қызмет көрсетудің дұрыс жолын іздестіре бастады. Халық мүддесі
тұрғысында сөз айтар журналистер мектебі қалыптаспайынша Қазақстандық
телеарналардың қызметін толыққанды деп бағалай алмаймын. Соңғы кездері
қоғамдық арна ашу жайы ауызға алына бастады. Бұл төңіректегі пікірлер бір
қалыпқа түсе қойған жоқ. Сөз жүзінде қалып коюы да ықтимал дегенді
айтатындар да баршылық. Бізге қоғамдық телеарна керек. Қоғамдық телеарна
үшін қаражатты қайдан табамыз дейтіндер шықты. Қаржат жоқ емес, бар. Құны
алпыс теңгелік лоторея мен құмар ойындарға билеттерді ұыстап алып жатқан
көрермен өз мұң-мұқтажын қорғайтын, соны жырлайтын арнаға жүз теңге
төлеуге,әрине,шамасы жетеді. Тек қана іске жанашыр білікті басшылық пен
телевизияда ысылған, кәсіби шеберлігі шыңдалған тележурналистер
топтастырылуы шарт. Қоғамдық арна уақыттың қажеттілігінен туындап отыр.
Темірді қызған кезде соққанға жетері жоқ. Тәуелсіздікке қол жеткеннен кейін
ғана қазақ журналистикасының өткен тарихының Ақтаңдақ тұстары қайта
ашылып, кезінде Ұлтшыл деген жаламен жабылып қалған Қазақ, Алаш,
Сарыарқа, Ұран, Бірлік туы, Жас азамат сияқты газет-журналдарда
жарық көрген А. Байтұрсынұлы, М. Дулатұлы, Ә. Бөкейхан, М. Шоқай, Х.
Досмұхамедұлы, М. Тынышбайұлы, А. Мәметұлы, Х. Ғаббасұлы, Ә. Ермекұлы, Ж.
Жәнібекұлы, Е. Омарұлы, М. Есболұлы, Ж. Тілеулин, М. Саматұлы, У. Омарұлы,
М. Мурзин, Н. Төреқұлұлы, С. Қожанұлы, К. Меңгнрұлы, М. Жолдыбайұлы, С.
Бөкейхан, Т. Шонанұлы сынды қазақ халқының бір топ зиялы қауымының ұлттық
мүдде тұрғысында жазған публицистикалық мақалалары ғылыми айналымға түсіп,
өз тиісті бағаларын алып та үлгерді.
Тәуелсіз мемлекеттің уақыт талабына сай қалыптасып жатқан қоғамдық – рухани
жетістіктері мен кемшіліктерінің түп – тамырын зерттеп, саралап көрсету
мақсатында жаңа қадамның ендігі көрінісі жартылай мемлекеттік Алматы
теледидарының орнына Рахат жекеменшік телеарнасының келуі еді. Қазақ
телевизиясында сонау 1968 жылдың ақпан айында алғашқы қадамдардан бергі 40
жыл уақыт Ж. Тоқпанов үшін шаршамай, талмай еңбек еткен ізденіс жолдары
болғаны рас. Рахат телеарнасында халқымыздың ұлы ақындары Абай мен
жамбылдың 15 жылдығына арналған ондаған арнайы хабарлар ұйымдастырылды.
Пекиндегі Абайдың алғашқы күндерінен 30 минуттық 4 хабар жасалынды. Одон
кейін туған жерінде өткен ұлы тойдан түсірілген хабар жарық көрді.
Публицист – тележурналист Рахат телеарнасында соңғы бес жыл бойы
жүргізген тікелей эфир үлгісінде Көзқарас циклының орны айырықша. Осы
хабарды экранға шығару барыснда ондаған ғалымдар, экономистер,
өнертапқыштар, қоғам қайраткерлері, ақындар мен жазушылар, журналистер,
білікті ұстаздар, өнегелі еңбек адамдарымен ойбөлісіп, сырласып, идея
тасталды. Қоғамдық өмір – тұрмысымыздың күнгейі мен көлкңкесі талқыланып
жатты.
Көзқарас бағдарламасын халыққа ұсыну үстінде дидарласқан менің
замандастарым – ғалымдар С. Сатыбалдиев, Т. Омарбеков, Бүркітбай Әлімқұлов,
жазушылар Советхан Хаббасов, Ұзақбай Доспанбетов, өнертапқыш Сейілбек
Қышқашбаев сияқты тағы да басқа ондаған озық ойлы азаматтар көрерменге
көптеп ой салды, менің де журналист ретіндегі ой – өрісімнің
өрістеуіне,қоғамдық санамның қалыптасуына игі әсер еткенін айтуым керек.[ 6
] 40 жыл бойы теледидардың бір таусылмайтын тірлігінің отымен жанып,
күлімен шыққан кезеңдерге қол жеткен жетістіктер мен орын алған
кемшіліктердің бәрін жіпке тізгендей жеткізіп беру мүмкін емес. Қазақ
телеарналарының өмір, уақыт – талаптарының қатпарларында мың құбылған, сан
соқпақтарының арасынан өз іздерін тауып,қазақ журналистикасының қатардағы
жауынгері атанғандарының өзі қаншама мәртебе. Халық, ел мүддесіне қызмет
етуді ойлаған әрбір публицист – журналисттің басты мақсаты оқырманын,
көрерменін күнделікті күрделі оқиғалар, олардың сан – алуан көріністерінен
хабардар етіп қоймай, үнемі ойлануға, пікір түйіндеуге бастап, қоғамдық
таным – сананы қалыптастыру екенін ұстау екені ақиқат. Көрерменнің көңілін,
сезімін, жүрек арнасын журналистика жанрларының қай үлгісінде де тарта
білу, әдіс – тәсілдерін таңдау мүмкіндіктері тікелей журналисттің дарын –
қабілеті, шығармашылық шеберлігімен астасып жатпақ.
3.1. Сара жолдарға бастар ізденіс соқпақтары.
Қазақ телевизиясының алғашқы хабарлары 1958 – жылдың 8 – наурызында
ұсынылды. Телевизияға келудің өзі өмірдің ең қиын да күрделі жолы екені
баршамызға мәлім. Қаншама табанақы, маңдай теріңмен келетін еңбекті
бағаламасақ қатты қателескеніміз. Халыққа қызмет ету арқылы журналистер
қауымы өз мақсаттары орындалып, биіктерге қол жеткізуде. Міне қараңызшы,
Қазақ телевизиясында ең алғаш қызмет көрсеткен Кенжеболат Шалабаев, Камал
Смайылов, Ғаділбек Шалахметов, Сағат Әшімбаев сынды атақты журналист,
қайраткерлерімізді айтуға болады. Жалпы айтқанда аталмыш журналисттер Қазақ
телевизиясының өсіп, қалыптасуына зор үлес қосқан, тіпті негізін қалаған
деп айтсақ та қателеспейтін шығармыз. Қоғамның көзі мен құлағына, үні мен
тіліне айнала бастаған көгілдір экранның балапан қанатының қатайып,
қабырғасын тіктеуіне өзінің бар қаблет – қарымын бір кісідей жұмсаған,
бойына тектілік ұясын салған айтулы тұлғалардың бірі – Кенжеболат Шалабаев.
Қараңғы қазақ көгіне өрмелеп шығып күн болуды алдына мақсат – арман еткен
К. Шалабаев газет арқылы елдің ойын оятып, санасын сілкінтуге, ауыр ойдан
бойларын сергітуге көп күш – жігерін жұмсады.
Өмірге келгеніне небәрі төрт жыл болған Алматы студиясы, кейін Қазақ
телевизиясы атанған телеөнер ордасының алғашқы жылдары шама деңгейі өз
мүмкіндігінен әлдеқайда төмен болатын. Оған себеп, алдымен осы істегі
тәжірибелі маман кадрлық құрамның аздығы болса, екіншіден студияның
техникалық жарақтандырылуы тіпті де сын көтермейтін. Өнердің жаңа түріне
кадрлар даярлау мәселесі де көзден таса, көңілден сырт қалған жоқ.
Өмір деген осы, ағады д, өтеді. Мынау желден жүйрік, уақыттан оза отырған
заманда, оған ілесудің өзі қиындаған шақ. Тәуліктің өн бойы қаптаған,
есепсіз ақпарат. Күнде бір жаңалық, апта сайын өзгеріс. Алға деген
жанкештілік ұмтылыс, тоқтауды мұрат тұтпау. Әлем тез түлеуде, қоғам жаңаша
түрленуде. Жаңа заманның – жаңа жаршылары, елеулі кезеңнің жаңашыл
ұрпақтары. Десек те, олар кімдер еді? Олар кімерден үлгі алып, кімдерге
еліктеген, кімдерден үйренген еді !? Бұл сұрақтарға Камал Сейітжанұлы өмір
бойы жауап іздеген еді. Бірақ таппады. Ал тапқандарын көңіл шіркін, өз
безбенімен өлшегенде қанағат тұтпайды.
Ал осылардың бәрінен дерлік өзге, үнемі ой құшағында жүретін, қоғамдық
көңіл – күйдің бақылаушысы, әрі жол бастаушысы – журналист қауымның ауыр да
азапты тіршілігі сені бір сәтке де ой толқынынан босатпайды. БАҚ – тың
тыныс тіршілігі жайлы өткір толғам – танымдарын тыңдап, әлде өмірдің нәрі
мен мәніне арналған құпиялы кітаптарын, естеліктері мен зерттеулерін оқып
тәнті болатын, елге танымал болған, тамаша публицист, қоғам қайраткері К.
Смайылов тынымсыз ізденіс үстінде болды.
Сонымен қатар тәуелсіз Рахат телеарнасында көп жылдар еңбек еткен Ж.
Тоқпановтың да ізденіс жолында жүрді. Қаншама жүзден астам хабарлар
жасады.ол кісінің телехабарлары Қазақ телевизиясының төрінен жарық көріп
жатты. Жалпы публицист – журналисті осы тәелсіз телеарна Рахаттың негізін
қлаушы десп есептеймін. Ол кісі көптеген журналистерді өз қарамағына
жұмысқа алды, үйретті, үлкен телеарнаға шығуға көмектесті. Бұл телеарнаның
өмірге келуі де оңай болған жоқ. Осындай көптеген білімді, ақылды, ой –
саналы, парасатты ағаларымыздың арқасында кең қанатын жайды, көкке самғады.
Әр жол журналист жаңа мағынадағы хабарларымен көрінуі керек деген мақсатпен
әртүрлі циклде телехабарларды дүниеге әкелді. Мысалы, Ауыл оттары, Аққу
атты жастар хабары, Ойнайық, ойлайық, Ертегілер елінде,Әсемпаз болсаң
әр неге, Шалқыма сияқты тағы басқа бағдарламалар легі келіп, өсіп –
өркендеп қанаттанды. Соның ішінде Шалқыма атты музыкалық хабарлар жүйесін
теледидарға шығару барысында өнер дүлдүлдері, композиторлар: Ахмет Жұбанов,
Латив Хамиди, Евгений Брусиловский, Құдыс Қожамияров, Мәжәлім Қойшыбаев,
Сыдық Мұхамеджанов, Қапан Мусин, бишілер: Ш. Жандарбекова, А. Тапалова
сияқты тағы да басқа өнер қайраткерлерінің шығармашылығы насихатталған
болатын. Міне, осынау қазақ телевизиясында сан – қилы жолдармен, әртүрлі
циклда телебағдарламалар лек – легімен туындап , жарық көрді. Әрине, бұл
еңбектің арқасы, журналисттердің тынбай ізденісінің жемісі және жеңісі.
Жеңіс деп отырған себебіміз, ол әрине түсінікті жағдай, ол дегеніміз қазақ
теледидрына үлес қосқаны, халықтың көңілінен шыққаны және әр публицистің
алға қойған мақсатына жетуінің үлкен біржемісі. Іздніс соқпақтарының әлі де
сара жолдарға бастары анық. Ол ұлы жол шексіздікпен пара – пар.
3.2. Өмір ақиқаттарымен өрнектелген хабарлар.
Үнемі ой құшағында жүретін, қоғамдық көңіл – күйдің бақылаушысы, әрі жол
бастаушысы – журналист қауымының ауыр да, азапты тіршілігі сені бір сәтке
де ой тұтқынынан босатпайды.
Өмір толқынында артына өрнекті із қалдырған тұлғалар да, аузымен құс
тістеген шешендер де, оймақтай ойдан от тұтатқан қара жорғаларда, ағыл –
тегіл сөздің тиегін ағытқан сұңғыла ұлағат иелері де экран төрінен елге
ойлы да салихалы телебағдарламаларын ұсынды. Соның бірі Рахат
телеарнасында қызмет жасаған, сол арнаға және Қазақ телевизиясына таза
еңбегі сіңген, қазіргі менің журналистикадағы ардақты ұстазым Жаңабек
Тоқпанов ағайдың тәуелсіз телеарнадан берілген екі телехабарына тоқталып
өтейін. Өзімізге белгілі Алаш журналының жетекші ғылыми редакторы, тарих
ғылымдарының докторы, профессор Т. Омарбековпен сұхбаты оқырмандар
көкейінде жүрген кейбір маңызды тарихи мәселелерді қозғады.
Жаңабек Тоқпанов:
- Саламатсыздар ма, қадірлі көрермендер! Бүгінгі Көзқарас
бағдарламасында біз Қоғамдық сана және тарихи тұлғалар тақырыбы
төңірегінде сөз қозғамақпыз. Міне, осы мақсат барысында студиямызға
келіп отырған қонағымызды таныстырып өтейін : белгілі тарихшы, тарих
ғылымдарының докторы, профессор Т. Омарбеков мырза.
- Тәке, өзіңіз білесіз,Біз қазір ғаламдастыру, жахандандыру деген
ұғымды жаппай қолданып отырамыз ғой. Осы ұғымның арнасын алатын
болсақ, мына Еуразия құрығында біздің ата – бабаларымыздың тарихи
тұлғаларының 3 – 2,5 мың жылдық тарихы бар деп айтсақ артық болмайды.
Оны айтсақ, Геродоттың кезіндегі Анахарис, Тохсрит деп жүрген Тоқсары,
сол сияқты ғұндардың көсемі Аттила бүкіл Еуропаны билеген, одан бергі
бүкіл әлем таныған Шыңғыс хан, Әмір Темір, Тоқтамыс, тіпті Мамай
сияқты тарихи тұлғалар көп. Мына біздің Қазақ хандығының негізін
қалаған, қазақ мемлекетінің іргесін қалаған, соның алтын діңгегі
болған үлкен тарихи тұлғалар да жеткілікті. Осындай тұлғаларымыз көп.
Біздің тарихи санамыздың көптеген тарихи тұлғаларымызды тереңдеп тани
білген жөн. Осы тарихи тұлғаларды танып білуде, оларды бағалау үшін
біз негізінен қандай факторларға көңіл бөліп, назар аударуымыз керек.
Мысалы, кезінде Ресей мемлекетінің импермялық мүддесін мына Әмір
Темірдің тарихи тұлғасын, тарихта қалдырған істерінің өзін
зерттеушілер екі түрлі бағалады. Еуропа ғалымы айтқандай, Баязитпен
соғысып, түріктің ұлы патшаларының бірі Баязит қой, соның 600 мың
армиясын еуропаға, Балқанға шабуыл жасайын деп тұрғанда, Балқанды,одан
ары бүкіл Еуропаны тереңдеп жаулап алайын деп тұрғанда, Әмір Темір
оған шабуыл жасап, сол жерде Баязитті жеңіп, содан Әмір Темір Еуропаны
бір рет құтқарып қалды дейді. Әмір Темір екінші рөлін айтып, ерекше
мадақтағанда, Әмір Темірдің Тоқтамысты жіберіп, соны қолдап Мамаймен
соғысып, Мамайды жеңгені әңгіме болады. Мамай орыс жерін тағы да 300
жыл билейтін еді деген сөз бар. Алтынорданың хандарын күйреткен Темір
орыстарды құтқарып қалды деп, тарихи тұлғаны осындай әртүрлі мүдде
тұрғысынан бағалайды. Ал енді біз Тәуелсіз мемлекетіміздің мүддесі,
ұлттық санамыз тұрғысынан тарихи тұлғаларымызды қалай бағалауымыз
керек. Содан бастасақ.
Талас Омарбеков:
- Тарихи тұлғаларды бағалау үшін, алғаш тарихи тұлғаларды зерттеп алу
керек. Ал енді тәуелсіздікалғалы бері ғана тарихымызда өзіңіз айтып
отырған, ертегі, орта ғасырлардағы, мына жаңа замандағы тарих енді –
енді шындап қолға алына бастады. Тіпті оларды былай қойғанда кеңестік
дәуірдегі көптеген мұрағат құжаттарын тәуелсіздікті пайдаланып ғылыми
айналымға қосып, осы кеңестік дәуірінің тарихи тұлғаларының өзін де
тарихи құжаттар негізінде қайта қарап, қайта бағалауға күш салып
жатырмыз.
Ал енді біздің ең үлкен кемшілігіміз, маенің ойымша, нағыз кәсіби
тарихшылардың аздығы. Осындай үлкен дәуірлерді қамтып, өзіңіз де көптеген
тарихи тұлғаларды айтып отырсыз, олардың бәрн зерттеу үшін, бізге көп
зерттеушілер керек. Шын мәнінде қазақ тарихына жанашыр тарихшлар саны бізде
аз, ал ол заңды да. Себебі Ресейдің орыс ғылымының үстемдігі кезінде,
қоғамда орыс халқының ерекше қастерлеген құрметті кезіндегі кеңестік жүйеде
біздің ежелгі замандағы, орта ғасырлардағы тарихымызды зерттеуге қазақ
ғалымдары жеткілікті дәрежеде жұмылған жоқ. Ұлтшыл аудан қорыққандықтан
олардың өздері де бұған құлшына қойған жоқ. Ол кезде Мәскеуден басқарылған
саясат нәтижесі ежелгі және орта ғасырлық шығыстануда отандық тарихымыздың
ірі тарихи тұлғаларын ашып қарауға бізге ешқандай мүмкіндік бермеді.
Тарихқа байланысты ұлттық кадрларымыз жеткілікті дайындалған жоқ, ұлттық
тарихты қолға алған Ермүхан Бекмаханов сияқты, тіл ғылымын зерттеген
Сәрсен Аманжолов сияқты т. б тұлғалар 50 – жж. Өзінден –ақ қудаланды.
Сөйтіп буржуазиялық ұлтшыл деген айыптың нәтижесінде біздің арамыздан
шыққан бірен – саран талантты зерттеушілеріміздің өзі де саяси ауыр соққыға
душар болып, біздің ұлттық тарихымызды зерттеу концептуалдық – теориялық
тұрғыдан айтарлықтай тежеліп қалды. Соның нәтижесінде өзіңіз айтқандай,
бізде ұлттық тарихи тұлғалар шын мәнінде әлі толық зерттелмей жатыр. Тіптен
қазақ тарихының көзімен ғана емес, бүкіл түрік этносының көзімен де
жеткілікті зерттелмей жатыр. Сондықтан, біріншіден, мемлекеттік саясатының
нысаны осындай тарихи зерттеулерді жетілдіруге бағытталуы керек. Осы сәтте
мынаны да айта кету керек, біздің бизнесмендер, қаражаты, бар кісілер
тарихи орталықтар ұйымдастыруға, тарихи жобалар ұсынуға, сосын оны
қаржыландыруға күш салуы тиіс. Бұған нақты мысалымыз да бар: Хайрулла
Ғабжалилов деген Ұлттық теңгені жасаған азамат бар. Ол қазір меценат болып,
ру – тайпалар тарихына, ұлттық қайраткерлер тарихына үлкен ғылыми жобаны
қолға алып, қаражатымен қаржыландырып, тарихшыларды осындай игі іске
жұмылдырып жатыр. Оған жақында Президент Н. Ә. Назарбаевтың өзі де қолдау
білдіріп, хат жлдады. Осындай Хайрулла Ғабжалилов сияқты әрбір белгілі
кәсіпкерлер біздің тарихымызға қамқорлық жасаса, әрбір тарихи жобаға
қаражат беріп, ынта білдірсе, қызығушылық танытса, менің ойымша жаңағы
маңызды мәселелерді көп болып қолға ала алар едік.
Жаңабек Тоқпанов:
- Жаңағы айтып отырғанымыздай, 2-3 мың жылдық тарихы бар тарихи
тұлғаларды біз әлі қоғамдық санамыздың деңгейінде, өзіміздің ұлттық
рухани-қоғамдық санамыздың арнасында зерттей алған жоқпыз. Мысалға
тағы да әлемдік тарихта орны бар Аттиланы алсақ, Еуропада
зерттеушілердің оны айқындауға қаншалықты үлесі бар десеңізші. Алайда
Еуропаның ғалымдары оны өздерінше еуроцентристік тұрғыдан бағалайды.
Әмір Темірге де онда көзқарас басқаша. Ал біз олардың кейінгі
этникалық тұқымдары, ұрпақтары ретінде осыған қалай қараймыз? Олар
біздің ата-бабамыз ғой, мәселеге осы тұрғыдан қарадық па? Анахаристің
өзін де сақ деп жүрміз, ежелгі сақтың тілі біздің тілге ұқсас болған
ғой, сондықтан оларды ата-бабаларымыз деп толық айта аламыз емес пе.
Ал енді соларды бағалағанда біз тарихты қалай жазуымыз керек? Сіз
айтып отырған тәуелсіздік биігінен бағалағанның өзінде де ортақ
пікірге келе алмай жүрміз. Шыңғыс ханның өзіне де қазіргі
замандастарымыздың тарапынан әр түрлі баға беріліп жатқан жоқ па.
Талас Омарбеков:
- Ия, мұныңыз рас.
Жаңабек Тоқпанов:
- Ірі-ірі тарихи тұлғаларымыздың атында көше жоқ. Дұрыс айтасыз.
Талас Омарбеков:
- Оның себебі – зерттеушілер әлі де, кезінде Қазақ хандығын құрған ірі-
ірі тұлғаларымыздың еңбегін, маңызын, зор үлесін өз деңгейіне қойған
жоқпыз. Бұл мәселеде әрине, жеке-жеке, іргелі зерттеушілер керек.
Әрбір қазақ ханына байланысты олардың халқымыз тарихындағы еңбегіне
байланысты, қызметіне байланысты біз батыл-батыл зерттеулер жасауымыз
керек. Сонда ғана тұлғаларымыз айшықтана түседі.
Жаңабек Тоқпанов:
- Тарихшы ғалым ретінде сіздің өзіңіздің жеке көзқарасыңызды,
пікіріңізді Қазақ мемлекеттілігінің қай жылы құрылғаны жөнінде сұрады
ғой жаңа.
Талас Омарбеков:
- Енді қазақ мемлекеттілігінің қай жылы құрылғаны жөнінде айтыс-
тартыстың қажеті жоқ деп ойлаймын. Бұл XV ғасырдың 60- жылдарының
ортасы деп Мұхаммед Хайдар Дулати көрсетіп кеткен. М.Х. Дулатидің
пікіріне күдікпен қарап, әр түрлі алып-қашпа пікірлер айтып жүргеніміз
де рас. Бірақ бұдан басқа қолымызда дерек жоқ.
Жаңабек Тоқпанов:
- Нақты тарихи дерек жоқ.
Талас Омарбеков:
- Сондықтан да Аллаға сенген, құдайдың алдында өтірік айтпауға бар күшін
салып, иманды тарих жазған Мұхаммед Хайдардың айтқаны бізге заң болып
қалуы керек деп ойлаймын. Әйтпесе біз әр датаны айтып тарихты
бұрынғыша пәтуәсіз бұрмалай береміз. Тарихи фактоны өрбіте талдауға
болады, егерде қолыңызда қосымша нақты дерегіңіз болса. Алайда Қазақ
хандығының құрылуы туралы бізде М.Х. Дулатидің айтқанынан басқа дерек
жоқ.
Жаңабек Тоқпанов:
- Өте түсінікті ғып айттыңыз. Тағы да бір сұрақ түсіп жатыр екен, тыңдап
отырмыз.
Сұрақ:
- Сәлеметсіз бе? Кешіріңіз, рұқсат болса сізбен кішкене келіспеймін.
Менің ойым былай: ең бірінші қазақтың тарихын білу үшін, Қазақ деген
сөз қайдан шыққан? Менің ойымша Қазақ деген ел қаз-қатар
отырғандықтан қазақ деп аталып кеткен. Ол бір. Екіншіден сөз бар: Бас
қосып ақылдасайық, қол жинап жауға шығайық. Қазақ молшыл халық. Бас
қосу бірлік деген сөз ғой. Сол мағынада қазақтың тарихы бұрыннан
келеді. XV ғ. дейсіз бе, ана хан, мына хан бәрі жай нәрсе.
Жаңабек Тоқпанов:
- Дұрыс рақмет. Сіз өз ойыңызды, өз пікіріңізді жеке білдіріп
жатқаныңызға рақмет. Дегенмен тарихи дәлелдер бар, Қазақ деген
сөздің қалай шыққанын зерттеп жатқан ғалымдар бар. Сіздікі өзіңідің
жеке пікіріңіз болуы керек.
Талас Омарбеков:
- Мен жауапты бір ауыз сөзбен қысқаша айтайн. Қазақ деген терминнің
шын мәнінде Қазақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..2
Теледидардың саяси- қоғамдық, мәдени- әлеуметтік өмірімізде алатын орны
2. Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..5
Қазақ теледидарының өсу- қалыптасу жолдары
3. Тәуелсіз телеарна
Рахат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
3.1. Сара жолға бастар ізденіс
соқпақтары ... ... ... ... ... ... . ... 14
3.2. Өмір ақиқаттарымен өрнектелген хабарлар ... ... ... ... ...16
4. Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 43 5. Сілтемелер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..44
6. Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...45
Кіріспе
Көгілдір экран. Өмір атты ұлы көштің өн бойында елімен бірге есейіп,
қалың орман көрерменімен күн сайын сырласып келе жатқан Қазақ теледидары,
бүгінде ақылмандық, ағалық жасқа келді. Тоғызыншы музаның осы жылдар
биігінде тындырғаны, атқарғаны сақ құлақ кәрі тарихтың қойнауына жол
тартып, мұрағаттар меншігіне айналған сырлы да сыршыл көркем дүниелер мен
сан бояулы теле- кинофотокадрлар. Бәрі де өткен күндердің сағынышпен әрі
қимастықпен, сырласа отырып еске алатын шаңқай түс шақтары. Ел қамы деп
ерлікке пара-пар істер атқарған атпал азаматттар, халық мұңы деп
жортуылмен түн қатқан тілшілер қауымының үркердей тобы жылдар сілемінде
қалың шоғырға айналды.
Қоғаммен байланыс саласында өткізіліп жатқан кампаниялар бүгінде еліміздің
эканомикалық, саяси және әлеуметтік өмірінен кқрініс табуда.Теледидардың
құдіретті күші халықтың ниетімен сабақтасып жатуында. Телеөнердің
әлуметтік, қоғамдық парызы да өз халқының арман- мүддесін айқындауға, ой-
сезімін тереңдетуге, мәдениетін көтеруге қызмет ету деп түсінемін.
Телевизия озық идеялар тасқынын ұсынбаса, бұқара өрісінен жоғары көтеріле
алмай, байырғы ойпаңда ошарылып қозғалыссыз қалады. Мұндай халде еліңе
елеулі еңбек сіңіру қиын.
Мәселе, ендігі тұста өз ішімізде телеөнер бәсекелестігін бастауда болып
отыр. Әрине, әр телеарнада корпоративтік ықпалдастықтың қалыптысатыны
белгілі. Қазіргі заманғы телевизия- күнделікті тіршілігіміздің айнасы,
нақтырақ түйіндесек, бүгінгі тұрмыста сананы билейтін ой өрісімізді, өмірге
көзқарасымызды орнықтыратын ақырғы ақиқатаралын көзге елестетеді.
Социологтардың зерттеулерінше телекөрермендердің 95 пайызы қоршаған ортада
болып жатқан оқиғаларды тек телевизиялық көрсетілімдер арқылы ғана
қабылдайды екен. Егерде теледидардан жер сілкінісі туралы хабар айтылмаса,
онда телекөрермендердің басым көпшілігі жер сілкінісінің толқыны өзінің
тұрғылықты елді мекенінде жүріп өткеніне сенбейді де. Бұл өз басымыздан да
кездесетін жәйт.
Телевизия тілінде Реалити – шоу аталатын рейтингісі жоғары
бағдарламалар Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен принципін қуаттайды. Бұл
жолдан барлық дамыған елдер өтті, әлі де әлемнің барлық елдерінде мұндай
хабарларды телекөрермендер үздігіп тамашалайды. Ол – нақты өмір деректі
кино. Демек, деректі сериалдар қоғамның қалай өмір сүріп жатқанына жауап
береді қандай бағытқа бет бұрғанынан хабардар етеді. Халықтың дәл бүгінгі
қалауыда сол.
Хабар және Қазақстан телеарналары – еліміздегі телекөрермендердің
басым көпшілігінің назарына ие. Көрермен аудиториясы көп телеарналардың
ұтымды жақтары да мол болады деп түсінеді. КТК, Еларна, Рахат, НТК
телеарналары өз салмақ өлшемдеріне сай беделдері де өсіп жатады. Біздің
телеарналар осындай, үйренер тәлім-тағлымы мол,көрермен талғамын
қанағаттандыратын озық деректі сериалдарды көптеп көрсетіп жатса, нұр
үстіне нұр болар еді. Өйткені,көрермен деректі фильмнен жұлдыздай
жарқырайтын ізгі идеалар күтеді. Әңгіменің түйіні-теледидардың құдіретті
күші халықтың ниетімен сабақтасып жатуында.
Телеөнердің әлеуметтік, қоғамдық парызыда өз халқының арман мүддесін
айқындауға, ой-сезімін тереңдетуге,мәдениетін көрсетуге қызмет ету деп
түсінемін. Телеэфирдің әрбір минуты, әрбір сағаты елдің есінде халықтың
жадында жатталып қалған шыншыл да шынайы оқиғаларға толы болды. Студиядағы
оймен сезімнің, ақылмен пайымның тоғысынан туындаған ағынды ойлар
сілеміндегі айқасты сәттер сірә да ұмытылар ма? Балаңдықты-ағалыққа,
жастықты-есейгендікке айырбастап естиярлық ауылына ат басын тіреген сол
күндердің еншісінде қаншама мазасыз күндер мен ұйқысыз түндердің табы
жатыр!? Телеэкрандағы хабарлардың өн бойындағы құрылым мен жанрлардың алуан
түрлілігі телевизияға ең өткір, маңызды, өзекті әрі көкейтесті тақырыптарға
фильм жасауға мүмкіндік беріп, оның барлық әсерлілік, бейнелеушілік
құралдарын қатар қолданып, көрермендердің сезіміне әсер етіп,ақыл ойын
қозғап естерінде ұмытылмас әсер қалдырды. Атап айтқанда, экранға шыққанда
қиюу кететін формалар мен алуан жанрдың басын шалған жүйесіздік тоғысындағы
өмір шындығын көркем шындыққа айналдыру өте қиын. Осыны есінде мықтап
түйген ғалым Бұл үшін тек хабардың тақырыбын ғана дәл таңдап қоймай ,
хабарға арналған аудиторияның ғана айқындап қоймай, сол тақырыпты көркем
тұрғыда шешудің ең қолайлы әдістерін де таба білу қажет. Материал әзірлеуге
бұлай қадам жасау әр бір циклдер мен айдарлар арқылы берілетін хабарлардың
бір- бірін қайталамауын қамтамасыз етті. Оның өзгелігін едәуір
арттырады,информацианы қабылдаудағы күрделілікті, ауырлықты да жояды,
сөйтіп көрермендердің телевизия бағдарламасына деген ынта-ықыласын
арттырады .
Публицистика- бұл адамтану негізі тәріздес, өйткені қоғамдық өмірдегі адам
мінезі мен замана рухын аша білетіндей кез келген журналистің қабілеті,
қарымы болуы шарт. Публицистика міндеті – заманның шежіресін жазу, ол
күнделікті өмірге белсене қатысатын, бүгінгі журналистиканың ақпаратты
ұйымдастырушысы. Сондықтан да, журналистика мен публицистика шығармашылық
саладсғы мақсаты бір сала болып табылады. Публицистің сан алуан
проблемаларды шешуде өзіндік публицистік қаблеті, айқын көрініс табады,
демек, публицистік қаблеті – оның шығармашылық қаблеті. публицистика –
қаламгерлік қайратын үздіксіз жүзеге асыратын әрі нағыз талантты бір арнаға
тоғыстыратын сала. Публицистика әлемі – күллі әлем [ 1 ] Осы ретте,
Публицистика – қоғамдық – саяси, өзекті проблемалық мәселелерді баяндап,
қорытатын әрі өзіндік логикалық көзқарасын ғылыми тұрғыда дәлелдеуге
қаблетті журналистерден тұратын шығармашылық саланы қамтиды[ 2 ] Демек,
публицистика – бұқаралық ақпарат құралдарын тәрбиелейтін шеберлік мектебі.
Пулицистиканың қазіргі уақыттың үні, көзі екені мәлім. Бүгін бар, ертең жоқ
проблеманы нысан еткендей болғанмен, тарих беттерінің осы бүгінгі
оқиғалардан, олардың нәтижелерінен құрала келіп, дәуір тарихын, шежіресн
түзетінін де ұмытпай, мойындаған жөн. Публицистика шындық, адалдық,
білімділікті қажет етеді. Сондықтан да, журналистика мен публицистика
шығармашылық саладағы мақсаты бір сала болып табылады. Пулицистің сан -
алуан проблемаларды шешуде өзіндік публицистік қаблеті, айқын көрініс
табады, демек, публицистік қаблеті- оның шығармашылық қаблеті. Публицистика-
қоғамдық сұрақтарды талқыға алып, ортақ көзқарасқа тікелей әсерін
тигізеді. Публицистика ақпаратпен, оның ішінде очерктер, статьялар,
фельеотондармен тығыз байланысты. Нақтылық - публицистің шеберлігін
көрсетеді. Журналистің шынайы пікірі мен ой – тұжырымы кез келген уақытта
белсенділік таныта алады. Өмір толқынында артында өрнекті із қалдырған
тұлғалар да, аузымен құс тістеген шешендер де, оймақтай ойдан от тұтатқан
қара жорғалар да, ағыл – тегіл сөздің тиегін ағытқан сұңғыла ұлағат
иелері де экран төрінен елге салихалы телебағдарламаларын ұсынды.
Зәуірлік жағдайдан, көбінесе бағдарламаларды қайталаумен, шетелдік кино –
телефильмдерді жарыса көрсету жалғасып жатыр. Көрермен болса ол
туындылармен Мәскеулік телеарналары арқылы әлдеқашан хабардар. Кейде оларды
қазақша аударып, тілдік норманың заңдылығын орындау үшін пайдалану да
әдетке айналуда. Ал Қазақ қаны, егемен қазақстандықтар менталитеті алыстан
арбаламай, жақыннан дорбалауды қажетсінеді.
Қазақстан телеарнасының Бір бала қысқаметражды фильміне деген
көрермендердің тұрақты сүйіспеншілігі соған дәлел.
Міне, осылайша теледидардың біздің қоғамдық өмірімізде алатын орыны
айырықша екенін ауыз толтыра айта аламыз.
2. Қазақ телеарналарының өсу–қалыптасу жолдары
Төл телевизиямыздың тарихында алғашқы Бейнефильм жасауды қолға
алған С.Масғұтов болатын оның күрішші Ұлбала Алтайбаева тұралы Октябрьден
нәр алған бейне фильмі . Қазақ телевизиясынан 70 жылдары жүрген
Қымызхана, Алтыбақан, Мың да бір рахмет, Сұхбат және Тамаша
хабарларларын мысал етеміз. Осылардың әр бірінің бүге-шігесіне дейін
анық,дәл көрсеткен айқын жазылған сценарийлері болды . соның негізінде оның
музыкалық композициясы жасалып,болашақ сұлбасының партитурасы,авторлық
түсініктемелері жасалды. Мұның аудиториға эммоционалдық әсері мен тиімділіг
де аса жоғары. Хабар беру көлем жағынан Қазақ телевизиясы еліміз бойынша
төртінші орын алды,қазір оның хабар беру мөлшері 12 сағат. Орталық
телевизия үлкен одақтық екінші программаға хабар жасаудың көлемі де
ұлғайды, ол қазір жылына отыз сағатта жетеді. Осыншалық қыруар жұмыс тарлан
таланттар шоғырындағы кәсіби шеберліктері толысқан тұлғалардың ақыл-ойынан
бастау алып, өмірге келеген, кезеңінің бірегей көркем әрі шыншыл ойлармен
суарылған өшпес туындылары.
Қазақ телевизиясы өмірге келген алғашқы жылдары білікті кадр
мәселесінен көп қиындыққа кезікті .Жоғары оқу орындары бұл салаға әлі де
болса маман кадрлар даярлауға бет бұра қоймаған кез еді . Сондықтан да
телерадиокомитет басшылығы радио және газет- журналда істеп жүрген,көзі
қарақты,қаламы қарымды,материалы мазмұнды әрі ойлы жастарды телевизияға
іріктеп шақыруды дәстүрге айналдырған болатын.
С.Тәжіғұлов телеэкранда өзі ұзақ жылдар бойына жүргізген Теледидар
және көрермен циклында кинематографияның көкейтесті мәселелерін қозғай
отырып, мамандар мен көпшіліктің сан алуан бағыттағы пікірлерін де назардан
тыс қалдырмады .
Алғаш рет 1968 жылы Қазақ телевизиясы аса ірі көлемдегі тікелей
көңіл көтерушілік – музыкалық бағыттағы Таудағы көгілдір от бағдарламасын
эфирге шығарды бағдарламаға елге танымал актерлер мен
әншілер,музыканттар,өнер адамдары қатысты . Қазақ телефизиясы шаңырақ
көтерген он жылдыққа тұспа-тұс келді. Алпысыншы жылдардың бас кезінде
(1962ж) алғашында Қазақ телевизиясында Көгілдір от хабары экранға жолдама
алса,сол жылы осындай атпен орталық телевизия хабар дайындады . Бұл
хабардың режиссер – қоюшысы Сапарғали Шәріпов болса,оның екінші режиссері
Шолпан Баймолдина болды. Шын мәнінде С.Шәріповтың Қазақ телевизиясына
сіңірген еңбнегі көп болды. Облыстық телевидениенің қалыптасуы да
оңайлықпен жүзеге асқан жоқ.
Телеөнер,телеэкран жайлы айту қиынның қиыны. Сан өнердің басын
тоғыстырған жаңа әрі Синкретті өнер жайлы зерделі әрі танымды түрде жазу
үшін, әдебиет пен театрдың,радио мен киноның, баспа саласының да сан қырлы
құпиясына қанықтық әрі телегей-теңіз білім қажет.
Сексенінші жылдар теледидар экранының кез келген өмірлік маңызы
зор салардағы бағдарламалар легіне толы кезең болды . Қоғамдық - саяси
хабарлар түрі мен пішіні жағынан-әңгімелесу дөңгелек үстел,оқиға ортасына
репортаж,фото,кино және телеочерк, тележурнал,сын хабарлар әрі
телерейдтерден құрылды . Телеэкранның барлық мүмкіндігі іске қосылып,
телевизия жанрының аумағы кеңейе түсті. Теледидардың орасан зор
мүмкіндігінің арқасында өзекті мәселелер төңірегіндегі пікірлер бір арнаға
толықсып,топтамалы серия хабарлар легі өмірге келді, Дарынды тұлға құпия
қақпаның кілтін тауып,өндірістік тақырыптардың ішіне бойлай еніп,оны сан
қырынан жарқырата көрсетті.
Елуінші жылдардың соңы мен алпысыншы жылдар Қазақ теледидарының
қалыптасуы мен ұжым үшін өнердің жаңа бір түріне үйрену болды .
Теледидардың алғашқы дикторы,ақылы мен сыр-сымбаты қатар тогғысқан Совет
Масғұтов,экран періштесіне айналған Ләскер Сейітов,Мәриям
Айымбетовалар,Коментаторлық топтағы Қадір Даутов, Ж.Нұсқабайұлы, т.б.
тарландар еңбегінің ізденісі мен сұңғылалықтарының арқасында аз ғана жылдар
ішінде жинаған тәжірибе келе-келе тәлімгерлікке айналды . Қазақ
телеөнерінің жас буын өкілдеріне орталық теледидар мектебінің бергені де
және берері де мол болды. Алпысыншы жылдары телевидение түгелдей студиялық
хабарлар легіне толы болатын. Хабар жазатын студиядағы жарықтың қуаттылығы
соншалық,оған жұмыртқа пісіруге де болатындай еді . Дикторлар көзді
қарықтыратын,шағылысқан жарықпен арпалыса отырып эфирге шығатын.
Телевидение репертуары бірінші басшылардың студиядағы сөздері,студиядан
берілетін концерттер және кинофильм көрсетулерден тұратын ,-деп сол
жылдарды еске алады бүгінде елге танымал қоғам қайраткері Ғ.Шалахметов .
Алматы студиясында алғаш рет 1963 жылдан бастап хрониканы үлдірікке түсіру
басталды. Ол кезеңде үлдірік дегеніңіз қасқалдақтың қанынан да тапшы еді.
Орталық телевизияның Көгілдір от залында Р.Бағланова, Е.Серкебаев,
С.Майқанова, Б.Төлегенова сияқты өнер жұлдыздарымыз бүкіл КСРО-ға
насихатталып жатты.
Мәскеуде әр сапарда түрлі саладан 45-50 адам барады. Ондағы бағдарламаларды
қазақ және орыс тілдерінде Ләзиза Аймашова жүргізіп жүрді. Талаппен
ізденістің нәтижесі болар,Орта Азиядағы бес республиканың ішінде
қазақстанның еңсесі әрқашанда биік болатын. Қазақ телевизиясы 1965 жылы
бүкіл одаққа танымал бола бастады. 1979 жылы төраға К. Смайылов тәжірбиесі
тәлімге айналған, ойы өскен, кинода істеп осы саланың қазанында қайнаған
кинопуплицист Ғ. Шалахметовты телерадио комитетке орынбасарлыққа шақырды.
Ғ. Шалахметов телехабарлар жағын өзіне алды. Осы салады түсінбеушіліктер
болып жатыр. Солай етіп, кино саласынан тәлімі бар журналистке аз ғана
жылдар ішінде телевидениені аяғынан қаз тұрғызу аса қиынға соға қойған жоқ.
Өткен кезеңдер мен теледидлардағы тұлғалар туралы ой толғаған кездерде
Ғаділбек Шалахметов алдымен өз ісінің білгірі іздеңгіш, көп білетін, тамаша
пуплицист К. Смайыловты ерекше тебіреніспен еске алады. - Өмір жолымның
бір баспалдағында ол кісімен қайта табыстым. Мен Камал Сейітжанұлына көп
нәрсе қарыздармын, ол маған өмірде ұстаз болған тұлға [ 3 ] десе,
Мемлекеттік телерадио комитеттің орынбасары болған тумысынан философ, қай
мәселені де ауқымды ойлайтын Әнуарбек Шманов жайлы Ол кісінің кезінде
қазақ телевидениесінде ешқандай да провинциализм болған емес. Керісінше,
Қазақ телевидениесі Әнағаның басшылығымен одақ көлеміндегі ізденгіш және
шығармашылық қуаты мықты ұжымға айналды, - деп сол шақты ыстық сезіммен
еске алады. Сонымен қатар Жастар хабарларының бас редакторы ретінде эфир
арқылы көрермендерге танымал, әрі іздемпаз Ғ. Мінәжұлы бірде төраға Камал
Сейітжанұлы өзіне шақырып, - Байқаймын, сен телевидениеде танымал
секілдісің. Білімің қандай? – Политехникалық институт, металлургия
факультеті. – Бұл жақсы, дегенмен сценарист мамандығы дегенде бар. Неге осы
бағытта біліміңді толықтырмасқа? Мәскеуде екі жылдық Жоғары сценарлық курс
бар. Астанаға барып қайт, өмір көресің, үйренесің. Одақтағы жоғары
сценарлық курстың Ғаділбекке бергені көп болды. 80 – 90-шы жылдар
теледидардың алтын ғасырына баланған шақ болатын. Себебі Ғ. Шалахметов
бастаған журналистер Қазақ телевизиясына жаңа бір леп әкеліп, оның ауқымын
кеңейтіп, деңгейін биіктетті. Осы шақта Одақтық және әлемдік деңгейдегі
телекөпірлер мен телефестивальдар арқылы Қазақстан әлем деңгейіне көтеріле,
таныла бастады. Көрермендерді таңдай қаққызып, бас шайқататын ұлттық
нақыштағы телефильмдер мен халық дәстүрінің қайнарынан бастау алған кәусар
бұлақтай тамаша консерттер түрлі тілдерге аударылып, әлем көгін шарлады.
Десек те іскер басшының дарынның дәріптеліп, шеберлігінің шынайылыққа
айналуы да оның телеөнер баспалдағындаағы телекомментаторлық қызметімен
тығыз байланысты. Алғашқыда Маңғыстау мұнайшылары жайлы өндірістік
бағыттағы хабарлар топтамсы Одақ назарын өзіне аудартса, ал сексенінші
жылдардың басындағы Ритмоперациясы телехабарлар топтамасы Ғ.
Шалахметовтің одақ көлемінде шашасына шаң жұқтырмас дарабоз екенін
көрермендерге шынайы танытты. Дегенмен, бір әттегенайы осыны қолға алған,
оған өлшеусіз еңбек сіңірген телевизия тарландары еңбегінің елеусіздеу
тарих қойнауына сіңіп кеткендігі. Кезінде Орталық теледидар ұжымы жасаған
50-сериялы Летопись полувека және 60-сериялы Наша биография фильмдерін
жасаған мамандардың мемлекет тарапынан лайықты бағаларын алғандығы ойға
оралғанда, осыншалық ешбір өлшемнің уысына сыймайтын, құнды дүниенің
республиканың мемлекеттік сыйлығына ұсынылуы әбден- ақ жарасымды әрі
жарастықты еді. Қазақ телевизиясы осыған дейін де, осыдан кейін де
мұншалықты көлемдегі ауқымды іске бара алмады. Бұл тек қарымы мен қуаты
қатар қойындасқан Камал Сейітжанұлының ғана қолынан келетін іс еді.
Теледидармен өмірін етене байланыстырған режиссер мен редактор қауымы үнемі
ой арпалысы мен сана сілкінісінен бір сәтке болса да ажырап көрген емес.
Қайтсем, телехабарды көрікті әрі көркем етемін, әрі оған экранда бұрын-
соңды болмаған түр тапсам даген ойдың пенде ойын сан- саққа бөлген
кезеңдерін тек осы салада істеп, оның ыстығына күйіп, суығына тоңғандар
ғана біледі. Қалай десек те, қазақ теледидарының жарты ғасырлық жүріп өткен
жолында мың- мыңдаған тамаша жандардың жүректерінің жылуы, алақандарының
іздерінің табы қалды. Олардың әрбірі аялауға да, аялануға да лайықты
жандар. Ал, К. Сейітжанұлы осылардың ден ротасында әрбір іске дем беруші
бола отырып, солармен теледидардың жетістігіне бірге қуанды, кемшілігіне
қабырғасы бірге қайыса қайғырды. Қазақ теледидарының қазір құлашы кең
жазылып, Жарық жер серігінің арқасында республиканың алыс- аудан
ауылдарына жеткен, ертең өзінің жеке – дербес жер серігі болайын днп тұрған
кезеңде шабыттанып та, рахаттанып жұмыс істеуге болады ғой. Бұрын бірге
істеген біздер тнледидарды көп айтамыз. Сол шабыт көінбей – сезілмей тұр –
ау әзірге. [ 4 ]
Өткен жылы Қазақстан ұлттық теледидарының жарты ғасырлық тарихы
қорытындалып, аталып өтті. 50 жылдық өзінің өсу, өркендеу жолында қол
жеткен жетістіктер мен орын алған кемшіліктер сарапталды. Қазақтың ұлттық
теледтдарына өзіндік ерекшеліктерін танытатын ізденіс соқпақтары, үлгі –
өнеге болар мектептері бар ма, қалыптасты ма, егер қалыптасса бүгінгі уақыт
талабына сай дамып отыр ма? – сияқты тағы басқа сұрақтарға жауап ізделінді.
Жалпы соңғы мыңжылдықта адамзат қоғамдық санасына білім, ғылым, техника,
техналогияның зор жетістіктерінің көріністері ретінде орасан дүмпу тудырып,
ғажайып әсер еткен үш жетістікті даралар болсақ, олар: атом ядросын
бөлшектеуге қол жеткізу, космосқа ұшу, теледидарды ойлап табу.
50 жылда – ел жаңа дейтін қазақтың телеэфирі тура жарты ғасырлық
жолдан өтті. Ұлтпен бірге есейді. Отыз жылдан астам уақыт бұрынғы одақ
құрамындағы республиканың гүлденуіне үлес қосса, жиырмасыншы ғасырдың соңғы
онжылдығынан бастап, Қазақстанның тәуелсіздігіне қызмет етуге белсене
кірісті. Телеарна тағдыры – алдымен онда қызмет атқарған азаматтардың
тағдыры екені түсінікті. Өз өміріне телевидениені өзек еткендер біздің
елімізде мың-мыңдап саналады. Олардың әрбірі көгілдір экранның көзге
көркем, елге етене жақын болуына қолдан келгенше үлесін қосты. Жаңалықпен
келді, жандарын исалып жұмыс істеді.
Елімізде соңғы жылдары – телевидение жылдам дамуда. Қазірде одақ
көлемінде ондаған телевизиялық орталықтар жұмыс істейді, олардың саны
келешекте үнемі тез қарқынмен арта бермек.
Қазақстанда бірінші болып теледидарды Оңтүстік Қазақстан обылысының
бірқатар аудандары көрді. Өткен жылдан бастап Шымкент қаласы, тағы басқа
аудандар Ташкент телевизиясының хабарын көріп келеді. Алматыда салынып
жатқан қуатты телевизия орталығының бірінші кезеңі бітті.
Өткен жылдың өзінде ғана Қазақ телевизиясы облыстық басқармалар және
қалалық телевизия студиялары еңбекшілерден 134.201 хат пен корреспонденция
алды.
Бұл күндер телевизияның экономикалық насихат саласында, саяси идеялық,
мәдени және экономикалық білім беру мәселелерінде, озат тәжірибені тарауда
социалистік жарысты ұйымдастыруда ізденіс-талпыныс жолында екенін айта
кеткен жөн.
3. Тәуелсіз телеарна Рахат
Рахат тәуелсіз телеарнасы өмірге 1998 жылы келді. Оның алдында АТД болатын,
негізін қалаушылар: белгілі журналистер Татенко Светлана Ивановна, Тоқпанов
Жаңабек, Ишмұхаметова Айгүл, Шляхова Марина, Скороходова тағы басқа.
Қазақ редакциясының редакторлары Жанұзақ Мүсәпіров, Жанар Байсанбаева,
Адам, Заң, Өмір Мұхит Ықылас; саяси шолушы Байжолла, Нығмет Абенов –
ардагер, Ынтымақ Бектемісов – қазақ редакциясын басқарады. Бөлініп шыққан
алғашқы шыққан жылдары арнада да бір ғана камера болған екен. Оның өзі VHS.
Соған қарамастан телеарна өзіне бөлінген ауқытты тәп-тәуір хабарлармен
толықтырып отырды.Тоқсаныншы жылдары өз алдына отау тіккен коммерциялық
арналардың басшылығы түгелдей дерлік бір кездері Қазақ телевизиясынан
шыққан кадрлар еді. Өзіндік дәстүрі бар, бағыт-бағдары қалыптасқан қазақ
телевизиясының мектебінен өткендерді Суға салса батпайтын,отқа салса
күймейтінкәсібін жетік меңгерген мамандар деп ойлаймын. Рахат телеарнасы
жаңадан ашылған алғашқы жылдары өзіміз айтып отырған бір ғана камерамен
хабарлар әзірлеуге ұмтылса, ол тетежурналистердің жанкештілігі деп
қабылдаған жөн. Ауырдың үстімен, жеңілдің астымен қимылдау Қазақ
телевизиясы журналистері үшін жат нәрсе болатын еді. Қазіргі таңдағы
тікелей эфирден хабарлар ұйымдастыру жайына келер болсақ, біріншіден бәрі
де қаражатқа байланысты. Сондықтан телеарнаның аз күш жұмсап, көп іс
тындырғысы келетіні түсінікті. Екіншіден, Рахаттелеарнасы тәулігіне
үздіксіз жиырма төрт сағат бойы эфирге шығады. Бейне бір конвейер секілді.
Бөлінген уақыттың жартысынан астамы қазақ тілінде. Соның ең кемі төрт-бес
сағатын оригинал хабарлар құрауы тиіс. Бұл дегеніңіз өте ауыр оңайшылықпен
орындала салар шаруа емес. Эфирді толтыру үшін, әрине, тікелей хабар
әзірлеуден басқа амал да жоқ. Ал тікелей хабарды дайындаудың өзі оңай емес.
Тәжірибелі, тісқаққан журналистер болмаса, арна табалдырығын жаңадан
аттаған жастың бірден алып кетуі мүмкін болмауы екі талай. Тек қана қана
эфир толтырудың соңында жүру журналистің белгілі бір мәселені тереңінен
зерттеп оны жан-жақты ашуына кедергі де келтірері анық. Бүгінгі таңда сөзі
өтімді, айтры бар, көпшілікке ой тастар беделді журналистердің суырылып
шықпауы, бәлкім, сондықтан болар? Жақсы журналистер жоқ емес, бар. Алайда
басшылық тым жиы аусқанынан кез келген телеарнаға келер пайда шамалы. Әрі
қазір өзі бір командасымен жүрмесе, жұмысы өнбейтіндей көрінер психологияны
шығармашылық ортаға тигізер кесірі де шаш етектент дер едім. Жаңадан келген
басшылық телеарна журналистерінің қайсысы қандай тақырыпқа қарымды, кәсіби
деңгейі қалай екенін танып – білем дегенше қайта ауысып жатады. Келесі
басшылыққа бәрін қайтадан бастауға тура келеді. Шығармашылық иелерін
топтастырып, іске жұмылдырып, қолдау орнына, әр басшылық алдындағылардың
жобасын жоққа шығарумен әлектеніп, қалай уақыт өткізіп алғанын аңғармай да
қалып жатады. Осыдан келіп жүйелі түрде хабар әзірлеуге нақты көңіл
бөлінбейді. Тележурналист танымал бола бастаса, не билікке шақырып алады,
не болмаса хабарын жауып тынады. Жалпы қазақ телевизиясы тарихын бірнеше
кезеңге бөлуге болады. Алғашқы он екі жыл (1958-1970ж.ж) негізінен үйрену,
іздену, орнығудан тұрды. Келесі кезеңде (1970-1990ж.ж) толысты, өсті,
өркендеді. Нағыз тұлға ретінде танылған жекелеген тележурналистердің
мектебі қалыптасты, Совет Масғұтов, Сұлтан Оразалинов, Светлана Татенко,
Жанна Ахметова, Жолан Дастенов, Вячеслав Штыров сынды журналистер Қазақ
Телевизиясының беделі көтеріліп, ықпалы артуына өзіндік үлес қосты. Дарынды
журналистер қалыптастырған мектеп аясында телевизияның қатары өз ісін жан-
тәнімен сүйген, бір-бірінен үйреніп, талпынған жастар легімен толықты. 1992-
2000 жылдардағы қағамдағы ақуал телевизияға да әсер етті. Ұлттық
құндылықтар екінші кезекке ысырылды. Еліктеуі басым, жақсыдан үйреніп,
жаманнан жиренуді де ұмытқан сәттер белең алды. Эфир сапасыз өнімдермен
толтырылды. Көптеген телеарналар оның зардабынан әлі күнге толығынан
арылған жоқ. Ал енді 2000-жылдардан қайта түлеу кезеңі басталды. Бір
кездері телемектеп қалыптастырған үлгіні қайта жандандыру байқалады.
Қазақстандық тележурналистика Өткеннің бәрі жаман, ал жаңаның бәрі жақсы
емес екенін ұғынған төртінші кезеңді бастан өткеруде. Қайта түлеу кезеңі
іспетті дәл қазіргі таңда ел мүддесі тұрғысында ойлайтын журналистер
көрерменге қызмет көрсетудің дұрыс жолын іздестіре бастады. Халық мүддесі
тұрғысында сөз айтар журналистер мектебі қалыптаспайынша Қазақстандық
телеарналардың қызметін толыққанды деп бағалай алмаймын. Соңғы кездері
қоғамдық арна ашу жайы ауызға алына бастады. Бұл төңіректегі пікірлер бір
қалыпқа түсе қойған жоқ. Сөз жүзінде қалып коюы да ықтимал дегенді
айтатындар да баршылық. Бізге қоғамдық телеарна керек. Қоғамдық телеарна
үшін қаражатты қайдан табамыз дейтіндер шықты. Қаржат жоқ емес, бар. Құны
алпыс теңгелік лоторея мен құмар ойындарға билеттерді ұыстап алып жатқан
көрермен өз мұң-мұқтажын қорғайтын, соны жырлайтын арнаға жүз теңге
төлеуге,әрине,шамасы жетеді. Тек қана іске жанашыр білікті басшылық пен
телевизияда ысылған, кәсіби шеберлігі шыңдалған тележурналистер
топтастырылуы шарт. Қоғамдық арна уақыттың қажеттілігінен туындап отыр.
Темірді қызған кезде соққанға жетері жоқ. Тәуелсіздікке қол жеткеннен кейін
ғана қазақ журналистикасының өткен тарихының Ақтаңдақ тұстары қайта
ашылып, кезінде Ұлтшыл деген жаламен жабылып қалған Қазақ, Алаш,
Сарыарқа, Ұран, Бірлік туы, Жас азамат сияқты газет-журналдарда
жарық көрген А. Байтұрсынұлы, М. Дулатұлы, Ә. Бөкейхан, М. Шоқай, Х.
Досмұхамедұлы, М. Тынышбайұлы, А. Мәметұлы, Х. Ғаббасұлы, Ә. Ермекұлы, Ж.
Жәнібекұлы, Е. Омарұлы, М. Есболұлы, Ж. Тілеулин, М. Саматұлы, У. Омарұлы,
М. Мурзин, Н. Төреқұлұлы, С. Қожанұлы, К. Меңгнрұлы, М. Жолдыбайұлы, С.
Бөкейхан, Т. Шонанұлы сынды қазақ халқының бір топ зиялы қауымының ұлттық
мүдде тұрғысында жазған публицистикалық мақалалары ғылыми айналымға түсіп,
өз тиісті бағаларын алып та үлгерді.
Тәуелсіз мемлекеттің уақыт талабына сай қалыптасып жатқан қоғамдық – рухани
жетістіктері мен кемшіліктерінің түп – тамырын зерттеп, саралап көрсету
мақсатында жаңа қадамның ендігі көрінісі жартылай мемлекеттік Алматы
теледидарының орнына Рахат жекеменшік телеарнасының келуі еді. Қазақ
телевизиясында сонау 1968 жылдың ақпан айында алғашқы қадамдардан бергі 40
жыл уақыт Ж. Тоқпанов үшін шаршамай, талмай еңбек еткен ізденіс жолдары
болғаны рас. Рахат телеарнасында халқымыздың ұлы ақындары Абай мен
жамбылдың 15 жылдығына арналған ондаған арнайы хабарлар ұйымдастырылды.
Пекиндегі Абайдың алғашқы күндерінен 30 минуттық 4 хабар жасалынды. Одон
кейін туған жерінде өткен ұлы тойдан түсірілген хабар жарық көрді.
Публицист – тележурналист Рахат телеарнасында соңғы бес жыл бойы
жүргізген тікелей эфир үлгісінде Көзқарас циклының орны айырықша. Осы
хабарды экранға шығару барыснда ондаған ғалымдар, экономистер,
өнертапқыштар, қоғам қайраткерлері, ақындар мен жазушылар, журналистер,
білікті ұстаздар, өнегелі еңбек адамдарымен ойбөлісіп, сырласып, идея
тасталды. Қоғамдық өмір – тұрмысымыздың күнгейі мен көлкңкесі талқыланып
жатты.
Көзқарас бағдарламасын халыққа ұсыну үстінде дидарласқан менің
замандастарым – ғалымдар С. Сатыбалдиев, Т. Омарбеков, Бүркітбай Әлімқұлов,
жазушылар Советхан Хаббасов, Ұзақбай Доспанбетов, өнертапқыш Сейілбек
Қышқашбаев сияқты тағы да басқа ондаған озық ойлы азаматтар көрерменге
көптеп ой салды, менің де журналист ретіндегі ой – өрісімнің
өрістеуіне,қоғамдық санамның қалыптасуына игі әсер еткенін айтуым керек.[ 6
] 40 жыл бойы теледидардың бір таусылмайтын тірлігінің отымен жанып,
күлімен шыққан кезеңдерге қол жеткен жетістіктер мен орын алған
кемшіліктердің бәрін жіпке тізгендей жеткізіп беру мүмкін емес. Қазақ
телеарналарының өмір, уақыт – талаптарының қатпарларында мың құбылған, сан
соқпақтарының арасынан өз іздерін тауып,қазақ журналистикасының қатардағы
жауынгері атанғандарының өзі қаншама мәртебе. Халық, ел мүддесіне қызмет
етуді ойлаған әрбір публицист – журналисттің басты мақсаты оқырманын,
көрерменін күнделікті күрделі оқиғалар, олардың сан – алуан көріністерінен
хабардар етіп қоймай, үнемі ойлануға, пікір түйіндеуге бастап, қоғамдық
таным – сананы қалыптастыру екенін ұстау екені ақиқат. Көрерменнің көңілін,
сезімін, жүрек арнасын журналистика жанрларының қай үлгісінде де тарта
білу, әдіс – тәсілдерін таңдау мүмкіндіктері тікелей журналисттің дарын –
қабілеті, шығармашылық шеберлігімен астасып жатпақ.
3.1. Сара жолдарға бастар ізденіс соқпақтары.
Қазақ телевизиясының алғашқы хабарлары 1958 – жылдың 8 – наурызында
ұсынылды. Телевизияға келудің өзі өмірдің ең қиын да күрделі жолы екені
баршамызға мәлім. Қаншама табанақы, маңдай теріңмен келетін еңбекті
бағаламасақ қатты қателескеніміз. Халыққа қызмет ету арқылы журналистер
қауымы өз мақсаттары орындалып, биіктерге қол жеткізуде. Міне қараңызшы,
Қазақ телевизиясында ең алғаш қызмет көрсеткен Кенжеболат Шалабаев, Камал
Смайылов, Ғаділбек Шалахметов, Сағат Әшімбаев сынды атақты журналист,
қайраткерлерімізді айтуға болады. Жалпы айтқанда аталмыш журналисттер Қазақ
телевизиясының өсіп, қалыптасуына зор үлес қосқан, тіпті негізін қалаған
деп айтсақ та қателеспейтін шығармыз. Қоғамның көзі мен құлағына, үні мен
тіліне айнала бастаған көгілдір экранның балапан қанатының қатайып,
қабырғасын тіктеуіне өзінің бар қаблет – қарымын бір кісідей жұмсаған,
бойына тектілік ұясын салған айтулы тұлғалардың бірі – Кенжеболат Шалабаев.
Қараңғы қазақ көгіне өрмелеп шығып күн болуды алдына мақсат – арман еткен
К. Шалабаев газет арқылы елдің ойын оятып, санасын сілкінтуге, ауыр ойдан
бойларын сергітуге көп күш – жігерін жұмсады.
Өмірге келгеніне небәрі төрт жыл болған Алматы студиясы, кейін Қазақ
телевизиясы атанған телеөнер ордасының алғашқы жылдары шама деңгейі өз
мүмкіндігінен әлдеқайда төмен болатын. Оған себеп, алдымен осы істегі
тәжірибелі маман кадрлық құрамның аздығы болса, екіншіден студияның
техникалық жарақтандырылуы тіпті де сын көтермейтін. Өнердің жаңа түріне
кадрлар даярлау мәселесі де көзден таса, көңілден сырт қалған жоқ.
Өмір деген осы, ағады д, өтеді. Мынау желден жүйрік, уақыттан оза отырған
заманда, оған ілесудің өзі қиындаған шақ. Тәуліктің өн бойы қаптаған,
есепсіз ақпарат. Күнде бір жаңалық, апта сайын өзгеріс. Алға деген
жанкештілік ұмтылыс, тоқтауды мұрат тұтпау. Әлем тез түлеуде, қоғам жаңаша
түрленуде. Жаңа заманның – жаңа жаршылары, елеулі кезеңнің жаңашыл
ұрпақтары. Десек те, олар кімдер еді? Олар кімерден үлгі алып, кімдерге
еліктеген, кімдерден үйренген еді !? Бұл сұрақтарға Камал Сейітжанұлы өмір
бойы жауап іздеген еді. Бірақ таппады. Ал тапқандарын көңіл шіркін, өз
безбенімен өлшегенде қанағат тұтпайды.
Ал осылардың бәрінен дерлік өзге, үнемі ой құшағында жүретін, қоғамдық
көңіл – күйдің бақылаушысы, әрі жол бастаушысы – журналист қауымның ауыр да
азапты тіршілігі сені бір сәтке де ой толқынынан босатпайды. БАҚ – тың
тыныс тіршілігі жайлы өткір толғам – танымдарын тыңдап, әлде өмірдің нәрі
мен мәніне арналған құпиялы кітаптарын, естеліктері мен зерттеулерін оқып
тәнті болатын, елге танымал болған, тамаша публицист, қоғам қайраткері К.
Смайылов тынымсыз ізденіс үстінде болды.
Сонымен қатар тәуелсіз Рахат телеарнасында көп жылдар еңбек еткен Ж.
Тоқпановтың да ізденіс жолында жүрді. Қаншама жүзден астам хабарлар
жасады.ол кісінің телехабарлары Қазақ телевизиясының төрінен жарық көріп
жатты. Жалпы публицист – журналисті осы тәелсіз телеарна Рахаттың негізін
қлаушы десп есептеймін. Ол кісі көптеген журналистерді өз қарамағына
жұмысқа алды, үйретті, үлкен телеарнаға шығуға көмектесті. Бұл телеарнаның
өмірге келуі де оңай болған жоқ. Осындай көптеген білімді, ақылды, ой –
саналы, парасатты ағаларымыздың арқасында кең қанатын жайды, көкке самғады.
Әр жол журналист жаңа мағынадағы хабарларымен көрінуі керек деген мақсатпен
әртүрлі циклде телехабарларды дүниеге әкелді. Мысалы, Ауыл оттары, Аққу
атты жастар хабары, Ойнайық, ойлайық, Ертегілер елінде,Әсемпаз болсаң
әр неге, Шалқыма сияқты тағы басқа бағдарламалар легі келіп, өсіп –
өркендеп қанаттанды. Соның ішінде Шалқыма атты музыкалық хабарлар жүйесін
теледидарға шығару барысында өнер дүлдүлдері, композиторлар: Ахмет Жұбанов,
Латив Хамиди, Евгений Брусиловский, Құдыс Қожамияров, Мәжәлім Қойшыбаев,
Сыдық Мұхамеджанов, Қапан Мусин, бишілер: Ш. Жандарбекова, А. Тапалова
сияқты тағы да басқа өнер қайраткерлерінің шығармашылығы насихатталған
болатын. Міне, осынау қазақ телевизиясында сан – қилы жолдармен, әртүрлі
циклда телебағдарламалар лек – легімен туындап , жарық көрді. Әрине, бұл
еңбектің арқасы, журналисттердің тынбай ізденісінің жемісі және жеңісі.
Жеңіс деп отырған себебіміз, ол әрине түсінікті жағдай, ол дегеніміз қазақ
теледидрына үлес қосқаны, халықтың көңілінен шыққаны және әр публицистің
алға қойған мақсатына жетуінің үлкен біржемісі. Іздніс соқпақтарының әлі де
сара жолдарға бастары анық. Ол ұлы жол шексіздікпен пара – пар.
3.2. Өмір ақиқаттарымен өрнектелген хабарлар.
Үнемі ой құшағында жүретін, қоғамдық көңіл – күйдің бақылаушысы, әрі жол
бастаушысы – журналист қауымының ауыр да, азапты тіршілігі сені бір сәтке
де ой тұтқынынан босатпайды.
Өмір толқынында артына өрнекті із қалдырған тұлғалар да, аузымен құс
тістеген шешендер де, оймақтай ойдан от тұтатқан қара жорғаларда, ағыл –
тегіл сөздің тиегін ағытқан сұңғыла ұлағат иелері де экран төрінен елге
ойлы да салихалы телебағдарламаларын ұсынды. Соның бірі Рахат
телеарнасында қызмет жасаған, сол арнаға және Қазақ телевизиясына таза
еңбегі сіңген, қазіргі менің журналистикадағы ардақты ұстазым Жаңабек
Тоқпанов ағайдың тәуелсіз телеарнадан берілген екі телехабарына тоқталып
өтейін. Өзімізге белгілі Алаш журналының жетекші ғылыми редакторы, тарих
ғылымдарының докторы, профессор Т. Омарбековпен сұхбаты оқырмандар
көкейінде жүрген кейбір маңызды тарихи мәселелерді қозғады.
Жаңабек Тоқпанов:
- Саламатсыздар ма, қадірлі көрермендер! Бүгінгі Көзқарас
бағдарламасында біз Қоғамдық сана және тарихи тұлғалар тақырыбы
төңірегінде сөз қозғамақпыз. Міне, осы мақсат барысында студиямызға
келіп отырған қонағымызды таныстырып өтейін : белгілі тарихшы, тарих
ғылымдарының докторы, профессор Т. Омарбеков мырза.
- Тәке, өзіңіз білесіз,Біз қазір ғаламдастыру, жахандандыру деген
ұғымды жаппай қолданып отырамыз ғой. Осы ұғымның арнасын алатын
болсақ, мына Еуразия құрығында біздің ата – бабаларымыздың тарихи
тұлғаларының 3 – 2,5 мың жылдық тарихы бар деп айтсақ артық болмайды.
Оны айтсақ, Геродоттың кезіндегі Анахарис, Тохсрит деп жүрген Тоқсары,
сол сияқты ғұндардың көсемі Аттила бүкіл Еуропаны билеген, одан бергі
бүкіл әлем таныған Шыңғыс хан, Әмір Темір, Тоқтамыс, тіпті Мамай
сияқты тарихи тұлғалар көп. Мына біздің Қазақ хандығының негізін
қалаған, қазақ мемлекетінің іргесін қалаған, соның алтын діңгегі
болған үлкен тарихи тұлғалар да жеткілікті. Осындай тұлғаларымыз көп.
Біздің тарихи санамыздың көптеген тарихи тұлғаларымызды тереңдеп тани
білген жөн. Осы тарихи тұлғаларды танып білуде, оларды бағалау үшін
біз негізінен қандай факторларға көңіл бөліп, назар аударуымыз керек.
Мысалы, кезінде Ресей мемлекетінің импермялық мүддесін мына Әмір
Темірдің тарихи тұлғасын, тарихта қалдырған істерінің өзін
зерттеушілер екі түрлі бағалады. Еуропа ғалымы айтқандай, Баязитпен
соғысып, түріктің ұлы патшаларының бірі Баязит қой, соның 600 мың
армиясын еуропаға, Балқанға шабуыл жасайын деп тұрғанда, Балқанды,одан
ары бүкіл Еуропаны тереңдеп жаулап алайын деп тұрғанда, Әмір Темір
оған шабуыл жасап, сол жерде Баязитті жеңіп, содан Әмір Темір Еуропаны
бір рет құтқарып қалды дейді. Әмір Темір екінші рөлін айтып, ерекше
мадақтағанда, Әмір Темірдің Тоқтамысты жіберіп, соны қолдап Мамаймен
соғысып, Мамайды жеңгені әңгіме болады. Мамай орыс жерін тағы да 300
жыл билейтін еді деген сөз бар. Алтынорданың хандарын күйреткен Темір
орыстарды құтқарып қалды деп, тарихи тұлғаны осындай әртүрлі мүдде
тұрғысынан бағалайды. Ал енді біз Тәуелсіз мемлекетіміздің мүддесі,
ұлттық санамыз тұрғысынан тарихи тұлғаларымызды қалай бағалауымыз
керек. Содан бастасақ.
Талас Омарбеков:
- Тарихи тұлғаларды бағалау үшін, алғаш тарихи тұлғаларды зерттеп алу
керек. Ал енді тәуелсіздікалғалы бері ғана тарихымызда өзіңіз айтып
отырған, ертегі, орта ғасырлардағы, мына жаңа замандағы тарих енді –
енді шындап қолға алына бастады. Тіпті оларды былай қойғанда кеңестік
дәуірдегі көптеген мұрағат құжаттарын тәуелсіздікті пайдаланып ғылыми
айналымға қосып, осы кеңестік дәуірінің тарихи тұлғаларының өзін де
тарихи құжаттар негізінде қайта қарап, қайта бағалауға күш салып
жатырмыз.
Ал енді біздің ең үлкен кемшілігіміз, маенің ойымша, нағыз кәсіби
тарихшылардың аздығы. Осындай үлкен дәуірлерді қамтып, өзіңіз де көптеген
тарихи тұлғаларды айтып отырсыз, олардың бәрн зерттеу үшін, бізге көп
зерттеушілер керек. Шын мәнінде қазақ тарихына жанашыр тарихшлар саны бізде
аз, ал ол заңды да. Себебі Ресейдің орыс ғылымының үстемдігі кезінде,
қоғамда орыс халқының ерекше қастерлеген құрметті кезіндегі кеңестік жүйеде
біздің ежелгі замандағы, орта ғасырлардағы тарихымызды зерттеуге қазақ
ғалымдары жеткілікті дәрежеде жұмылған жоқ. Ұлтшыл аудан қорыққандықтан
олардың өздері де бұған құлшына қойған жоқ. Ол кезде Мәскеуден басқарылған
саясат нәтижесі ежелгі және орта ғасырлық шығыстануда отандық тарихымыздың
ірі тарихи тұлғаларын ашып қарауға бізге ешқандай мүмкіндік бермеді.
Тарихқа байланысты ұлттық кадрларымыз жеткілікті дайындалған жоқ, ұлттық
тарихты қолға алған Ермүхан Бекмаханов сияқты, тіл ғылымын зерттеген
Сәрсен Аманжолов сияқты т. б тұлғалар 50 – жж. Өзінден –ақ қудаланды.
Сөйтіп буржуазиялық ұлтшыл деген айыптың нәтижесінде біздің арамыздан
шыққан бірен – саран талантты зерттеушілеріміздің өзі де саяси ауыр соққыға
душар болып, біздің ұлттық тарихымызды зерттеу концептуалдық – теориялық
тұрғыдан айтарлықтай тежеліп қалды. Соның нәтижесінде өзіңіз айтқандай,
бізде ұлттық тарихи тұлғалар шын мәнінде әлі толық зерттелмей жатыр. Тіптен
қазақ тарихының көзімен ғана емес, бүкіл түрік этносының көзімен де
жеткілікті зерттелмей жатыр. Сондықтан, біріншіден, мемлекеттік саясатының
нысаны осындай тарихи зерттеулерді жетілдіруге бағытталуы керек. Осы сәтте
мынаны да айта кету керек, біздің бизнесмендер, қаражаты, бар кісілер
тарихи орталықтар ұйымдастыруға, тарихи жобалар ұсынуға, сосын оны
қаржыландыруға күш салуы тиіс. Бұған нақты мысалымыз да бар: Хайрулла
Ғабжалилов деген Ұлттық теңгені жасаған азамат бар. Ол қазір меценат болып,
ру – тайпалар тарихына, ұлттық қайраткерлер тарихына үлкен ғылыми жобаны
қолға алып, қаражатымен қаржыландырып, тарихшыларды осындай игі іске
жұмылдырып жатыр. Оған жақында Президент Н. Ә. Назарбаевтың өзі де қолдау
білдіріп, хат жлдады. Осындай Хайрулла Ғабжалилов сияқты әрбір белгілі
кәсіпкерлер біздің тарихымызға қамқорлық жасаса, әрбір тарихи жобаға
қаражат беріп, ынта білдірсе, қызығушылық танытса, менің ойымша жаңағы
маңызды мәселелерді көп болып қолға ала алар едік.
Жаңабек Тоқпанов:
- Жаңағы айтып отырғанымыздай, 2-3 мың жылдық тарихы бар тарихи
тұлғаларды біз әлі қоғамдық санамыздың деңгейінде, өзіміздің ұлттық
рухани-қоғамдық санамыздың арнасында зерттей алған жоқпыз. Мысалға
тағы да әлемдік тарихта орны бар Аттиланы алсақ, Еуропада
зерттеушілердің оны айқындауға қаншалықты үлесі бар десеңізші. Алайда
Еуропаның ғалымдары оны өздерінше еуроцентристік тұрғыдан бағалайды.
Әмір Темірге де онда көзқарас басқаша. Ал біз олардың кейінгі
этникалық тұқымдары, ұрпақтары ретінде осыған қалай қараймыз? Олар
біздің ата-бабамыз ғой, мәселеге осы тұрғыдан қарадық па? Анахаристің
өзін де сақ деп жүрміз, ежелгі сақтың тілі біздің тілге ұқсас болған
ғой, сондықтан оларды ата-бабаларымыз деп толық айта аламыз емес пе.
Ал енді соларды бағалағанда біз тарихты қалай жазуымыз керек? Сіз
айтып отырған тәуелсіздік биігінен бағалағанның өзінде де ортақ
пікірге келе алмай жүрміз. Шыңғыс ханның өзіне де қазіргі
замандастарымыздың тарапынан әр түрлі баға беріліп жатқан жоқ па.
Талас Омарбеков:
- Ия, мұныңыз рас.
Жаңабек Тоқпанов:
- Ірі-ірі тарихи тұлғаларымыздың атында көше жоқ. Дұрыс айтасыз.
Талас Омарбеков:
- Оның себебі – зерттеушілер әлі де, кезінде Қазақ хандығын құрған ірі-
ірі тұлғаларымыздың еңбегін, маңызын, зор үлесін өз деңгейіне қойған
жоқпыз. Бұл мәселеде әрине, жеке-жеке, іргелі зерттеушілер керек.
Әрбір қазақ ханына байланысты олардың халқымыз тарихындағы еңбегіне
байланысты, қызметіне байланысты біз батыл-батыл зерттеулер жасауымыз
керек. Сонда ғана тұлғаларымыз айшықтана түседі.
Жаңабек Тоқпанов:
- Тарихшы ғалым ретінде сіздің өзіңіздің жеке көзқарасыңызды,
пікіріңізді Қазақ мемлекеттілігінің қай жылы құрылғаны жөнінде сұрады
ғой жаңа.
Талас Омарбеков:
- Енді қазақ мемлекеттілігінің қай жылы құрылғаны жөнінде айтыс-
тартыстың қажеті жоқ деп ойлаймын. Бұл XV ғасырдың 60- жылдарының
ортасы деп Мұхаммед Хайдар Дулати көрсетіп кеткен. М.Х. Дулатидің
пікіріне күдікпен қарап, әр түрлі алып-қашпа пікірлер айтып жүргеніміз
де рас. Бірақ бұдан басқа қолымызда дерек жоқ.
Жаңабек Тоқпанов:
- Нақты тарихи дерек жоқ.
Талас Омарбеков:
- Сондықтан да Аллаға сенген, құдайдың алдында өтірік айтпауға бар күшін
салып, иманды тарих жазған Мұхаммед Хайдардың айтқаны бізге заң болып
қалуы керек деп ойлаймын. Әйтпесе біз әр датаны айтып тарихты
бұрынғыша пәтуәсіз бұрмалай береміз. Тарихи фактоны өрбіте талдауға
болады, егерде қолыңызда қосымша нақты дерегіңіз болса. Алайда Қазақ
хандығының құрылуы туралы бізде М.Х. Дулатидің айтқанынан басқа дерек
жоқ.
Жаңабек Тоқпанов:
- Өте түсінікті ғып айттыңыз. Тағы да бір сұрақ түсіп жатыр екен, тыңдап
отырмыз.
Сұрақ:
- Сәлеметсіз бе? Кешіріңіз, рұқсат болса сізбен кішкене келіспеймін.
Менің ойым былай: ең бірінші қазақтың тарихын білу үшін, Қазақ деген
сөз қайдан шыққан? Менің ойымша Қазақ деген ел қаз-қатар
отырғандықтан қазақ деп аталып кеткен. Ол бір. Екіншіден сөз бар: Бас
қосып ақылдасайық, қол жинап жауға шығайық. Қазақ молшыл халық. Бас
қосу бірлік деген сөз ғой. Сол мағынада қазақтың тарихы бұрыннан
келеді. XV ғ. дейсіз бе, ана хан, мына хан бәрі жай нәрсе.
Жаңабек Тоқпанов:
- Дұрыс рақмет. Сіз өз ойыңызды, өз пікіріңізді жеке білдіріп
жатқаныңызға рақмет. Дегенмен тарихи дәлелдер бар, Қазақ деген
сөздің қалай шыққанын зерттеп жатқан ғалымдар бар. Сіздікі өзіңідің
жеке пікіріңіз болуы керек.
Талас Омарбеков:
- Мен жауапты бір ауыз сөзбен қысқаша айтайн. Қазақ деген терминнің
шын мәнінде Қазақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz