АДАМНЫҢ ТАРИХИ ДАМУЫНДАҒЫ БИОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ФАКТОРЛАР

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

Кіріспе

І Тарау. АДАМНЫҢ ТАРИХИ ДАМУЫНДАҒЫ БИОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ФАКТОРЛАР
1.1 Адам жеке басының дамуындағы биологиялық және әлеуметтік факторлар
(онтогнез).
1.2 Социолобиология бағытының адам туралы теориясы.
1.3 Адам- жеке адам және тұлға ретінде.

ІІ Тарау. АДАМНЫҢ САНАСЫ МЕН ТІЛДІҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
2.1 Сананың негізгі қасиеттері
2.2 Өзіндік сана-сезім
2.3 Сана және санадан тыс құбылыс
2.4 Тілдің пайда болуы және даму кезеңдері

Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе
Адамның эволюциясы, жалпы алғанда, оның өмірінің барлық кезеңдрінде
тоқтамай жүріп жатады. Бірақ қазіргі эволюция адам өмірінің әлеуметтік
жағына қатысты, ал биологиялық эволюцияға келсек, адам жануарлардан бөлініп
шықаннан кейін ол шешуші рөл атқармйтын болғаны сөзсіз. Енді адамның
эволюциясына оның өмірін мәдени жағынан ұйымдастыру, яғни қоғамдық
өндірістің тәсілі, еңбек қызметінің дамуы, тұрмыс жағдайлары тағы басқа
шешуші әсер ететін болды. Тіпті денсаулығы әлсіз адамдарда медицинаның
көмегі арқасында қоғам өміріне белсене қатыса алады.
Табиғи сұрыпталудың күші қоғам өмірінде барған сайын әлсіреуде,
өйткені денсаулық мекемелері және басқа әлеуметтік институттар жеке
адамдардың биологиялық жағынан өзгергіштігін ұдайв әлсіретеді. Мысалы,
Еуропада адамның құрт ауруынан өлімі 1840ж. 1 млн адамнан 4000 адам
болған болса, қазір 1млн адамның 13-і ғана өлетін болды, ал бұл құрт
ауруының емдеуге қарсыласуы бойынша сұрыпталуы мүлдем дерлік тоқтады
деуге болады. Мұндай мысалдарды басқа аурулар бойынша да келтіруге
болады.
Бүгінгі таңда, бір жағынан, сұрыпталудың салдарынан болатын
генетикалық өзгерістің өте баяулауы және адамның түрліше топтарының
арасындағы генетикалық ұқсастықтың күшеюі байқалса, ал, екінші жағынан,
мәдиниетпен тұрмыс жағдайларының алуан түрлілігі, әлеуметтік өзгерістердің
аса жылдамдауы байқалады- мұның бәрі адамзат қоғамында жүріп жатқан мәдени
эволюцияның көрсеткіші болып табылады. Сондықтан қазіргі адамның
эволюциясында мәдириет шешуші рөл атқарады деп сенімді түрде айтуға болады,
өйткені көптеген елдерде саяси, экономикалық және әлеуметтік өзгерістер
адамдардың тұрмыс жағдайларын жақсартып, денсаулығының нығаюына алып
келді, ал бұл адамның табиғи сұрыпталу процесінен тәуелсіздігіне себепкер
болды. Егер жануарлар үшін табиғи сұрыпталу эволюцияның басты факторы
болса, адам үшін оның рөлі- генофондыны (геннің қорын) сақтауда және
денсаулыққа теріс әсер ететін мутациялық өзгерістерді болдырмауда ғана.
Табиғи сұрыпталу адамда негізінен ұрықтық клетка деңгейінде болады.
Балалар негізінен генетикалық тұрғыдан денісау клеткалардан туады. Мұның
дәлелін ата-аналардың жыныстық клеткаларының ірі генетекалық бұзылысқа
ұшырауы салдарынан көп жағдайда ұрықтанған тұқым клеткалары даму басталған
алғашқы кезде-ақ өліп кететін фактілерінен көруге болады.
Адамның әлеуметтік бейнесінің өзгеруімен бірге оның биологиялық
табиғатыда, сырт кейпі де, ақыл-ой қабілетіде өзгере ме? Денесі мен ақыл-
ойы жағынан адамның жаңа ұрпағы бұрынғыларынан гөрі дамығандайә болама?-
деген сұрақтар тууы мүмкін.
Алдымен дене құрылысы жағынан алып қарасақ, Homo sapiens
түрінің даму тарихы барысында оның дене құрылымы мен денсаулығы айтарлықтай
жақсарғаны анық: халықтың орташа өмір жасы өсті. Ертедегі дүние азаматтың
орташа жасы 20-22 жыл болған болса, XVIII ғасырда 30 жасқа дейін өсті. XIX
ғасырдың аяғымен XX ғ. Басына қарай Батыс Еуропа елдерінде орташа жас
шамамен 56 жылға жеткен болса, бүгін таңда 75-78 жасқа жетіп отыр. Ал
социологиялық және медицинлық зерттеулерге қарағанда, қазіргі адамның
“қалыпты” орташа жасы 80-90 жыл болуы тиіс екен.
Тағы бір мысал. Социологиялық зерттеулерге сүйенсек, XX ғ. 50-60
жылдары өскен жастардың бойы 30-40 жылдарда өскен жастардың бойынан, орташа
алғанда, 6-8 см. ұзын, ал 80-90 жылдардағы жастардың бойы одан бұрынғы 60-
70 жылдардағы жастардың бойынан 5-7 см-дей ұзын көрінеді. Бұл, әрине, ең
алдымен әлеуметтік тұрмыс жағдайымен жақсаруының алдары деуге болады.

І Тарау. АДАМНЫҢ ТАРИХИ ДАМУЫНДАҒЫ БИОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК
ФАКТОРЛАР
1.1 Адам жеке басының дамуындағы биологиялық және әлеуметтік факторлар
(онтогнез).
Енді адамзаттың ақыл-ой қабілетінің дамуы туралы мәселні қарастырып
көрелік. Евгеника (адамның тұқым қуалаушы денсаулығы және оны жақсарту
туралы теория) деген ілімнің негізін салушылардың бірі, ағылшын
психологантрополыгы Ф. Гальтон қазіргі адамның ақыл-ойы барған сайын
төмендейді деп сендіруге тырысады, өйткені дейді ол төменгі таптарының
өкілдері ақыл-ой коэфицент көрсеткіші төмен ал олардың отбасы әдетте көп
балалы болады, олай болса қоғамдағы адамдар саны негізінен төмен сол
еңбекші топтарының балаларының есебінен өсетін болғандықтан, адамдардың
ақыл-ой деңгейінің төмендеуі де табиғи нәрсе деп қорытындылайды Ф.
Гальтон. Бұл пікір XX ғ-ң 60-жылдарына басына қарай адамның ақыл-ой
коэфиценті әлеуметтік жағдайы және балаларының саны арасында тікелей
тәуелділік бар деген пікір жалған деп мойындалды.
Қазіргі балалар бұрынғы ұрпақтан гөрі ақыл-ой жағынан дамығандай ма,
қалай?- деген сұрақ бүгін таңда талас мәселе деп есептеледі. Кейбір
зерттеушілер айтқандай, балалардың ақыл-ой дамуы бас миының эволюциялық
дамуымен генетекалық байланысты деп пайымдауға негіз болатын мәлеметтер
бүгін таңда жоқ. Туғанынан немесе жастайынан көру есту мүмкіндіктерінен
айырылып, қолмен ұстап көрүден басқа сыртқы дүниемен байланыс мүшелерінен
жұрдай болған балалар алғашында жануарлардың даму деңгейінде болды.
Алайда, оқытудың арнаулы жүйесін, әдісін қолданудың нәтижесінде олар ақыл-
ойы дұрыс адамдардың қалпына келді, ал кейбіреулері МГУ-дың психология
факультетін бітіріп шықты.
Сонымен бірге ойлаудың басты органы болып табылатын мидың
эволюциясын растайтын мәлеметтерде бүгін таңда жоқ. Мидың эволюциясының
тоқтағанын тікелей негіздейтін дәлел болмағанымен, бірақ Homo sapiens
пайда болғаннан бергі 30-40 мың жыл ішінде оның мөлшері өзгермей келе
жатқаны жанама дәлел бола алады, ал оғандейінгі адам тектес маймылдардың
эволюциясы кезінде олардың миы үнемі дамып, өсіп отврған болатын. Мысалы:
австралопитектің миының мөлшері 500-600 см3 болған болса, питекантроптың
миы 900см3 , синантроптардың миы 1000 см3 –ге дейін болады. Ал қазіргі адам
миының орташа мөлшері ересектерде-1400см3 , әйелдерде-1270см3 . Сонымен
қатар адамның жеке басының дарындылығы оның миының мөлшеріне тікелей
тәуелді бола бермейді.
Қазіргі заманғы биологтар мен антропологтардың пікірінше, адамның түр
ретіндегі биологиялық эволюциясы Homo sapiens пайда болғаннан бері
тоқтады деуге болады. Мұның дәлелі ретінде сол уақыттан бері адам миының
өзгермегендігін, оның морфологиялық өзгерісінің аяқталғанын келтірсе де
болады. Бұған қарама-қарсы пікір айтуға жеткілікті негіз жоқ.
Сонымен антропогенез процесінің дамуы адам түрінің қалыптасуының
аяқталуымен тоқтайды. Ал ол бұдан 30-40 мың жылдай бұрын болған. Сол
уақыттан бастап адам эволюциясының шешуші факторы ретінде топтық
сұрыпталудың әсері де тоқтайды. Осы кезден бастап эволюция әлеуметтік
өмірмен байланысты іске асып, адамның болашағы мәдиниеттің деңгеіне тәуелді
бола бастады. Эволюцияың негізін адамның ақыл-ойы және саналы іс-әрекеті
құрады. Сондай-ақ адам мен қоғамның пайда болуына байланысты генетикалық
информация адамның өмірінде жетекші маңызынан айырылып, оның орнына
әлеуметтік инфомация келгенін атап айту қажет.
Адамзатты қандай болашақ күтіп тұр, яғни түрдің даму тұрғысынан
қарағанда, адамзаттың болашағы қандай деген сұраққа кейде кейбіреулер
геномның әлсіреуі салдарынан жануарлармен өсімдіктердің барлық түрлері
біртіндеп өледі деген пікірді айтып жүр. Бірақ көпшілік ғалымдардың
пікірінше, басты қауіп түрлердің қартаюында емес, биосфераның түрліше
қалдықтармен барған сайын көп ластануында, радиациалану деңгейінің барған
сайын өсуінде, экологиялық себептерінде болып отыр. Генетикалық
ауытқуларының салдарынан кесел нәрестелердің тууының көбеюі , ақыл-есі
нашар адамдардың сананың артуы, генетикалық ауытқулар адамзаттың болашақ
өміріне төніп басты қауіп-қатер ең алдымен біздің ьәдени дамуымыздың
төмендігінде екендігін көрсеткді.
Адамның жеке басының дамуындағы биологиялық факторлармен әлеуметтік
факторлардың алатын орны мен рөлі жайлы түрліше пікірлер болад және қазір
де бар. Мәселен: Ч. Дарвиннің Ілімін насихаттауда көп еңбек сіңірген неміс
биологы Геккель адам мен қоғамның дамуын негізінен анықтаушы биологиялық
фаторлар, ал қоғам дамуымен адам эволюциясының қозғаушы күші тіршілік үшін
күрес және табиғи сұрыпталу деп есептеді. Сондықтанда дәл осындай
қөзқарасқа негізделген әлеуметтік дарвинизмнің тууын көбінесе Геккельдің
есімімен байланыстырады.
1869ж. Евгеника ілімінің принциптерінің тұңғыш тұжырымдаған Ф.
Гальтон деген Дарвиннің немере інісі екенін жоғарыда ескрткенбіз. Сол
Гальтон адамның болашақ ұрпақтарының тұқым қуалаушы сапаларын (денсаулығын,
дарындылығын,ақыл-ой қабілеттерін) жақсартуға әсерін тигізетін факторларды
зерттеуді ұсынды. Сонымен бірге озат ойлы ғалымдар евгениканың алдына
гуманистік мақсаттар қойған болатын бірақ оның идеялары көп жағдайларда
нәсілшілдікті, атап айтқанда фашистік нәсілшілдік атап айтқанда фашистік
нәсілшілдік теорияларды актау үшін пайдаланылады. Қазіргі заманғы ғылымда
евгениканың көптеген проблемалары, медициналық генетика саласында шешімін
табуда.
Фашизм жеңілгеннен кейін түрлі нәсілдердің өзара қосылысуы зиянды
болуы былай тұрсын, қайта биологиялық жағынан пайдалы екендігін дәлелдеген
еңбектер щыға бастады. 1950 және 1951 жылдары ЮНЕСКО-ның барлық
нәсілдерінің теңдігін жариялаған Мәлемдерінің зор иаңызы болды, өйткені
оларда түрлі нәсілдердің ақыл-ой қабілетінің әр-түрлі екндігін көрсететін
ғылыми мәлеметтері жоқ екендігі, сондықтан нәсіл аралық неке қауіпсіз екені
айтылған.
Дегенмен, түрлі нәсілдер арасында түрлі генетикалық
айырмащылықтар бар, негрлердің ақыл-ой коэфиценті төмен, өйткні ақыл-ой
қабілетінің коэфиценті тұқым қуалау арқылы, нәсілі арқылы анықталады деп
насихаттаушы еңбектер әліге дейін шығуда. Шындығында, нағыз ғылыми, жан-
жақтыда терең зерттелген еңбектер генотиптің ерекшеліктері нәсілдік
деңгейде емес, жеке адамдық деңгейде көрінетінін дәлелдеді. Әрбір адамның
генотипі - әр-түрлі, ерекше (тек бір ұрықтас егіздерде ғана генотип бірдей
болады). Ақыл-ой коэфицентіндегі айырмашылық тек тұқым құалауға байланысты
емес, сыртқы орта жағдайларына да байланысты. Р. Иннес деген белгілі
қоғамдық негр қайраткері дамыған индустриялуық Солтүстік АҚШ-тың
негірлерінің және дамымаған ауыл шаруашылықты Оңтүстік АҚШ-тың ақ
нәсілдерінің ақыл-ой қабілетінің деңгейі жоғары екні анықталған.
Нәсілшілдік теориялардың жалғандығын дәлелдеген басқада зерттеулер бар.
Әлеуметтік және биологиялық факторлардың жеке адамның эволюциясына
тигізетін әсері жайлы қазіргі ғылыми әдебиетте бір-біріне қарама-қарсы екі
бағыт бар. Олардың бірі панбиологизм деп, ал екіншісі пансоциологизм деп
аталады. Панбиологизм бағытын жақтаушылар адамның жеке басының дамуы
бүтіндей генмен анықталады деп, биологиялық фактордың рөлін
абсолюттендіріді. Ал пансоциологизмді жақтаушылар жеке адамдардың бәрі
дүниеге келгенде бірдей гендік қабілетпен келеді, олардың қабілеттердің
дамуында оқу-тәрбие басты, шешуші рөл атқарады деп есептейді.
Бұл мәселені қарастырғанда адамның жеке басының дамуының екі
кезеңі бар екенін, ол эмбриондық және эмбриондықтан кейінгі кезеңдерден
тұратынын ескеру керек. Бірінші кезең- бала туғанға дейін ана құрсағында
өсіп-өнуі кезеңі. “Бұл эмбриондық кезеңде ,- деп жазады академик
П.Н.Дубинин,- организмнің дамуы генетикалық программаға қатаң сәйкес жүреді
де оған сыртқы физикалық және әлеуметтік ортаның әсері (анасының организмі
арқылы) әлсіз болады. ” Эмбриондық дамудың ең басты кезеңінде-ақ ата-
анасының көшкен, сөйтіп ДНК-ның хромосомдарында берік орныққан генетикалық
программа іске аса бастайды. Дамудың әсіресе бұл ерте кезеңіндегі адамның
эмбрионы мен басқа омыртқалылардың эмбрионының өсіп-өнуі өте ұқсас болады.
Ал адамның эмбрионы мен маймылдардың эмбрионының ұқсастығының ұзақ сақталуы
олрдың тарихи шығу тегінің бір екндігінің тағы бір дәлелі екндігі табылады.

Әрбір адамның жеке басының гендерінің жиыны айрықша болады, сол
себепті ол генетикалық табиғаты жағынан ерекше болады. Адамның қасиеттері,
басқа тірі жануарлардікі сияқты, көбінше генотиптен тәуелді, ал олардың
ұрпақтан-ұрпаққа берілуі тұқым қуалау заңдылығының негізінде жүзеге асады.
Дене құрылысы, бойы, сүйек құрылысының қаңқа ерекшеліктері, терісінің, көзі
мен шашының түсі, бет-әлпеті сияқты көптеген дарындылық, ақыл-ой
қабілеттері де тұқым қуалаудың нәтижесі болып табылады.
Зерттеулердің нәтежесіне қарағанда, ата-анадан балаға тұқым қуалайтын
қабілеттіліктің өзі емес, нышаны екен, ал бұл нышан белгілі бір дәрежеде
өскен орта жағдайларынан көрінеді. Басқа сүтқоректі жануарлардағы сияқты
адамдада генетикалық материялдың иесі хромосомның ішіндегі ДНК екен.
Адамның әрбір клеткасының хромосомында бірнеше миллион ген болады. Алайда,
егер бала жастайынан адамдармен қарым-қатынаста болса, тиісті әлеуметтік
ортада өссе ғана оның генетикалық мүмкіндіктері, нышандары жүзеге асады.
Егер, мысалы, адамда музыкамен айналысуға мүмкіндік болмаса, онда оның
туасы бар музыкалық нышаны ашылмай, дамымай қалады.
12. Каптеров А. Педагогиялық психология ,-М.,1877.
13. Намазбаева А.Психология,- Алматы.,2006.
14.Ломов Б. Методологические и теоретические проблемы психологии,-
М.,1991 .
15. Мельников В.М. Психология ,-М., 1987.
16. Мухина А. Дошкольная психология ,-М., 1975.
17. Немов Р.С. Психология,-М.,1990.
18. Петровский А.В. Возрастная и педагогическая психология ,-М., 1973.
19. Тәжібаев Т. Жалпы психология ,-А., 1993.
20.Төлеубекова Р. Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика ,-А., 1994.
Адамның генетикалық мүмкіндігін нің уақыт жағынан қатаң шегі бар. Егер
баланы әлеуметтендіруді (оқытуды, тәрбиелеуді ) ерте бастамаса, онда
қабілеті жарық көрмей,өшіп қалуы әбден мүмкін. Айтқанымызға нақты дәлел
ретінде кейбір нәрестелердің белгісіз бір себептермен адам қоғамынан
бөлініп қалып, қалың ормандағы аңдардың ішіндегі бірнеше жыл өмір сүрген
фактілерін көптеп келтірүге болады. Оларды тауып алып, адамзат қоғамына
қайта алып келгенмен, олар енді толық мәнінде адам бола алиаған, өйткені
сөйлеу тілін дұрыс меңгере алмаған, екі аяқтап дұрыс жүре алмаған, ақыл-ой
және басқа психикалық процестер нашар дамыған. Бұл фактілер адамды адам
ететін мінез-құлық формалары мен іс әрекет қимылдары тек оқу-тәрбие
процестерінің нәтижесінде әлеуметтік мұраны меңгеру арқылы ғана
қалыптасатынын қөрсетеді.
Адамның жеке басының дамуында тұқым қуалаудың және қоршаған ортаның
атқаратын рөлін түсіну үшін генотип және феготип деген ұғымдардың маңызы
зор. Генотип-организмнің тұқым қуалаушылық негізі, оның хромосомдарында
жинақталған гендердің қосындысы. Басқаша айтқанда, бұл – организмснің өз
ата-анасынан алатын генетикалық конституциясы (ден құрылысы). Фенотип
–организмнің жеке даму барысында қалыптасқан барлық қасиет, белгілерінің
жиынтығы.
Фенотип организмнің дамуы іске асатын сыртқы ортамен өзара
әрекеттесуіне байланысты айқындалады. Генотиптен фенотиптің айырмашылығы
сол, фенотип организмнің бүкіл өмір бойында өзгереді. Сөйтіп, фенотип
генотиппен сыртқы ортадан тәуелді болады. Бұл ұрықтас егіздердегідей,
бірдей генотиптер түрліше ортаға тап болса, түрліше фенотиптер беруі
мүмкін. Фенотипке әсер ететін факторлардың бәрін ескере отырып, адамның
фенотипін құратын бірнеше элементтерді атауға болады:
а) гендерде хабарланған биологиялық нышандар;
ә) табиғи және әлеуметтік орта;
б) жеке адамның іс-әрекеті ;
в) ақыл-ой (сана, ойлау).
Адамның фенотипінің құрылысы күрделі екендігін негізге ала
отырып, жоғарыда аталған евгеника ғылымының пәні тек бірінші ғана элемент
екенін, яғни гендердегі биологиялық нышандар ғана екенін атап көрсеткен
жөн. Евгениканың өкілдері дәл осы биологиялық факторды асыра дәріптейді.
Фенотиптің әлеуметтік факторлары олардың назарынан мүлдем тыс қалған. Бұл
теорияны жақтаушылардың қателігі міне осында жатыр.
Тұқым қуалау мен ортаның адам дамуындағы өзара қарым-қатынасы дам
өмірінің бүкіл өнбойында болады. Алайда организмнің қалыптасу кезеңдерінде:
ұрықтың өсіп-өнуі, баланың емшектегі кезінде, сәбилік, балалық, жас
өспірімдік кездерінде оның маңызы ерекше болады. Міне дәл осы кезеңдерде
адам тұлғасының қалыптасуы мен дамуы айрықша күшті болады.
Тұқым қуалау организмі қандай болуы мүмкін екенін анықтайды, бірақ
адам екі фактордың-тұқым қуалаудың да, ортаның да бір мезгілде бірдей әсер
етуі нәтижесінде дамиды. Адамның бейімбелуі тұқым қуалаудыың екі
программасының: биологиялық және әлеуметтік програмалардың әсерінен жүзеге
асатыны көпшілік мойындайтын ақиқатқа айналады. Кез-келген жеке адамның
барлық қасиеттерімен белгілері, сонымен оның генотипі мен ортаның өзара
әрекеттесуінің нәтижесі болып табыладыекен, тек қанының группасы, саусақ
таңбалары сияқты биологиялық қасиеттері ғана ортаның әсеріне көнбейді.
Сондықтан әрбір адам әрі табиғаттың бөлігі, әрі қоғамдық дамудың жемісі.
Бұл пікірмен бүгін таңда ғалымдардың көпшілігі келіседі. Талас пікір
тек адамның ақыл-ой қабілеттерін дамытуда тұқым қуалау мен ортаның рөлі
жайлы мәселеде. Мұнда бір-біріне қарама-қарсы екі пікір бар. Бірі- ақыл-ой
қабілеттері генетикалық жағынан тұқым қуалауды деген және екіншісі- ақыл-ой
қабілеттерінің дамуы әлеуметтік ортаның әсерімен анықталады деген пікір.
Оның үстіне адамның ақыл-ой қабілеттерін дәл анықтауда айтарлықтай қиын іс
екені анықталды. Өйткені адамдардың ақыл-ой қабілеті де алуан түрлі және
алуан қырлы. Мәселен, бір адам тамаша шахматшы болғанмен нашар әртіс,
ақын, математик және керісінше болуы мүмкін. Оған қоса, ақыл-ой қабілетін
анықтау үшін қолданылатын тесті әдістерінің кемшіліктері де аз емес
екндігін атап көрсетеді көптеген зерттеушілер. Атап айтқанда, ақыл-ой
коэфицентін анықтағанда әлеуметтік ортаның ерекшеліктері, дамның білім мен
тәрбие алу ерекшеліктері мен дәрежесі, дамның ықыластығы, ұқыптылығы,
темпераменті сияқты психологиялық қасиеттері, т.б. мұқият ескерілуі қажет.
Зерттеудің нәтижесі зерттеушінің зерттеулішіге қандай сұрақтар қоятынына
да байланысты.
Қысқасы, адамның ақыл-ой қабілетінің дәл және толық анықтау
айтарлықтай қиын іс. Соған қарамай көптеген елдерде тәуелсіз жүргізілген
зерттеу жұмыстарының нәтижелері ақыл-ой қабілеттерінің деңгейі генетикалық
тұқым қуалауға да және білім-тәрбие алған ортасына да байланысты екндігін
дәлелдеді.
Адамның биологиялық жағынан тұқым қуалауы туралы әңгіме жасағанда
ескеретін жағдай, адамның тек жақсы нышандары ғана емес, сондай-ақ ақыл-ой
кемшіліктері де көп жағдайда генотиптен тәуелді болады. Мәселен ұрығы
бірдей егіздердің біреуі шизофрения ауруымен ауырса, онда екіншісіде сол
аурумен 69% аурады. Егер біреуінің ақылы 97% кем болса, онда бұл кемшілік
екіншісінде де болуы да мүмкін. Осы тұрғыдан алғанда, ата-ананың біреуінің
не екеуінің де ақылы кем болса, ақылы кем балалардың туу проценті жоғары
болатыны анықталды медицинада. Өз ата-анасының ақыл-есі дұрыс болғанымен,
кейбір кем ақыл балалардың арғы тегін зерттегенде, олардың ата-бабасы не
әжесі жағында сондай ауру болғаны, ауру солардан тұқым қуалап келгені
анықталуы мүмкін.

1.2 Социолобиология бағытының адам туралы теориясы.
Адамның дамуы көп жағдайда биологиялық факторларға байланысты
болғанымен, бірақ оны абсолюттендіріп, асыра бағалауға болмайды. Осы
жөнінен алғанда соңғы кезде шыққан социобиология деп аталатын жаңа бағыттың
адам жайлы теориясының көзқарастық қағидаларына талдау жасаудың сабақ
боларлық мәні бар.
1975 ж. Американдық энтомолог Э.О. Уилсонның “социобиология: новый
синтез” деген кітабы жарық көрді. Социобиологияның щығыуы осы кітаптың
шығуымен байланысты болды. Бұл кітапта адамның моральдік, еркіндік,
агрессивтік, эгоистік, альтруистік сияқты әлеуметтік сапаларын жануарлар
биологиясы тұрғысынан жаңаша түсіндіру концепциясын түсіндіреді. Мұнда
жануарлармен адам арасындағы мінез құлық ұқсастығының шекарасымен
мүмкіндігін талдауға аса маңызды орын беріледі. Бұл мәселелерді шешудің
кілтін дарвенизм ілімінің ұғымдары мен принциптерінен, атап айтқанда табиғи
сұрыпталу ілімінен іздейді. Жануарларды зерттеудің нәтижесінде жасалған
қорытындыларының адам мінезін түсіндіруге кеңінен қолданады. Методологиялық
жағынан өарағанда, адамның мінез-құлық сапасы биологиялық және малекулалық
генетика тұрғысынан тұрпайындылап түсіндіріледі, яғни антропология
биологияға, ал биология малекулалық генетикаға жатқызылады.
Социобиологтардың пікірінше, адамның табиғаты жайлы түсінікті
негізінен өзгертетін біріккен гендік-мәдени эволюция теориясы блуы тиіс.
Бұл теорияның мәні мынада: адамның бойындағы органикалық және мәдени
эволюциялар процестері бірге жүруі керек, өйткені гендер мен мәдиниет бұл
эволюцияда өзара айырғысыз байланыста. Бірақ жетекші рөлді гендер атқарады.
Адамның көптеген іс-әрекеттерінің түпкі себебі солар болып табылады.
Сондықтан адам іс жүзінде алдымен биологиялық танымның объектісі болады.
Осыдан келіп Уилсон социобиологияның міндеті “барлық жануарлардың, адамды
қоса алғанда, әлеуметтік мінез-құлқының барлық формаларының биологиялық
негіздерін зерттеу болуы тиіс” деп тұжырымдайды. Оның теориясының басты
қағидасының мәні мынада: адамның биологиялық табиғатынан тыс, одан бұрын
пайда болған “трансцендельтальды” мақсаттары болуы мүмкін емес.
Гендік-мәдени коэволюция теориясы өкілдерінің теориясы бойынша, адам
моральдік сезімдерін биологиялық каналдар бойынша мұраланатын сияқты.
Мәселен қандас адамдардың некелесуіне тиым салу жануарлардың мінезіндеде
байқалатын сияқты, олай болса, жалпы моральдық тиымның биологиялық негізі
де сонда. Агрессияшылдық та сол сияқты адам психологиясына табиғи тән
қасиет, олай болса, соғыс-адамға іштей тән қасиеттің сыртқы саяси көрінісі
ғана. Махаббатта адамға іштей тән бірін-бірі қанағаттандыру сезімінің
социобиологиялық көрінісі. Тіпті адамның санасы да тек биологиялық
қажеттіліктерді орындау инструменті ретінде қарастырылады. Бұл қағидалардың
бәрін қазіргі әлеуметтік дарвенизм, нәсілшілдік және евгеника теориялары өз
мүддесіне пайдалануға тырысады.
Адам мен табиғаттың дамуында биологиялық пен әлеуметтік факторлардың
бірлігін көрсететін коэволюция шындығында бар. Ол ол ма, қайта адам
табиғатпен бірлікте ғана дами алатынын ерекше атап көрсеткен жөн. Мұны орыс
ғалымы В.И.Веронадский ХХ ғасырдың басында-ақ атап көрсеткен болатын, адам
мен табиғаттың, оның ішінде адам мен биосфераның өзара тығыз
байланыстылығын сол кісі тұңғыш ғылыми негіздеген болатын. Алайда басты
мәселе биологиялық фактордың әлеуметтіке тигізетін әсері, адамның мінез-
құлқы биологиялықтан қаншалықты тәуелді екндігінде. Биология, гендер әрине
адамның мінез-құлқын айқындайды, бірақ ол өзінің биологиялық табиғатынан
тыс шыға алмайды. Адамның жануарлар мен эволюциялық байланысы да бар,
олрдың мінез құлқында белгілі бір ұқсастықта бар. Басқаша айтқанда, адамның
әлеуметтік жаратылысының биологиялық негізі бар.
Алайда социолобиология бағытының өкілдері жасағандай, адамның дамуын
және мінез-құлқын негізінен биологиялық терминдердің, заңдылықтардың
көмегімен ғана түсіндірсек, мүлдем дұрыс болмады, өйткені адам бойынедағы
биологиялық пен әлеуметтік, біз жоғарыда атап көрсеткендей, өзара тығыз
байланысты. Тағы да айтайық, белгісіз бір себептермен жануарлар тобырының
ішінде қалып қойған адам нәрестесі тірі қалғанымен, бірақ адам қоғамына
қайта қосылса, бәрібір толық мәнінде адам бола алмайды. Мұны растайтын
фактілер тарихта баршылық. Нәресте адам болу үшін туғаннан бастап
әлеуметтендірудің белгілі бір кезеңінен өту керек. Осы тұрғыдан алғанда
орыс психологы А.Н.Леонтьевтің “Бала туылған кезде адамдыққа тек кандидат
қана, бірақ ол оңашада адам бола алмайды: ол адамдармен қатынаста ғана адам
болуды үйренуі тиіс”-деген сөздерімен келіспеуге болмайды. Басқаша
айтқанда, әлеуметтік жағдайлардан тыс табиғаттың бір өзі адамды адам жасай
алмайды.
Адамның биологиялық жаратылысына әлеуметтіктің тигізетін әсерінің
тағы бір жағы бар: адам бойындағы биологиядық қасиеттер мен әлеуметтік
формада іске асып, әлеуметтік формада қанағат табады, яғни адам өмірінің
табиғи биологиялық жақтары мәдени-әлеуметтік факторлар арқылы ғана
“адамдыққа ” айналады. Бұл ұрпақ өсіру, тамақтану, сусындау сияқты т.б.
таза биологиялық қажеттерді қанағаттандыруға да қатысты.
Сонымен, биологиялық және әлеуметтік факторларының адам дамуындағы
рөлін түсіндірген кезде панбиологизм және пансоциологизм сияқты сыңаржақ
теориялардан аулақ болған жөн, өйткені панбиологизмді бетке ұстаған кезде
адам жануарлар деңгейіне дейін төмендетіледі, ал екінші сыңаржақ бағыты
ұстанғанда адам түрінде көрінеді де оған сыртқы орта оның даму барысын
жазады.

1.3 Адам- жеке адам және тұлға ретінде
Жоғарыда айтқандай, адамның екі түрлі жаратылысы бар- ол
биоәлеуметтік жан. Онда биологиялық сапа, қасиеттермен әлеуметтік сапа,
қасиеттер де бар. Әлеуметтік болмыс деңгейде және әлеуметтік теория
тұрғысынан адам проблемасы жеке адам және тұлға ұғымдары арасындағы қарым-
қатынас проблемасына айналады, яғни биологиялық жаратылысы жағынан адам ең
алдымен жеке адам, ал әлеуметтік жаратылысы жағынан тұлға болып табылады.
Жеке адам туралы әңгіме болғанда, адамзат тегінің жеке бір өкілін
түсіну қажет. Жеке адам- көптің бірі, ол әлі тұлға емес. Осы мағынада
алғанда “жеке адам” және “тұлға” ұғымдары көлем жағынан да, мазмұны
жағынан да бір-біріне қарама-қарсы болып табылады. Жеке адам ұғымында
адамның ешбір жекеше ерекше әлеуметтік белгі, сапасы бейнеленбейді,
сондықтан оның мазмұны аса кедей болады, бірақ көлемі кең, өйткені әрбір
адам – индивид. Егер біз жеке адам десек, онда ақыл-ойлы адамның жеке бір
түрін ғана, адам тегінің бір өкілін ғана алып отырмыз. Ал егер оның қайсы
бір ерекше белгісін, сапасын атап көрсетсек, онда ол ұғымның көлемін
кішірейтіп, бір әлеуметтік тобын бөліп аламыз. Бірдеде формальдық логиканың
ұғымының мазмұны мен көлемі арасындағы кері қатынас заңын көреміз. Мысалы
бай адам немесе кедей адам десек біз адамдардың белгілі бір тобын
басқаларынан бөліп көрсетеміз, сөйтіп ұғымның көлемін азайтып, нақтылаған
сайвн оның айырмаылық белгілері көбейіп, мазмұны баии түседі. Сөйтіп адам
көлемінің мазмұнын азайтып, жекелеген сайын бір ғана жеке адамды
білдіретін ұғымға жетеміз. Осылайша шегіне жеткізе жекеклендірген адам
тұлға деп аталады.
Сонымен, тұлға дегеніміз әлеуметтендірілген жеке адам деуге болады.
Мұнда адам тек жалпы және ерекше әлеуметтік қасиеттері тұрғысынан ғана
емес, сондай-ақ өзіндік әлеуметтік рухани сапасы жағынан да қарастырылады.
Тұлғаның адамдық құрылысы аса күрделі, сондықтан оны түрліше тұлғадан
қарастыруға болады. Мәселен, жалпы психология ғылымы тұлға деп түрлі
психикалық процестердің адам бойындағы біртұтас біріккен, сөйтіп оның мінез-
құлқына қажетті смпат беретін жиынтығын түсінеді. Тұлғаны социологиялық
тұрғыдан зерттеудің бастама принципі адамның жеке басының ерекшеліктерін
зерттеу емес, ол орындайтын әлеуметтік міндеттерді, іс-әрекеттерді зерттеу
болуы тиіс. Бұл міндеттер мен іс-әрекеттердің сипатын анықтаушы қоғамның
әлеуметтік құрылымы, сол тұлға жататын әлеуметтік топ болып құрылады.
Адамға тән ең жалпы белгі – оны басқа дүниеден ажыратып тұратын
әлеуметтік іс-әрекет, еңбек. Адам дегеніміз ең алдымен белсенді түрде
әрекет етуші, өзінің өмір сүру жағдайларын өзгертуші әлеуметтік субъект,
әлеуметтік ақыл-ой және әлеуметтік сезім иесі- мұның бәрі өзара іштей
бірлікте болатын және іске асатын сапалық белгілер. Адамның бұл сапалары
оны әлеуметтендірудің негізін құрады, ал әлеуметтендірудің негізінде адам
тұлғасы қалыптасады. Әлеуметтендіру адам қоғамдық тәжірибені меңгерген
сайын, белгілі бір қоғамдық қатынастарға және іс-әрекеттерге араласқан
сайын тездей түседі.
Әлеуметтендіру филогенезде де және онтогенезде жүзеге асады. Бұл екі
процестің екуіндеде тұлға жеке адамның әлеуметтенуінің нәтижесі болып
табылады. Бұл жөнінде белгілі психолог А.И.Леонтьев адам тұлға болып
тумайды, тұлға болып қалыптасады деген болатын. Әлеуметтену үздіксіз жүріп
отыратын, процес болғандықтан, тұлғада үздіксіз қалыптасушы әрекет.
Қалыптасуы тоқтап қалған тұлға, тоқыраушы тұлға. Жекек адам басқа біреудің
ырқынан шыға алмай аған толық бағынса, өзіндік еркі болсада, тұлғаның
тоқырауы болады. Бөтенің ырқына толық бойұсынған, өз ой-пікірі, дүниеге
көзқарасы жоқадам тұлға болудан қалады.
Тұлғаны сипатаушы аса бір сапасы – оның рухани адамгершілік мәні.
Тұлғаның маңызын құратын маңызды бір құрамдас бөлігі- санасының алған
бағыты, саналық деңгейіне, дүнеге көзқарасына және адамгершілік түсініктері
мен жауап кершілік сезіміне байланысты тұлғалық бағдары. Тұлғаның
қалыптасуы мен мінез-құлқына әлеуметтік ортаның күші әсер ететіні сөзсіз.
Бірақ тұлғаның мінез құлқымен адамгершілік бағдарына адамның ішкі рухани
дүниесінің тигізетін әсері де аз емес. Әркім өзінің бақытымен тағдырының
жасаушысы деген сөздің айтылуы тегін емес. Адамның ақыл-парасатымен
адамгерщілік ерік күші неғұрлым айцқын көрінсе, оның өмір бағдары жалпы
адамдық мораль талаптарымен неғұрлым толығырақ болса, және олар
адамгершілік сапаларының дамуымен нығаюына неғұрлым игі әсер етсе, оның
адамдық тұлғасыда соғұрлым айқын көрініс табады. Бұл жағдайда адамның
тұлғалық бейнесі рухани және ерік күшінен көрінеді. Ал ерік күші мен рухани
күш, тұлғаның адамгершілігі мен адалдығы сөзінен емес, белгілі бір
әлеуметтік жағдайлардағы нақты практикалық іс-әректтерінен айқын көрінеді .
Олай болса, адамның тұлғалығын сипаттайтын ең маңызды факторсөз емес, нақты
іс, яғни сөзбен істің табиғи бірлігі. Көптеген адамдардың сөзі мен ісінің
арасындағы алшақтық, яғни сөзінің жалғандығы, оның тұлғалық қасиеттерінің
төмендігінің, керек десе екіжүзділігінің көрінісі деседе болды. Өйткені,
егер адам өзін тұлға санаса немесе тұлға болғысы келсе, онда ол
жауапкршілікті сөз жүзінде ғана сезінбей, оны ең алдымен іс-жүзінде, мінез-
құлқында көрсетуі тиіс, ал бұл көп жағдайда оңай бола бермейді.
Сонымен тұлғаға еркіндік тұрғысынан мінездеме беру қажетті екені
сөзсіз, өйткені еркін тұлғаны сипаттайтын бірінші қасиет. Алайда
жауапкершілікті сезінбейтін еркіндік-бейбірекеттік. Сондықтан жаупкершілік
сезімі тұлға үшін еркіндіктен маңызы артық болмаса кем қасиет емес, өйткені
тек еркін болғаннан гөрі әрі еркін, әрі жауапты болу әлдеқайда қиын . Бұл
үшін жауапкершілікті ақыл-санамен сезіну қажет.

ІІ Тарау. АДАМНЫҢ САНАСЫ МЕН ТІЛДІҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
2.1 Сананың негізгі қасиеттері
Сана адамның барлық психикалық функцияларының жалпы сапасы болып
табылатын бейнелеудің ерекше түрі ретінде түсіндіріледі. Өзара
қатынастағы барлық психикалық функциялардың дамуы адамда сыртқы әлемнің
іштей бейнеленуі қамтамасыз етеді.
Психологияны қызықтыратын жеке сананың дамуы мен қалыптасуы
қоғамдық санамен үздіксіз байланыста болады. Сана -бірлескен психика
түрі, адамның еңбек әрекетінде қалыптасуының тарихи-қоғамдық жағдайлардың
нәтижесі. Сана – қоғамдық болмыс.
Сананың төрт негізгі сипаттамасы бөлінеді:
1. Сана - қоршаған әлем туралы ілімдердің жиынтығы. Сана құрылымына барлық
танымдық үрдістер енеді: түйсік, қабылдау, ойлау, қиял, ес.
2. Санада субъект пен объект айырмашылықтарының бектлуі. Органикалық әлем
тарихында тек адам ғана қоршаған ортадан өзін бөліп оған өзін қарсы қоя
алады. Тіршілік иелері ішішен тек адам ғана өзін тануға қабілетті, яғни
өзінің психикалық әрекетін өзіне бағыттай алады.
3. Мақсатты іс-әрекеттерді қамтамасыз етеді. Сана қызметі: әрекеттің
мақсатын, оның мотивтерін қалыптастырады, еріктік шешімдер қабылдайды,
әрекеттердің орындалу барысын қадағалайды және т. б.
4. Сондай-ақ, сана құрылымына белгілі бір қатынастар да енеді. Тіл сананың
барлық аталған арнайы қасиеттерінің қалыптасуы мен болуының міндетті шарты.
Тіл – тарихи-қоғамдық тәжірибені немесе қоғамдық сананы білдіретін ерекше
объективтік жүйе екені белгілі. Нақтылы бір адам меңгеретін тіл осы адамның
шынайы санасы болады.

Тілдің белгілері жоғары жүйке қызметін жетілдіреді, соның нәтижесінде
жануарларда болмайтын екінші сигналдық жүйе қалыптасады.

Сөйлеу тілінде таным деңгейін жаңа сатыға көтереді. Себебі, сөз
нақтылы бір атаудың алуан қырын танымның жалпы шеңберінде қорытып, жинақтап
береді. Тіл біздің саналық болмысымыздың формасы - қарым-қатынас шеңберін
кеңейте түседі. Қарым-қатынас үрдісінде адамдар сыртқы ортаны да, өзін де
терең әрі жан-жақты тани түседі. Демек, еңбекпен қатар сөйлесу де сана мен
адамдардың өзіндік сана-сезімінің дамуының маңызды факторы болып табылады.
Қарым-қатынас жасау - қоғамдық өмір факторы. Қарым-қатынас үрдісінде
психологиялық қауымдастықтар қалыптасады, яғни өз заңдары бар қоғамдық
психология пайда болады.
Философ Ю.К.Мельвиль: "Адамның бүкіл рухани дүниесі оның өзге
адамдармен қарым-қатынасында ғана пайда болады және дамиды. Ал қарым-
қатынас үрдісінде адамдардың тек өз жеке басының ғана емес, сондай-ақ
адамдардың қоғамдық санасы да қалыптасады", - деп атап көрсетті.
Тілдің арқасында адамдар өткен ұрпақ тәжірибесін жинақтап, сақтап және
келер буынға тапсыра алатын болашаққа көз жіберіп, өз ісінің нәтижесін
шамалайтын еңбекті, өмірді, әлеуметтік күресті жоспарлай алатын болды.
Сана психика дамуының жоғары сатысы ретінде, ең алдымен, жалпыны және
болмыстағы елеуліні тану қабілеті сияқты қасиетімен ерекшеленеді. Жалпыны
білу адамның болмыста мейлінше дұрыс бағдар ұстауын қамтамасыз етеді, істі
біліп әрекет жасауына, өзін дұрыс алып жүруге мүмкіндік береді. Жалпыны
біле отырып адам әрбір жеке міндетті практикалық тұрғыдан шеше алады.
Заңдылықтарды біле отырып, белгілі бір оқиғаның болатынын алдын ала болжай
да аласыз. Жалпы мен елеулі жайындағы білімдерді жинақтау ғылымды
И.П.Павловтың сөзімен айтқанда, "болмысты және өз басымызды дұрыс алып
жүруге жоғары бағдарлылықты" қалыптастырады. Ғылым, өнер, мәдениет (сөздің
кең мағынасында) қоғамдық сананы құрайды.
Жеке адамның санасы мен қоғамдық сана диалектикалық бірлікте болады.
Жеке адам санасы оның болмысын ғана бейнелеп қоймайды, сонымен қатар
адамзат жинақтаған білімді меңгеру нәтижесі де болып табылады. Екінші
жағынан, қоғамдық сана жеке адамдар мен бұқара көпшіліктің шығармашылық іс-
әрекетінің нәтижесінде қалыптасады.
Сана объективтік болмыс жайында қорытылған білімнен ғана емес, сондай-ақ
сол болмысқа белгілі түрдегі қатынастардан да көрініп отырады. Демек, адам
өзін табиғаттан бөліп алады, белгілі автономия танытады, белгілі дәрежеде
бағалай отырып, оқиғаларға байқастап жанасады. Адам қатынастарды
интеллектуалды (бағалау арқылы) және эмоционалды (сүю, ұнату, өшпенділік,
жек көру, жирену түрінде көрінеді) сипатта болуы мүмкін. Көп жағдайларда
саналы қатынастар интеллектуалды-эмоционалды сипатта, екеуі аралас келеді.
Сана адамның шығармашылық қабілеттілігінен көрінеді. "Адамның санасы
объективті дүниені бейнелеп қана қоймайды, сонымен қатар оны жасайды".
Хайуан еш нәрсені де орната алмайды. Егер ол өзі мекендеген жердің
жағдайын өзгертсе оны саналы түрде түсініп істемейді, оның тіршілік етуі
соған жеткізеді. Адам дүниені саналы түрде өзгертуге талаптанады, оны өз
қажетіне бейімдегісі келеді, тіпті ол табиғаттың жеке элементтерінен
табиғатта кездеспейтін жаңа заттар жасайды. Шығармашылық адамның бүкіл
Жерді мекендеуіне жэне ғарышқа да жол табуына мүмкіндік береді.
Сананың аса маңызды оның есеп беруі болып табылады. Адам өзінің ниеті мен
күйзелісі, ойы мен түйсігі туралы өзіне-өзі есеп береді, демек, сана тек
қана сыртқы білімді емес, өзін білуді де қамтамасыз етеді, яғни сана
өзіндік сана-сезім түрінде де көрініс табады. Адам есеп беруінің арқасында
өз күшін реттей алады, өзін түзетіп және дамытып отырады.
Білім негізінде жеке адамның іс-әрекетіндегі және мінез-құлқындағы
саналылық мөлшерін анықтауға болады. Жеке адам мінезі мен іс-әрекетінде
білімге сүйенеді, ол өткендегіні ескеріп және болашақты болжай отырып,
неғұрлым тиімді тәсілді таңдап алады. Бұл ретте адам өзін-өзі бақылайды
және өз күшін жоспарына қарай реттеп отырады.

2.2 Өзіндік сана-сезім
Адамның жануарлардан айырмашылығы - ол өзін танитын және білетін, өзін
түзетіп және жетілдіріп отыруға қабілетті тіршілік иесі.
Өзіңдік сана-сезім - сананың өзіңді білу мен өзіңе қатынастың бірлігі
ретінде көрінетін бір түрі. Өзіндік сана-сезім ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.