Оқушы мен мұғалім арасындағы қатынасты анықтау
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-6
1.Негізгі бөлім.
1.1.Қоғамдық өмір және қарым
–қатынас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-7
2.Ұстаз бен оқушы арасындағы қарым –қатынас педагогикасы және оның
тәлім –тәрбиелік маңызы.
2.1.Ұстаз бен шәкірттер арасындағы
қатынас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7-12
2.2.Мұғалім мен оқушы арасындағы
тартыс ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...12-14
2.3.Өзара реніштің педагогикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..14-15
3.Қарым –қатынас мәдениетін қалыптастыру әдістері.
3.2.Оқушы мен мұғалімнің өзара қарым –қатынасын
басқару ... ... ... ... 15-18
3.3.Қарым –қатынас мәдениетін дағдыларын қалыптастырудағы отбасылық
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .19-23
4.Мұғалім мен оқушы арасындағы педагогикалық
сұхбат ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...23-28
Қорытынды
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..29-32
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..33
Кіріспе.
1.Тақырыбымыздың актуальдығы қазіргі замандағы мектеп оқушыларын қарым
–қатынас мәдениетіне тәрбиелеуден туындайды.
2.Еңбегіміздің зерттеу объектісі мұғалім мен оқушы, кеңінен айтқанда
мұғалім мен оқушы арасындағы қарым –қатынас түрлері белгіленеді.
3.Мақсаты:
Адамгершілік қасиеттер негізінде оқушылардың өзін қоршаған адамдармен
үйде, мектепте, қоғамдық ортада қарым –қатынас жасауға үйрету.
Тұлғалық бағдар тұрғысынан оқушылардың қарым –қатынас мәдениетін
тәрбиелеудің өзектілігін негіздеу.
Оқушылардың қарым –қатынас мәдениетін тәрбиелеу.
Оқушыларға айналасындағы адамдармен ортамен, өзі -өзімен дұрыс қатынас
қалыптастыру барысында талдау жасауда сүйенетін педагогикалық саласынан
мағлұмат беру.
Дау –жанжалдың, кикілжіңнің туындау себептері, мінез –құлық сөйлеу
мәдениетінің адам ағзасына әсер етуі.
Ата –аналар мен отбасы деген ұғымның мағынасын ашу. Отбасындағы
кикілжіңнің денсаулыққа әсері, кикілжіңдерді шешу әдістері, дұрыс шешім
қабылдауға үйрету, кикілжіңнің пайда болу себептерін анықтау.
Оқушы мен мұғалім арасындағы қатынасты анықтау. Оқу пәндерін меңгерту
сапасы туралы оқушылардың пікірін анықтау.
Мұғалімнің жеке қасиеттерінің алатын орны.
4.Міндеті.
- Оқушының жеке тұлға ретінде жетілу жолында өз мінездерінің күшті де
әлсіз жақтарын тануға бағыт беру.
- Шығармашылық қабілетін дамытуға және өзара қарым –қатынастық
пенсыйластық, достықтың, бірліктің жағдайын жасау.
- Кикілжіңге жол бермеу.
5.Негізгі идея. Гипотеза.
6.Жұмысымыздағы қолданылған әдістер: анализ, синтез.
7.Теориялық және практикалық құндылығы сынып жетекшілеріне және
әлеуметтік –педагогқа психологқа да қолданбалы материал бола алдады.
Білім бастауы бастауыш мектептен басталады. Тәрбиелікке оқыту үшін осы
мектепке арналған бағдарламаны басшылыққа алу керек.
Бағдарламаға сүйене отырып, балалардың психикалық дамуы, өмірге
көзқарасы, оқушылардың бірімен –бірі қарым –қатынасы, оқуға ынтасы, өзіне
-өзі қызмет ету дағдысын қалыптастыру көзделеді. Әр пәннің мазмұнына
білімділік, тәрбиелік және баланың ой -өрісін дамыту кіреді.
Оқытуда, тәрбиеде және бала тұлғасын қалыптастырудағы тұлғалық
бағдардың өзектілігіне байланысты қарым-қатынас мәдениеті мәселесі қазіргі
психологиялық-педагогикалық ғылымдардың кеңінен қарастырып отырған
мәселелерінің бірі. Мектептің педагогикалық үрдісінде бұл көзқарасты іске
асыру осы мәселенің теориялық негіздерін талдауды, кіші жастағы оқушылардың
жас ерекшеліктерін қайта қарастыруды, осы мәселені шешудегі мұғалім мен
оқушының ролдерін анықтауды қажет етеді.
Педагогика ғылымында тұлғалық бағдар тәрбиесі баланың тұлғалық
қалыптасуына педагогикалық көмек көрсетуді, әлеуметтендіруді, өмірдегі өз
орнын анықтауды және балаға өктемдік көрсетпей, оны қамқорлықпен дамытуды
қарастырады.
Қарым-қатынас мәселелерімен белгілі ойшылдар әл-Фараби, Ж.Баласағұн,
Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци және т.б. айналысқан.
Қазіргі таңда зерттеушілер қарым-қатынас процесінің әр түрлі
аспектілерін қарастыруда. Бұл мәселенің философиялық негіздеріне
В.С.Библердің, М.М.Бахтиннің, М.С.Коганның, Ж.М.Абдильдиннің,
Ш.Қасабековтың еңбектері арналған.
Бірақ қазіргі кезде осы аталған түрлі зерттеулер бағыттары арасында
қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеуді балалардың кіші жасынан бастау
мәселесі көп қарастырылуда.
Бастауыш сынып оқушыларының жас кезеңдері балалар дамуындағы өте
маңызды және ерекше кезең болып табылады. Осы уақытта адам тұлғасының
негізі қаланады. Аталып отырған кезең танымдық белсенділікпен, білімге
деген құштарлықпен, әсерлі қызығушылықпен, ата-аналар мен мұғалімдер
абыройына деген үлкен сенімділікпен сипатталады.
Тағы бір көңіл аударатын жәйт - балалардың мектепке дейінгі кезден
бастауыш сынып оқушылары қатарына өтудегі бірізділік, жүйелілік мәселелері.
Педагогикалық тұрғыдан осы жас кезеңнің ерекшеліктері Ш.А.Амонашвилидің
құнды еңбектерінде қарастырылған.
Бастауыш сынып оқушыларын қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеу мәселесін
қарастыруда қысқаша "мәдениет" және "қарым-қатынас" ұғымдарына тоқталған
жөн.
Жалпы алғанда қарым-қатынас адамдар арасында байланыстарды жасаудағы
және дамытудағы өзара іс-әрекет қажеттігінен туындаған және ақпараттармен
алмасуды, басқа адамдарды қабылдауды және түсінуді қамтитын күрделі,
көпдеңгейлі үрдіс.
Педагогикалық қарым-қатынас мұғалімдер мен оқушылардың бірлескен іс-
әрекетінің өзегі және оқу үрдісіндегі ынтымақтастықтың негізгі формасы
болып табылады.
Бірлескен іс-әрекет барысында қарым-қатынас оқушымен мұғалімдерге
қандай ықпал жасауы мүмкін, бұл үрдіс нәтижесінде олар қандай әсер алады
екен? Осы сұрақтың жауабын анықтау үшін қарым-қатынасқа қатысушылардың
көзқарастарын ажыратып қарастырған жөн.
Бастауыш мектеп №1, 2006 ж. 21 –бет.
Педагогтардың оқушымен қарым-қатынастары балаларды дамыту құралы және
өзіндік мақсатты іс-әрекет болып табылады.
Педагогикалық қарым-қатынастың нәтижелілігі мұғалімнің қаншалықты
тәрбиелік, білім беру міндеттеріне сай өз көзқарасын өзгерте алуына
байланысты болады. Оқушылармен қарым-қатынас жасауда мұғалім кеңесші де,
хабарлаушы да, тәлімгер де, жетекші де, сыншы да, дос та бола алуы керек.
Мұғалімнің өзін оқушылар орнына қоя алу қабілеті оған балалар іс-
әрекетінің мақсаттарын, ішкі күштерін түсініп, олардың алдағы іс-
әрекеттерін болжап басқаруына мүмкіндік туғызады.
Осы жастағы балалармен қарым-қатынас жасау барысында әрбір
педагогикалық жағдайларға сәйкес мұғалім өзінің іс-әрекетіне жүйелі
рефлексивті талдау жасауы қажет.
Сонымен қатар мұғалімдер оқушылардың өз бойындағы жағымды жақтарын
танытуға, ішкі қабілеттерін ашуға көмектесетінін есте сақтаған абзал.
Мұғалімдердің бала жетістіктеріне деген ұмтылыстары, әр бала үшін қолайлы
психологиялық жағдай жасау осы қарым-қатынас үрдісін жетілдіреді және
балалардың дамуына септігін тигізеді.
Мұғалімнің балаларға сенім артуы, оларды оқу үрдісінде де қолдап
отыруы, балалар жауабын құптап, олардың ойларына, жауаптарына ризашылығын
білдіріп отырса, барлық вербальды және вербальсыз қатынас аппараттарын
қарқынды қолдана алуы қарым-қатынас үрдісін әсерлі де тиімді ұйымдастыруға
көмектеседі.
Ал, бастауыш сынып оқушылары үшін мұғаліммен қарым-қатынас жасау
маңызды қажеттілік. Осы жаста олар мұғалімді пір тұтып, оның абыройына
деген асқан сенімділік танытатыны анық. Бұл сенім балалар бойында
мұғалімнің балалар тұлғасына деген қызығушылығын көрсеткенде, өз
жомарттығын, мейірімділігін, адалдығын, тағы басқа адамгершілік қасиеттерін
байқатқанда ғана пайда болады. Балалар өз сырларын сенетін адамдарына ғана
айтады, ал басқа сенімдік танытпайтын адамдарды интуитивті түрде сезіп
тұрады да, оларға сырын аша бермейді.
Барлық адамдарда қауіпсіздік, қорғаныш сияқты жетекші қажеттіліктер
болады. Осы қажеттіліктер бастауыш сынып жасындағы балаларда аса айқын
байқалады, олар үнемі үлкендерден көмек күтіп, қамқорлықты қажет етеді.
Балалардың сенімдерін ояту үшін мұғалім өз сырларын да оларға айтуына
болады.
Қарым-қатынас баланың рухани дамуындағы ең маңызды құралы ретінде
қарастырылады. Жеке тұлғаның рухани мәдениеті оның жалпы адамзаттық
интеллектуалдық, моральдық, эстетикалық құндылықтарға қатынасын көрсетеді.
Қарым-қатынас барысында мұғалімдер бұл қарым-қатынас алдымен нені
көздейтінін, қандай нәтиже беретінін, оны қалай ұйымдастырған дұрыс екенін
ескеріп отыруы керек. Мұғалімнің оқушылармен қарым-қатынасы оқушы
тұлғасының рухани даму міндеттеріне бағынады.
Бастауыш мектеп №1, 2006 ж, 22 –бет.
Тәрбиенің гуманистік мақсаттарына бағытталған рухани бай қарым-қатынас
қазіргі кездегі мектептердегі педагогтардың негізгі қызметі болып табылады.
Қарым-қатынастар мен іс-әрекеттерді рухани байыту оқушылардың
басқаларға қуаныш сыйлауға ұмтылыстарын, басқаларға жағымды жағдайлар
туғызуға талпыныстарын анықтайды. Осындай іс-әрекет нәтижесінде әрбір бала
өз іс-әрекетіне өзінің жеке "Менінің" бір бөлігін қосып, сүйіспеншілік
білдіріп, еңбекті бағалауға үйренеді. Ең бастысы балалар бойында кіші
жастарынан бастап өз қарым-қатынастарын басқалармен ұйымдастыруда ар-ұят,
намыс, адалдық, басқалардың тұлғалық қасиеттерін құрметтеу сияқты негізгі
адамгершілік қасиеттер негіздерін қалыптастыру.
.
1.1. Қоғамдық өмір және қарым-қатынас
Қоғам- бұл адамдардың бірігіп тіршілік етуі. Еңбек ету әрекетінде
адамдар топтасып, бірлесіп атқаратын іс-әрекетте ұжымның әрбір мүшесіне
белгілі бір тұрақты түрде атқарып отыруы жүктеледі. Сөйтіп әрбір ұжым.
Мүшесінің әлеуметтік ролі, қоғамдық қызметі айқындала түседі. Ал сол қоғам
мүшесінің әлеуметтік ролін көрсететін іс-әрекет түрлері мұғалім мен
шәкірт арасындағы қатынаста бастық қызметкер мен бағынушылар арасында,
отбасыңдағы ата -аналар мен балалар арасындағы, сатушы мен алушылар
арасында, көршілер мен туған-туыстар қатынасында, үй иесі мен қонақтар
арасында күнделікті сан қилы әлеуметтік қарым-қатынастар өрістеп әркімнің
өзіндік ролі мен ісін, міндетті қызметі мен іс-әрекетін білдіреді. Міне,
әлеуметтік өмір тіршілігінде осындай қарым-катынастарға әрбір қоғам
мүшесінің азаматтық өзіндік-даралық бейнесі мен мінез-құлқының қасиеттері,
сапалары мен ерекшеліктері қалыптасады. Осындай шым-шытырақ қарым-қатынаста
әрбір адам өзгелердің жағымсыз мінезі мен - құлаққа түрпідей естілетін
дөрекі сөздерін көңілдегі тілегі мен мақсаты орындалмаған адамның өкініші
мен-реніштері, тасы өрге домалап ісі оңалған адамнын шат-шадыман көңілді
күйі мен ризашылық сезімін біздер күнделікті өмірімізде көріп біліп
басымыздан кешіреміз. Жетекші болған азамат, адамдарды басқаратын әкім
әлеуметтік өмірдегі осындай алуан түрлі адамдар мінезімен санасып, олармен
игі істі жүзеге асыру жолында қиыннан жол табуды, қалың бұқараның көңілін
табуды өздерінің басты мақсаты деп санайды.
Халық бұқарасымен қатынас орнату азаматтың әлеуметтік қызметі, қоғам
алдындағы борышы.
Адамдар арасындағы қатынас, әсіресе басқарушылар мен бағынушылар
арасындағы қарым-қатынас орнатудың бірнеше түрлері бар. Олар ресми
қатынастар мен ресмисіз қатынастардың түрлері адамдар арасындағы достық,
сүйіспеншілік сезімдерге негізделген қатынастарда, әріптестер арасындағы
тілдесулер адамның шын пиғылымен сырын ашып көрсетеді. Жан дүниесінің
қыры мен сырына толық қанығады. Мұндай шын пиғылды ресмисіз қатынас
орнатудың өзіндік белгілері бар. Ондай белгілер:
І. Адамның жеке басы мен кісілік қасиетін көрсететін ашық
жарқындығы, сенімділігі мен ақ пейілділігі.
ІІ. Әріптестерімен жалпы тіл тауып сөйлесіп, бірін-бірін жете
түсінісе алуы сияқты ұнамды сапалар.
Бұлардан өзге адамдардың бірімен-бірінің өзара түсіністік қатынас
орнатып, өзгелердің де көтерген мәселелерді шешуге қатыстыру. Мұндай
ерекшелік адам мінезінің көпшіл екенін көрсетіп, оларды толғандырып
жүрген мәселелер түйінің шешуге бағытталады. Әдетте әріптестер арасындағы
мұндай адамның ұйымдастырушылық қабілетін өзгелерге де айқын көрсете алады.
Сөйтіп адамдардың өзара қатынасында олардың әрқайсысының өзіндік ролін
көрсетеді.
2.1. Ұстаз бен шәкірттер арасындағы қатынас.
Жас өспірімдер мен ұстаздар арасындары өзара қарым-қатынас жасау
мәселесі-психология ғылымындағы және тәлім-тәрбие ісіндегі әрі маңызды, әрі
күрделі проблемалардың қатарына жатады. Бұл салада жүргізілген бірсыпыра
зерттеулер мен осы бағытта жинақталған тәжірибелердің нәтижелері жас
өспірімдер мен ұстаздар, оқушылар мен тәлімгерлер арасындағы қарым-қатынас
орнатуда айтарлықтай ерекшеліктер мен сипаттар, түрліше түсініктер бар
екендігін көрсетті. Міне мұндай мәселедегі елеулі жәйттің бірі — мұғалім
мен шәкірттер арасындағы қарым-қатынас жасауда әрқилы қиындылықтардың үнемі
кездесіп отыратындығы.
Егер кіші мектеп жасындағы балалар үшін мұғалім барлық бейнесімен
ерекше із қалдырып, оларға күшті әсер ететін тұлға болып саналатын болса,
ал ересек балалар мұғалімнің әрбір қимыл-қозғалысына, іс-әрекеті мен
сөйлеген сөзіне, оның ақыл-кеңесіне, өзге адамдармен қарым-
қатынасына, шәкірттерге қоятын түрлі талаптарына өздерінше іштей сын
көзімен қарайды. Осы мәселені анықтау бағытында арнайы жүргізілген
психологиялық және педагогикалық зерттеулер, төменгі класс оқушыларынан
гөрі ересек оқушылар арасында үлкендердің айтқан сөздеріне құлақ аспау және
айтқанынан қайтпайтын мінез көріністерінде әрқилы кедергілер мен
себептер болатындығын анықтады. Әрине мұндай мәселенің түпкі себептерін
психологиялық жағынан тереңірек зерттеу — тәлім-тәрбие ісінде маңызды
мәселе болып саналады.
Бізде, атап айтқанда, Қазақстанда, әсіресе қазақ мектептері мен арнаулы
білім беретін орта дәрежелі оқу орындарында ұстаз бен шәкірттер арасындағы
қарым-қатынас орнату, олардың арасында кездесіп қалатын қиыншылықтар
психологиялық тұрғыдан әлі де қызу қолға алынып, тиянақты іздестірілмеген
мәселелердің қатарына жатады. Ал мұғалім мен шәкірттер арасындағы қатынасты
іздестірудегі ғылым педагогикалық бірен-саран әдебиет пен мақалаларда тек
ұстазға қажетті салаларды сөз етумен шектеледі. Осы кезде тәлім-тәрбие
ісіндегі жас өспірімдермен қарым-қатынас жасауда мұғалімнің өзіндік сапа
ерекшеліктерімен қатар, оның өзге адамдармен, әсіресе шәкірттердің даралық
ерекшеліктерімен санасып отыру қажеттігіне баса мән беріледі. Осындай
талапты анықтап оны жүзеге асыру жолында мұғалімнің бойында өзіндік сапа,
ұстаздық қасиет және арнайы білімі болу керек деген міндет қойылады.
Шәкірттер өз ұстаздарының бойынан көңілдеріне қонымды талап-тілектеріне
лайықты ұнамды қасиеттерді көргісі келеді. Осы орайда ұстаздың бойындағы
сапалар мен қасиеттердің оқушылар үшін қаншалықты ықпалды болатындығын
белгілі жүйеге келтіріп іздестіру оларды күнделікті тәлім-тәрбие
істерінің тәжірибесіне өндіріп отырудың маңызды екендігіне айрықша
көңіл болу керек болады.
Елеусізова С. Қарым –қатынас психологиясы, Алматы, 1995 ж. 49-бет.
Осындай сапалар қатарына ұстаздардың жас өспірімдермен қарым-қатынас
жасауы үшін өзіндік сипат-ерекшеліктері болатындығын көрсетеді. Жас
өспірімдік кезең балалық шақ пен ересек адамдар арасындағы өтпелі кезең
екендігін ескеретін болсақ, бұл кезеңде жас өспірімдердің тек өз
мұғалімдері мен тәрбиешілеріне ғана емес, өзге адамдарға, айналасындағы
кісілерге деген өзіндік сын көзқарасы өрістеп, әрбір нәрсенің мән-жайына
үңіле қарап, оларды танып білуге деген ықылас-ынтасы арта түсетін кезең.
Олардың акыл-ойы өсіп, сана-сезімі оянып дүниетану шеңбері ұлғая бастаған
кез. Адамның дамып жетілуіндегі мұндай сапалар жас өспірімдердің
ұстаздарға деген талап-тілегін де күрделендіре түседі. Жас өспірімдер бұл
кезеңде өздерін ересектер қатарына қосылдық деп санап, үлкен адамдардың
өздеріне ілтипатпен көңіл аударып сеніммен қарауды талап етеді. Керісінше,
үлкен адамдар мен ұстаздары оларға әлі де бала деп қарайтын болса, онда
олар мұндай талаптарға қарсы шығып, өздерінің қарсылығы мен наразылығын
сөйлеген сөздерімен істеген істері мен мінез-қылықтары арқылы білдіреді.
Ұстаздар мен шәкірттер арасындағы қарым-қатынастың бірсыпыра жәйттерін
психологиялық тұрғыдан анықтау мақсатымен бірнеше мектептерде арнайы
тәжірибелік зерттеулер жүргізіліп, онда мақсат етіп қойылған мәселенің жай-
жапсары іздестірілді. Бұл зерттеуде негізгі мәселе-мұғалімдік мамандыққа
қойылатын жас өспірімдердің талабын психологиялық тұрғыдан негіздеп,
ұстазға тән сапалар мен ерекшеліктердін сырын ашып көрсету және оны
педагогикалық және методикалық жағынан алып талдау.
Зерттеу арқылы іздестірілетін мәселенің түйінін шешу үшін мынадай
тәсіл қолданылды. Мұғалімнің ұстаздық қызметіндегі барлық іс-әрекеттерін
оқушылардың ой-пікірлері бойынша қалайша бағаланатынын анықтау ниетімен
ұнамды және ұнамсыз жақтары деп екі жікке бөлінді. Осы сапалар мен
ерекшеліктерден мұғалімнің ұстаздық қызметіндегі даралық қасиеттері мен
мамандық біліктілігіне қойылатын талаптар айқындала түсер деген жорамал
жасалды. Соның нәтижесінде шәкірттер тарапынан мұғалімге қойылатын талаптар
мен тілектердің мән-жайын қарастырып мынадай төрт топқа бөліп іздестірілді
де, олардан тиісті қорытындылар жасалды.
Бірінші топқа ұстаз бен шәкірт арасындағы қарым-қатынастағы мұғалімнің
адамгершілік сапалары жатады. Олар: игі тілек, шәкірттерге мүмкіндігінше
ықыласты көмек көрсету, олардың жан дүниесін түсінуі. Мұндай қасиеттерді
шәкірттер өз ұстаздарының бойынан көргісі келеді. Ал ұстаздардың бұларға
немқұрайды, селқос, ықылассыз қарауын оқушылар ұстаздың ұнамсыз қасиеттері
деп санайды.
Екінші топқа мұғалімнің ұстаздық шеберлігіне байланысты қойылатын
талап-тілектер. Мұғалімнін, өз пәнін жетік білетіндігі, балаларға оқу
материалдарын жете түсіндіріп ұғындыра алатындығы, әр алуан амал-
тәсілдер қолданып, сабақты тартымды және қызықты етіп өткізетіндігі.
Елеусізова С. Қарым –қатынас психологиясы, Алматы, 1995 ж. 53-бет.
Үшінші топқа ұстаздық жас өспірімдердің бірімен-бірінің өзара
қатынасына, олардың өмірдегі күйініш-сүйініштеріне, табыстары мен
сәтсіздіктеріне, әр түрлі қоғамдық-көпшілік жұмыстарға қатысуына
байланысты көңіл бөліп мән беруі, ұстаздың класс жетекшілік жұмысындағы
іс-әрекеттері жатады.
Төртінші топтағы шәкірттер, мұғалімнің жеке басына тән мінез-
құлықтарының ерекшеліктерін атап көрсетеді.
Шәкірттердің ұстаз бойындағы сапалары мен ерекшеліктері туралы
көзқарастары мен өзіндік пайым-түсініктерін мынадай төрт топқа бөліп
анықтап көрсетейік: 1. Мұғалімнің адамгершілік сапалары мен өзіндік
қасиеттері; оқушыларға деген қатынасы; 2. Мұғалімнің өз пәнін меңгеруі мен
ұстаздық шеберлігі; 3. Мұғалімнің класс ұжымын басқарып, оған жетекшілік
ете алуы; 4. Мұғалімнің мінез-құлқындағы даралық сапалары, бойындағы қасиет
ерекшеліктері.
Арнайы зерттеу нәтижелерін талдай отырып, мұғалім жайындағы
шәкірттердің пікірлерін топтастыра отырып қарастырылғанда ұстазға тән 27
ұнамды сапалармен бірге 27 ұнамсыз ерекшелердің бар екендігін атап
көрсетуге болады. Сол шәкірттердің мұғалімнің мінез-құлқы жайындары
ұнататын сапалары мен қарым-қатынас жасауда талап ететін жағымды сипаттар
мынадай:
Бірінші топқа жататын сапалық ерекшеліктер: а) шәкірттердің адами
қасиеттерін ескеріп онымен үнемі санасып отыруы; ә) жас өспірімдер мен
ересек адамдарға бірдей деңгейде қарым-қатынас жасап, олардың пікірлерімен
санасу; б) оқушыларға сенім білдіру; в) шәкірттердің бойындағы
кемшіліктерді көпшілік талқысына салмай, жеке өзіне оңаша айтуы;
г) шәкірттермен сөйлескенде үнемі сыпайлық пен әдептілік үлгісін
көрсету; ғ) кімге де болса игі тілекпен ықыласты көмек көрсету; д)
шәкірттердің жан дүниесін (психикасын) айтпай-ақ түсініп, үнемі
сезімталдық көрсетуі; е) әрбір істе үнемі әділетті болуы; ж) шәкірттердің
табысы мен ықылас-ынтасын тез аңғарғыштығы; з) әркімге лайықты орынды талап
қоюы.
Екінші топтағы сапаларға: а) өз пәнін жетік біліп, бағдарламалардан тыс
материалдарды қамти алатындығы; ә) өзінің мамандығын өзге ғылымдармен
ұштастыра білуі мен білімінің әр тараптығы; б) сабақты түсінікті әрі нақты
жүргізуі; в) өз ынтасымен қосымша әдебиет оқыған шәкірттерді тез аңғарып,
оларды көтермелеп отыруы; г) өз пәніне деген оқушылардын, ықылас-ынтасын
арттыра білуі; ғ) сабақты шебер ұйымдастырып, әрбір оқушының дербес жұмыс
істеуін, сабаққа кластың түгел қатысып отыруын қамтамасыз ету.
Үшінші топтағы сапалар: а) қоғамдық ұйымдар мен кластан тыс
жүргізілетін жұмыстарды қызықты әрі тартымды етіп өткізуі; ә) оқушылардың,
белсенділігі мен дербестігін бағалап, балалардың бастамасын үнемі қолдауы;
б) балалардың пікірлерімен санасып, оған мән беруі және олардың талап-
тілектерін ылғи ескеріп отыратындығы; в) оқушыларға берген уәдесін қалайда
орындайтындығы; г) балалардың өзара қарым-қатынасына мән бере зер салуы,
тату болуға бағыттай білетіндігі; ғ) ұлдар мен қыздар арасындағы достық
қатынастарды дұрыс қалыптастырып, камқорлық жасауы;
д) әрбір нәрсені істей білетін шебер ұстаз шәкірттеріне де көп нәрсе
үйрете алатындығы.
Төртінші топтағы сапалар: а) әрбір істі көңілді орындап сөзді тапқыр
сөйлейтіндігі; ә) мінез-құлқының қарапайымдылығы; б) өзін-өзі меңгеріп,
ұстамдық үлгісін көрсететіндігі.
Осындай топтастырып көрсетілген сапалар шәкірттердің ұстаздары
жайындағы шынайы ой-пікірлерін білдіреді. Мұндай ұнамды сапалармен қатар,
оқушылар өз ұстаздарының іс-әрекеті мен мінез-құлқындағы және шәкірттермен
қарым-қатынасындағы ұнамсыз ерекшеліктері мен жағымсыз сипаттарын атап
көрсетеді. Осы тұрғыдан алғанда ұстаздың ұнамсыз ерекшеліктерін де мынадай
төрт топқа бөліп жіктеп көрсетуге болады.
Бірінші топтағы ерекшеліктер: а) шәкірттерге немқұрайлы қарап, дара
ерекшеліктерімен санаспай, оларды балаға санайды; ә) ақыл-есі жетілмеген
деп санап, оқушыларға көбінесе ақыл айтады; б) оқушыларға сенімсіздікпен
қарап, олардан тек өз айтқандарын ғана бұлжытпай орындауды талап етеді; в)
оқушылардың ағат сөздері мен кемшіліктеріне мысқыл күлкімен ескертулер
жасайды; г) шәкірттерге дауыс көтере, зекіп сөйлеп, олардың айтайын деген
сөзі мен жауабын толық тыңдамай, бөліп тастайды; ғ) оқушылардың
қиыншылықтары мен мұңын жете түсінгісі келмей, атүсті жауап береді; д)
шәкірттерінің көпшілік арасында ұялатын құпия сырларын ішінде сақтамайды;
е) кейбір оқушыларды ғана бөлектей көрсетіп, алалап, әділетсіздік
білдіреді; ж) оқушылар бойындағы ұнамды қасиеттерді аңғармай, олардың
қабілеті мен күш-жігерін жете бағаламайды; з) оқушылардың мінез-құлқынан
үнемі мін іздеп оның әрбір жаза басқандарын жазалап отыруды қолдайды.
Екінші топқа жататын кемшіліктер: а) оқу материалын оқулық шеңберінде
ғана түсіндірумен шектеледі; ә) оқушылардың бағдарламадан тыс қойған
сұрақтарына көмескі және шала жауап береді; б) сабақты нақты түсіндіре
алмайды; в) сабақты қызықсыз әрі жалаң өткізеді; г) оқу материалының
түйінді мәселелеріне көңіл аудармай, оны түрлендіре отырып түсіндіруге жете
мән бермейді; ғ) оқушыларға бір талабын шегіне жеткізе орындатпай жатып
екіншісін қойып, сабақтың берекесін алады.
Үшінші топқа жататын кемшіліктер: а) мектептегі және кластағы қоғамдық
жұмыстардың жүргізілуіне жеткілікті көңіл аудармайды, олармен қоян-қолтық
араласып кетпейді; ә) балалардын әлі жетерлік қоғамдық жұмыстарды өзі
істеп, оқушыларға сенімсіздік білдіреді;. б) оқушылардан тек өзінің ғана
айтқанын орындауды талап етеді; в) класс ұжымына берген уәдесін дер кезінде
орындамайды; г) балалардың көкейтесті мәселелеріне мән бермейді, олардың
жеке басының істеріне араласпайды, өйткені мұндай істер оқушылардың өз
жұмыстары деп санайды; ғ)ұлдар мен қыздар арасындағы жолдастық, достық
қарым-қатынастың дұрыс қалыптасу мерзімі ерте деген пікірде болады; д)
қоғамдық жұмыстарды орындаудың жолын жете түсіндірмейді.
Төртінші топқа жататын кемшіліктер: а) ашуланшақ, күйгелек; ә) тұйық,
оқушылармен қарым-қатынасы салқын; б) жүріс-тқрысының бәрі асығыс, үнемі өз
жұмыстарымен ғана шұғылданады.
Оқушылардың мұғалімдерге қойылатын мұндай талаптарын ұстаздар үнемі
ескеретін болуға тиіс.
Шәкірттердің өз ұстаздарына қоятын осындай талаптары мен тілектерінің
мазмұнын тереңірек анықтау мақсатымен арнайы тәжірибелік зерттеулер
жүргізіліп, ондай зерттеу нәтижелері жүйеге келтірелік арнайы жеке-жеке
карточкаларға жазылады да, олар араластырылып сыналушы оқушыларға таратылып
беріледі. Оқушыларға ұсынылған карточкалар бойынша олар мынадай үш түрлі
тапсырманы орындауы қажет: Бірінші әрбір оқушы карточкадағы сапалар мен
ерекшеліктерді, байыптап оқып шығып, ондағы мұғалімге тән ұнамды сапаларды
бір бөлек, ал ұнамсыз қылықтарды екінші жағына қойып, екіге ажыратып
көрсетулері керек.
Екінші тапсырма бойынша оқушылар мұғалімге тән ұнамды сапалар ішінен
ұстаз үшін аса қажеттілерін таңдап алып, бір бөлек көрсетеді. Осы
мүғалімге тән ұнамсыз қасиет-сипаттарды түрлі белгісін бөліп көрсетеді.
Үшінші тапсырмада сыналушылар онан әрі қарай мұғалімнің екі бөлікке
жіктелген ұнамды және ұнамсыз жақтарын өздерінің ұғынуы мен түсініктеріне
сәйкес реттеп қоюға тиіс. Бұл ретте оқушылар аса қажетті деген ұнамды
сапаларды алғашқы орындарға қояды да, ал екінші дәрежелі деген сапаларын
соңғы орындарға қояды. Сол сияқты мұғалімнің ұнамсыз жақтарындағы аса
жаратпайтындарды алғашқы орынға қояды да, ұнатпайтындарын соңғы орындарға
қояды.
Ұстаз бен шәкірттер арасындағы қарым-қатынасты күнделікті тәлім-
тәрбиенің нақтылы фактілерінен алынып, оларды салыстыра отырып, өзара
топтастырып көрсетілді. Осындай аталған ұнамды, ұнамсыз деген сапалар мен
ерекшеліктер шәкірттер тарапынан көрсетілген өз пікірлері. Солай дегенмен
бұл қасиеттердің бәрі оқу-тәрбие ісінде жиі кездесіп отырады. Мұндай
жәйттердің бәрі шәкірттердің жүрегін жарып шыққан пікірлері мен жанашырлық
ниетімен айтылған олардың жан дүниесін тебіренткен мәселелер екенін әрбір
ұстаз, тәлім тәрбиеші ойға салып, өз қабырғасымен кеңесіп таразылап көруі
қажет.
2. Мұғалім мен оқушылар арасындағы тартыс.
Осы заманғы психологиялық зерттеулерде әлеуметтік өмірдің әр түрлі
өрісінде болып отыратын талас-тартыстар мен дау-дамайдың өрбуі ерекше назар
аударып, олардың себеп салдарын анықтап отыруға ерекше мән беріп отыруды
қажет ететін өмір тіршілігінін шындығы
Шәкірттер мен мұғалім арасындағы, әсіресе мұғалім мен жас өспірімдер
арасындағы, қарым-қатынаста кездесіп қалатын тартыстар осы кезге дейін жете
зерттелмеген мәселе. Міне осы мәселені зерттеуді негізгі объект етіп алып
қарастыру мынадай себептерге байланысты. 1. Орта жастағы мектеп оқушылары
өздеріне ерекше зейін қойып қарауды қажетсінеді. Олардың өміріндегі өтпелі
кезең, жоғарғы талаптар, сана-сезімі мен ақыл-ойының өсуі мұғалімді жас
өспірімдерге жаңа қырынан келуге мәжбүр етеді. Өтпелі кезең жасындағы
балаларға дұрыс қалып көрсетпеуден туындайтын тартыстарды жиі кездестіруге
болады. Балалардың жас ерекшелігін және тәлім-тәрбие жұмысында соған сан
әдіс-амалдарды қолдана білмеуден кейбір мұғалімдер өз жұмысында көптеген
қиындықтарға кездесіп жүр. Олар бірер рет көзге түсіп қалғандарды
тәрбиеленуі қиын балалар қатарына ой салмақтамай қосып, өз жұмыстарын да,
қиындатады, Енді-енді қалыптаса бастаған жеткіншек мінез-құлқына кері
әсерін тигізеді.
Мұғаліммен осындай тартысқа душар болған оқушының жан дүниесіне үңіліп
көрелікші. Болса да мұғалім мені жек көреді деген ой санасына ұялай
бастаған оның оқуға ықыласы сөзсіз төмендейді, мектепте, тіптен, қай жерде
жүрсе де жаңағы қияли ой соңынан қалмай, оны бәрін керісінше жасауға
жетелейді. Бұл оның мұғалім әділетсіздігіне өзінше қарсылық білдіру шарасы
екендігіне ешбір таңдануға болмайды. Әрине, мұндай күйге ұшыраған оқушының
сабақ үлгірімінің қаншалықты төмендеп кететіндігін дәл айту қиын. Алайда
бұл орайда бір шындық бар. Бұндайда кейбір оқушылар тіптен мектептегі оқуын
жалғастырғысы да келмейді. Оған қаншама жан ашырлық ақыл айтса да ол
мұғалімге сенімсіз, көңілге күдік алып қарайды. Оқушымен осындай тартысқа
кездескен кейбір мұғалімдердің мазасы кетеді. Өздерінің ұстаздық мамандықты
таңдағанына өкініп, оқушылармен дұрыс қарым-қатынас жасай алмағанына құса
болады. Ол ол ма, кейбіреулер (әрине, көбінесе жас мұғалімдер) осындай
тартыстардың шығу төркініне үңіліп қарамай, өзіне де, өзгеге де
сенімсіздікпен қарап, әлгі оқушы сияқты мұңлы күй кешеді.
Мұғалім қызметінің табыстарына қатысты жәйттерді зерттеп, оларды
күнделікті тәжірибеге ендіру болашақ ұстаз кадрларды даярлап шығаруды да
маңызы айрықша екендігінде ешқандай күмән жоқ. Ұстаз бен шәкірт арасында
тартыстың шығу себебі мен оның өрбеу жолын педагогикалық шеберлік пен
тиімді әдістерді қолданып жеңе білу оқушының сана-сезіміне ықпал етіп, оған
дұрыс-бағдар берудің тәрбиелік маңызы айрықша.
Мұғалім мен оқушы арасындағы тартысты туғызатын себептерге
оқушылар тобы, олардың жас және-өзіндік ерекшеліктері, мұғалім мен оның
оқушылар ұжымына басшылық ету стилі де әсер етуі жатады. Тәлім-тәрбие
саласында жүргізілген зерттеу нәтижелерін жинақтап қарастырғанда мұғалім,
мен оқушылар арасындағы тартыстардың туындап олардың етек алуының бірнеше
түрлері болатындығы байқалады: 1. Оқу ісін жүзеге асырып, оны,
бірізділікпен жүргізуде кедергі болатын жәйттер мұғалімнің білім деңгейі
мен оны шәкірттерге тиімді әдіс-тәсілдермен жеткізе алмай тәжірибесіздік
көрсетіп, оқушыларға серпімді ықпал ете алмайды. Сондай-ақ мұғалім
оқушыларға қоятын талабын үнемі өзгертіп қалыпты жағдайдан жиі ауытқып
отырады. Соның салдарынан шәкірттердің тәртібі де нашарлайды.
Елеусізова С. Қарым –қатынас психологиясы, Алматы, 1995 ж. 56-бет.
Мұндай кемшіліктер, ең алдымен, ұстаздың ұйымдастырушылық қабілеті мен
сабақ жүргізудегі методикалық олқылығынан пайда болып, шәкірттер сабаққа
көпшілік уақытын босқа жіберетін болады. Алайда мұндай жағдайдан
туындайтын тартыстар оқу-тәрбие ісіндегі" өзге сипаттағы дау-дамайлардан
кемдеу.
2. Жеке бастың өзі ұстанған адамгершілік қасиеттерге байланысты
кездесетін кедергілер мен тартыстар. Баланың өз басына талап қоюы,
айналасына зер салып, әрбір нәрсеге мән беруі баланың өсіп жетіле
бастағанын көрсетеді. Мұндай ерекшеліктерге баланың ересек адамдармен
қарым-қатынас жасап, өзінің есейгендігін байқатуы оның адами — этикалық
жағынан да талап-тілегінің өскендігі деп санау керек. Ересеқ адамдармен
салыстырғанда мұғалім мен оқушылар арасындағы өзара қарым-қатынас едәуір
күрделі. Өйткені мұндағы бірінші жақ — мұғалім — толық қалыптасқан,
мораль, этикалық жағынан жетілген, мінез-құлқы орныққан адам. Екінші жақ—
оқушылар. Бұлар небары өз ұстазының сезімі мен ақыл-ойына ынтыққандар
ғана. Мұғалім мен оқушының, ойлану, түсіну сипаттары да түрлі деңгейде.
Ұстазға айдай анық құбылыс шәкіртіне нанымды бола бермейді. Кейде мұғалім
мен оқушы бір құбылысқа, сөзге немесе қылыққа беретін бағалары да түрліше.
Тіпті қарама-қарсы мәнде де болуы мүмкін. Ұстаз бен шәкірттер арасындағы
қарым-қатынаста тартыстың туындауына ұстаздық методикалық тұрғыдан қате
жіберіп жаңылысуы, не оқу материалын тиянақты түсіндіре алмауы да себеп
болады.
3. Оқушылардың жас ерекшеліктерін елемей, олардың құрдастарымен
қарым-қатынастарының қыры мен сырына жете мән беріп, оларды жете бағаламау
салдарынан болатын тартыстар. Ал оқушылар тобы тарапынан мұғалімге
қойылатын талаптар олардың рухани тілектерін қанағаттандырмауға байланысты.
Әдетте мұндай жағдайда мұғалім оқушылар ұжымынан өз бойын аулақ ұстап
көпшілік қоғам жұмыстарына сирек қатысады. Оқушылар ұжымының сан алуан
жұмыстарына, ұжымдық пікірлерге жете мән бермейді. Мұндай жағдайда
оқушылар тарапынан ұстазға деген наразылық, қанағаттанбау сезіміне орай
тартыстың туындауына себеп болады.
4. Оқушылардың даралық ерекшеліктеріне тән жағымсыз қасиеттері мен
мінез-құлқына орай туатын тартыстар. Оқушылар арасында ұшқалақ мінезді,
қызуқанды, айтқанынан қайтпайтын өжет, жан дүниесінің шеңбері тар, өзін
қатар- құрбыларынан жоғары санайтын балалар да бар. Олардың сөйлеген сөзі
істеген қылығы өзгелердің зығырданын қайнатып тұрады. Ондай балалармен
қарым-қатынас жасау мұғалімдерге оңай тие қоймайды. Негізгі мақсат мінезі
ерекше оқушылармен қалыпты қатынас орнатудың тиімді әдісі-оларды ұжымдық
өмірдің ыңғайына қарай бейімдеп, олардың іс-әрекеттерімен үйлестіру.
Дегенмен мұндай жағдайда ұстаз бен шәкірт арасында айырым шығатын жәйттер
жиі болып тұрады. Мұндайда ұстамды ұстаздар шыдамдылық пен тапқырлық
көрсетіп, қалауда шәкірттермен тиімді қарым-қатынас орнатудың әдіс-
тәсілдерін ізденеді. Жастардың мінез-құлқындағы жағымсыз қылықтарын
жөндеуге күш жұмсап, әрбір оқушының даралық ерекшеліктеріне баса көңіл
аударады;
Ұстаздық мамандықтың өзге маман иелерінен басты айырмашылығы — оның
адаммен жұмыс істеп, оның ісіп жетілуіне күш-қуаты мен білімін жұмсауы.
Соған орай бұл мамандықтың қыры мен сыры қат-қабат болып келетіндігі де
сондықтан. Ұстаздар мен шәкірттер арасында белең алып отыратын талас-
тартыстар бір қырынан ұстаздық мамандықтың күрделілігі мен
жауапкершілігінің мол екенін аңғартатын болса, екінші бір жағынан-
қарастырғанда, адамның жан дүниесінің сыры, психикасы аса күрделі құрылым
екеніне көз жеткіземіз. Солай дегенмен, біз бұл тақырыпта ұстаз бен
шәкірттер арасындағы қарым-қатынаста талас-тартыс пен дау-дамай
тудыратын жәйттер мен оны түзетудің, жеңудің жолдарын психологиялық
тұрғыдан қарастырдық. Тартысты жәйттердің туындау себептерін ашып
көрсетіп, оларды ұстаздық өнер арқылы түзетіп отырудың әдіс-тәсілдерін
тәлім-тәрбие тұрғысынан іздестірдік. Қарым-қатынас жасаудың өзіндік жүйесі
мен мән жайы әрқилы. Сондай мәселелердің бірі —ұстаз бен оқушылар
арасындағы реніштің туындауы.
2.3.Өзар реніштің педагогикалық ерекшеліктері.
Осы мектептегі оқушылардың класс жетекшісінің пәніне, оның оқыту
әдісіне наразылықтары олардың бұрынғы оқытқан мұғалімдері арқылы анықталды.
Байырғы класс жетекшісі сабақтан тыс уақытта оқушылармен әр түрлі қызықты
жұмыстар ұйымдастырып, шәкірттерін еліктіре білген. Ал қазіргі мұғалім
оқушылармен мардымды тәрбие істерін жүргізбеген. Тек драма үйірмесін
ұйымдастырумен ғана шектелген. Бұған да оқушылар көмектескен. Бұрынғы класс
жетекшісінің қызықты істерін жылы лебізбен жиі естеріне алатындары да
сондықтан екен.
Оқушылардың класс жетекшісіне наразылғы оқу жылының орта шенінде өрши
түсті. Бұл жәйт мұғалім мен балалар арасындағы қарым-қатынастың
шиеленісуіне себеп болды. Бір күні оқу озаты бізге келіп кұрбылары қыр
соңына түсіп, ренжіткенін айтты. Ал класс жетекшісі: Мен сендердің ондай
істеріңе араласпаймын, — деп үзілді-кесілді жауап берген.
Елеусізова С. Қарым –қатынас психологиясы, Алматы, 1995 ж. 61-бет.
Өз класындағы шағымға құлақ аспай, тәрбие жұмысына салқын қарау
салдарынан, орыс тілі пәні мұғалімі мен шәкірттер арасындағы наразылық
сабақ үстінде де өрші түскен.
Кейбір оқушылар қызбалық көрсетіп, мұғаліммен салғыласу сияқты
өрескел қылықтарға да барған. Өзіне ұнамаған кейбір оқушыларды қатаң
бақылауға алған. Олардың елеусіз қимыл-қозғалыстарына да қаһарын төгіп,
дауысын көтеріп, сес көрсеткен. Жағымсыздармен керісі шиеленісе түскен.
Олардың көпшілігі барлық сабақтардан жақсы үлгіретіндіктеріне қарамастан,
пән мұғалімі педагогтар кеңесінде баз бір оқушыларды мектептен шығару
туралы мәселе қойған. Мұндай талабы іске аспағандықтан ол шәкірттерінің
екеуіне орыс тілінен төрт тоқсан мен жылдық қорытындыға екілік баға қойған.
Ақырында аталмыш класс таратылып.жіберілген.
Мұғалімдер мен оқушылар арасында кездесетін наразылықтар мен керіс-
жанжалдар мұғалімнің жеке басындары мінез-құлқы мен қызметіндегі кәсіби
олқылықтарына байланысты екенін аңғартты. Мұғалімнің мінез-құлқы өз
мамандығының талаптарына сай болса, онда мұндай қолайсыз жәйттер
кездеспеген болар еді. Қолдан келгенше өзара қақтығыстар мен реніштерді
тудырмаған жақсы. Ондай жәйттер кімге болса да абырой әпермейді. Болашақ
ұстаздар мұндай жағдайлардың мән-жайын терең барлап түсінгені дұрыс.
2.4.Жақсы қарым –қатынас сапалы білім берудің шарты.
Оқушылардың әлеуметтік дағдылары мен пәнге қатысына ықпал ететін
фактордың бірі пән мұғалімінің балалармен тіл табыса білу қабілеті болып
саналады. Себебі мұғалімнің жеке басының қасиеті оқушының пәнге деген
қатынасына елеулі әсер етеді. Жасөспірімдер үшін мүғалімнің рухани дүниесі,
өздеріне деген көзқарасы маңызды рөл атқарады.
М.М.Рыбакова жасөспірімдер мен мұғалімнің өзара қарым-қатынасының бес
түрін саралайды: 1. диктаттық қатынас - қатаң тәртіппен ресми қарым-қатынас
негізінде білімге ерекше талап қою; 2. нейтралды қатынас - оқушылармен
интеллектуалдық-танымдық деңгейде еркін қатынас жасау, мұғалімнің өз
пәніне ерекше ден қоюы, қабілеттілік: 3. қамқорлық қатынас - мезі
етерліктей тым өбектеу, оқушының өзіндік әрекетіне шошына қарау, ата-
аналармен үнемі байланысын үзбеу; 4. конфронтациялық қатынас - оқушыларды
іштей жек көру, жұмысқа қанағаттанбау, менсінбеушілік үнмен сөйлесу; 5.
ынтымақтастық қатынас- — барлық істі бірлесе жүргізу, бір-біріне қамқорлық
жасау, оптимизм және өзара сеніммен қарым-қатынас жасау.
Соңғы жылдары байқалып жүрген жағдай мектептерде мұғалім мен
оқушылардың арасында осы қатынас түрлерінің ішіндегі диктаттық қатынас пен
нейтралды қатынасты жиірек кездестіреміз. Қазіргі қоғам мұғалімнің оқушыға
өз әрекетінің субъектісі деп қарау қажеттігін талап еткенімен, мұғалімдер
де соған жетуді көздегенімен, нақты оқу үрдісінде оның толық жүзеге аса
бермейтіні жиі байқалуда.
Ізденіс №3, 1999 ж. 43 –бет.
Біз әңгімелескен оқытушылардың барлығы да конфронтациялық қатынасқа
қарсылықтарын білдірді (100 %), бірақ оның кейде бой көрсетіп қалатынын да
жасырмады. Ал, диктаттық қатынасты жақтаушылар (мұғалімдердің 12-15%) қатаң
талаптың қазіргі қоғамдағы әр түрлі әлеуметтік жағдайларға байланысты
қажеттігін алға тартады. Атап айтқанда. "мұғалім беделінің төмендеуі
салдарынан оқушылар арасында дұрыс көзқарас қалыптаспайды, сондықтан оларды
тек қатаң тәртіпке бағындыру керек, көп жағдайда сабақты тиянақты жүргізу
мүмкін болмай, оқушылар ауа жайылып кетеді де, (мектептердің жылуға
байланысты жабылып қалуы салдарынан), қатаң талап қоймаса, оқуға ынтасы
болмай қалады, балалар әлі де өзін-өзі игеруге дайын емес, сондықтан олар
еркін қарым-қатынастың мәнін түсінбейді, шулап, сабақтың өтуіне мүмкіндік
бермейді, сондықтан қатаң талап қажеттігін айтады. Енді бірі сыныптағы
балалар санының (30-дан кем болмаған жағдайда) тым көптігінен оларды игеру
мүмкін емес дейді. Ал, қамқорлық қатынасқа мектепке келген жас
мұғалімдердің жақындау болуы заңды да. Өйткені олар әлі де өз мамандығын
қыр-сырын жіті білмегендіктен, әр нәрсені де, әсіресе, оқушылардың
еркіндігін де тәртіпсіздікке балайды. Баланың мектептегі әр ісіне өзін
түгелдей жауаптымын деп есептеп, олардың өсіп келе жатқан жеке тұлға екенін
ұмытып кетеді. Ал. мұндай қатынас жан-жағына, оның ішінде мұғалімдерге, сын
көзімен қарайтын жасөспірімдердің намысына тиіп, өзінің есейгендігін
дәлелдеуге ұмтылдыруы сөзсіз. Немесе, керісінше, олардың кейбірінің өзіне
деген сенімін жоғалтып, бұйығыландыруы да ықтимал. Қалай болғанда да,
мұғалім сабаққа дайындықты пәні бойынша өтілетін теориялық тақырыпты қалай
меңгерту, қандай көрнекілік пайдаланамын, оқытуды әйтеуір бағдарламадан
қалмау дсп түсінбей, оқушының білімімен қатар ақыл-ойын, адамгершілік
қасиетін, жеке тұлға ретіндегі өзара қарым-қатынасын қалай қалыптастырамын
деген мәселені де жүзеге асырудың жолдарын іздестіру деп түсінуі қажет.
Өйткені психологтардың айтуынша, мұғалім мен оқушының өзара тіл табысуға
ұмтылуы тек оқушының өсуіне ғана емес, мұғалімнің де маман ретінде өмір
тәжірибесінің шыңдалуына, мамандығының қыр-сырына терең бойлауына мүмкіндік
туғызады. Оқушының оқуға болсын, достарымен қарым-қатынасына болсын, қандай
мотивтердің түрткі болғандығын шын мәнінде ажырата білудің ең қажетті шарты
да осы өзара қарым-қатынаска тәуелді. Мұғалім оқушының әрекетін тек сырттай
бақылап қоймай, олармен қоян-қолтық араласа алғанда ғана баланы жақыннан
таниды. Әрине, баламен ортақ тіл табысу үшін мамандардың бала психологиясы,
олардың әр сатыдағы ерекшеліктері жөнінде теориялық білімі болуы керектігі
даусыз. Сол білімді тәжірибеде қолдану тек сол өзара қарым-қатынас
негізінде жүзеге асады. Көп жағдайда мектептегі. әсіресе, жасөспірімдер
арасындағы ''қиын балалардың қаулап" кетуі - мұғалімнің бұл мәселенің түпкі
себебін, олардың жас ерекшеліктерін жете білмеуінің салдарынан болатын
құбылыс. Жасыратыны жоқ, мұғалімдердің алдындағы шәкіртінің көбінде өзі
орнатқан тәртіп пен талапқа көне бермеуін оның "үлкенді сыйлауды
білмегендігінен", "отбасындағы тәрбиесінен" көріп жатуы жиі көрініс табады.
Және ондай балаларды сынап-мінеу немесе оған мүлде назар аудармау фактілері
де ұшырасады. Ал мұндай қатынастың әсері оқуға ынтаның болмауына, еріксіз,
ата-анасының қаһарынан қорқып қана сыныпта отыруға мәжбүр ететін себепке
тіреледі. Бірақ мұғалімдер көбінде оқушыға беретін үстірт бағасы арқылы
өзінің де оқушы тарапынан бағаланып жататынын ескермейді. Кейбір жағдайда
оқушыны дәрменсіз, өзіне бағынышты деп қарап, оған мән бермеуге тырысады.
Балалар ондай қатал мұғалімге "ұрысқақ, айғайшыл. сондықтан, сабағы
ұнамайды" деп бір-ақ кесіп пікір айтады. Сөйтіп, ол оқушыдан алыстап қана
қоймайды, оның өз пәніне деген кері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-6
1.Негізгі бөлім.
1.1.Қоғамдық өмір және қарым
–қатынас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-7
2.Ұстаз бен оқушы арасындағы қарым –қатынас педагогикасы және оның
тәлім –тәрбиелік маңызы.
2.1.Ұстаз бен шәкірттер арасындағы
қатынас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7-12
2.2.Мұғалім мен оқушы арасындағы
тартыс ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...12-14
2.3.Өзара реніштің педагогикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..14-15
3.Қарым –қатынас мәдениетін қалыптастыру әдістері.
3.2.Оқушы мен мұғалімнің өзара қарым –қатынасын
басқару ... ... ... ... 15-18
3.3.Қарым –қатынас мәдениетін дағдыларын қалыптастырудағы отбасылық
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .19-23
4.Мұғалім мен оқушы арасындағы педагогикалық
сұхбат ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...23-28
Қорытынды
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..29-32
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..33
Кіріспе.
1.Тақырыбымыздың актуальдығы қазіргі замандағы мектеп оқушыларын қарым
–қатынас мәдениетіне тәрбиелеуден туындайды.
2.Еңбегіміздің зерттеу объектісі мұғалім мен оқушы, кеңінен айтқанда
мұғалім мен оқушы арасындағы қарым –қатынас түрлері белгіленеді.
3.Мақсаты:
Адамгершілік қасиеттер негізінде оқушылардың өзін қоршаған адамдармен
үйде, мектепте, қоғамдық ортада қарым –қатынас жасауға үйрету.
Тұлғалық бағдар тұрғысынан оқушылардың қарым –қатынас мәдениетін
тәрбиелеудің өзектілігін негіздеу.
Оқушылардың қарым –қатынас мәдениетін тәрбиелеу.
Оқушыларға айналасындағы адамдармен ортамен, өзі -өзімен дұрыс қатынас
қалыптастыру барысында талдау жасауда сүйенетін педагогикалық саласынан
мағлұмат беру.
Дау –жанжалдың, кикілжіңнің туындау себептері, мінез –құлық сөйлеу
мәдениетінің адам ағзасына әсер етуі.
Ата –аналар мен отбасы деген ұғымның мағынасын ашу. Отбасындағы
кикілжіңнің денсаулыққа әсері, кикілжіңдерді шешу әдістері, дұрыс шешім
қабылдауға үйрету, кикілжіңнің пайда болу себептерін анықтау.
Оқушы мен мұғалім арасындағы қатынасты анықтау. Оқу пәндерін меңгерту
сапасы туралы оқушылардың пікірін анықтау.
Мұғалімнің жеке қасиеттерінің алатын орны.
4.Міндеті.
- Оқушының жеке тұлға ретінде жетілу жолында өз мінездерінің күшті де
әлсіз жақтарын тануға бағыт беру.
- Шығармашылық қабілетін дамытуға және өзара қарым –қатынастық
пенсыйластық, достықтың, бірліктің жағдайын жасау.
- Кикілжіңге жол бермеу.
5.Негізгі идея. Гипотеза.
6.Жұмысымыздағы қолданылған әдістер: анализ, синтез.
7.Теориялық және практикалық құндылығы сынып жетекшілеріне және
әлеуметтік –педагогқа психологқа да қолданбалы материал бола алдады.
Білім бастауы бастауыш мектептен басталады. Тәрбиелікке оқыту үшін осы
мектепке арналған бағдарламаны басшылыққа алу керек.
Бағдарламаға сүйене отырып, балалардың психикалық дамуы, өмірге
көзқарасы, оқушылардың бірімен –бірі қарым –қатынасы, оқуға ынтасы, өзіне
-өзі қызмет ету дағдысын қалыптастыру көзделеді. Әр пәннің мазмұнына
білімділік, тәрбиелік және баланың ой -өрісін дамыту кіреді.
Оқытуда, тәрбиеде және бала тұлғасын қалыптастырудағы тұлғалық
бағдардың өзектілігіне байланысты қарым-қатынас мәдениеті мәселесі қазіргі
психологиялық-педагогикалық ғылымдардың кеңінен қарастырып отырған
мәселелерінің бірі. Мектептің педагогикалық үрдісінде бұл көзқарасты іске
асыру осы мәселенің теориялық негіздерін талдауды, кіші жастағы оқушылардың
жас ерекшеліктерін қайта қарастыруды, осы мәселені шешудегі мұғалім мен
оқушының ролдерін анықтауды қажет етеді.
Педагогика ғылымында тұлғалық бағдар тәрбиесі баланың тұлғалық
қалыптасуына педагогикалық көмек көрсетуді, әлеуметтендіруді, өмірдегі өз
орнын анықтауды және балаға өктемдік көрсетпей, оны қамқорлықпен дамытуды
қарастырады.
Қарым-қатынас мәселелерімен белгілі ойшылдар әл-Фараби, Ж.Баласағұн,
Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци және т.б. айналысқан.
Қазіргі таңда зерттеушілер қарым-қатынас процесінің әр түрлі
аспектілерін қарастыруда. Бұл мәселенің философиялық негіздеріне
В.С.Библердің, М.М.Бахтиннің, М.С.Коганның, Ж.М.Абдильдиннің,
Ш.Қасабековтың еңбектері арналған.
Бірақ қазіргі кезде осы аталған түрлі зерттеулер бағыттары арасында
қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеуді балалардың кіші жасынан бастау
мәселесі көп қарастырылуда.
Бастауыш сынып оқушыларының жас кезеңдері балалар дамуындағы өте
маңызды және ерекше кезең болып табылады. Осы уақытта адам тұлғасының
негізі қаланады. Аталып отырған кезең танымдық белсенділікпен, білімге
деген құштарлықпен, әсерлі қызығушылықпен, ата-аналар мен мұғалімдер
абыройына деген үлкен сенімділікпен сипатталады.
Тағы бір көңіл аударатын жәйт - балалардың мектепке дейінгі кезден
бастауыш сынып оқушылары қатарына өтудегі бірізділік, жүйелілік мәселелері.
Педагогикалық тұрғыдан осы жас кезеңнің ерекшеліктері Ш.А.Амонашвилидің
құнды еңбектерінде қарастырылған.
Бастауыш сынып оқушыларын қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеу мәселесін
қарастыруда қысқаша "мәдениет" және "қарым-қатынас" ұғымдарына тоқталған
жөн.
Жалпы алғанда қарым-қатынас адамдар арасында байланыстарды жасаудағы
және дамытудағы өзара іс-әрекет қажеттігінен туындаған және ақпараттармен
алмасуды, басқа адамдарды қабылдауды және түсінуді қамтитын күрделі,
көпдеңгейлі үрдіс.
Педагогикалық қарым-қатынас мұғалімдер мен оқушылардың бірлескен іс-
әрекетінің өзегі және оқу үрдісіндегі ынтымақтастықтың негізгі формасы
болып табылады.
Бірлескен іс-әрекет барысында қарым-қатынас оқушымен мұғалімдерге
қандай ықпал жасауы мүмкін, бұл үрдіс нәтижесінде олар қандай әсер алады
екен? Осы сұрақтың жауабын анықтау үшін қарым-қатынасқа қатысушылардың
көзқарастарын ажыратып қарастырған жөн.
Бастауыш мектеп №1, 2006 ж. 21 –бет.
Педагогтардың оқушымен қарым-қатынастары балаларды дамыту құралы және
өзіндік мақсатты іс-әрекет болып табылады.
Педагогикалық қарым-қатынастың нәтижелілігі мұғалімнің қаншалықты
тәрбиелік, білім беру міндеттеріне сай өз көзқарасын өзгерте алуына
байланысты болады. Оқушылармен қарым-қатынас жасауда мұғалім кеңесші де,
хабарлаушы да, тәлімгер де, жетекші де, сыншы да, дос та бола алуы керек.
Мұғалімнің өзін оқушылар орнына қоя алу қабілеті оған балалар іс-
әрекетінің мақсаттарын, ішкі күштерін түсініп, олардың алдағы іс-
әрекеттерін болжап басқаруына мүмкіндік туғызады.
Осы жастағы балалармен қарым-қатынас жасау барысында әрбір
педагогикалық жағдайларға сәйкес мұғалім өзінің іс-әрекетіне жүйелі
рефлексивті талдау жасауы қажет.
Сонымен қатар мұғалімдер оқушылардың өз бойындағы жағымды жақтарын
танытуға, ішкі қабілеттерін ашуға көмектесетінін есте сақтаған абзал.
Мұғалімдердің бала жетістіктеріне деген ұмтылыстары, әр бала үшін қолайлы
психологиялық жағдай жасау осы қарым-қатынас үрдісін жетілдіреді және
балалардың дамуына септігін тигізеді.
Мұғалімнің балаларға сенім артуы, оларды оқу үрдісінде де қолдап
отыруы, балалар жауабын құптап, олардың ойларына, жауаптарына ризашылығын
білдіріп отырса, барлық вербальды және вербальсыз қатынас аппараттарын
қарқынды қолдана алуы қарым-қатынас үрдісін әсерлі де тиімді ұйымдастыруға
көмектеседі.
Ал, бастауыш сынып оқушылары үшін мұғаліммен қарым-қатынас жасау
маңызды қажеттілік. Осы жаста олар мұғалімді пір тұтып, оның абыройына
деген асқан сенімділік танытатыны анық. Бұл сенім балалар бойында
мұғалімнің балалар тұлғасына деген қызығушылығын көрсеткенде, өз
жомарттығын, мейірімділігін, адалдығын, тағы басқа адамгершілік қасиеттерін
байқатқанда ғана пайда болады. Балалар өз сырларын сенетін адамдарына ғана
айтады, ал басқа сенімдік танытпайтын адамдарды интуитивті түрде сезіп
тұрады да, оларға сырын аша бермейді.
Барлық адамдарда қауіпсіздік, қорғаныш сияқты жетекші қажеттіліктер
болады. Осы қажеттіліктер бастауыш сынып жасындағы балаларда аса айқын
байқалады, олар үнемі үлкендерден көмек күтіп, қамқорлықты қажет етеді.
Балалардың сенімдерін ояту үшін мұғалім өз сырларын да оларға айтуына
болады.
Қарым-қатынас баланың рухани дамуындағы ең маңызды құралы ретінде
қарастырылады. Жеке тұлғаның рухани мәдениеті оның жалпы адамзаттық
интеллектуалдық, моральдық, эстетикалық құндылықтарға қатынасын көрсетеді.
Қарым-қатынас барысында мұғалімдер бұл қарым-қатынас алдымен нені
көздейтінін, қандай нәтиже беретінін, оны қалай ұйымдастырған дұрыс екенін
ескеріп отыруы керек. Мұғалімнің оқушылармен қарым-қатынасы оқушы
тұлғасының рухани даму міндеттеріне бағынады.
Бастауыш мектеп №1, 2006 ж, 22 –бет.
Тәрбиенің гуманистік мақсаттарына бағытталған рухани бай қарым-қатынас
қазіргі кездегі мектептердегі педагогтардың негізгі қызметі болып табылады.
Қарым-қатынастар мен іс-әрекеттерді рухани байыту оқушылардың
басқаларға қуаныш сыйлауға ұмтылыстарын, басқаларға жағымды жағдайлар
туғызуға талпыныстарын анықтайды. Осындай іс-әрекет нәтижесінде әрбір бала
өз іс-әрекетіне өзінің жеке "Менінің" бір бөлігін қосып, сүйіспеншілік
білдіріп, еңбекті бағалауға үйренеді. Ең бастысы балалар бойында кіші
жастарынан бастап өз қарым-қатынастарын басқалармен ұйымдастыруда ар-ұят,
намыс, адалдық, басқалардың тұлғалық қасиеттерін құрметтеу сияқты негізгі
адамгершілік қасиеттер негіздерін қалыптастыру.
.
1.1. Қоғамдық өмір және қарым-қатынас
Қоғам- бұл адамдардың бірігіп тіршілік етуі. Еңбек ету әрекетінде
адамдар топтасып, бірлесіп атқаратын іс-әрекетте ұжымның әрбір мүшесіне
белгілі бір тұрақты түрде атқарып отыруы жүктеледі. Сөйтіп әрбір ұжым.
Мүшесінің әлеуметтік ролі, қоғамдық қызметі айқындала түседі. Ал сол қоғам
мүшесінің әлеуметтік ролін көрсететін іс-әрекет түрлері мұғалім мен
шәкірт арасындағы қатынаста бастық қызметкер мен бағынушылар арасында,
отбасыңдағы ата -аналар мен балалар арасындағы, сатушы мен алушылар
арасында, көршілер мен туған-туыстар қатынасында, үй иесі мен қонақтар
арасында күнделікті сан қилы әлеуметтік қарым-қатынастар өрістеп әркімнің
өзіндік ролі мен ісін, міндетті қызметі мен іс-әрекетін білдіреді. Міне,
әлеуметтік өмір тіршілігінде осындай қарым-катынастарға әрбір қоғам
мүшесінің азаматтық өзіндік-даралық бейнесі мен мінез-құлқының қасиеттері,
сапалары мен ерекшеліктері қалыптасады. Осындай шым-шытырақ қарым-қатынаста
әрбір адам өзгелердің жағымсыз мінезі мен - құлаққа түрпідей естілетін
дөрекі сөздерін көңілдегі тілегі мен мақсаты орындалмаған адамның өкініші
мен-реніштері, тасы өрге домалап ісі оңалған адамнын шат-шадыман көңілді
күйі мен ризашылық сезімін біздер күнделікті өмірімізде көріп біліп
басымыздан кешіреміз. Жетекші болған азамат, адамдарды басқаратын әкім
әлеуметтік өмірдегі осындай алуан түрлі адамдар мінезімен санасып, олармен
игі істі жүзеге асыру жолында қиыннан жол табуды, қалың бұқараның көңілін
табуды өздерінің басты мақсаты деп санайды.
Халық бұқарасымен қатынас орнату азаматтың әлеуметтік қызметі, қоғам
алдындағы борышы.
Адамдар арасындағы қатынас, әсіресе басқарушылар мен бағынушылар
арасындағы қарым-қатынас орнатудың бірнеше түрлері бар. Олар ресми
қатынастар мен ресмисіз қатынастардың түрлері адамдар арасындағы достық,
сүйіспеншілік сезімдерге негізделген қатынастарда, әріптестер арасындағы
тілдесулер адамның шын пиғылымен сырын ашып көрсетеді. Жан дүниесінің
қыры мен сырына толық қанығады. Мұндай шын пиғылды ресмисіз қатынас
орнатудың өзіндік белгілері бар. Ондай белгілер:
І. Адамның жеке басы мен кісілік қасиетін көрсететін ашық
жарқындығы, сенімділігі мен ақ пейілділігі.
ІІ. Әріптестерімен жалпы тіл тауып сөйлесіп, бірін-бірін жете
түсінісе алуы сияқты ұнамды сапалар.
Бұлардан өзге адамдардың бірімен-бірінің өзара түсіністік қатынас
орнатып, өзгелердің де көтерген мәселелерді шешуге қатыстыру. Мұндай
ерекшелік адам мінезінің көпшіл екенін көрсетіп, оларды толғандырып
жүрген мәселелер түйінің шешуге бағытталады. Әдетте әріптестер арасындағы
мұндай адамның ұйымдастырушылық қабілетін өзгелерге де айқын көрсете алады.
Сөйтіп адамдардың өзара қатынасында олардың әрқайсысының өзіндік ролін
көрсетеді.
2.1. Ұстаз бен шәкірттер арасындағы қатынас.
Жас өспірімдер мен ұстаздар арасындары өзара қарым-қатынас жасау
мәселесі-психология ғылымындағы және тәлім-тәрбие ісіндегі әрі маңызды, әрі
күрделі проблемалардың қатарына жатады. Бұл салада жүргізілген бірсыпыра
зерттеулер мен осы бағытта жинақталған тәжірибелердің нәтижелері жас
өспірімдер мен ұстаздар, оқушылар мен тәлімгерлер арасындағы қарым-қатынас
орнатуда айтарлықтай ерекшеліктер мен сипаттар, түрліше түсініктер бар
екендігін көрсетті. Міне мұндай мәселедегі елеулі жәйттің бірі — мұғалім
мен шәкірттер арасындағы қарым-қатынас жасауда әрқилы қиындылықтардың үнемі
кездесіп отыратындығы.
Егер кіші мектеп жасындағы балалар үшін мұғалім барлық бейнесімен
ерекше із қалдырып, оларға күшті әсер ететін тұлға болып саналатын болса,
ал ересек балалар мұғалімнің әрбір қимыл-қозғалысына, іс-әрекеті мен
сөйлеген сөзіне, оның ақыл-кеңесіне, өзге адамдармен қарым-
қатынасына, шәкірттерге қоятын түрлі талаптарына өздерінше іштей сын
көзімен қарайды. Осы мәселені анықтау бағытында арнайы жүргізілген
психологиялық және педагогикалық зерттеулер, төменгі класс оқушыларынан
гөрі ересек оқушылар арасында үлкендердің айтқан сөздеріне құлақ аспау және
айтқанынан қайтпайтын мінез көріністерінде әрқилы кедергілер мен
себептер болатындығын анықтады. Әрине мұндай мәселенің түпкі себептерін
психологиялық жағынан тереңірек зерттеу — тәлім-тәрбие ісінде маңызды
мәселе болып саналады.
Бізде, атап айтқанда, Қазақстанда, әсіресе қазақ мектептері мен арнаулы
білім беретін орта дәрежелі оқу орындарында ұстаз бен шәкірттер арасындағы
қарым-қатынас орнату, олардың арасында кездесіп қалатын қиыншылықтар
психологиялық тұрғыдан әлі де қызу қолға алынып, тиянақты іздестірілмеген
мәселелердің қатарына жатады. Ал мұғалім мен шәкірттер арасындағы қатынасты
іздестірудегі ғылым педагогикалық бірен-саран әдебиет пен мақалаларда тек
ұстазға қажетті салаларды сөз етумен шектеледі. Осы кезде тәлім-тәрбие
ісіндегі жас өспірімдермен қарым-қатынас жасауда мұғалімнің өзіндік сапа
ерекшеліктерімен қатар, оның өзге адамдармен, әсіресе шәкірттердің даралық
ерекшеліктерімен санасып отыру қажеттігіне баса мән беріледі. Осындай
талапты анықтап оны жүзеге асыру жолында мұғалімнің бойында өзіндік сапа,
ұстаздық қасиет және арнайы білімі болу керек деген міндет қойылады.
Шәкірттер өз ұстаздарының бойынан көңілдеріне қонымды талап-тілектеріне
лайықты ұнамды қасиеттерді көргісі келеді. Осы орайда ұстаздың бойындағы
сапалар мен қасиеттердің оқушылар үшін қаншалықты ықпалды болатындығын
белгілі жүйеге келтіріп іздестіру оларды күнделікті тәлім-тәрбие
істерінің тәжірибесіне өндіріп отырудың маңызды екендігіне айрықша
көңіл болу керек болады.
Елеусізова С. Қарым –қатынас психологиясы, Алматы, 1995 ж. 49-бет.
Осындай сапалар қатарына ұстаздардың жас өспірімдермен қарым-қатынас
жасауы үшін өзіндік сипат-ерекшеліктері болатындығын көрсетеді. Жас
өспірімдік кезең балалық шақ пен ересек адамдар арасындағы өтпелі кезең
екендігін ескеретін болсақ, бұл кезеңде жас өспірімдердің тек өз
мұғалімдері мен тәрбиешілеріне ғана емес, өзге адамдарға, айналасындағы
кісілерге деген өзіндік сын көзқарасы өрістеп, әрбір нәрсенің мән-жайына
үңіле қарап, оларды танып білуге деген ықылас-ынтасы арта түсетін кезең.
Олардың акыл-ойы өсіп, сана-сезімі оянып дүниетану шеңбері ұлғая бастаған
кез. Адамның дамып жетілуіндегі мұндай сапалар жас өспірімдердің
ұстаздарға деген талап-тілегін де күрделендіре түседі. Жас өспірімдер бұл
кезеңде өздерін ересектер қатарына қосылдық деп санап, үлкен адамдардың
өздеріне ілтипатпен көңіл аударып сеніммен қарауды талап етеді. Керісінше,
үлкен адамдар мен ұстаздары оларға әлі де бала деп қарайтын болса, онда
олар мұндай талаптарға қарсы шығып, өздерінің қарсылығы мен наразылығын
сөйлеген сөздерімен істеген істері мен мінез-қылықтары арқылы білдіреді.
Ұстаздар мен шәкірттер арасындағы қарым-қатынастың бірсыпыра жәйттерін
психологиялық тұрғыдан анықтау мақсатымен бірнеше мектептерде арнайы
тәжірибелік зерттеулер жүргізіліп, онда мақсат етіп қойылған мәселенің жай-
жапсары іздестірілді. Бұл зерттеуде негізгі мәселе-мұғалімдік мамандыққа
қойылатын жас өспірімдердің талабын психологиялық тұрғыдан негіздеп,
ұстазға тән сапалар мен ерекшеліктердін сырын ашып көрсету және оны
педагогикалық және методикалық жағынан алып талдау.
Зерттеу арқылы іздестірілетін мәселенің түйінін шешу үшін мынадай
тәсіл қолданылды. Мұғалімнің ұстаздық қызметіндегі барлық іс-әрекеттерін
оқушылардың ой-пікірлері бойынша қалайша бағаланатынын анықтау ниетімен
ұнамды және ұнамсыз жақтары деп екі жікке бөлінді. Осы сапалар мен
ерекшеліктерден мұғалімнің ұстаздық қызметіндегі даралық қасиеттері мен
мамандық біліктілігіне қойылатын талаптар айқындала түсер деген жорамал
жасалды. Соның нәтижесінде шәкірттер тарапынан мұғалімге қойылатын талаптар
мен тілектердің мән-жайын қарастырып мынадай төрт топқа бөліп іздестірілді
де, олардан тиісті қорытындылар жасалды.
Бірінші топқа ұстаз бен шәкірт арасындағы қарым-қатынастағы мұғалімнің
адамгершілік сапалары жатады. Олар: игі тілек, шәкірттерге мүмкіндігінше
ықыласты көмек көрсету, олардың жан дүниесін түсінуі. Мұндай қасиеттерді
шәкірттер өз ұстаздарының бойынан көргісі келеді. Ал ұстаздардың бұларға
немқұрайды, селқос, ықылассыз қарауын оқушылар ұстаздың ұнамсыз қасиеттері
деп санайды.
Екінші топқа мұғалімнің ұстаздық шеберлігіне байланысты қойылатын
талап-тілектер. Мұғалімнін, өз пәнін жетік білетіндігі, балаларға оқу
материалдарын жете түсіндіріп ұғындыра алатындығы, әр алуан амал-
тәсілдер қолданып, сабақты тартымды және қызықты етіп өткізетіндігі.
Елеусізова С. Қарым –қатынас психологиясы, Алматы, 1995 ж. 53-бет.
Үшінші топқа ұстаздық жас өспірімдердің бірімен-бірінің өзара
қатынасына, олардың өмірдегі күйініш-сүйініштеріне, табыстары мен
сәтсіздіктеріне, әр түрлі қоғамдық-көпшілік жұмыстарға қатысуына
байланысты көңіл бөліп мән беруі, ұстаздың класс жетекшілік жұмысындағы
іс-әрекеттері жатады.
Төртінші топтағы шәкірттер, мұғалімнің жеке басына тән мінез-
құлықтарының ерекшеліктерін атап көрсетеді.
Шәкірттердің ұстаз бойындағы сапалары мен ерекшеліктері туралы
көзқарастары мен өзіндік пайым-түсініктерін мынадай төрт топқа бөліп
анықтап көрсетейік: 1. Мұғалімнің адамгершілік сапалары мен өзіндік
қасиеттері; оқушыларға деген қатынасы; 2. Мұғалімнің өз пәнін меңгеруі мен
ұстаздық шеберлігі; 3. Мұғалімнің класс ұжымын басқарып, оған жетекшілік
ете алуы; 4. Мұғалімнің мінез-құлқындағы даралық сапалары, бойындағы қасиет
ерекшеліктері.
Арнайы зерттеу нәтижелерін талдай отырып, мұғалім жайындағы
шәкірттердің пікірлерін топтастыра отырып қарастырылғанда ұстазға тән 27
ұнамды сапалармен бірге 27 ұнамсыз ерекшелердің бар екендігін атап
көрсетуге болады. Сол шәкірттердің мұғалімнің мінез-құлқы жайындары
ұнататын сапалары мен қарым-қатынас жасауда талап ететін жағымды сипаттар
мынадай:
Бірінші топқа жататын сапалық ерекшеліктер: а) шәкірттердің адами
қасиеттерін ескеріп онымен үнемі санасып отыруы; ә) жас өспірімдер мен
ересек адамдарға бірдей деңгейде қарым-қатынас жасап, олардың пікірлерімен
санасу; б) оқушыларға сенім білдіру; в) шәкірттердің бойындағы
кемшіліктерді көпшілік талқысына салмай, жеке өзіне оңаша айтуы;
г) шәкірттермен сөйлескенде үнемі сыпайлық пен әдептілік үлгісін
көрсету; ғ) кімге де болса игі тілекпен ықыласты көмек көрсету; д)
шәкірттердің жан дүниесін (психикасын) айтпай-ақ түсініп, үнемі
сезімталдық көрсетуі; е) әрбір істе үнемі әділетті болуы; ж) шәкірттердің
табысы мен ықылас-ынтасын тез аңғарғыштығы; з) әркімге лайықты орынды талап
қоюы.
Екінші топтағы сапаларға: а) өз пәнін жетік біліп, бағдарламалардан тыс
материалдарды қамти алатындығы; ә) өзінің мамандығын өзге ғылымдармен
ұштастыра білуі мен білімінің әр тараптығы; б) сабақты түсінікті әрі нақты
жүргізуі; в) өз ынтасымен қосымша әдебиет оқыған шәкірттерді тез аңғарып,
оларды көтермелеп отыруы; г) өз пәніне деген оқушылардын, ықылас-ынтасын
арттыра білуі; ғ) сабақты шебер ұйымдастырып, әрбір оқушының дербес жұмыс
істеуін, сабаққа кластың түгел қатысып отыруын қамтамасыз ету.
Үшінші топтағы сапалар: а) қоғамдық ұйымдар мен кластан тыс
жүргізілетін жұмыстарды қызықты әрі тартымды етіп өткізуі; ә) оқушылардың,
белсенділігі мен дербестігін бағалап, балалардың бастамасын үнемі қолдауы;
б) балалардың пікірлерімен санасып, оған мән беруі және олардың талап-
тілектерін ылғи ескеріп отыратындығы; в) оқушыларға берген уәдесін қалайда
орындайтындығы; г) балалардың өзара қарым-қатынасына мән бере зер салуы,
тату болуға бағыттай білетіндігі; ғ) ұлдар мен қыздар арасындағы достық
қатынастарды дұрыс қалыптастырып, камқорлық жасауы;
д) әрбір нәрсені істей білетін шебер ұстаз шәкірттеріне де көп нәрсе
үйрете алатындығы.
Төртінші топтағы сапалар: а) әрбір істі көңілді орындап сөзді тапқыр
сөйлейтіндігі; ә) мінез-құлқының қарапайымдылығы; б) өзін-өзі меңгеріп,
ұстамдық үлгісін көрсететіндігі.
Осындай топтастырып көрсетілген сапалар шәкірттердің ұстаздары
жайындағы шынайы ой-пікірлерін білдіреді. Мұндай ұнамды сапалармен қатар,
оқушылар өз ұстаздарының іс-әрекеті мен мінез-құлқындағы және шәкірттермен
қарым-қатынасындағы ұнамсыз ерекшеліктері мен жағымсыз сипаттарын атап
көрсетеді. Осы тұрғыдан алғанда ұстаздың ұнамсыз ерекшеліктерін де мынадай
төрт топқа бөліп жіктеп көрсетуге болады.
Бірінші топтағы ерекшеліктер: а) шәкірттерге немқұрайлы қарап, дара
ерекшеліктерімен санаспай, оларды балаға санайды; ә) ақыл-есі жетілмеген
деп санап, оқушыларға көбінесе ақыл айтады; б) оқушыларға сенімсіздікпен
қарап, олардан тек өз айтқандарын ғана бұлжытпай орындауды талап етеді; в)
оқушылардың ағат сөздері мен кемшіліктеріне мысқыл күлкімен ескертулер
жасайды; г) шәкірттерге дауыс көтере, зекіп сөйлеп, олардың айтайын деген
сөзі мен жауабын толық тыңдамай, бөліп тастайды; ғ) оқушылардың
қиыншылықтары мен мұңын жете түсінгісі келмей, атүсті жауап береді; д)
шәкірттерінің көпшілік арасында ұялатын құпия сырларын ішінде сақтамайды;
е) кейбір оқушыларды ғана бөлектей көрсетіп, алалап, әділетсіздік
білдіреді; ж) оқушылар бойындағы ұнамды қасиеттерді аңғармай, олардың
қабілеті мен күш-жігерін жете бағаламайды; з) оқушылардың мінез-құлқынан
үнемі мін іздеп оның әрбір жаза басқандарын жазалап отыруды қолдайды.
Екінші топқа жататын кемшіліктер: а) оқу материалын оқулық шеңберінде
ғана түсіндірумен шектеледі; ә) оқушылардың бағдарламадан тыс қойған
сұрақтарына көмескі және шала жауап береді; б) сабақты нақты түсіндіре
алмайды; в) сабақты қызықсыз әрі жалаң өткізеді; г) оқу материалының
түйінді мәселелеріне көңіл аудармай, оны түрлендіре отырып түсіндіруге жете
мән бермейді; ғ) оқушыларға бір талабын шегіне жеткізе орындатпай жатып
екіншісін қойып, сабақтың берекесін алады.
Үшінші топқа жататын кемшіліктер: а) мектептегі және кластағы қоғамдық
жұмыстардың жүргізілуіне жеткілікті көңіл аудармайды, олармен қоян-қолтық
араласып кетпейді; ә) балалардын әлі жетерлік қоғамдық жұмыстарды өзі
істеп, оқушыларға сенімсіздік білдіреді;. б) оқушылардан тек өзінің ғана
айтқанын орындауды талап етеді; в) класс ұжымына берген уәдесін дер кезінде
орындамайды; г) балалардың көкейтесті мәселелеріне мән бермейді, олардың
жеке басының істеріне араласпайды, өйткені мұндай істер оқушылардың өз
жұмыстары деп санайды; ғ)ұлдар мен қыздар арасындағы жолдастық, достық
қарым-қатынастың дұрыс қалыптасу мерзімі ерте деген пікірде болады; д)
қоғамдық жұмыстарды орындаудың жолын жете түсіндірмейді.
Төртінші топқа жататын кемшіліктер: а) ашуланшақ, күйгелек; ә) тұйық,
оқушылармен қарым-қатынасы салқын; б) жүріс-тқрысының бәрі асығыс, үнемі өз
жұмыстарымен ғана шұғылданады.
Оқушылардың мұғалімдерге қойылатын мұндай талаптарын ұстаздар үнемі
ескеретін болуға тиіс.
Шәкірттердің өз ұстаздарына қоятын осындай талаптары мен тілектерінің
мазмұнын тереңірек анықтау мақсатымен арнайы тәжірибелік зерттеулер
жүргізіліп, ондай зерттеу нәтижелері жүйеге келтірелік арнайы жеке-жеке
карточкаларға жазылады да, олар араластырылып сыналушы оқушыларға таратылып
беріледі. Оқушыларға ұсынылған карточкалар бойынша олар мынадай үш түрлі
тапсырманы орындауы қажет: Бірінші әрбір оқушы карточкадағы сапалар мен
ерекшеліктерді, байыптап оқып шығып, ондағы мұғалімге тән ұнамды сапаларды
бір бөлек, ал ұнамсыз қылықтарды екінші жағына қойып, екіге ажыратып
көрсетулері керек.
Екінші тапсырма бойынша оқушылар мұғалімге тән ұнамды сапалар ішінен
ұстаз үшін аса қажеттілерін таңдап алып, бір бөлек көрсетеді. Осы
мүғалімге тән ұнамсыз қасиет-сипаттарды түрлі белгісін бөліп көрсетеді.
Үшінші тапсырмада сыналушылар онан әрі қарай мұғалімнің екі бөлікке
жіктелген ұнамды және ұнамсыз жақтарын өздерінің ұғынуы мен түсініктеріне
сәйкес реттеп қоюға тиіс. Бұл ретте оқушылар аса қажетті деген ұнамды
сапаларды алғашқы орындарға қояды да, ал екінші дәрежелі деген сапаларын
соңғы орындарға қояды. Сол сияқты мұғалімнің ұнамсыз жақтарындағы аса
жаратпайтындарды алғашқы орынға қояды да, ұнатпайтындарын соңғы орындарға
қояды.
Ұстаз бен шәкірттер арасындағы қарым-қатынасты күнделікті тәлім-
тәрбиенің нақтылы фактілерінен алынып, оларды салыстыра отырып, өзара
топтастырып көрсетілді. Осындай аталған ұнамды, ұнамсыз деген сапалар мен
ерекшеліктер шәкірттер тарапынан көрсетілген өз пікірлері. Солай дегенмен
бұл қасиеттердің бәрі оқу-тәрбие ісінде жиі кездесіп отырады. Мұндай
жәйттердің бәрі шәкірттердің жүрегін жарып шыққан пікірлері мен жанашырлық
ниетімен айтылған олардың жан дүниесін тебіренткен мәселелер екенін әрбір
ұстаз, тәлім тәрбиеші ойға салып, өз қабырғасымен кеңесіп таразылап көруі
қажет.
2. Мұғалім мен оқушылар арасындағы тартыс.
Осы заманғы психологиялық зерттеулерде әлеуметтік өмірдің әр түрлі
өрісінде болып отыратын талас-тартыстар мен дау-дамайдың өрбуі ерекше назар
аударып, олардың себеп салдарын анықтап отыруға ерекше мән беріп отыруды
қажет ететін өмір тіршілігінін шындығы
Шәкірттер мен мұғалім арасындағы, әсіресе мұғалім мен жас өспірімдер
арасындағы, қарым-қатынаста кездесіп қалатын тартыстар осы кезге дейін жете
зерттелмеген мәселе. Міне осы мәселені зерттеуді негізгі объект етіп алып
қарастыру мынадай себептерге байланысты. 1. Орта жастағы мектеп оқушылары
өздеріне ерекше зейін қойып қарауды қажетсінеді. Олардың өміріндегі өтпелі
кезең, жоғарғы талаптар, сана-сезімі мен ақыл-ойының өсуі мұғалімді жас
өспірімдерге жаңа қырынан келуге мәжбүр етеді. Өтпелі кезең жасындағы
балаларға дұрыс қалып көрсетпеуден туындайтын тартыстарды жиі кездестіруге
болады. Балалардың жас ерекшелігін және тәлім-тәрбие жұмысында соған сан
әдіс-амалдарды қолдана білмеуден кейбір мұғалімдер өз жұмысында көптеген
қиындықтарға кездесіп жүр. Олар бірер рет көзге түсіп қалғандарды
тәрбиеленуі қиын балалар қатарына ой салмақтамай қосып, өз жұмыстарын да,
қиындатады, Енді-енді қалыптаса бастаған жеткіншек мінез-құлқына кері
әсерін тигізеді.
Мұғаліммен осындай тартысқа душар болған оқушының жан дүниесіне үңіліп
көрелікші. Болса да мұғалім мені жек көреді деген ой санасына ұялай
бастаған оның оқуға ықыласы сөзсіз төмендейді, мектепте, тіптен, қай жерде
жүрсе де жаңағы қияли ой соңынан қалмай, оны бәрін керісінше жасауға
жетелейді. Бұл оның мұғалім әділетсіздігіне өзінше қарсылық білдіру шарасы
екендігіне ешбір таңдануға болмайды. Әрине, мұндай күйге ұшыраған оқушының
сабақ үлгірімінің қаншалықты төмендеп кететіндігін дәл айту қиын. Алайда
бұл орайда бір шындық бар. Бұндайда кейбір оқушылар тіптен мектептегі оқуын
жалғастырғысы да келмейді. Оған қаншама жан ашырлық ақыл айтса да ол
мұғалімге сенімсіз, көңілге күдік алып қарайды. Оқушымен осындай тартысқа
кездескен кейбір мұғалімдердің мазасы кетеді. Өздерінің ұстаздық мамандықты
таңдағанына өкініп, оқушылармен дұрыс қарым-қатынас жасай алмағанына құса
болады. Ол ол ма, кейбіреулер (әрине, көбінесе жас мұғалімдер) осындай
тартыстардың шығу төркініне үңіліп қарамай, өзіне де, өзгеге де
сенімсіздікпен қарап, әлгі оқушы сияқты мұңлы күй кешеді.
Мұғалім қызметінің табыстарына қатысты жәйттерді зерттеп, оларды
күнделікті тәжірибеге ендіру болашақ ұстаз кадрларды даярлап шығаруды да
маңызы айрықша екендігінде ешқандай күмән жоқ. Ұстаз бен шәкірт арасында
тартыстың шығу себебі мен оның өрбеу жолын педагогикалық шеберлік пен
тиімді әдістерді қолданып жеңе білу оқушының сана-сезіміне ықпал етіп, оған
дұрыс-бағдар берудің тәрбиелік маңызы айрықша.
Мұғалім мен оқушы арасындағы тартысты туғызатын себептерге
оқушылар тобы, олардың жас және-өзіндік ерекшеліктері, мұғалім мен оның
оқушылар ұжымына басшылық ету стилі де әсер етуі жатады. Тәлім-тәрбие
саласында жүргізілген зерттеу нәтижелерін жинақтап қарастырғанда мұғалім,
мен оқушылар арасындағы тартыстардың туындап олардың етек алуының бірнеше
түрлері болатындығы байқалады: 1. Оқу ісін жүзеге асырып, оны,
бірізділікпен жүргізуде кедергі болатын жәйттер мұғалімнің білім деңгейі
мен оны шәкірттерге тиімді әдіс-тәсілдермен жеткізе алмай тәжірибесіздік
көрсетіп, оқушыларға серпімді ықпал ете алмайды. Сондай-ақ мұғалім
оқушыларға қоятын талабын үнемі өзгертіп қалыпты жағдайдан жиі ауытқып
отырады. Соның салдарынан шәкірттердің тәртібі де нашарлайды.
Елеусізова С. Қарым –қатынас психологиясы, Алматы, 1995 ж. 56-бет.
Мұндай кемшіліктер, ең алдымен, ұстаздың ұйымдастырушылық қабілеті мен
сабақ жүргізудегі методикалық олқылығынан пайда болып, шәкірттер сабаққа
көпшілік уақытын босқа жіберетін болады. Алайда мұндай жағдайдан
туындайтын тартыстар оқу-тәрбие ісіндегі" өзге сипаттағы дау-дамайлардан
кемдеу.
2. Жеке бастың өзі ұстанған адамгершілік қасиеттерге байланысты
кездесетін кедергілер мен тартыстар. Баланың өз басына талап қоюы,
айналасына зер салып, әрбір нәрсеге мән беруі баланың өсіп жетіле
бастағанын көрсетеді. Мұндай ерекшеліктерге баланың ересек адамдармен
қарым-қатынас жасап, өзінің есейгендігін байқатуы оның адами — этикалық
жағынан да талап-тілегінің өскендігі деп санау керек. Ересеқ адамдармен
салыстырғанда мұғалім мен оқушылар арасындағы өзара қарым-қатынас едәуір
күрделі. Өйткені мұндағы бірінші жақ — мұғалім — толық қалыптасқан,
мораль, этикалық жағынан жетілген, мінез-құлқы орныққан адам. Екінші жақ—
оқушылар. Бұлар небары өз ұстазының сезімі мен ақыл-ойына ынтыққандар
ғана. Мұғалім мен оқушының, ойлану, түсіну сипаттары да түрлі деңгейде.
Ұстазға айдай анық құбылыс шәкіртіне нанымды бола бермейді. Кейде мұғалім
мен оқушы бір құбылысқа, сөзге немесе қылыққа беретін бағалары да түрліше.
Тіпті қарама-қарсы мәнде де болуы мүмкін. Ұстаз бен шәкірттер арасындағы
қарым-қатынаста тартыстың туындауына ұстаздық методикалық тұрғыдан қате
жіберіп жаңылысуы, не оқу материалын тиянақты түсіндіре алмауы да себеп
болады.
3. Оқушылардың жас ерекшеліктерін елемей, олардың құрдастарымен
қарым-қатынастарының қыры мен сырына жете мән беріп, оларды жете бағаламау
салдарынан болатын тартыстар. Ал оқушылар тобы тарапынан мұғалімге
қойылатын талаптар олардың рухани тілектерін қанағаттандырмауға байланысты.
Әдетте мұндай жағдайда мұғалім оқушылар ұжымынан өз бойын аулақ ұстап
көпшілік қоғам жұмыстарына сирек қатысады. Оқушылар ұжымының сан алуан
жұмыстарына, ұжымдық пікірлерге жете мән бермейді. Мұндай жағдайда
оқушылар тарапынан ұстазға деген наразылық, қанағаттанбау сезіміне орай
тартыстың туындауына себеп болады.
4. Оқушылардың даралық ерекшеліктеріне тән жағымсыз қасиеттері мен
мінез-құлқына орай туатын тартыстар. Оқушылар арасында ұшқалақ мінезді,
қызуқанды, айтқанынан қайтпайтын өжет, жан дүниесінің шеңбері тар, өзін
қатар- құрбыларынан жоғары санайтын балалар да бар. Олардың сөйлеген сөзі
істеген қылығы өзгелердің зығырданын қайнатып тұрады. Ондай балалармен
қарым-қатынас жасау мұғалімдерге оңай тие қоймайды. Негізгі мақсат мінезі
ерекше оқушылармен қалыпты қатынас орнатудың тиімді әдісі-оларды ұжымдық
өмірдің ыңғайына қарай бейімдеп, олардың іс-әрекеттерімен үйлестіру.
Дегенмен мұндай жағдайда ұстаз бен шәкірт арасында айырым шығатын жәйттер
жиі болып тұрады. Мұндайда ұстамды ұстаздар шыдамдылық пен тапқырлық
көрсетіп, қалауда шәкірттермен тиімді қарым-қатынас орнатудың әдіс-
тәсілдерін ізденеді. Жастардың мінез-құлқындағы жағымсыз қылықтарын
жөндеуге күш жұмсап, әрбір оқушының даралық ерекшеліктеріне баса көңіл
аударады;
Ұстаздық мамандықтың өзге маман иелерінен басты айырмашылығы — оның
адаммен жұмыс істеп, оның ісіп жетілуіне күш-қуаты мен білімін жұмсауы.
Соған орай бұл мамандықтың қыры мен сыры қат-қабат болып келетіндігі де
сондықтан. Ұстаздар мен шәкірттер арасында белең алып отыратын талас-
тартыстар бір қырынан ұстаздық мамандықтың күрделілігі мен
жауапкершілігінің мол екенін аңғартатын болса, екінші бір жағынан-
қарастырғанда, адамның жан дүниесінің сыры, психикасы аса күрделі құрылым
екеніне көз жеткіземіз. Солай дегенмен, біз бұл тақырыпта ұстаз бен
шәкірттер арасындағы қарым-қатынаста талас-тартыс пен дау-дамай
тудыратын жәйттер мен оны түзетудің, жеңудің жолдарын психологиялық
тұрғыдан қарастырдық. Тартысты жәйттердің туындау себептерін ашып
көрсетіп, оларды ұстаздық өнер арқылы түзетіп отырудың әдіс-тәсілдерін
тәлім-тәрбие тұрғысынан іздестірдік. Қарым-қатынас жасаудың өзіндік жүйесі
мен мән жайы әрқилы. Сондай мәселелердің бірі —ұстаз бен оқушылар
арасындағы реніштің туындауы.
2.3.Өзар реніштің педагогикалық ерекшеліктері.
Осы мектептегі оқушылардың класс жетекшісінің пәніне, оның оқыту
әдісіне наразылықтары олардың бұрынғы оқытқан мұғалімдері арқылы анықталды.
Байырғы класс жетекшісі сабақтан тыс уақытта оқушылармен әр түрлі қызықты
жұмыстар ұйымдастырып, шәкірттерін еліктіре білген. Ал қазіргі мұғалім
оқушылармен мардымды тәрбие істерін жүргізбеген. Тек драма үйірмесін
ұйымдастырумен ғана шектелген. Бұған да оқушылар көмектескен. Бұрынғы класс
жетекшісінің қызықты істерін жылы лебізбен жиі естеріне алатындары да
сондықтан екен.
Оқушылардың класс жетекшісіне наразылғы оқу жылының орта шенінде өрши
түсті. Бұл жәйт мұғалім мен балалар арасындағы қарым-қатынастың
шиеленісуіне себеп болды. Бір күні оқу озаты бізге келіп кұрбылары қыр
соңына түсіп, ренжіткенін айтты. Ал класс жетекшісі: Мен сендердің ондай
істеріңе араласпаймын, — деп үзілді-кесілді жауап берген.
Елеусізова С. Қарым –қатынас психологиясы, Алматы, 1995 ж. 61-бет.
Өз класындағы шағымға құлақ аспай, тәрбие жұмысына салқын қарау
салдарынан, орыс тілі пәні мұғалімі мен шәкірттер арасындағы наразылық
сабақ үстінде де өрші түскен.
Кейбір оқушылар қызбалық көрсетіп, мұғаліммен салғыласу сияқты
өрескел қылықтарға да барған. Өзіне ұнамаған кейбір оқушыларды қатаң
бақылауға алған. Олардың елеусіз қимыл-қозғалыстарына да қаһарын төгіп,
дауысын көтеріп, сес көрсеткен. Жағымсыздармен керісі шиеленісе түскен.
Олардың көпшілігі барлық сабақтардан жақсы үлгіретіндіктеріне қарамастан,
пән мұғалімі педагогтар кеңесінде баз бір оқушыларды мектептен шығару
туралы мәселе қойған. Мұндай талабы іске аспағандықтан ол шәкірттерінің
екеуіне орыс тілінен төрт тоқсан мен жылдық қорытындыға екілік баға қойған.
Ақырында аталмыш класс таратылып.жіберілген.
Мұғалімдер мен оқушылар арасында кездесетін наразылықтар мен керіс-
жанжалдар мұғалімнің жеке басындары мінез-құлқы мен қызметіндегі кәсіби
олқылықтарына байланысты екенін аңғартты. Мұғалімнің мінез-құлқы өз
мамандығының талаптарына сай болса, онда мұндай қолайсыз жәйттер
кездеспеген болар еді. Қолдан келгенше өзара қақтығыстар мен реніштерді
тудырмаған жақсы. Ондай жәйттер кімге болса да абырой әпермейді. Болашақ
ұстаздар мұндай жағдайлардың мән-жайын терең барлап түсінгені дұрыс.
2.4.Жақсы қарым –қатынас сапалы білім берудің шарты.
Оқушылардың әлеуметтік дағдылары мен пәнге қатысына ықпал ететін
фактордың бірі пән мұғалімінің балалармен тіл табыса білу қабілеті болып
саналады. Себебі мұғалімнің жеке басының қасиеті оқушының пәнге деген
қатынасына елеулі әсер етеді. Жасөспірімдер үшін мүғалімнің рухани дүниесі,
өздеріне деген көзқарасы маңызды рөл атқарады.
М.М.Рыбакова жасөспірімдер мен мұғалімнің өзара қарым-қатынасының бес
түрін саралайды: 1. диктаттық қатынас - қатаң тәртіппен ресми қарым-қатынас
негізінде білімге ерекше талап қою; 2. нейтралды қатынас - оқушылармен
интеллектуалдық-танымдық деңгейде еркін қатынас жасау, мұғалімнің өз
пәніне ерекше ден қоюы, қабілеттілік: 3. қамқорлық қатынас - мезі
етерліктей тым өбектеу, оқушының өзіндік әрекетіне шошына қарау, ата-
аналармен үнемі байланысын үзбеу; 4. конфронтациялық қатынас - оқушыларды
іштей жек көру, жұмысқа қанағаттанбау, менсінбеушілік үнмен сөйлесу; 5.
ынтымақтастық қатынас- — барлық істі бірлесе жүргізу, бір-біріне қамқорлық
жасау, оптимизм және өзара сеніммен қарым-қатынас жасау.
Соңғы жылдары байқалып жүрген жағдай мектептерде мұғалім мен
оқушылардың арасында осы қатынас түрлерінің ішіндегі диктаттық қатынас пен
нейтралды қатынасты жиірек кездестіреміз. Қазіргі қоғам мұғалімнің оқушыға
өз әрекетінің субъектісі деп қарау қажеттігін талап еткенімен, мұғалімдер
де соған жетуді көздегенімен, нақты оқу үрдісінде оның толық жүзеге аса
бермейтіні жиі байқалуда.
Ізденіс №3, 1999 ж. 43 –бет.
Біз әңгімелескен оқытушылардың барлығы да конфронтациялық қатынасқа
қарсылықтарын білдірді (100 %), бірақ оның кейде бой көрсетіп қалатынын да
жасырмады. Ал, диктаттық қатынасты жақтаушылар (мұғалімдердің 12-15%) қатаң
талаптың қазіргі қоғамдағы әр түрлі әлеуметтік жағдайларға байланысты
қажеттігін алға тартады. Атап айтқанда. "мұғалім беделінің төмендеуі
салдарынан оқушылар арасында дұрыс көзқарас қалыптаспайды, сондықтан оларды
тек қатаң тәртіпке бағындыру керек, көп жағдайда сабақты тиянақты жүргізу
мүмкін болмай, оқушылар ауа жайылып кетеді де, (мектептердің жылуға
байланысты жабылып қалуы салдарынан), қатаң талап қоймаса, оқуға ынтасы
болмай қалады, балалар әлі де өзін-өзі игеруге дайын емес, сондықтан олар
еркін қарым-қатынастың мәнін түсінбейді, шулап, сабақтың өтуіне мүмкіндік
бермейді, сондықтан қатаң талап қажеттігін айтады. Енді бірі сыныптағы
балалар санының (30-дан кем болмаған жағдайда) тым көптігінен оларды игеру
мүмкін емес дейді. Ал, қамқорлық қатынасқа мектепке келген жас
мұғалімдердің жақындау болуы заңды да. Өйткені олар әлі де өз мамандығын
қыр-сырын жіті білмегендіктен, әр нәрсені де, әсіресе, оқушылардың
еркіндігін де тәртіпсіздікке балайды. Баланың мектептегі әр ісіне өзін
түгелдей жауаптымын деп есептеп, олардың өсіп келе жатқан жеке тұлға екенін
ұмытып кетеді. Ал. мұндай қатынас жан-жағына, оның ішінде мұғалімдерге, сын
көзімен қарайтын жасөспірімдердің намысына тиіп, өзінің есейгендігін
дәлелдеуге ұмтылдыруы сөзсіз. Немесе, керісінше, олардың кейбірінің өзіне
деген сенімін жоғалтып, бұйығыландыруы да ықтимал. Қалай болғанда да,
мұғалім сабаққа дайындықты пәні бойынша өтілетін теориялық тақырыпты қалай
меңгерту, қандай көрнекілік пайдаланамын, оқытуды әйтеуір бағдарламадан
қалмау дсп түсінбей, оқушының білімімен қатар ақыл-ойын, адамгершілік
қасиетін, жеке тұлға ретіндегі өзара қарым-қатынасын қалай қалыптастырамын
деген мәселені де жүзеге асырудың жолдарын іздестіру деп түсінуі қажет.
Өйткені психологтардың айтуынша, мұғалім мен оқушының өзара тіл табысуға
ұмтылуы тек оқушының өсуіне ғана емес, мұғалімнің де маман ретінде өмір
тәжірибесінің шыңдалуына, мамандығының қыр-сырына терең бойлауына мүмкіндік
туғызады. Оқушының оқуға болсын, достарымен қарым-қатынасына болсын, қандай
мотивтердің түрткі болғандығын шын мәнінде ажырата білудің ең қажетті шарты
да осы өзара қарым-қатынаска тәуелді. Мұғалім оқушының әрекетін тек сырттай
бақылап қоймай, олармен қоян-қолтық араласа алғанда ғана баланы жақыннан
таниды. Әрине, баламен ортақ тіл табысу үшін мамандардың бала психологиясы,
олардың әр сатыдағы ерекшеліктері жөнінде теориялық білімі болуы керектігі
даусыз. Сол білімді тәжірибеде қолдану тек сол өзара қарым-қатынас
негізінде жүзеге асады. Көп жағдайда мектептегі. әсіресе, жасөспірімдер
арасындағы ''қиын балалардың қаулап" кетуі - мұғалімнің бұл мәселенің түпкі
себебін, олардың жас ерекшеліктерін жете білмеуінің салдарынан болатын
құбылыс. Жасыратыны жоқ, мұғалімдердің алдындағы шәкіртінің көбінде өзі
орнатқан тәртіп пен талапқа көне бермеуін оның "үлкенді сыйлауды
білмегендігінен", "отбасындағы тәрбиесінен" көріп жатуы жиі көрініс табады.
Және ондай балаларды сынап-мінеу немесе оған мүлде назар аудармау фактілері
де ұшырасады. Ал мұндай қатынастың әсері оқуға ынтаның болмауына, еріксіз,
ата-анасының қаһарынан қорқып қана сыныпта отыруға мәжбүр ететін себепке
тіреледі. Бірақ мұғалімдер көбінде оқушыға беретін үстірт бағасы арқылы
өзінің де оқушы тарапынан бағаланып жататынын ескермейді. Кейбір жағдайда
оқушыны дәрменсіз, өзіне бағынышты деп қарап, оған мән бермеуге тырысады.
Балалар ондай қатал мұғалімге "ұрысқақ, айғайшыл. сондықтан, сабағы
ұнамайды" деп бір-ақ кесіп пікір айтады. Сөйтіп, ол оқушыдан алыстап қана
қоймайды, оның өз пәніне деген кері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz