ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ДӘСТҮРЛЕРІ МЕН ӘДЕТ - ҒҰРЫПТАРЫНЫҢ АЙМАҚТЫҚ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ы.АЛТЫНСАРИН АТЫНДАҒЫ АРҚАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Тарих және өнер факультеті
Тарих және қоғамдық пәндер кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ДӘСТҮРЛЕРІ МЕН ӘДЕТ – ҒҰРЫПТАРЫНЫҢ АЙМАҚТЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Орындаған:
Тарих, құқық және экономика негіздері
мамандығының
V курс студенті Жақыбекова Р.
Ғылыми жетекшісі,
аға оқытушы: Бижанова Г.Х..
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі,
т.ғ.к., доцент Абжаппарова Б.Ж.
Арқалық 2008
Мазмұны:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 - 6
1. Сарыарқа өңірі қазақтарының салт – дәстүрлері мен әдет –
ғұрыптарының қалыптасу ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7 - 19
1. Жұбайлық неке кодексі мен оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...7 - 9
2. Өлікті жерлеу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .10 - 14
3. Ежелгі көне түсініктер, наным – сенімдері мен
ырымдары ... ... ... ..15 - 19
1. Оңтүстік Қазақстан қазақтарының әдет – ғұрыптары салт –
дәстүрлерінің өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..20 - 55
1. Оңтүстік Қазақстан қазақтарының әдет – ғұрыптары салт – дәстүрлерінің
қалыптасу
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 20 - 25
2. Отбасылық – некелік қатынастарға негіделген әдет – ғұрыптар ... ... 26
- 47
3. Жерлеуге байланысты әдет – ғұрыптар ен
ырымдар ... ... ... ... ... ... ...4 8 - 55
2.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..56 - 57
3. Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 58 - 59
Кіріспе
Халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан бай тарихи, мәдени мұрасын қайта
жаңғырту немесе халық педагогикасының озық салт-дәстүрлерін жаңа заман
талабына сай кеңінен пайдалану — өзекті мәселелердің бірі. Халқымыздың
әлеуметтік, мәдени, рухани байлықтары қай заманда да әр баланың азамат
болып қалыптасуына зор әсер еткені, әлі де әсер ете беретіні белгілі.
Сондықтан халқымыздың өткен өміріне, тұрмыс-тіршілігіне, салт-дәстүр, әдет-
ғұрпына әділ баға беріп, келешек жас ұрпаққа пайдалы, қажетті дүниелерді
үнемі насихатгтап отыруды дәстүрге айналдыру қажет.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының мәдени-тәрбиелік мұралары -
ұлттық педагогикалық ой-пікірлерді жинақтап, зерттеу, жүйелеу, оның алдыңғы
қатарлы үлгілерін бүгінгі бала тәрбиелейтін ұстаздарға ұсыну қазіргі өмір
талабынан туындаған көкейкесті мәселелердің бірі.
Бұл жұмыстың өзектілігі, ғылыми жөне мәдени-қолданбалы маңыздылығы ең
бірінші кезекте екі фактор бойынша анықталады.
Біріншісі - ешқандай сын көтермейтін этнографиялық тұрғыдағы
басылымдар толқынының пайда болуы. Кешегі кеңестік жүйенің ұстанымдары
мен міндеттері, яғни басқа теріс пиғылды әлеммен (оның ішінде исламдық
Шығыспен) мәдени байланыстың болмауы, шексіз дінсіздендіру саясаты,
орыстандыру, кеңестендіру, коммунистік идеологияның кеңінен тарауы казақ
халқын (Кеңес Одағының басқа да халықтары сияқты) өзінің мөдени-этникалық
тамырынан, салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарынан қол үзуіне әкеліп
соқтырып, нәтижесінде көптеген қазақтар өзінің ана тілінен, этникалық
менталитетінен, ислам дінінің негіздерінен ажырап қалды. Қазақ мәдениетінің
іргесі қатты шайқалып, өзгеріске ұшырады. Кеңестік тоталитарлық жүйе
құлағаннан кейін, халықтың өткен тарихы мен мәдениетіне деген
қызығушылығының күрт өсуі және сын мен цензураның тоқталып қалған
жағдайында осы олқылықтардың орнын толтыру (мәдени және этникалық сана-
сезімін) көп жағдайда кәсіби емес, тіпті кейбір тұстарда қазақ
этнографиясынан хабарсыз шала білімділердің қолына түсіп, олар сау
терінің пүшпағын ойына келгенше илеп, оқырман қауымның туған этнографиясы
мен фольклорына деген ынта-ықыласын өз мақсаттарында пайдаланды. Бұл
басылымдар көбіне еш дәйексіз, жүйесіз жазылғандықтан қалың оқырман
арасында түсінбестік, дүдамал жағдай тудырып пемесе шатасушылыққа, яғни
қате ұғынуға әкеліп соқтырғаны айқын.
Екінші фактор - ол көзге анық түсетін, яғни шенеуніктік құрылымның
алыстан болжай алмайтындығы мен түсіне білмеуі және этнографиялық ғылымға
деген академиялық ғылыми-зерттеу институттарының (мемлекет және басқа тарих
салаларының этнография ғылымына селқостығы) жоғарыдан қарауы түпкі
нәтижесінде мемлекетімізге қымбатқа түсіп отыр. Көпұлтты мемлекет ретінде
халықтар достығын, ұлтаралық татулықты ту етіп көтерген саясатымызда
мақсатқа жетудің бір жолы нақ осы этнография ғылымы арқылы іске аспақ.
Өйткені этнография халықтардың өзара туыстығын ғана емес, сонымен бірге
мәдени байланыстарының түп-тамырын анықтай да, ажырата да білетін бірден-
бір ғылым саласы. Көзі ашық, кеудесі ояу қауымның Ресейде, іргелес елдерде
және әлемнің түкпір-түкпірлерінде болып жатқан этникалық, дінаралық қарым-
қатынастардың шешілмеген (белгілі дәрежеде зерттелмеген жөне түсініксіз
калған) сұрақтары көбіне қайғылы да қасіретті түрде іске асып жатқанына
козі жетіп отыр. Сол себептен біз үшін (мемлекеттік құрылым өкілдерінен
жекелеген адамдарға дейін) этностың ұлттық мәдениеті - ол тек қана
этнографтар мен академиялық ғылымдардың зерттейтін саласы ғана емес,
сонымен қатар қоғамдық-саяси өмірдің маңызды факторы әрі мемлекетіміздің
өрлеу компоненттерінің бірі екенін түсінетін уақыт жеткен сияқты.
Қазақ халқының ұлттық тәрбие берудегі жетістігі мұғалімнің
педагогикалық қызметінің дәрежесімен айқындалады. Сондықтан мектеп
қабырғасында халықтың ғасырлар бойы жинақтаған білім, білік, тәрбиелік
тәжірибелерін тиімді пайдалану мәселесі басты назарға алынады.
Халықтық педагогиканың түрлі мәселелерін қазіргі замандағы күнделікті
білім беру процесінің сан - салалы түрлеріне қолданудың тиянақты бір жүйеге
келтірілген жолы мен әдісі туралы көлемді еңбек жоқ. Нақтылай айтқанда,
ертедегі қазақ халқының тіршілік болмысы, халықтық шығармашылығы (ауыз
әдебиеті, сазды өнері, сәндік-қолданбалы, тұрмыстық заттары, ұлтгық
ойындары және қару-жарақ жасау), салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары,
даналық ой-пікірлері мен көзқарастарын тарих сабағында пайдалану туралы
педагогикалық әдістемелік басылым тым аз деп айтуға болады.
Ғылыми жаңашылдығы. Ұлттық тәлім-тәрбие көшпенді қазақ даласында ұлы
тұлғалар Ж.Баласағұни (XI ғ.), М.Қашқари (XI ғ.), Қ.А.Иасауи (XV ғ.),
Қорқыт ата (XVI ғ.) бабалардан бастау алып, қазақ даласының ұлы ойшыл
жыршылары Асан қайғы, Шалкиіз, Дулат, Ақтамберді, Үмбетей жырларымен
жалғасты. Адам тәрбиесі, оның ішінде адамгершілік қасиеттер, елді қорғау,
ұлтгық сана, сезімді дамыту олардың еңбектерінің алтын өзегі болғаны анық.
Халықтық педагогика негізінде құрылған ұлттық мектептер туралы педагог
ғалымдардың ой-пікірлерін басшылыққа ала отырып, ұлт мектептерінің
барлығыңда, ана тілімен қатар, халықтың рухы, өсіп-өну тарихы, әдет-ғұрпы,
тұрмыс-салты, елдік дәстүрі жайында жүйелі түрде білім берілгенде ғана
білім сапасы артары және оның оң нәтиже берері анық.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Бүгінгі бүкіл даму-үрдістерінің
жалпыға бірдей жаһандануы және модернизациясының заманында кез келген
мемлекет, қоғам, халық үшін ұлттық (этностық) Өрлеудің жандануына
бағытталған өзінің шынайы ашық мәдени саясатын тиімді түрде іске асыру әрі
құрастыру - бірінші кезектегі мәселе. Сонымен қатар ол жаһандану мен
модернизацияның ең маңызды (гуманистік) элементтерін өз бойына сіңіре білуі
қажет. Өркениеттің гуманитарлық диалогының қарыштап дамып жатқан ғаламдық
үрдістерінің арасында Қазақстан өзінің мәдениетін (біртұтас қазақстандық
қоғамның бір бөлшегі болып табылатын басқа да этностардың мәдениетін)
біліп, қадір тұтып қана қоймай, жаһан мәдениетінің негізін біліп, құрмет
тұтатын әрі үзеңгілес диалог жүргізіп, мәдени мұралармен алмаса білетін тең
дәрежелі әріптес ретінде де өз орнын алуы қажеттігі де жұмыстың негізгі
міндеттерінің бірі болып қазақ халқының салт – дәстүрлерінің бүгінгі даму
жағдайын сараптау мен аймақтық ерекшеліктерін зерттеу табылады.
Жұмыстың методологиялық базасы. Зерттеу жұмысын жазу барысында ғылыми
дерек көздері ретінде С. Шардарбекованың Халық қазынасының айнасы,
С.Кенжеахметұлының Қазақтың салт – дәстүрлері мен әдет – ғұрыптары, С.Н
Ақатаевтың. Культ предков у казахов в прошлом и зороастризм, Т.Аршабеков
Жерлеу рәсімінің Сарыарқа өңіріндегі ерекшеліктері, Қазақтың әдет-
ғұрыптары мен салт-дәстүрлері: өткендегісі және бүгіні. Макалалар жинағы,
В.Дьяконованың Погребальный обряд тувинцев как историко- этнографический
источник, Жәнібеков Ө. Уақыт керуені, С. Қалиев Қазақ халқының салт-
дәстүрлері, М.Шорманов Қазақтың халықтық әдет-ғұрыптары ғылыми
еңбектері пайдаланылды.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Зерттеу жұмысының негізгі объектісі
болып отырған тақырыпты орта арнаулы оқу орындары мен жоғары оқу орнындағы
студенттерге, орта мектептерде практикалық сабақтар және конференция
сабақтарында қолдануға болады. Сонымен қатар дәстүрлі емес сабақтарда
қолданып, жан – жақты сараптамалар мен талдаулар жасау үшін де
пайдаланылады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет –
ғұрыптарының аймақтық ерекшеліктерінің даму тарихы бойынша X.Арғынбаев,
С.Е Әжіғали, Б.Әріпов, Ж. Ерназаров, А. Кенжегалиұлы. А.Т. Толеубаев,
С.Руденко, Д Шоқпарұлы, С.Кенжеахметұлы, Д.Шардарбекова осы тақырып жайлы
өздерінің ғылыми жаңалығын ұсынуда. Алайда бұл тақырып алдағы уақытта
тарихи тұрғыда әлі де болса зерттеуді қажет етеді.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, екі бөлімнен және тараулар мен
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
2. Сарыарқа өңірі қазақтарының салт – дәстүрлері мен әдет –
ғұрыптарының қалыптасу ерекшеліктері
1. Жұбайлық неке кодексі мен оның түрлері
Ежелден келе жатқан ата кәсіп, қоршаған орта, табиғат тағылымы, тұрмыс-
тіршілік өзгешелігі қазақ халқының өзіндік тамаша әдет-ғұрыптарын туғызды.
Сан ғасырлық өмір тәжірибесімен сұрыпталып, сараланып, сана сүзгісінен
екшеліп өткен, халықтық қасиетімізді, ар-ұятымызды, адамгершілік
түсінігімізді, бауырластығымызды, өзара сыйластыққа негізделген ыстық
сезімімізді, намыс пен елдігімізді, шын мәнісінде шыңдап келген, әдет-
ғұрыпты соңғы жетпіс жылда мүлде жоғалтып алдық.
Халықтық әдет-ғұрыптың жоғалуы ұлттық тілдің, ділдің, ұлттық киімнің,
ұлттық тамақтанудың жоғалуына әкеліп соқты. Дәстүрдің озығы бар, тозығы
бар деп қитұрқы, саясатшыл мәтелсымақ ойлап тауып, озығын ойран, тозығын
тоз-тоз еттік.
Сөз жоқ, халық дәстүрінің жоғалуы тілдің жоғалуының алғышарты болып
саналады. Ал тілдің жоғалуы халықтың тіршілік аренасынан мүлде кетуі, өлуі,
мәңгілік құрдымға батуы. Бұлжөнінде кезінде батыс-шығыстың талай ойшыл
ғалымдары жазып кеткен. Оның бәрі өз алдына бөлек әңгіме.
Азақ дәстүрінде жанұя татулығы, оның бірлігі тірліктің діңгегі,
болашақтың іргетасы саналған. Мұсылман дінінен талай ғасыр әріде қалған,
халықтың жазылмаған заңдық жүйесінде ақ неке басты орында тұрған.
Жұбайлық неке кодексі бұзылған жағдайда халықтың өз келесіне салып,
оны талқылауға, билік айтуга тұтас ауыл ғана емес, бүкіл ру қамтылып
отырган. Қазақ ұғымында жеке адамның бақыты деген ұғым жоқ. Оның орнына у
ішсең руыңмен деген биік гуманизмге толы көзқарас орын алып келген.
Сондықтан да құда түсу, қыз ұзату, келін түсіру, үбірлі-шүбірлі болу қазақ
дөстүрінде ауыз айтып жеткізгісіз салтанатты қуаныш, үлкен мереке болған.
Соның бірі – құдалық (құдаласу).
Халқымыздың ежелгі салт-дәстүрінде құда болудың бірнеше кезеңдері
болған, атап айтқанда, бел құда, бесік құда, есік құда, сарысүйек құда,
т.б. Мұның ішінде есік көргенді алма, бесік көргенді ал деп келетін көне
мәтелден көрініп тұргандай, баласына қыз айттырушы ата-аналар ерте бастан
әңгіме қозғап, дайындық шараларын жүргізе бастаган. Соның бір дәлелі - бел
құда. Бел құда дегеніміз - ауылы аралас, қойы қоралас отырған көршілес,
жапсарлас отырған екі рулы елдің, екі жанұя басшысының отағасының өзара
келісімімен аяқтары ауыр, жүкті жұбайларының құрсағында жатқан, әлі дүниеге
келмеген болашақ нәрестелерді өзара атастыру ырымы. Бұл көне ырым Қозы
Көрпеш-Баян сұлу поэмасында жақсы суреттелген. Онда әйелінің аяғы ауыр
Қарабай аңда жүріп өзі теңдес Сарыбаймен құда болмақшы болады. Әдебиетте
мұндай мысалдар өте көп. Алайда өмір әдебиет емес, серттескен ата-аналардың
әрқашанда біреуінен ұл, біреуінен қыз туа бермейді. Ондай жағдайда бұрынгы
серт уәде далада қалмайды. Егер екі жақтан бірдей қыз бала дүниеге келсе
тетелес деп атап, екеуін екі ата-ана алма-кезек емізіп, дос етіп, бірге
тәрбиелеп өсіреді. Егер екі ата-анадан бір мезгілде ұл туса, кеңкелес
деп, ес жиып, етек жапқан уақытта екеуін бірдей шақырып алып, төс
соғыстырып, өмір бақи тату-тәтті болуы үшін бәсіре тайларын айырбастап,
серт ұстатқан.
Құдалықтың екінші түрі - бесік құда. Атынан көрініп тұргандай,
сәбилерді бесікте жатқанда өзара атастыру. Егер құда болушы екі жақ ауқатты
адамдар болса, алдын ала келісім бойынша болашақ келіннің қалың малын алдын
ала беріп те қояды. Оны қарғыбау деп атайды. Қарғыбаудың қалың малы кейде
қысырақ мөлшерінде болуы мүмкін. Кейіннен қыз бала бой жеткенде
қарғыбауын алған ата-аналар жағы құдасына сәлем айтып, Келінін келіп,
алып қайтсын деп сәлем жолдайды. Егер осы уақытқа дейін атастырған күйеу
бала тірі болса өзі барады. Ал егер өліп қалса, әмеңгер ретінде оның не
інісі, не ағасы, не жақын-жуық туыстарының біреуі орын алмастырады.
Қазақтың жеңгедей алу, келіндей алу деген сөзі осындайдан қалган.
Қарғыбауы берілген қыз баланың жұртына енді аса елеулі түрде қалың мал беру
мәселесі ағайын арасында шешілетін күрделі мәселе болып табылады. Қалың
малы берілген қыз ауылына тұңгыш барған күйеу бала жолы ұрын бару,
жыртыс сала бару, қол ұстаса бару, төсек көре бару т.б. деп аталады.
Өз қалыңдығын тұңгыш көре барған бозбала қыз жеңгесімен жасырын байланыс
жасап, жол-жора беру арқылы көптеген өткелдерден өтіп барып, атастырған
жарының жүзін зорға көрген.
Қазақта қыз ұзату мен келін түсіру ауыл-аймақ үшін үлкен мереке
болғандықтан мұндай тойларды қыс-қыстауда өткізбей, жаз-жайлау төрінде
тойлаған. Малды да әлді құдалар келін түсіру мен қыз ұзату тойларында ат
шаптырып, балуан күрестірген. Спорттық жарыстардың неше түрі де осындай
жұбайлық салтанатты тойларда ерекше орын алған. Қазақтың ежелгі дәстүрінде
қыз алушы жақтың отағасы бас құда, отанасы бас құдағи деп аталып, ілу
алған. Ал қыз беріп отырған жақтың ата-анасына, туған-туыстарына қымбат
қалы киімдер мен заттай сыйлықтар тартылған. Оны кит (киіт) деп атаган.
Шындығына келгенде қыз алушы жақтың шығыны басымдау болғанмен екі жақтың
бір-біріне алыс-берісі мөлшерлес, қарайлас болған. Мәселен, бас құдага қыз
ата-анасы жағынан берілетін жоғарыда айтылған ілу қыздың ата-анасын
кигізген китпен қарайлас, пара-пар. Қыздың қалың малы тең теңімен, тезек
қабымен дегендей әрбір ата-ананың, айттырушы жақтың мал-мүлкінің
дәрежесіне карай болған. Қазақтың ежелгі салт-машығы бойынша жеті атаға
дейін қыз алысып, қыз беріспеген. Оның да ғылыми себептері жоқ емес.
Генетикалық, қандас, туыстас адамдардың некесінен жарымжан, делқұлы, есуас
сәбилердің дүниеге келетінін медицина ғылымы баяғыда-ақ дәлелдеген. Құда
мың жылдық деп атамыз қазақ өз құдасын құдайдан кем сыйламаган. Мұның өзі
жаңа ғана жарасқан қыз бен жігіттің татулығы мен сыйластығын өзара арттыра
түсуге ықпал еткен.
2. Өлікті жерлеу тәртібі
Қазақтың ежелгі салт-дәстүрінде қайтыс болған адамды жерлеу ерекше
салтанатты жағдайда өткізілген. Көз жұмған адамның туыстары жан-жаққа
қаралы хабаршы жөнелтіп, жаназаға арнап бөлек үйлер тігіп, мәйітті сеп
құрған қаралы үйге төсек салып, шымылдық құрып, бөлек шығарған. Торқалы
қуаныш, топырақты өлім дегендей, мұндай қайғыға жиналмай калған жұрт
болмаған. Өлген адамның артында қалған туыстарына келіп, көңіл айту үлкен
сын. Көңіл айтудың өзі жұбату, тоқтам айту, көңіл айту, ас ішкізу секілді
көптеген түрлерге бөлініп кетеді. Қайтыс болған адамның ет жақын туыстарына
ауыл төбесі көрінгенде сонадайдан ат қойып, ой, бауырымдап! шауып келетін
болған. Ағайын арасындагы бұрыннан келе жатқан араздық, өкпе-наз мұндай
сәттерде ұмыт болады. Тіпті жеке-жеке жасақ шығарып, майдандасып, соғысып
жатқан әскердің өзі де өлім үстінде майданга шықпаған. Қазақта жыл бойы
қара жамылып отыру деген сөз бар. Оның мәнісі қашан марқұмга жыл өтіп, ас
берілгенше сеп жиналған, белдеуіне қаралы ту ілінген үйде бес мезгіл дауыс
айтылып, бес мезгіл марқұмның аруағына арналган дұга оқылып отырылған. Жыл
бойы (ас берілгенше) зират басына барып, қаралы үйде құран оқушы молданы
қазақ ұгымында дәуір жүргізуші деп атайды. Кейде оны қайтыс болған адамның
күнәсін көтеруші, сатып алушы деп те атасады. Кейіннен ас берілген соң,
жыл өткен соң әлгі дәуір көтерген молдаға ағайындары тарапынан арнайы сый-
сыяпат, мол қаржы төленеді. Кейде ол малдай да беріледі.
Жоғарыда қаралы үйдегі қаралы ту туралы айттық. Бұл біздің қазіргі
түсінігіміздегі жалау (флаг) емес. Ол адамның жасына қарай, сұлтандар мен
төрелердің нәсілдеріне орай қолдан жасалатын, сырық басына байланған әр
түрлі түсті ту. Егер қайтыс болған адам бала болса, онда тудың түсі ақ,
егер үлкен адам болса - қара, егер орта жастағы адам болса, жаңағы тудың
бір жагы ақ, бір жағы қара болады. Біздің қаралы ту деп жүргеніміз осы.
Өлікті жөнелтудің рәсімі туралы Мұхтар Әуезовтың Абай жолы эпопеясында
тамаша баяндалған.
Өліктің жылы толғанда ас иесі жан-жақтағы алыс-жақын ағайындарына
сауын айтып, астың болатын мерзімін, өтетін жерін күнілгері белгілеп
отырған. Бопының асы, Өскенбайдың асы деген үш жүзге мәлім астардың
тарихы белгілі. Бопы атақты найман төресі Солтабайдың әкесі, Барақ төренің
атасы. Әбілпейіс ханның үлкен ұлы. Шыңғысхан заманынан қалған жоралғы
бойынша Әбілпейістің ұрпақтары кейіннен найман еліне берілген төре болады.
Міне, осы Бопының асынан кейінгі Орта жүздегі үлкен ас - Құнанбайдың әкесі
Өскембайдың асы. Ол Көкшетауда берілген. Бұл ас жөнінде жазылган тарихи
естеліктер көп болғандықтан да оған тоқталмаймыз.
Сарыарқа төсінде өткен ғасырларда ас өткізудің тәртіптері мен
ережелері болган. Астың бірінші күні үнемі сәрсенбіге белгіленеді. Бұл
күнді Ошақ қазар дейді. Қазан-ошақ орнату және от жағу үшін шұңқырлар
қазылады. Ошақ қазарға тек марқұмның жақын туыстары ғана қатысады. Екінші
күнді Мал сояр деп атайды. Бүл күні асқа сойылатын мал мен қонақтарға
арналып тігілетін үйдің мөлшерін шақырылған туыстары, жақындары және басқа
да сырттан келетін адамдардың санына қарап жобалап білетін тәжірибелі
адамдар атсалысады. Астың Ұстаган деп аталатын үшінші күні мейрам түрінде
өтеді. Төртінші күн - Ат шабар. Аты айтып тұрғандай, бұл күні ат бәйгесі
болады. Оған қосатын аттарын екі апта және одан да ертерек дайындай
бастайды. Барлық қонақтардың көруіне, әрі аттың мықтылығын сынау үшін ат
шабатын жерді ерекше және ыңғайлы тұстан таңдайды.
Бәйге аттарын айдап әкетіп, 20 шақырым және одан да алыс қашықтықтан
жібереді. Той иесінің жағдайына қарай бірнеше түйе, жылқы, қой малдары
сыйлық ретінде тағайындалады. Бәйге аяқталған соң сырттан келген қонақтар
ауылдарына тарайды. Ал туыстары бір күнге немесе бірнеше сағатқа аялдайды.
Бұл секілді астар бір жазда төрт-бес рет кездеседі. Ол әр жерде әр
қалай, түрлі уақытта өтеді және жиналған адам саны үнемі дерлік көптігімен
ерекшеленеді.
Марқұмға берілетін астың әлеуметтік-саяси маңызы да бар. Ас үстінде
көптеген мәселелер шешіледі. Қазақтардың жыл бойы жинақталған талас-
тартыстары, тіпті басқа округтердің де шағымдары қаралады. Бұл шағымдар мен
даулы мәселелерді өзінің ақыл-оймен, әділдігімен көзге түсіп халықтан би
деген атақ алған адамдарға жүктейді.
Бір айта кетерлігі - қайтыс болған адам туралы шығарылған жоқтау
жырларының біздің кезімізге дейін жетіп отырғандығы. Қазақ батырлары -
Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шұбыртпалы Ағыбай өлімі жайындағы
жоқтау жырлар қазақ әдебиетінің ең көркем нұсқаларының бірі. Қаз дауысты
Қазыбектің, Кеңгірбайдың қыздарының жоқтауы күні бүгінге дейін ескірмей, ел
аузында сақталып, бүгінге жетіп отыр. Бұл да болса өлікті жөнелту мен
жерлеудің қаншалықты салтанатты болгандығын көрсететін тарихи анықтамалар.
Сарыарқа өңірінде өлікті жерлеудің мынадай түрлері ұшырасады. Көпшілік
жерлерде мәйітті қабірдің батыс бүйірінен ақым (лақат) қазып жатқызады да,
бер жагынан таспен, кірпішпен қалап, қабір топырақпен толтырылады.
Қазақтардың бұлайша қабір жанына арнайы үй (ақым, лақат) жасап, өлікті
соған қоюы, біріншіден, өлген адамның о дүниеге барған соң екінші өмірі
басталады, сондықтан оның кеудесінен топырақпен бастырмау керек деген ұғым-
түсініктен туган. Екіншіден, жылдар өте келе түрлі себептермен қабірдің
топырағы түсіп кетсе, сүйегі көрініп қалмас үшін әдейі осылай істеген.
Лақаттап жерлеу дәстүрі Сарыарқа өңірінде Қарқаралы, Ақтоғай
аудандарының таулы жерлерінде жер жағдайына байланысты осы күнге дейін
жалғасын тауып келе жатыр [2].
Аманат қою - уақытша жерлеу деген мағынаны білдірген. Ауа райының
қолайсыз қыс мезгілінде өлік аманат қойылып, кейін тиісті жеріне жерлеуге
апарылған. Мысалы, Абайдың сүйікті ұлы Әбдірахман әуелі аманат қойылып,
артынан сүйегі қайта жерленген .
Сарыарқа өңірінде кездесетін жерлеу рәсімінің бір түрі - сахана
түрінде жерлеу. Дәулетті қазақ өлікті көмбей, кебінге орап жерлей салатын
сахана (склеп) салган. Сахананың тар сатылы дәлізі апаратын жерасты
бөлігінде еркек пен әйелді бөлек жерлеуге арналған, арасы дуалмен бөлінген,
жанында жекеленген құдыгы бар екі лақат орналастырылатын.
Өлікті жынысына қарай бірін оң жақтағы, екіншісін сол жақтағы саханаға
кебіндеп жатқызатын да, үшіншісін әкелгенде, онымен жынысы бірдей өлікті
бұрынгы құдыққа құлатып жіберіп, орнына жаңа өлікті қоятын. Осылайша
саханага бір әулеттің адамдары жерленіп отырған.
Саханага жерлеудің екінші бір мағынасы - моланың о дүниелік құдірет-күш
иелері - аруақтармен тілдесу орны ретіндегі қызметін айғақтайды.
Далалық этнографиялық экспедиция кезінде Ұлытау өңірінде Қалманбай
саханасын кездестірдік. Ұлытау ауданының Шеңбер селосында Мақаттың саханасы
жақсы сақталған. Бұл сахана жергілікті дерек берушілердің айтуы бойынша, он
жетінші ғасырдың аяғында салынған.
Орталық Қазақстандағы жерлеу рәсімінің бір түрі - сөреге жерлеу
дәстүрі. Сөреге сақтау, негізінен, қыс мезгілінде қайтыс болған адамды
көктемге дейін сақтаудың тәсілі. Сөрелеп жерлеу ғұрпы да көне түркі
тайпаларының жер бетінде жерлеу салтынан бастау алады. Бұл түркі тілдес
шамандық діндегі Сібір халықтарында да кейінгі уақытқа дейін сақталып
келеді. Мысалы, Тува халқы шаманды қазақ сөрелеріне ұқсас сор деп
аталатын осы сөре тәріздес тақтаға жерлейтін болган.
Сөрелеп жерлеудің Сарыарқада кездесетін ескерткіштері Махат
сахарасы, т.б. жер аттары көненің көзіндей әлі де тұр.
Аталған жерлеу ғұрпына сай осы өңірде жерлердің атаулары Олжабай
сөресі, Едіге сөресі атанып кеткен. Арқа жерінде дүние салған атақты
билер мен төрелерді жаз шыққанша Түркістанга жеткізу қиын болғандықтан,
атақты адамдардың денесін жерге тигізбей, былғарыга тігіп, биік етіп
жасаған сөрелерге сақтаған.
Арқа жеріндегі Қарқаралы, Баянауылға мәлім сөре - Қаз дауысты Қазыбек
бидің сөресі. Қаз дауысты Қазыбек би қайтыс болатын жылы Сүйіндік руының
қыстауында, қазіргі Баянауыл ауданының Далбы тауы қойнауындагы Мұрынтал
деген жерді қыстап, сол қыста дүние салған. Қазыбек бидің денесін жаз шыға
Түркістанга апаратындықтан, қыстыгүні жерлемей, былғарыга тігіп, жаз
шыққанша сақтаған. Сол жер Қазыбектің сөре тасы деп аталады. Этнографиялық
экспедиция кезінде сөре тастардың үшеуі анықталды.
Арқа жерінде кездесетін жерлеу рәсімі, сондай-ақ басқа жерлердегі
жерлеу рәсімінің бірнеше түрде келуі қазақ халқының көне дәстүрлерімен
тығыз байланысты болғанын айғақтай түседі.
3. Ежелгі көне түсініктер, наным – сенімдері мен ырымдары
Тарих деген халықтың тұрмыс-тіршілігін, ұстанған дінін, тілін,
әлеуметтік жағдайын, мемлекеттік құрылымын анықтаудан ғана тұрмайды. Ол ең
алдымен әрбір халықтың өзгеше сипатын, қадір-қасиетін, психологиялық
түсінік-нанымын, көзқарасын қалыптастырған факторлардан тұрады. Осы сезім-
түсініктер халық бойына заманалар бойы жинақтала, зердесіне сіңе келе біз
күнделікті көп айтып, көп жазып жүрген кәдімгі әдет-ғұрып, салт-сананы
туғызады.
Тәңірлік түсінік (көп құдайга табынушылық) ежелгі қазақ халқының наным-
түсінігінде бертінге дейін сақталып келген. Жанды, жансыз табиғаттың
барлығында да сана, жан бар деген ұғым ұзақ уақыт үстемдік еткен. Түркі
ұлыстары есте жоқ ерте замандарда айдан бұрын күнге табынған. Осыдан барып
отқа табыну туған. Оған дәлел, қазақ халқы күн анасын - Ұмай, от анасын —
Айпара, от періштесін Алас атаған. Жаңа туған жас бөбекті бесікке саларда
отпен аластап, қыздырған темір шымшуырмен ағаш бесіктің өн бойына қарыған
белі қалдыру сондай түсініктен барып шыққан.
Мұндай халықтық сана мен сенімді қалыптастыратын көнн замандық
түсініктерді сөз етудің ғылымга апарар жолы ерекше. Сондықтан біз төменде
осындай наным-түсінік пен ырымдардың біразына сәл де болса тоқталуды жөн
санадық.
Көне Румде, ежелгі грек жұртында сан мен цифрларды кие тұтқан ұғым
біздің тілдес, оның ішінде қазақ халқына да жаңалық болмаған. Осыған ұқсас
сарындар қазақ ұғымында, әсіресе жеті, жиырма бес, жетпіс жеті,
қырық бір, тоқсан, тағы басқа да сандарды ерекше меже, нысана, өлшем,
мөлшер еткен әр түрл түсінік-сенімдерін туғызды. Бұл он екі хайуанның аты
қойылған мүшел есебінен (жыл қайыру) талай мың жыл бұрын туған ежелгі наным-
сенімге байланысты екенін аңғару қиын емес.
Егер мүшел есебі астрономиялық есептеуден, аспан денесі зодиак шоқ
жұлдыздарының орналасу ретінен, көне есепші жұлдызшылардың болжамынан барып
шықса, жоғарыда келтірілген сандар ырымы одан бөлекше жатыр. Отқа, суға,
ата-баба аруағына табыну, көп тәңірге табынушылық көне халық түсінігіне
өзінің ен-таңбасын салған.
Ежелден иен сахарада төрт түлік мал өсіріп, көшіп-қонып жүрген
халқымыз малдың он екі мүшесінің ішінде жауырынды ерекше қадір тұтқан.
Тілімізде күш иесін жауырыны жерге тимеген деген балама атау бар.
Қастасқан дұшпан өз бақталасының күш-қайратын қайтару үшін жауырын
тұсындагы жұқа шеміршектің басын кесіп алу секілді оғаш әдеттер де көп
замандар бойы сақталып келген. Іздеп келді бауырым, асып бердім жауырын
дегендей ежелгі қазақ дәстүрінде ұзатылған апайының артынан іздеп келген
бауырына табаққа жауырын салып, тарту үлкен кұрметтің, ілтипаттың белгісі
саналган.
Осындай ұғымдардан келіп жауырын сүйегін жерге тастамай, аяққа таптатпай
шүберекке орап, кебеже түбінде сақтау рәсімге айналган. Жауырын қасиет
деген сенімнен барып жауырынға қарап бал ашу туғандығы өз-өзінен байқалып
тұр. Бұл біздің қазақ салт-санасында бақсыдан кейін аталатын балшылардың
бірі жауырыншы атауы осылай туған. Көңілге көмескі, түйткіл күрделі
мәселелерді шешу үшін ауылдағы жауырыншы балгерді шақырып, соған жорытып
отырған. Жауырыншының қолындағы құралы отқа қақталып, көкшілдене күйіп, шыт-
шыт жарылған жауырын болса, оның аузындагы жұмбақ өлең сөз екінші қасиетті
нәрсе саналған. Кейінгі уақытқа дейін жауырыншының арбау өлеңдері ел
аузында сақталып келген. Мәселен:
Сәт сәт, сәт сәнә,
Сәт санасаң ақ, сана,
Жұмбағыңа жұп сана,
Тақпағыңа тақ сана, -
деген сықылды бал ашуға кірісер алдында өзіңе, жауырынға сыйыну сөздері.
Жауырыншы жоғалған малдың ізін табуға, ұрлық қылған адамның мекенін дәл
көрсетуге, қашқын адамдарды ұстауға, тағы басқа да тұрмыс тіршіліктің алуан
саласындағы жәйттерге пайдаланылып келген.
Қазақ ұғымындағы тәңірлік түсініктің бірі - түс көру және оны жорыту
болып табылады. Ерте замандарда түнде көрген түсін күндізінде үй ішіне
жария етіп айтып отыру бір салт болған. Одан ертерек кезде түсші, яғни түс
жорушы балгер адамдар ерекше қасиетті деп саналып, оларға түс ақысы, ақтық
беру аркылы түс жорыту кең етек алған. Бертін келе мұның аясы тарыла түсіп,
түсті ауыл қариялары, тәжірибелі үлкендер де жори беретін болған. Қазақ
ұғымында көрген түсін өзін ұнатпайтын, жек көретін адамға ешқашан айтуға
болмайды деген ұғым сақталған. Себебі жақсы түстің өзін жек көретін адамдар
жаманатқа жорып жіберсе, түс иесіне қатер келеді деп ойлаған. Оған мына бір
ел аузында жүрген аңызды дәлел етіп көлденең тартады. Ерте заманда бір
байдың екінші алған әйелі, жас тоқалы көпке дейін құрсақ көтермей жүріпті.
Күндердің күнінде өзінің күндесі, байдың алғашқы алған әйелі бәйбішеге
жаңағы жас тоқал түнде көрген түсін жорытыпты. Оның түсінде екі қасқырдың
бөлтірігі екі емшегін борпылдата еміп жатыр екен. Мұны естіген күндесі:
- Ойбу, сорлы қылған құдай, сенің емшегіңді далада жүргенде қасқыр жеп
қояды екен! - деп жорып, жас тоқалға көп ұзап шықпауға өзінше мәслихат
береді. Арада біраз уақыт өткенде төркіндеп бара жатқан әлгі тоқалды далада
қос қасқыр талап, ішін жарып кетеді. Ауыл адамдары барып қараса, ананың
ішінен шыққан болашақ егіз баланың сұлбасын көреді. Сейтсе әлгі түстің
жоруы болашақта егіз балаға ана болып, екі сәби екі емшегіңді емеді
дегенге келеді екен. Түсті теріс жорып жібергендіктен әлгіндей тағдырға тап
болған.
Адам баласының түс көрмейтіні кемде кем. Түсті бала да, үлкен де
көреді. Алайда өмірлік тәжірибесі мол үлкен адамдарға карағанда жас балалар
көрген түсін таңертең тұрғанда ұмытып қалады. Ал үлкен адамдар жақсы, жаман
түстерді еске сақтағыш, секем алғыш, жорытқыш келеді. Кейде түс айтқан
адамға түс жорушы, егер оның түсі жайсыздау көрінсе е, түс түлкінің боғы
да деп нақты жауаптан тайсақтап жауап берген. Тегінде барлық түс болмаса
да кейбір адам түстерінің күндіз көретін оқиғалармен дәл келетіні жөнінде
кептеген мысалдар келтіруге болар еді. Қазір түс жорыту мүлде ұмытылған.
Бетке пәренже ұстау немесе әйел затының кісі бетіне тіктеп қарамауы,
дене тұлғасын қымтап, жасырып ұстауы тәңірлік ұғымдағы көз тию деген
түсініктен барып шыққан. Әсіресе, бет бейнесі өте көрікті қыз балаларды көп
көзіне көрсетпей, оңаша ұстау қазақ ғұрпында берік орын алған. Тіл-көзден
сақтайды деп құлаққа сырға, мұрынға зере сырға таққан. Мысалы, Өскембайдың
бәйбішесі, Құнанбайдың шешесі, Абайдың әжесі Тоқбаланың аты әлгіндей
танауға зере сырға таққандықтан барып солай аталып кеткен. Жас баланы көз
тиюден сақтау үшін жол жүргенде маңдайына және бетіне қазанның қара күйесін
жағу да осындай түсініктен қалған. Көз тию, ит тию секілді ауру түрлері,
әсіресе, жас балалар арасында кездесіп отырған. Бұған сай қолданатын ем-дом
түрлері де әр түрлі болған.
Құмалақ тартып, бал ашу ерте замандардан келе жатқан тәңірлік наным-
түсініктердің бірі. Өзіміз күні бертінге дейін құмалақ тартып отырған ата-
апаларымызды сан рет көрдік. Құмалақтың саны қырық бір болуы керек. Одан
асып кетсе, не кем қалса құмалақ ак сөйлемейді деседі. Қырық бір саны
халқымыз мұсылман дінін қабылдамастан талай мың жылдар бұрын шыққан.
Сондықтан соңғы замандардағы құмалақшылардың:
Пайғамбар ашқан бал болсац,
Қырық бір құмалақ дәл болсаң, -
деп келетін дұға сөзінің ішіндегі пайғамбар атының аталуы кейінірек пайда
болған кірме сөз деп есептейміз. Себебі қырық бір санының қасиетті түсінігі
мұсылман дінінен көп бұрын ырымдық сан ретінде халық түсінігінде әбден
қалыптасқан болатын. Құмалақты арнайы құмалақшы адамдарға тартқызу, алыс
кеткен жолаушының аман-саулығын біліп отыру ерте замандарда халық арасында
мол орын тепкен. Кейін келе тәңірлік түсініктердің орнын діни ұғымдар,
наным-сенімдер алмастырғандықтан мұның көбі ел арасында ұмыт болып өше
бастаған.
Алайда соған қарап мұндай халықтық көне наным-түсініктің қазір ғылым
үшін де, қоғам үшін де ешбір қажеті жоқ десек, үстірт айтқан болар едік.
Себебі әрбір халықтың халық болып қалыптасу бастауында әлгіндей көне
сенімдердің жатқаны ақиқат.
4. Оңтүстік Қазақстан қазақтарының әдет – ғұрыптары салт –
дәстүрлерінің өзіндік ерекшеліктері
1. Оңтүстік Қазақстан қазақтарының әдет – ғұрыптары салт – дәстүрлерінің
қалыптасу негізі
Халқымыздың ежелден бері қалыптасып, ғасырлар бойы сақталудағы әдет-
ғұрып, салт-дәстүрлері заманның ағымына қарай өзгеріске ұшырап,
ерекшеліктерге ие болғанымен, желісін үзбей жалғасын тауып келеді. Қазақ
халқының әдет-ғұрыптары, салт-дәстүрлері, ырым-нанымдары қоғам сатыларынан
өткен көне дәуірлердің куәсі ретінде адам санасында ежелден қалыптасып,
халық санасында тұрақтанган. Кеңес дәуірі билік құрган ондаған жылдар
ішінде орын алған әлеуметтік-экономикалық дамудағы түбегейлі өзгерістер
ғылыми-атеистік көзқарастарды қалыптастырғанымен, діни сенімдер, ырымдар
мен әдет-ғұрыптар халық арасында, әсіресе ауылдық жерлерде қолданылып
келеді.
Қазақстанның оңтүстігінде орналасқан Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан
және Жамбыл облыстарын мекендейтін қазақтардың әдет-ғұрып, салт-
дәстүрлерінің өзіндік ерекшеліктері бар. Батыста Арал теңізі
жағалауларынан, шығыста Жетісу өңіріне дейінгі аралықты қамтитын бұл
аймақтың климаты тым континенттік: қысы қары аз және желді, жазы ыстық және
қуаң.
Табиғи ландшафты да біркелкі емес. Мүнда тау қыраттары мен көк майса
жайылымдықтар, егіншілікке қолайлы тау бөктері мен өзен алқаптары, сусыз
шөлдер мен құлазыған құмдар бір-бірімен ұштаса, араласып жатады. Орта
Азиядағы ірі өзендердің бірі - Сырдарияның өлке бойынан өтіп, Арал теңізіне
құюы да оның географиялық жағдайының ерекшелігі болып табылады. Орта Азия
мен Қазақстандагы ертедегі өркениет осы өзеннің бойында пайда болды. Жібек
жолы үстінде жатқан кенттердің (қалалардың) ізіне көз салсақ, Оңтүстік
Қазақстан жерлеріндегі мәдениет пен білімнің, халық өнерінің неше түрлі
салаларының болғандығынан хабардар боламыз.
Тарихтың көп ғасырлық беттері дәлелдегендей, қай халықты алсаңыз да
көршілес халықтармен саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени
байланыстарға түспейінше өркендемейтінін көрсетеді. Ұлы даланы мекендеген
қазақтардың көрші халықтармен тығыз байланыса отырып, өз тарихын, мәдени
сана-сезімін қалыптастырғаны заңдылық.
Алтын ғасыр кезеңінің көрінісі Отырар, Тараз, Құлан, Түркістан,
Жент, Жанкент және т.б. мәдениет орталықтары мен Қожа Ахмет Яссауи
кесенесі, Айша бибі және тағы басқа сәулет өнерінің туындылары да қазақ,
збек, қарақалпақ, түрікпен халықтарының этногенетикалық және этномәдени
байланыстарының нәтижесі екені күмән туғызбайды.
Қазақстанның оңтүстігін мекендейтін қазақтармен бірге аралас және
көрші орналасқан түркі тілдес халықтардың жергілікті тұрғындардың әдет-
ғұрып, салт-дәстүрлерін қалыптастырудағы әсерін жоққа шығара алмаймыз.
Жақын, көрші мемлекеттер халықтарының ұлттық мәдениетінің өзара жанасып,
жақындаса түсетін жүйелері әдет-ғұрыппен тығыз байланыста. Мысалы, Оңтүстік
Қазақстан облысында өзбек, қарақалпақ халықтарының, Жамбыл облысында
қырғыздардың қазақтармен араласа тұруы жергілікті қазақтардың өзге
аймақтарға қарағандағы әдет-ғұрыптарының өзіндік ерекшелігін қалыптастырды.
Аймақ қазақтарының ұлыстық құрамы әр алуан. Мұнда қазақтың үш жүзінің
өкілдері шоғырланып та, аралас та тұрады.
Ерте дәуірлерден қазақы тұрмыс-өмірдің ордасы болған Оңтүстік
Қазақстан аймағы қазақ халқының ұлттық дәстүрлі көне мәдениеті мен
тұрмысының деректеріне бай. Тарихи дәстүр мен әдет-ғұрыптар халықтың
адамгершілік принциптерін, адамдардың өзара қарым-қатынасының нормалары мен
ережелерін көрсетеді. Әдет-ғұрыптардың барлығы көбіне жастарды тәрбиелеуге,
оларды адамгершілікке үйретуге бағытталған. Халықтың тілдегі диалектілік
айырмашылықтары секілді кейбір салт-сана, әдет-ғұрып негіздерінде
жергілікті халыққа тән ерекшеліктері қалыптасты. Мысалы, тал бесік пен жер
бесіктің арасындағы адам ғұмыры космостық жылдамдықпен есептегенде қас-
қағым сәтке ғана сыяды екен деген түсініктегі тал бесік деген ұғымның
өзі Сыр бойында өсетін ағаштың түрі - талдан бесіктің жасалатындығын
көрсетеді.
Оңтүстік Қазақстан қазақтарының отбасына байланысты, адам дүниеге
келерге дейінгі сәттен дүниеден қайтқаннан кейінгі аралықтағы әдет-ғұрып,
ырым, жоралғылары халық арасында аймаққа тән өзіндік ерекшеліктерімен
қолданылады. Адам өміріндегі әрбір сәт діни сенімге байланысты рәсімдер мен
белгілі бір әдет-ғұрып, салт-дәстүрлермен байытылған.
Қазақтар мұсылман дінінің сунниттік бағытын ұстаушылар. Мұсылмандықтың
қазақ жеріне таралуы бірнеше ғасырларга созылды. Ал Қазақстанның
оңтүстігінде VIII-IX гасырларда бекіді. Мұсылман діні басқа халықтар
секілді қазақтарда да ислам дінінің әдет-ғұрыптары пайда болғанға дейінгі
жергілікті діни әдет-ғұрыптарымен астасып кеткен. Мұсылмандық сенім мен
мұсылмандыққа дейінгі алғашқы діни сенімдер - сиқыр, анимизм, тотемге сену,
бақсылық - аймақ қазақтарының діни әдет-ғұрыптарында араласқан түрде
қолданылады. Мысалы, тәңірге сыйыну, жалбарыну Қүдайға жалбарынумен бірдей
мағынада қолданылады. О, тәңірім, жебей жүр деген мен О, Құдайым
жарылқай жүр деген сөздердің мағынасы бір.
Оңтүстік Қазақстан өлкесін мекендейтін қазақтар арасында диқаншылықтың
ежелден орын алғандығын дәлелдейтін егіншілікке байланысты көптеген әдет-
ғұрыптар бар. Жазғытұры егістік жерді жыртуға кірісер алдында әр үй жеті
түрлі заттан (су, түз, ет, май, құрт, сүт және бидай) дайындап, тағам
пісіріп, құдайы тамақ беру де ұмытылмаған. Малы барлар қой сойып, оның
қанымен суды, егістік даланы қандап, асылған қой етін түгелдей
жиналғандарға таратады. Диқандар түсімнің мол болуын тілеп, мал сойып,
қанымен қырманды және қырмандағы түрлі саймандарды қандайды. Бақсылық
қасиеті бар адамдардың емдеу құралы ретінде кетпенді пайдалануы да
диқаншылықтың жергілікті халықтың әдет-ғұрпындағы көрінісі болып табылады.
Табиғаттағы дүлей күштердің, адам денесіндегі аурулардың, бақыттылық
пен бақытсыздықтың өз иелері болады. Олардың бірін шақыру, бірін қуу керек
деген ұғым соның көрінісі. Қандай жағдайда болмасын, оларды ренжітіп алмау
керек, әйтпесе Құдайдың қаһарына ілігеді деген ұғым сақталынған. Мысалы,
тасаттық беру - көктем шыққанда, жаңбыр дұрыс жаумай, қылтиған көк шөп бой
көтермей, бусанған жер беті тырысып, ылғал су қажет еткен кезде, аспан
құдайына құрбандық шалып, көктен жаңбыр тілейді. Тасаттық беру үшін 1-2
көше бойында тұратын отбасылар бірігіп, ірі қара мал немесе жылқы сатып
алып, құрбандық шалар күнді алдын ала белгілейді. Бұндай шешімге ауылдың
сыйлы ақсақалдары бір үйге жиналып, кеңес өткізу арқылы келеді. Тасаттық
беретін күні келісілген жерге ауыл адамдары жиналып, ерлер жағы мал союға
кіріссе, әйелдер ас-су әзірлеп, дастарқан мәзірін жасаумен айналысады.
Қазақтың тасаттық беру әдетіндегі маңызды сәт - малды құрбандыққа шалу
кезінде халық жиналып, екі қолдарын жайып, жүрелеп отырады. Ал молда немесе
Құран оқитын басқа ауыл аксакалы Құранның сүрелерінен оқып, көк қүдайынан
жаңбыр сұрап, құрбандыққа мал соятынын айтады, ал бауыздау үшін даярланып
отырған адамдар Бісмілләһи, аллаһу акбар деп бауыздап жібереді.
Жиналғандарға ақсақал, үлкен сыйлы кісі, соғыс және еңбек ардагерлері бата
береді. Әдетте, тасаттық берген күннің түні не ертеңіне селдетіп, жаңбыр
жауатыны рас.
Қазақ атаулыға тән түсінікті құбылыс әруақ қону, әулие аралау,
әулиелерге, пірлерге сыйыну, келін түскенде отца май құю, отпен аластау, су
пайғамбары Сүлейменге сену және т.б. ұғымдар синкреттік діни сенімге
байланысты қалыптасқан. Мысалы, қазақта жуып болған соң қолды сілкімейді.
Жуған қолды сілкігенде, сумен бірге су пайғамбары Сүлейменнің көмегі
арқасында қолмен кіретін кірістің көзі бітеліп қалуы мүмкін деген жорамал
бар. Бақ қарасын, Қыдыр дарысын деген жақсы тілек, батадан көзге
көрінбейтін Қыдыр (Қызыр) пайғамбардың мұсылман қазақтар арасында үлкен
сенімге ие болғанын көреміз. Ол кез келген адамға көрінбейді. Тек бақ,
дәулет немесе дарын иесі еткісі келген адамдарға ғана көрінеді. Оның Қыдыр
ата екенін білсең, тез арада, шап беріп ұстап алып, бір нәрсесін алып қалу
немесе тілегіңнің орындалуын сұрау керек немесе Қыдыр атаның бас бармағының
тырнағы болмайды дейді Қызылорда облысы Шиелі ауданының тұрғындары. Қазақ
әйелдері қысылғанда Би Бәтима пірім-ау, қолдай көр деп де сыйынады.
Бұндағы биі - бибі деген сөздің қысқартылған түрі де, ал Бәтима дегені -
Мұхамедтің қызы Фатима. Сәбиді қорғап-қорғаушы қырық шілтен періште
дейді. Сол сияқты жергілікті тұрғындар арасында мұсылмандардың пір тұтатын
әулиелері мен жергілікті рулардың негізін қалаушылардың қасиеттеріне
байланысты аңыз-ертегілер көп тараған.
Баланың дүниеге келгенге дейінгі әдет-ғұрып, ырымдарына перзенті жоқ
ерлі-зайыптылар мен пұшпағы қанамаған әйелдердің әулиелерді аралауы,
әулиелердің басына қонуы немесе әулиелер мен қасиетті адам басына
(жерленген жеріне) келіп, перзент тілеуі мен сол әулиеге арнап қой немесе
басқа малды құрбандыққа шалуын жатқызуға болады. Яғни оңтүстік қазақтарында
Құдайдан, әулиелерден бала сұрайтын әдет бар. Ол үшін бала көтермеген
әйелді әулие басына түнетеді. Әулиеге зиярат жасарда, бала тілеуші отбасы
қойдан қошқар, жылқыдан айғыр, қара малдан бұқа құдайы шалып барады.
Бұның себебі әулие аруақ ер жынысты адам, оған шалатын мал да еркек болуы
керек деп көрсетеді. Әулиелерге сиыну исламдыққа дейінгі қазақтардың әдет-
ғұрыптарымен тығыз байланысты. Ескі діни сенімдерге әулиелер басына қонып,
тілек тілеу, мысалы, бала көтермеген әйелдердің бала тілеуі, ұрпағы
болмаған адамдардың ұрпақ тілеуі. Мұндай арнайы жерді тілеухана деп те
атайды. Тілеухана әулие жерленген жерлерде, мысалы, әулие жерленген мазар
ішінде арнайы бөлме ретінде салынады. Сонымен бірге мешіттер ішінде,
негізінен шырақшы отыратын үйлерде тілек тілеу үшін түнде қонады. Әсіресе
әулие аралау кезінде мазар, бейіт басына қону көп кездеседі. Сенім бойынша
әулиеге қонған адамдардың ішіндегі лайықтыларына әр түрлі белгілер немесе
түстерінде жақсылықтың нышаны деп есептелінетін жағдайлар көрінеді.
Қазақтар мұны міндетті түрде жақсыға жору керек деп есептейді. Мысалы,
елдің айтуы бойынша көп жылдардан бері баласы тоқтамай, әрдайым түсік
тастап жүрген Гүләйім деген әйелге Жаңақорған ауданы, Хорасан ата бейітінің
басындағы тілеуханада тілек тілеп, қонғанда түсінде ме, өңінде ме, қаба
сақалды, ақ киімді шал келіп, үстіне құндыз жағалы пальто жауыпты. Содан
соң әйел бір ұл, бір қыз - екі бала туып, үйіне береке, табыс кіріп,
тұрмыстары жөнделіпті дейді. Яғни бұл ырым ұрпақ тілеген адамдардың соңынан
перзентті болуына байланысты әдетке айналған.
2. Отбасылық – некелік қатынастарға негіделген әдет – ғұрыптар
Қазақ халқының некелік-жанұялық қатынастардағы басты кезең үйленуге
байланысты әдет-ғұрыптар өзінің барлық кезеңдерінде мұсылмандыққа дейінгі
ертедегі белгілерін сақтап қалды. Оңтүстік Қазақстан территориясында
қазақтардың барлық этникалық топтары арасында экзогамиялық жанұялық-некелік
қатынастар қалыптасқан. Алайда қазақ халқындағы субэтникалық топтары болып
есептелінетін қожалар мен төрелерде некелесудің эндогамиялық, яғни өз
ішінде ғана қыз алысатын түрі сақталған. Ол туралы XIX ғасырда орыс
зерттеушілері: Ақсүйектер караға қыз бермейді, бірақ олардан қыз алады, -
деген екен.
Оңтүстік Қазақстан қожалардың этникалық-территориялық орналасуы
жағынан көп шоғырланған өңір болып табылады. Кызылорда облысының Арал,
Қазалы, Жалағаш, Сырдария аудандары өңір-еріндегі қожалардың некелесу
тәртібі сол өңірлерді мекендейтін қазақ рулары - Кіші жүздің алты ата
Әлімұлымен араласып кеткен. Ал Жаңақорған өңірі мен Оңтүстік Қазақстан
облысындағы қожаларда эндогамдық некенің сақталғаны анық байқалады. Бұл
территорияның этникалық кұрамы: Орта жүзден - қоңырат, қыпшақ, найман және
бірқатар ауылдар түгелдей дерлік қожалар мен сунақтар. Мұндағы қожалар
қазақ руларына қыз бермегенімен, қазақ руларынан қыз алады. Қазақ халқында
жеті атаға дейін қыз алыспайтын болса, XIX ғасырдың 2-ші жартысында
қожаларда үш ата ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ы.АЛТЫНСАРИН АТЫНДАҒЫ АРҚАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Тарих және өнер факультеті
Тарих және қоғамдық пәндер кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ДӘСТҮРЛЕРІ МЕН ӘДЕТ – ҒҰРЫПТАРЫНЫҢ АЙМАҚТЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Орындаған:
Тарих, құқық және экономика негіздері
мамандығының
V курс студенті Жақыбекова Р.
Ғылыми жетекшісі,
аға оқытушы: Бижанова Г.Х..
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі,
т.ғ.к., доцент Абжаппарова Б.Ж.
Арқалық 2008
Мазмұны:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 - 6
1. Сарыарқа өңірі қазақтарының салт – дәстүрлері мен әдет –
ғұрыптарының қалыптасу ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7 - 19
1. Жұбайлық неке кодексі мен оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...7 - 9
2. Өлікті жерлеу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .10 - 14
3. Ежелгі көне түсініктер, наным – сенімдері мен
ырымдары ... ... ... ..15 - 19
1. Оңтүстік Қазақстан қазақтарының әдет – ғұрыптары салт –
дәстүрлерінің өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..20 - 55
1. Оңтүстік Қазақстан қазақтарының әдет – ғұрыптары салт – дәстүрлерінің
қалыптасу
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 20 - 25
2. Отбасылық – некелік қатынастарға негіделген әдет – ғұрыптар ... ... 26
- 47
3. Жерлеуге байланысты әдет – ғұрыптар ен
ырымдар ... ... ... ... ... ... ...4 8 - 55
2.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..56 - 57
3. Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 58 - 59
Кіріспе
Халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан бай тарихи, мәдени мұрасын қайта
жаңғырту немесе халық педагогикасының озық салт-дәстүрлерін жаңа заман
талабына сай кеңінен пайдалану — өзекті мәселелердің бірі. Халқымыздың
әлеуметтік, мәдени, рухани байлықтары қай заманда да әр баланың азамат
болып қалыптасуына зор әсер еткені, әлі де әсер ете беретіні белгілі.
Сондықтан халқымыздың өткен өміріне, тұрмыс-тіршілігіне, салт-дәстүр, әдет-
ғұрпына әділ баға беріп, келешек жас ұрпаққа пайдалы, қажетті дүниелерді
үнемі насихатгтап отыруды дәстүрге айналдыру қажет.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының мәдени-тәрбиелік мұралары -
ұлттық педагогикалық ой-пікірлерді жинақтап, зерттеу, жүйелеу, оның алдыңғы
қатарлы үлгілерін бүгінгі бала тәрбиелейтін ұстаздарға ұсыну қазіргі өмір
талабынан туындаған көкейкесті мәселелердің бірі.
Бұл жұмыстың өзектілігі, ғылыми жөне мәдени-қолданбалы маңыздылығы ең
бірінші кезекте екі фактор бойынша анықталады.
Біріншісі - ешқандай сын көтермейтін этнографиялық тұрғыдағы
басылымдар толқынының пайда болуы. Кешегі кеңестік жүйенің ұстанымдары
мен міндеттері, яғни басқа теріс пиғылды әлеммен (оның ішінде исламдық
Шығыспен) мәдени байланыстың болмауы, шексіз дінсіздендіру саясаты,
орыстандыру, кеңестендіру, коммунистік идеологияның кеңінен тарауы казақ
халқын (Кеңес Одағының басқа да халықтары сияқты) өзінің мөдени-этникалық
тамырынан, салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарынан қол үзуіне әкеліп
соқтырып, нәтижесінде көптеген қазақтар өзінің ана тілінен, этникалық
менталитетінен, ислам дінінің негіздерінен ажырап қалды. Қазақ мәдениетінің
іргесі қатты шайқалып, өзгеріске ұшырады. Кеңестік тоталитарлық жүйе
құлағаннан кейін, халықтың өткен тарихы мен мәдениетіне деген
қызығушылығының күрт өсуі және сын мен цензураның тоқталып қалған
жағдайында осы олқылықтардың орнын толтыру (мәдени және этникалық сана-
сезімін) көп жағдайда кәсіби емес, тіпті кейбір тұстарда қазақ
этнографиясынан хабарсыз шала білімділердің қолына түсіп, олар сау
терінің пүшпағын ойына келгенше илеп, оқырман қауымның туған этнографиясы
мен фольклорына деген ынта-ықыласын өз мақсаттарында пайдаланды. Бұл
басылымдар көбіне еш дәйексіз, жүйесіз жазылғандықтан қалың оқырман
арасында түсінбестік, дүдамал жағдай тудырып пемесе шатасушылыққа, яғни
қате ұғынуға әкеліп соқтырғаны айқын.
Екінші фактор - ол көзге анық түсетін, яғни шенеуніктік құрылымның
алыстан болжай алмайтындығы мен түсіне білмеуі және этнографиялық ғылымға
деген академиялық ғылыми-зерттеу институттарының (мемлекет және басқа тарих
салаларының этнография ғылымына селқостығы) жоғарыдан қарауы түпкі
нәтижесінде мемлекетімізге қымбатқа түсіп отыр. Көпұлтты мемлекет ретінде
халықтар достығын, ұлтаралық татулықты ту етіп көтерген саясатымызда
мақсатқа жетудің бір жолы нақ осы этнография ғылымы арқылы іске аспақ.
Өйткені этнография халықтардың өзара туыстығын ғана емес, сонымен бірге
мәдени байланыстарының түп-тамырын анықтай да, ажырата да білетін бірден-
бір ғылым саласы. Көзі ашық, кеудесі ояу қауымның Ресейде, іргелес елдерде
және әлемнің түкпір-түкпірлерінде болып жатқан этникалық, дінаралық қарым-
қатынастардың шешілмеген (белгілі дәрежеде зерттелмеген жөне түсініксіз
калған) сұрақтары көбіне қайғылы да қасіретті түрде іске асып жатқанына
козі жетіп отыр. Сол себептен біз үшін (мемлекеттік құрылым өкілдерінен
жекелеген адамдарға дейін) этностың ұлттық мәдениеті - ол тек қана
этнографтар мен академиялық ғылымдардың зерттейтін саласы ғана емес,
сонымен қатар қоғамдық-саяси өмірдің маңызды факторы әрі мемлекетіміздің
өрлеу компоненттерінің бірі екенін түсінетін уақыт жеткен сияқты.
Қазақ халқының ұлттық тәрбие берудегі жетістігі мұғалімнің
педагогикалық қызметінің дәрежесімен айқындалады. Сондықтан мектеп
қабырғасында халықтың ғасырлар бойы жинақтаған білім, білік, тәрбиелік
тәжірибелерін тиімді пайдалану мәселесі басты назарға алынады.
Халықтық педагогиканың түрлі мәселелерін қазіргі замандағы күнделікті
білім беру процесінің сан - салалы түрлеріне қолданудың тиянақты бір жүйеге
келтірілген жолы мен әдісі туралы көлемді еңбек жоқ. Нақтылай айтқанда,
ертедегі қазақ халқының тіршілік болмысы, халықтық шығармашылығы (ауыз
әдебиеті, сазды өнері, сәндік-қолданбалы, тұрмыстық заттары, ұлтгық
ойындары және қару-жарақ жасау), салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары,
даналық ой-пікірлері мен көзқарастарын тарих сабағында пайдалану туралы
педагогикалық әдістемелік басылым тым аз деп айтуға болады.
Ғылыми жаңашылдығы. Ұлттық тәлім-тәрбие көшпенді қазақ даласында ұлы
тұлғалар Ж.Баласағұни (XI ғ.), М.Қашқари (XI ғ.), Қ.А.Иасауи (XV ғ.),
Қорқыт ата (XVI ғ.) бабалардан бастау алып, қазақ даласының ұлы ойшыл
жыршылары Асан қайғы, Шалкиіз, Дулат, Ақтамберді, Үмбетей жырларымен
жалғасты. Адам тәрбиесі, оның ішінде адамгершілік қасиеттер, елді қорғау,
ұлтгық сана, сезімді дамыту олардың еңбектерінің алтын өзегі болғаны анық.
Халықтық педагогика негізінде құрылған ұлттық мектептер туралы педагог
ғалымдардың ой-пікірлерін басшылыққа ала отырып, ұлт мектептерінің
барлығыңда, ана тілімен қатар, халықтың рухы, өсіп-өну тарихы, әдет-ғұрпы,
тұрмыс-салты, елдік дәстүрі жайында жүйелі түрде білім берілгенде ғана
білім сапасы артары және оның оң нәтиже берері анық.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Бүгінгі бүкіл даму-үрдістерінің
жалпыға бірдей жаһандануы және модернизациясының заманында кез келген
мемлекет, қоғам, халық үшін ұлттық (этностық) Өрлеудің жандануына
бағытталған өзінің шынайы ашық мәдени саясатын тиімді түрде іске асыру әрі
құрастыру - бірінші кезектегі мәселе. Сонымен қатар ол жаһандану мен
модернизацияның ең маңызды (гуманистік) элементтерін өз бойына сіңіре білуі
қажет. Өркениеттің гуманитарлық диалогының қарыштап дамып жатқан ғаламдық
үрдістерінің арасында Қазақстан өзінің мәдениетін (біртұтас қазақстандық
қоғамның бір бөлшегі болып табылатын басқа да этностардың мәдениетін)
біліп, қадір тұтып қана қоймай, жаһан мәдениетінің негізін біліп, құрмет
тұтатын әрі үзеңгілес диалог жүргізіп, мәдени мұралармен алмаса білетін тең
дәрежелі әріптес ретінде де өз орнын алуы қажеттігі де жұмыстың негізгі
міндеттерінің бірі болып қазақ халқының салт – дәстүрлерінің бүгінгі даму
жағдайын сараптау мен аймақтық ерекшеліктерін зерттеу табылады.
Жұмыстың методологиялық базасы. Зерттеу жұмысын жазу барысында ғылыми
дерек көздері ретінде С. Шардарбекованың Халық қазынасының айнасы,
С.Кенжеахметұлының Қазақтың салт – дәстүрлері мен әдет – ғұрыптары, С.Н
Ақатаевтың. Культ предков у казахов в прошлом и зороастризм, Т.Аршабеков
Жерлеу рәсімінің Сарыарқа өңіріндегі ерекшеліктері, Қазақтың әдет-
ғұрыптары мен салт-дәстүрлері: өткендегісі және бүгіні. Макалалар жинағы,
В.Дьяконованың Погребальный обряд тувинцев как историко- этнографический
источник, Жәнібеков Ө. Уақыт керуені, С. Қалиев Қазақ халқының салт-
дәстүрлері, М.Шорманов Қазақтың халықтық әдет-ғұрыптары ғылыми
еңбектері пайдаланылды.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Зерттеу жұмысының негізгі объектісі
болып отырған тақырыпты орта арнаулы оқу орындары мен жоғары оқу орнындағы
студенттерге, орта мектептерде практикалық сабақтар және конференция
сабақтарында қолдануға болады. Сонымен қатар дәстүрлі емес сабақтарда
қолданып, жан – жақты сараптамалар мен талдаулар жасау үшін де
пайдаланылады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет –
ғұрыптарының аймақтық ерекшеліктерінің даму тарихы бойынша X.Арғынбаев,
С.Е Әжіғали, Б.Әріпов, Ж. Ерназаров, А. Кенжегалиұлы. А.Т. Толеубаев,
С.Руденко, Д Шоқпарұлы, С.Кенжеахметұлы, Д.Шардарбекова осы тақырып жайлы
өздерінің ғылыми жаңалығын ұсынуда. Алайда бұл тақырып алдағы уақытта
тарихи тұрғыда әлі де болса зерттеуді қажет етеді.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, екі бөлімнен және тараулар мен
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
2. Сарыарқа өңірі қазақтарының салт – дәстүрлері мен әдет –
ғұрыптарының қалыптасу ерекшеліктері
1. Жұбайлық неке кодексі мен оның түрлері
Ежелден келе жатқан ата кәсіп, қоршаған орта, табиғат тағылымы, тұрмыс-
тіршілік өзгешелігі қазақ халқының өзіндік тамаша әдет-ғұрыптарын туғызды.
Сан ғасырлық өмір тәжірибесімен сұрыпталып, сараланып, сана сүзгісінен
екшеліп өткен, халықтық қасиетімізді, ар-ұятымызды, адамгершілік
түсінігімізді, бауырластығымызды, өзара сыйластыққа негізделген ыстық
сезімімізді, намыс пен елдігімізді, шын мәнісінде шыңдап келген, әдет-
ғұрыпты соңғы жетпіс жылда мүлде жоғалтып алдық.
Халықтық әдет-ғұрыптың жоғалуы ұлттық тілдің, ділдің, ұлттық киімнің,
ұлттық тамақтанудың жоғалуына әкеліп соқты. Дәстүрдің озығы бар, тозығы
бар деп қитұрқы, саясатшыл мәтелсымақ ойлап тауып, озығын ойран, тозығын
тоз-тоз еттік.
Сөз жоқ, халық дәстүрінің жоғалуы тілдің жоғалуының алғышарты болып
саналады. Ал тілдің жоғалуы халықтың тіршілік аренасынан мүлде кетуі, өлуі,
мәңгілік құрдымға батуы. Бұлжөнінде кезінде батыс-шығыстың талай ойшыл
ғалымдары жазып кеткен. Оның бәрі өз алдына бөлек әңгіме.
Азақ дәстүрінде жанұя татулығы, оның бірлігі тірліктің діңгегі,
болашақтың іргетасы саналған. Мұсылман дінінен талай ғасыр әріде қалған,
халықтың жазылмаған заңдық жүйесінде ақ неке басты орында тұрған.
Жұбайлық неке кодексі бұзылған жағдайда халықтың өз келесіне салып,
оны талқылауға, билік айтуга тұтас ауыл ғана емес, бүкіл ру қамтылып
отырган. Қазақ ұғымында жеке адамның бақыты деген ұғым жоқ. Оның орнына у
ішсең руыңмен деген биік гуманизмге толы көзқарас орын алып келген.
Сондықтан да құда түсу, қыз ұзату, келін түсіру, үбірлі-шүбірлі болу қазақ
дөстүрінде ауыз айтып жеткізгісіз салтанатты қуаныш, үлкен мереке болған.
Соның бірі – құдалық (құдаласу).
Халқымыздың ежелгі салт-дәстүрінде құда болудың бірнеше кезеңдері
болған, атап айтқанда, бел құда, бесік құда, есік құда, сарысүйек құда,
т.б. Мұның ішінде есік көргенді алма, бесік көргенді ал деп келетін көне
мәтелден көрініп тұргандай, баласына қыз айттырушы ата-аналар ерте бастан
әңгіме қозғап, дайындық шараларын жүргізе бастаган. Соның бір дәлелі - бел
құда. Бел құда дегеніміз - ауылы аралас, қойы қоралас отырған көршілес,
жапсарлас отырған екі рулы елдің, екі жанұя басшысының отағасының өзара
келісімімен аяқтары ауыр, жүкті жұбайларының құрсағында жатқан, әлі дүниеге
келмеген болашақ нәрестелерді өзара атастыру ырымы. Бұл көне ырым Қозы
Көрпеш-Баян сұлу поэмасында жақсы суреттелген. Онда әйелінің аяғы ауыр
Қарабай аңда жүріп өзі теңдес Сарыбаймен құда болмақшы болады. Әдебиетте
мұндай мысалдар өте көп. Алайда өмір әдебиет емес, серттескен ата-аналардың
әрқашанда біреуінен ұл, біреуінен қыз туа бермейді. Ондай жағдайда бұрынгы
серт уәде далада қалмайды. Егер екі жақтан бірдей қыз бала дүниеге келсе
тетелес деп атап, екеуін екі ата-ана алма-кезек емізіп, дос етіп, бірге
тәрбиелеп өсіреді. Егер екі ата-анадан бір мезгілде ұл туса, кеңкелес
деп, ес жиып, етек жапқан уақытта екеуін бірдей шақырып алып, төс
соғыстырып, өмір бақи тату-тәтті болуы үшін бәсіре тайларын айырбастап,
серт ұстатқан.
Құдалықтың екінші түрі - бесік құда. Атынан көрініп тұргандай,
сәбилерді бесікте жатқанда өзара атастыру. Егер құда болушы екі жақ ауқатты
адамдар болса, алдын ала келісім бойынша болашақ келіннің қалың малын алдын
ала беріп те қояды. Оны қарғыбау деп атайды. Қарғыбаудың қалың малы кейде
қысырақ мөлшерінде болуы мүмкін. Кейіннен қыз бала бой жеткенде
қарғыбауын алған ата-аналар жағы құдасына сәлем айтып, Келінін келіп,
алып қайтсын деп сәлем жолдайды. Егер осы уақытқа дейін атастырған күйеу
бала тірі болса өзі барады. Ал егер өліп қалса, әмеңгер ретінде оның не
інісі, не ағасы, не жақын-жуық туыстарының біреуі орын алмастырады.
Қазақтың жеңгедей алу, келіндей алу деген сөзі осындайдан қалган.
Қарғыбауы берілген қыз баланың жұртына енді аса елеулі түрде қалың мал беру
мәселесі ағайын арасында шешілетін күрделі мәселе болып табылады. Қалың
малы берілген қыз ауылына тұңгыш барған күйеу бала жолы ұрын бару,
жыртыс сала бару, қол ұстаса бару, төсек көре бару т.б. деп аталады.
Өз қалыңдығын тұңгыш көре барған бозбала қыз жеңгесімен жасырын байланыс
жасап, жол-жора беру арқылы көптеген өткелдерден өтіп барып, атастырған
жарының жүзін зорға көрген.
Қазақта қыз ұзату мен келін түсіру ауыл-аймақ үшін үлкен мереке
болғандықтан мұндай тойларды қыс-қыстауда өткізбей, жаз-жайлау төрінде
тойлаған. Малды да әлді құдалар келін түсіру мен қыз ұзату тойларында ат
шаптырып, балуан күрестірген. Спорттық жарыстардың неше түрі де осындай
жұбайлық салтанатты тойларда ерекше орын алған. Қазақтың ежелгі дәстүрінде
қыз алушы жақтың отағасы бас құда, отанасы бас құдағи деп аталып, ілу
алған. Ал қыз беріп отырған жақтың ата-анасына, туған-туыстарына қымбат
қалы киімдер мен заттай сыйлықтар тартылған. Оны кит (киіт) деп атаган.
Шындығына келгенде қыз алушы жақтың шығыны басымдау болғанмен екі жақтың
бір-біріне алыс-берісі мөлшерлес, қарайлас болған. Мәселен, бас құдага қыз
ата-анасы жағынан берілетін жоғарыда айтылған ілу қыздың ата-анасын
кигізген китпен қарайлас, пара-пар. Қыздың қалың малы тең теңімен, тезек
қабымен дегендей әрбір ата-ананың, айттырушы жақтың мал-мүлкінің
дәрежесіне карай болған. Қазақтың ежелгі салт-машығы бойынша жеті атаға
дейін қыз алысып, қыз беріспеген. Оның да ғылыми себептері жоқ емес.
Генетикалық, қандас, туыстас адамдардың некесінен жарымжан, делқұлы, есуас
сәбилердің дүниеге келетінін медицина ғылымы баяғыда-ақ дәлелдеген. Құда
мың жылдық деп атамыз қазақ өз құдасын құдайдан кем сыйламаган. Мұның өзі
жаңа ғана жарасқан қыз бен жігіттің татулығы мен сыйластығын өзара арттыра
түсуге ықпал еткен.
2. Өлікті жерлеу тәртібі
Қазақтың ежелгі салт-дәстүрінде қайтыс болған адамды жерлеу ерекше
салтанатты жағдайда өткізілген. Көз жұмған адамның туыстары жан-жаққа
қаралы хабаршы жөнелтіп, жаназаға арнап бөлек үйлер тігіп, мәйітті сеп
құрған қаралы үйге төсек салып, шымылдық құрып, бөлек шығарған. Торқалы
қуаныш, топырақты өлім дегендей, мұндай қайғыға жиналмай калған жұрт
болмаған. Өлген адамның артында қалған туыстарына келіп, көңіл айту үлкен
сын. Көңіл айтудың өзі жұбату, тоқтам айту, көңіл айту, ас ішкізу секілді
көптеген түрлерге бөлініп кетеді. Қайтыс болған адамның ет жақын туыстарына
ауыл төбесі көрінгенде сонадайдан ат қойып, ой, бауырымдап! шауып келетін
болған. Ағайын арасындагы бұрыннан келе жатқан араздық, өкпе-наз мұндай
сәттерде ұмыт болады. Тіпті жеке-жеке жасақ шығарып, майдандасып, соғысып
жатқан әскердің өзі де өлім үстінде майданга шықпаған. Қазақта жыл бойы
қара жамылып отыру деген сөз бар. Оның мәнісі қашан марқұмга жыл өтіп, ас
берілгенше сеп жиналған, белдеуіне қаралы ту ілінген үйде бес мезгіл дауыс
айтылып, бес мезгіл марқұмның аруағына арналган дұга оқылып отырылған. Жыл
бойы (ас берілгенше) зират басына барып, қаралы үйде құран оқушы молданы
қазақ ұгымында дәуір жүргізуші деп атайды. Кейде оны қайтыс болған адамның
күнәсін көтеруші, сатып алушы деп те атасады. Кейіннен ас берілген соң,
жыл өткен соң әлгі дәуір көтерген молдаға ағайындары тарапынан арнайы сый-
сыяпат, мол қаржы төленеді. Кейде ол малдай да беріледі.
Жоғарыда қаралы үйдегі қаралы ту туралы айттық. Бұл біздің қазіргі
түсінігіміздегі жалау (флаг) емес. Ол адамның жасына қарай, сұлтандар мен
төрелердің нәсілдеріне орай қолдан жасалатын, сырық басына байланған әр
түрлі түсті ту. Егер қайтыс болған адам бала болса, онда тудың түсі ақ,
егер үлкен адам болса - қара, егер орта жастағы адам болса, жаңағы тудың
бір жагы ақ, бір жағы қара болады. Біздің қаралы ту деп жүргеніміз осы.
Өлікті жөнелтудің рәсімі туралы Мұхтар Әуезовтың Абай жолы эпопеясында
тамаша баяндалған.
Өліктің жылы толғанда ас иесі жан-жақтағы алыс-жақын ағайындарына
сауын айтып, астың болатын мерзімін, өтетін жерін күнілгері белгілеп
отырған. Бопының асы, Өскенбайдың асы деген үш жүзге мәлім астардың
тарихы белгілі. Бопы атақты найман төресі Солтабайдың әкесі, Барақ төренің
атасы. Әбілпейіс ханның үлкен ұлы. Шыңғысхан заманынан қалған жоралғы
бойынша Әбілпейістің ұрпақтары кейіннен найман еліне берілген төре болады.
Міне, осы Бопының асынан кейінгі Орта жүздегі үлкен ас - Құнанбайдың әкесі
Өскембайдың асы. Ол Көкшетауда берілген. Бұл ас жөнінде жазылган тарихи
естеліктер көп болғандықтан да оған тоқталмаймыз.
Сарыарқа төсінде өткен ғасырларда ас өткізудің тәртіптері мен
ережелері болган. Астың бірінші күні үнемі сәрсенбіге белгіленеді. Бұл
күнді Ошақ қазар дейді. Қазан-ошақ орнату және от жағу үшін шұңқырлар
қазылады. Ошақ қазарға тек марқұмның жақын туыстары ғана қатысады. Екінші
күнді Мал сояр деп атайды. Бүл күні асқа сойылатын мал мен қонақтарға
арналып тігілетін үйдің мөлшерін шақырылған туыстары, жақындары және басқа
да сырттан келетін адамдардың санына қарап жобалап білетін тәжірибелі
адамдар атсалысады. Астың Ұстаган деп аталатын үшінші күні мейрам түрінде
өтеді. Төртінші күн - Ат шабар. Аты айтып тұрғандай, бұл күні ат бәйгесі
болады. Оған қосатын аттарын екі апта және одан да ертерек дайындай
бастайды. Барлық қонақтардың көруіне, әрі аттың мықтылығын сынау үшін ат
шабатын жерді ерекше және ыңғайлы тұстан таңдайды.
Бәйге аттарын айдап әкетіп, 20 шақырым және одан да алыс қашықтықтан
жібереді. Той иесінің жағдайына қарай бірнеше түйе, жылқы, қой малдары
сыйлық ретінде тағайындалады. Бәйге аяқталған соң сырттан келген қонақтар
ауылдарына тарайды. Ал туыстары бір күнге немесе бірнеше сағатқа аялдайды.
Бұл секілді астар бір жазда төрт-бес рет кездеседі. Ол әр жерде әр
қалай, түрлі уақытта өтеді және жиналған адам саны үнемі дерлік көптігімен
ерекшеленеді.
Марқұмға берілетін астың әлеуметтік-саяси маңызы да бар. Ас үстінде
көптеген мәселелер шешіледі. Қазақтардың жыл бойы жинақталған талас-
тартыстары, тіпті басқа округтердің де шағымдары қаралады. Бұл шағымдар мен
даулы мәселелерді өзінің ақыл-оймен, әділдігімен көзге түсіп халықтан би
деген атақ алған адамдарға жүктейді.
Бір айта кетерлігі - қайтыс болған адам туралы шығарылған жоқтау
жырларының біздің кезімізге дейін жетіп отырғандығы. Қазақ батырлары -
Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шұбыртпалы Ағыбай өлімі жайындағы
жоқтау жырлар қазақ әдебиетінің ең көркем нұсқаларының бірі. Қаз дауысты
Қазыбектің, Кеңгірбайдың қыздарының жоқтауы күні бүгінге дейін ескірмей, ел
аузында сақталып, бүгінге жетіп отыр. Бұл да болса өлікті жөнелту мен
жерлеудің қаншалықты салтанатты болгандығын көрсететін тарихи анықтамалар.
Сарыарқа өңірінде өлікті жерлеудің мынадай түрлері ұшырасады. Көпшілік
жерлерде мәйітті қабірдің батыс бүйірінен ақым (лақат) қазып жатқызады да,
бер жагынан таспен, кірпішпен қалап, қабір топырақпен толтырылады.
Қазақтардың бұлайша қабір жанына арнайы үй (ақым, лақат) жасап, өлікті
соған қоюы, біріншіден, өлген адамның о дүниеге барған соң екінші өмірі
басталады, сондықтан оның кеудесінен топырақпен бастырмау керек деген ұғым-
түсініктен туган. Екіншіден, жылдар өте келе түрлі себептермен қабірдің
топырағы түсіп кетсе, сүйегі көрініп қалмас үшін әдейі осылай істеген.
Лақаттап жерлеу дәстүрі Сарыарқа өңірінде Қарқаралы, Ақтоғай
аудандарының таулы жерлерінде жер жағдайына байланысты осы күнге дейін
жалғасын тауып келе жатыр [2].
Аманат қою - уақытша жерлеу деген мағынаны білдірген. Ауа райының
қолайсыз қыс мезгілінде өлік аманат қойылып, кейін тиісті жеріне жерлеуге
апарылған. Мысалы, Абайдың сүйікті ұлы Әбдірахман әуелі аманат қойылып,
артынан сүйегі қайта жерленген .
Сарыарқа өңірінде кездесетін жерлеу рәсімінің бір түрі - сахана
түрінде жерлеу. Дәулетті қазақ өлікті көмбей, кебінге орап жерлей салатын
сахана (склеп) салган. Сахананың тар сатылы дәлізі апаратын жерасты
бөлігінде еркек пен әйелді бөлек жерлеуге арналған, арасы дуалмен бөлінген,
жанында жекеленген құдыгы бар екі лақат орналастырылатын.
Өлікті жынысына қарай бірін оң жақтағы, екіншісін сол жақтағы саханаға
кебіндеп жатқызатын да, үшіншісін әкелгенде, онымен жынысы бірдей өлікті
бұрынгы құдыққа құлатып жіберіп, орнына жаңа өлікті қоятын. Осылайша
саханага бір әулеттің адамдары жерленіп отырған.
Саханага жерлеудің екінші бір мағынасы - моланың о дүниелік құдірет-күш
иелері - аруақтармен тілдесу орны ретіндегі қызметін айғақтайды.
Далалық этнографиялық экспедиция кезінде Ұлытау өңірінде Қалманбай
саханасын кездестірдік. Ұлытау ауданының Шеңбер селосында Мақаттың саханасы
жақсы сақталған. Бұл сахана жергілікті дерек берушілердің айтуы бойынша, он
жетінші ғасырдың аяғында салынған.
Орталық Қазақстандағы жерлеу рәсімінің бір түрі - сөреге жерлеу
дәстүрі. Сөреге сақтау, негізінен, қыс мезгілінде қайтыс болған адамды
көктемге дейін сақтаудың тәсілі. Сөрелеп жерлеу ғұрпы да көне түркі
тайпаларының жер бетінде жерлеу салтынан бастау алады. Бұл түркі тілдес
шамандық діндегі Сібір халықтарында да кейінгі уақытқа дейін сақталып
келеді. Мысалы, Тува халқы шаманды қазақ сөрелеріне ұқсас сор деп
аталатын осы сөре тәріздес тақтаға жерлейтін болган.
Сөрелеп жерлеудің Сарыарқада кездесетін ескерткіштері Махат
сахарасы, т.б. жер аттары көненің көзіндей әлі де тұр.
Аталған жерлеу ғұрпына сай осы өңірде жерлердің атаулары Олжабай
сөресі, Едіге сөресі атанып кеткен. Арқа жерінде дүние салған атақты
билер мен төрелерді жаз шыққанша Түркістанга жеткізу қиын болғандықтан,
атақты адамдардың денесін жерге тигізбей, былғарыга тігіп, биік етіп
жасаған сөрелерге сақтаған.
Арқа жеріндегі Қарқаралы, Баянауылға мәлім сөре - Қаз дауысты Қазыбек
бидің сөресі. Қаз дауысты Қазыбек би қайтыс болатын жылы Сүйіндік руының
қыстауында, қазіргі Баянауыл ауданының Далбы тауы қойнауындагы Мұрынтал
деген жерді қыстап, сол қыста дүние салған. Қазыбек бидің денесін жаз шыға
Түркістанга апаратындықтан, қыстыгүні жерлемей, былғарыга тігіп, жаз
шыққанша сақтаған. Сол жер Қазыбектің сөре тасы деп аталады. Этнографиялық
экспедиция кезінде сөре тастардың үшеуі анықталды.
Арқа жерінде кездесетін жерлеу рәсімі, сондай-ақ басқа жерлердегі
жерлеу рәсімінің бірнеше түрде келуі қазақ халқының көне дәстүрлерімен
тығыз байланысты болғанын айғақтай түседі.
3. Ежелгі көне түсініктер, наным – сенімдері мен ырымдары
Тарих деген халықтың тұрмыс-тіршілігін, ұстанған дінін, тілін,
әлеуметтік жағдайын, мемлекеттік құрылымын анықтаудан ғана тұрмайды. Ол ең
алдымен әрбір халықтың өзгеше сипатын, қадір-қасиетін, психологиялық
түсінік-нанымын, көзқарасын қалыптастырған факторлардан тұрады. Осы сезім-
түсініктер халық бойына заманалар бойы жинақтала, зердесіне сіңе келе біз
күнделікті көп айтып, көп жазып жүрген кәдімгі әдет-ғұрып, салт-сананы
туғызады.
Тәңірлік түсінік (көп құдайга табынушылық) ежелгі қазақ халқының наным-
түсінігінде бертінге дейін сақталып келген. Жанды, жансыз табиғаттың
барлығында да сана, жан бар деген ұғым ұзақ уақыт үстемдік еткен. Түркі
ұлыстары есте жоқ ерте замандарда айдан бұрын күнге табынған. Осыдан барып
отқа табыну туған. Оған дәлел, қазақ халқы күн анасын - Ұмай, от анасын —
Айпара, от періштесін Алас атаған. Жаңа туған жас бөбекті бесікке саларда
отпен аластап, қыздырған темір шымшуырмен ағаш бесіктің өн бойына қарыған
белі қалдыру сондай түсініктен барып шыққан.
Мұндай халықтық сана мен сенімді қалыптастыратын көнн замандық
түсініктерді сөз етудің ғылымга апарар жолы ерекше. Сондықтан біз төменде
осындай наным-түсінік пен ырымдардың біразына сәл де болса тоқталуды жөн
санадық.
Көне Румде, ежелгі грек жұртында сан мен цифрларды кие тұтқан ұғым
біздің тілдес, оның ішінде қазақ халқына да жаңалық болмаған. Осыған ұқсас
сарындар қазақ ұғымында, әсіресе жеті, жиырма бес, жетпіс жеті,
қырық бір, тоқсан, тағы басқа да сандарды ерекше меже, нысана, өлшем,
мөлшер еткен әр түрл түсінік-сенімдерін туғызды. Бұл он екі хайуанның аты
қойылған мүшел есебінен (жыл қайыру) талай мың жыл бұрын туған ежелгі наным-
сенімге байланысты екенін аңғару қиын емес.
Егер мүшел есебі астрономиялық есептеуден, аспан денесі зодиак шоқ
жұлдыздарының орналасу ретінен, көне есепші жұлдызшылардың болжамынан барып
шықса, жоғарыда келтірілген сандар ырымы одан бөлекше жатыр. Отқа, суға,
ата-баба аруағына табыну, көп тәңірге табынушылық көне халық түсінігіне
өзінің ен-таңбасын салған.
Ежелден иен сахарада төрт түлік мал өсіріп, көшіп-қонып жүрген
халқымыз малдың он екі мүшесінің ішінде жауырынды ерекше қадір тұтқан.
Тілімізде күш иесін жауырыны жерге тимеген деген балама атау бар.
Қастасқан дұшпан өз бақталасының күш-қайратын қайтару үшін жауырын
тұсындагы жұқа шеміршектің басын кесіп алу секілді оғаш әдеттер де көп
замандар бойы сақталып келген. Іздеп келді бауырым, асып бердім жауырын
дегендей ежелгі қазақ дәстүрінде ұзатылған апайының артынан іздеп келген
бауырына табаққа жауырын салып, тарту үлкен кұрметтің, ілтипаттың белгісі
саналган.
Осындай ұғымдардан келіп жауырын сүйегін жерге тастамай, аяққа таптатпай
шүберекке орап, кебеже түбінде сақтау рәсімге айналган. Жауырын қасиет
деген сенімнен барып жауырынға қарап бал ашу туғандығы өз-өзінен байқалып
тұр. Бұл біздің қазақ салт-санасында бақсыдан кейін аталатын балшылардың
бірі жауырыншы атауы осылай туған. Көңілге көмескі, түйткіл күрделі
мәселелерді шешу үшін ауылдағы жауырыншы балгерді шақырып, соған жорытып
отырған. Жауырыншының қолындағы құралы отқа қақталып, көкшілдене күйіп, шыт-
шыт жарылған жауырын болса, оның аузындагы жұмбақ өлең сөз екінші қасиетті
нәрсе саналған. Кейінгі уақытқа дейін жауырыншының арбау өлеңдері ел
аузында сақталып келген. Мәселен:
Сәт сәт, сәт сәнә,
Сәт санасаң ақ, сана,
Жұмбағыңа жұп сана,
Тақпағыңа тақ сана, -
деген сықылды бал ашуға кірісер алдында өзіңе, жауырынға сыйыну сөздері.
Жауырыншы жоғалған малдың ізін табуға, ұрлық қылған адамның мекенін дәл
көрсетуге, қашқын адамдарды ұстауға, тағы басқа да тұрмыс тіршіліктің алуан
саласындағы жәйттерге пайдаланылып келген.
Қазақ ұғымындағы тәңірлік түсініктің бірі - түс көру және оны жорыту
болып табылады. Ерте замандарда түнде көрген түсін күндізінде үй ішіне
жария етіп айтып отыру бір салт болған. Одан ертерек кезде түсші, яғни түс
жорушы балгер адамдар ерекше қасиетті деп саналып, оларға түс ақысы, ақтық
беру аркылы түс жорыту кең етек алған. Бертін келе мұның аясы тарыла түсіп,
түсті ауыл қариялары, тәжірибелі үлкендер де жори беретін болған. Қазақ
ұғымында көрген түсін өзін ұнатпайтын, жек көретін адамға ешқашан айтуға
болмайды деген ұғым сақталған. Себебі жақсы түстің өзін жек көретін адамдар
жаманатқа жорып жіберсе, түс иесіне қатер келеді деп ойлаған. Оған мына бір
ел аузында жүрген аңызды дәлел етіп көлденең тартады. Ерте заманда бір
байдың екінші алған әйелі, жас тоқалы көпке дейін құрсақ көтермей жүріпті.
Күндердің күнінде өзінің күндесі, байдың алғашқы алған әйелі бәйбішеге
жаңағы жас тоқал түнде көрген түсін жорытыпты. Оның түсінде екі қасқырдың
бөлтірігі екі емшегін борпылдата еміп жатыр екен. Мұны естіген күндесі:
- Ойбу, сорлы қылған құдай, сенің емшегіңді далада жүргенде қасқыр жеп
қояды екен! - деп жорып, жас тоқалға көп ұзап шықпауға өзінше мәслихат
береді. Арада біраз уақыт өткенде төркіндеп бара жатқан әлгі тоқалды далада
қос қасқыр талап, ішін жарып кетеді. Ауыл адамдары барып қараса, ананың
ішінен шыққан болашақ егіз баланың сұлбасын көреді. Сейтсе әлгі түстің
жоруы болашақта егіз балаға ана болып, екі сәби екі емшегіңді емеді
дегенге келеді екен. Түсті теріс жорып жібергендіктен әлгіндей тағдырға тап
болған.
Адам баласының түс көрмейтіні кемде кем. Түсті бала да, үлкен де
көреді. Алайда өмірлік тәжірибесі мол үлкен адамдарға карағанда жас балалар
көрген түсін таңертең тұрғанда ұмытып қалады. Ал үлкен адамдар жақсы, жаман
түстерді еске сақтағыш, секем алғыш, жорытқыш келеді. Кейде түс айтқан
адамға түс жорушы, егер оның түсі жайсыздау көрінсе е, түс түлкінің боғы
да деп нақты жауаптан тайсақтап жауап берген. Тегінде барлық түс болмаса
да кейбір адам түстерінің күндіз көретін оқиғалармен дәл келетіні жөнінде
кептеген мысалдар келтіруге болар еді. Қазір түс жорыту мүлде ұмытылған.
Бетке пәренже ұстау немесе әйел затының кісі бетіне тіктеп қарамауы,
дене тұлғасын қымтап, жасырып ұстауы тәңірлік ұғымдағы көз тию деген
түсініктен барып шыққан. Әсіресе, бет бейнесі өте көрікті қыз балаларды көп
көзіне көрсетпей, оңаша ұстау қазақ ғұрпында берік орын алған. Тіл-көзден
сақтайды деп құлаққа сырға, мұрынға зере сырға таққан. Мысалы, Өскембайдың
бәйбішесі, Құнанбайдың шешесі, Абайдың әжесі Тоқбаланың аты әлгіндей
танауға зере сырға таққандықтан барып солай аталып кеткен. Жас баланы көз
тиюден сақтау үшін жол жүргенде маңдайына және бетіне қазанның қара күйесін
жағу да осындай түсініктен қалған. Көз тию, ит тию секілді ауру түрлері,
әсіресе, жас балалар арасында кездесіп отырған. Бұған сай қолданатын ем-дом
түрлері де әр түрлі болған.
Құмалақ тартып, бал ашу ерте замандардан келе жатқан тәңірлік наным-
түсініктердің бірі. Өзіміз күні бертінге дейін құмалақ тартып отырған ата-
апаларымызды сан рет көрдік. Құмалақтың саны қырық бір болуы керек. Одан
асып кетсе, не кем қалса құмалақ ак сөйлемейді деседі. Қырық бір саны
халқымыз мұсылман дінін қабылдамастан талай мың жылдар бұрын шыққан.
Сондықтан соңғы замандардағы құмалақшылардың:
Пайғамбар ашқан бал болсац,
Қырық бір құмалақ дәл болсаң, -
деп келетін дұға сөзінің ішіндегі пайғамбар атының аталуы кейінірек пайда
болған кірме сөз деп есептейміз. Себебі қырық бір санының қасиетті түсінігі
мұсылман дінінен көп бұрын ырымдық сан ретінде халық түсінігінде әбден
қалыптасқан болатын. Құмалақты арнайы құмалақшы адамдарға тартқызу, алыс
кеткен жолаушының аман-саулығын біліп отыру ерте замандарда халық арасында
мол орын тепкен. Кейін келе тәңірлік түсініктердің орнын діни ұғымдар,
наным-сенімдер алмастырғандықтан мұның көбі ел арасында ұмыт болып өше
бастаған.
Алайда соған қарап мұндай халықтық көне наным-түсініктің қазір ғылым
үшін де, қоғам үшін де ешбір қажеті жоқ десек, үстірт айтқан болар едік.
Себебі әрбір халықтың халық болып қалыптасу бастауында әлгіндей көне
сенімдердің жатқаны ақиқат.
4. Оңтүстік Қазақстан қазақтарының әдет – ғұрыптары салт –
дәстүрлерінің өзіндік ерекшеліктері
1. Оңтүстік Қазақстан қазақтарының әдет – ғұрыптары салт – дәстүрлерінің
қалыптасу негізі
Халқымыздың ежелден бері қалыптасып, ғасырлар бойы сақталудағы әдет-
ғұрып, салт-дәстүрлері заманның ағымына қарай өзгеріске ұшырап,
ерекшеліктерге ие болғанымен, желісін үзбей жалғасын тауып келеді. Қазақ
халқының әдет-ғұрыптары, салт-дәстүрлері, ырым-нанымдары қоғам сатыларынан
өткен көне дәуірлердің куәсі ретінде адам санасында ежелден қалыптасып,
халық санасында тұрақтанган. Кеңес дәуірі билік құрган ондаған жылдар
ішінде орын алған әлеуметтік-экономикалық дамудағы түбегейлі өзгерістер
ғылыми-атеистік көзқарастарды қалыптастырғанымен, діни сенімдер, ырымдар
мен әдет-ғұрыптар халық арасында, әсіресе ауылдық жерлерде қолданылып
келеді.
Қазақстанның оңтүстігінде орналасқан Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан
және Жамбыл облыстарын мекендейтін қазақтардың әдет-ғұрып, салт-
дәстүрлерінің өзіндік ерекшеліктері бар. Батыста Арал теңізі
жағалауларынан, шығыста Жетісу өңіріне дейінгі аралықты қамтитын бұл
аймақтың климаты тым континенттік: қысы қары аз және желді, жазы ыстық және
қуаң.
Табиғи ландшафты да біркелкі емес. Мүнда тау қыраттары мен көк майса
жайылымдықтар, егіншілікке қолайлы тау бөктері мен өзен алқаптары, сусыз
шөлдер мен құлазыған құмдар бір-бірімен ұштаса, араласып жатады. Орта
Азиядағы ірі өзендердің бірі - Сырдарияның өлке бойынан өтіп, Арал теңізіне
құюы да оның географиялық жағдайының ерекшелігі болып табылады. Орта Азия
мен Қазақстандагы ертедегі өркениет осы өзеннің бойында пайда болды. Жібек
жолы үстінде жатқан кенттердің (қалалардың) ізіне көз салсақ, Оңтүстік
Қазақстан жерлеріндегі мәдениет пен білімнің, халық өнерінің неше түрлі
салаларының болғандығынан хабардар боламыз.
Тарихтың көп ғасырлық беттері дәлелдегендей, қай халықты алсаңыз да
көршілес халықтармен саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени
байланыстарға түспейінше өркендемейтінін көрсетеді. Ұлы даланы мекендеген
қазақтардың көрші халықтармен тығыз байланыса отырып, өз тарихын, мәдени
сана-сезімін қалыптастырғаны заңдылық.
Алтын ғасыр кезеңінің көрінісі Отырар, Тараз, Құлан, Түркістан,
Жент, Жанкент және т.б. мәдениет орталықтары мен Қожа Ахмет Яссауи
кесенесі, Айша бибі және тағы басқа сәулет өнерінің туындылары да қазақ,
збек, қарақалпақ, түрікпен халықтарының этногенетикалық және этномәдени
байланыстарының нәтижесі екені күмән туғызбайды.
Қазақстанның оңтүстігін мекендейтін қазақтармен бірге аралас және
көрші орналасқан түркі тілдес халықтардың жергілікті тұрғындардың әдет-
ғұрып, салт-дәстүрлерін қалыптастырудағы әсерін жоққа шығара алмаймыз.
Жақын, көрші мемлекеттер халықтарының ұлттық мәдениетінің өзара жанасып,
жақындаса түсетін жүйелері әдет-ғұрыппен тығыз байланыста. Мысалы, Оңтүстік
Қазақстан облысында өзбек, қарақалпақ халықтарының, Жамбыл облысында
қырғыздардың қазақтармен араласа тұруы жергілікті қазақтардың өзге
аймақтарға қарағандағы әдет-ғұрыптарының өзіндік ерекшелігін қалыптастырды.
Аймақ қазақтарының ұлыстық құрамы әр алуан. Мұнда қазақтың үш жүзінің
өкілдері шоғырланып та, аралас та тұрады.
Ерте дәуірлерден қазақы тұрмыс-өмірдің ордасы болған Оңтүстік
Қазақстан аймағы қазақ халқының ұлттық дәстүрлі көне мәдениеті мен
тұрмысының деректеріне бай. Тарихи дәстүр мен әдет-ғұрыптар халықтың
адамгершілік принциптерін, адамдардың өзара қарым-қатынасының нормалары мен
ережелерін көрсетеді. Әдет-ғұрыптардың барлығы көбіне жастарды тәрбиелеуге,
оларды адамгершілікке үйретуге бағытталған. Халықтың тілдегі диалектілік
айырмашылықтары секілді кейбір салт-сана, әдет-ғұрып негіздерінде
жергілікті халыққа тән ерекшеліктері қалыптасты. Мысалы, тал бесік пен жер
бесіктің арасындағы адам ғұмыры космостық жылдамдықпен есептегенде қас-
қағым сәтке ғана сыяды екен деген түсініктегі тал бесік деген ұғымның
өзі Сыр бойында өсетін ағаштың түрі - талдан бесіктің жасалатындығын
көрсетеді.
Оңтүстік Қазақстан қазақтарының отбасына байланысты, адам дүниеге
келерге дейінгі сәттен дүниеден қайтқаннан кейінгі аралықтағы әдет-ғұрып,
ырым, жоралғылары халық арасында аймаққа тән өзіндік ерекшеліктерімен
қолданылады. Адам өміріндегі әрбір сәт діни сенімге байланысты рәсімдер мен
белгілі бір әдет-ғұрып, салт-дәстүрлермен байытылған.
Қазақтар мұсылман дінінің сунниттік бағытын ұстаушылар. Мұсылмандықтың
қазақ жеріне таралуы бірнеше ғасырларга созылды. Ал Қазақстанның
оңтүстігінде VIII-IX гасырларда бекіді. Мұсылман діні басқа халықтар
секілді қазақтарда да ислам дінінің әдет-ғұрыптары пайда болғанға дейінгі
жергілікті діни әдет-ғұрыптарымен астасып кеткен. Мұсылмандық сенім мен
мұсылмандыққа дейінгі алғашқы діни сенімдер - сиқыр, анимизм, тотемге сену,
бақсылық - аймақ қазақтарының діни әдет-ғұрыптарында араласқан түрде
қолданылады. Мысалы, тәңірге сыйыну, жалбарыну Қүдайға жалбарынумен бірдей
мағынада қолданылады. О, тәңірім, жебей жүр деген мен О, Құдайым
жарылқай жүр деген сөздердің мағынасы бір.
Оңтүстік Қазақстан өлкесін мекендейтін қазақтар арасында диқаншылықтың
ежелден орын алғандығын дәлелдейтін егіншілікке байланысты көптеген әдет-
ғұрыптар бар. Жазғытұры егістік жерді жыртуға кірісер алдында әр үй жеті
түрлі заттан (су, түз, ет, май, құрт, сүт және бидай) дайындап, тағам
пісіріп, құдайы тамақ беру де ұмытылмаған. Малы барлар қой сойып, оның
қанымен суды, егістік даланы қандап, асылған қой етін түгелдей
жиналғандарға таратады. Диқандар түсімнің мол болуын тілеп, мал сойып,
қанымен қырманды және қырмандағы түрлі саймандарды қандайды. Бақсылық
қасиеті бар адамдардың емдеу құралы ретінде кетпенді пайдалануы да
диқаншылықтың жергілікті халықтың әдет-ғұрпындағы көрінісі болып табылады.
Табиғаттағы дүлей күштердің, адам денесіндегі аурулардың, бақыттылық
пен бақытсыздықтың өз иелері болады. Олардың бірін шақыру, бірін қуу керек
деген ұғым соның көрінісі. Қандай жағдайда болмасын, оларды ренжітіп алмау
керек, әйтпесе Құдайдың қаһарына ілігеді деген ұғым сақталынған. Мысалы,
тасаттық беру - көктем шыққанда, жаңбыр дұрыс жаумай, қылтиған көк шөп бой
көтермей, бусанған жер беті тырысып, ылғал су қажет еткен кезде, аспан
құдайына құрбандық шалып, көктен жаңбыр тілейді. Тасаттық беру үшін 1-2
көше бойында тұратын отбасылар бірігіп, ірі қара мал немесе жылқы сатып
алып, құрбандық шалар күнді алдын ала белгілейді. Бұндай шешімге ауылдың
сыйлы ақсақалдары бір үйге жиналып, кеңес өткізу арқылы келеді. Тасаттық
беретін күні келісілген жерге ауыл адамдары жиналып, ерлер жағы мал союға
кіріссе, әйелдер ас-су әзірлеп, дастарқан мәзірін жасаумен айналысады.
Қазақтың тасаттық беру әдетіндегі маңызды сәт - малды құрбандыққа шалу
кезінде халық жиналып, екі қолдарын жайып, жүрелеп отырады. Ал молда немесе
Құран оқитын басқа ауыл аксакалы Құранның сүрелерінен оқып, көк қүдайынан
жаңбыр сұрап, құрбандыққа мал соятынын айтады, ал бауыздау үшін даярланып
отырған адамдар Бісмілләһи, аллаһу акбар деп бауыздап жібереді.
Жиналғандарға ақсақал, үлкен сыйлы кісі, соғыс және еңбек ардагерлері бата
береді. Әдетте, тасаттық берген күннің түні не ертеңіне селдетіп, жаңбыр
жауатыны рас.
Қазақ атаулыға тән түсінікті құбылыс әруақ қону, әулие аралау,
әулиелерге, пірлерге сыйыну, келін түскенде отца май құю, отпен аластау, су
пайғамбары Сүлейменге сену және т.б. ұғымдар синкреттік діни сенімге
байланысты қалыптасқан. Мысалы, қазақта жуып болған соң қолды сілкімейді.
Жуған қолды сілкігенде, сумен бірге су пайғамбары Сүлейменнің көмегі
арқасында қолмен кіретін кірістің көзі бітеліп қалуы мүмкін деген жорамал
бар. Бақ қарасын, Қыдыр дарысын деген жақсы тілек, батадан көзге
көрінбейтін Қыдыр (Қызыр) пайғамбардың мұсылман қазақтар арасында үлкен
сенімге ие болғанын көреміз. Ол кез келген адамға көрінбейді. Тек бақ,
дәулет немесе дарын иесі еткісі келген адамдарға ғана көрінеді. Оның Қыдыр
ата екенін білсең, тез арада, шап беріп ұстап алып, бір нәрсесін алып қалу
немесе тілегіңнің орындалуын сұрау керек немесе Қыдыр атаның бас бармағының
тырнағы болмайды дейді Қызылорда облысы Шиелі ауданының тұрғындары. Қазақ
әйелдері қысылғанда Би Бәтима пірім-ау, қолдай көр деп де сыйынады.
Бұндағы биі - бибі деген сөздің қысқартылған түрі де, ал Бәтима дегені -
Мұхамедтің қызы Фатима. Сәбиді қорғап-қорғаушы қырық шілтен періште
дейді. Сол сияқты жергілікті тұрғындар арасында мұсылмандардың пір тұтатын
әулиелері мен жергілікті рулардың негізін қалаушылардың қасиеттеріне
байланысты аңыз-ертегілер көп тараған.
Баланың дүниеге келгенге дейінгі әдет-ғұрып, ырымдарына перзенті жоқ
ерлі-зайыптылар мен пұшпағы қанамаған әйелдердің әулиелерді аралауы,
әулиелердің басына қонуы немесе әулиелер мен қасиетті адам басына
(жерленген жеріне) келіп, перзент тілеуі мен сол әулиеге арнап қой немесе
басқа малды құрбандыққа шалуын жатқызуға болады. Яғни оңтүстік қазақтарында
Құдайдан, әулиелерден бала сұрайтын әдет бар. Ол үшін бала көтермеген
әйелді әулие басына түнетеді. Әулиеге зиярат жасарда, бала тілеуші отбасы
қойдан қошқар, жылқыдан айғыр, қара малдан бұқа құдайы шалып барады.
Бұның себебі әулие аруақ ер жынысты адам, оған шалатын мал да еркек болуы
керек деп көрсетеді. Әулиелерге сиыну исламдыққа дейінгі қазақтардың әдет-
ғұрыптарымен тығыз байланысты. Ескі діни сенімдерге әулиелер басына қонып,
тілек тілеу, мысалы, бала көтермеген әйелдердің бала тілеуі, ұрпағы
болмаған адамдардың ұрпақ тілеуі. Мұндай арнайы жерді тілеухана деп те
атайды. Тілеухана әулие жерленген жерлерде, мысалы, әулие жерленген мазар
ішінде арнайы бөлме ретінде салынады. Сонымен бірге мешіттер ішінде,
негізінен шырақшы отыратын үйлерде тілек тілеу үшін түнде қонады. Әсіресе
әулие аралау кезінде мазар, бейіт басына қону көп кездеседі. Сенім бойынша
әулиеге қонған адамдардың ішіндегі лайықтыларына әр түрлі белгілер немесе
түстерінде жақсылықтың нышаны деп есептелінетін жағдайлар көрінеді.
Қазақтар мұны міндетті түрде жақсыға жору керек деп есептейді. Мысалы,
елдің айтуы бойынша көп жылдардан бері баласы тоқтамай, әрдайым түсік
тастап жүрген Гүләйім деген әйелге Жаңақорған ауданы, Хорасан ата бейітінің
басындағы тілеуханада тілек тілеп, қонғанда түсінде ме, өңінде ме, қаба
сақалды, ақ киімді шал келіп, үстіне құндыз жағалы пальто жауыпты. Содан
соң әйел бір ұл, бір қыз - екі бала туып, үйіне береке, табыс кіріп,
тұрмыстары жөнделіпті дейді. Яғни бұл ырым ұрпақ тілеген адамдардың соңынан
перзентті болуына байланысты әдетке айналған.
2. Отбасылық – некелік қатынастарға негіделген әдет – ғұрыптар
Қазақ халқының некелік-жанұялық қатынастардағы басты кезең үйленуге
байланысты әдет-ғұрыптар өзінің барлық кезеңдерінде мұсылмандыққа дейінгі
ертедегі белгілерін сақтап қалды. Оңтүстік Қазақстан территориясында
қазақтардың барлық этникалық топтары арасында экзогамиялық жанұялық-некелік
қатынастар қалыптасқан. Алайда қазақ халқындағы субэтникалық топтары болып
есептелінетін қожалар мен төрелерде некелесудің эндогамиялық, яғни өз
ішінде ғана қыз алысатын түрі сақталған. Ол туралы XIX ғасырда орыс
зерттеушілері: Ақсүйектер караға қыз бермейді, бірақ олардан қыз алады, -
деген екен.
Оңтүстік Қазақстан қожалардың этникалық-территориялық орналасуы
жағынан көп шоғырланған өңір болып табылады. Кызылорда облысының Арал,
Қазалы, Жалағаш, Сырдария аудандары өңір-еріндегі қожалардың некелесу
тәртібі сол өңірлерді мекендейтін қазақ рулары - Кіші жүздің алты ата
Әлімұлымен араласып кеткен. Ал Жаңақорған өңірі мен Оңтүстік Қазақстан
облысындағы қожаларда эндогамдық некенің сақталғаны анық байқалады. Бұл
территорияның этникалық кұрамы: Орта жүзден - қоңырат, қыпшақ, найман және
бірқатар ауылдар түгелдей дерлік қожалар мен сунақтар. Мұндағы қожалар
қазақ руларына қыз бермегенімен, қазақ руларынан қыз алады. Қазақ халқында
жеті атаға дейін қыз алыспайтын болса, XIX ғасырдың 2-ші жартысында
қожаларда үш ата ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz