Мемлекет басшыларының Каспий жағалауы мемлекеттерінің ортақ келісімге келуі негізінен тез арада Каспийдің құқықтық мәртебесі туралы
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспе:
1 Тарау
1) Геосаясат консепциясы проблемалары.
1. Каспий аймағының болашағы перспективалары.
2. Қазақстан ғалымдарының геосаясатқа байланысты пайымдаулары.
2.Тарау
2. Каспий аймағындағы Қазақстанның геосаясат мәселелері.
2.1 Диаломатиялық мемлекеттер арасындағы қарым – қатынас
2.2 Экологиялық мәселесі.
2.3 Экономикалық мәселелері.
Қорытынды.
Кіріспе:
Асау толқынды Каспийдің қашан пайда болғандығы жөніндегі аңыз желісі екі
салада бағыт түзейді. Біріншісінде бұл теңіз жер бітіп, су аққан кезеңмен
тұиас келеді. Екіншісіндегі аңыз желісі мұз басу дәуірін қамтиды. Жалпы ел
аузында Каспий теңізінің тарихы ең кемі үш миллион жыл деген әңгімеде
жоқ емес. Бірақ Каспийдің тарихы мұз басу джәуірінен кейінгі кезең дейтін
әңгіме шындыққа сай келмейді. Себебі теңіз маңынан табылған археологиялық
қазбалардың деректері одан арғы кезеңдерді көрсетіп отыр.
Екінші мәселе – теңіз қай кезде пайда болса да, оның жағасын адам
мекендеген анық. Олай болса Каспий адамзат тіршілігінің басынан бері
адамдары асырап келеді.
Тәуелсіз ел атанып өз алдына дербес мемлекет құрағанына 17 жыл толса да,
Қазақстан саяси – экономикалық, ақпараттық – энергетикалық тұрғыдан әлі
дербестікке қол жеткізе алмай отыр. Бұрынғы метроаполиы Ресейдің бүгінде
ТМД аумағындағы ең сенімді серіктесі, серіктесі ғана емес, аузын ашса
көмекейіне қойып беруіне дайын отырған қолбаласы Қазақстан Путин билігі
кезінде бұрынғыдан да бетер бас білігін Ресейге ұстатып қойды. Ельциннің
кезінде әжептуір босаған тізгін қайта қатайды.
Ең әуелі көп векторлы саясат ұстануға бет бұрған Қазақстанды қазір
әлем елдері тұтастай қолдайды. Бұны 2009 жылы ЕҚЫҰ – ға төрағалық етуін
әлемнің 156 мемлекетінің қолдағанынан аңғаруға болады. Қазіргі Таяу
Шығыстағы дау – жанжалдың барлығы олардың күлшесі – мұнайына қатысты болып
отырғанының бәрі біледі. Ирактың соры да, Иранға көз алартудың себебі де
осында жатыр. Былтырғы жылдан шетелдік инвесторлар үшін қатаң тәртіп енгізе
бастаған Қазақстанды әзірге ірі державалар нысанаға алмағанымен, Ресей
ықпалынан шығару үшін барын жасауға бағуда, экономикасы тұралып тұрғанына
қарамастан, америка ТМД мемлекеттерін Ресейдің бұғалығынан босатудың арнайы
стратегиясын жасап, осы бағытқа биылғы жылғы бюджетінен 402 миллион доллар
бөліп отыр. КомерсантЪ газетінің өткен жылдың 20 желтоқсанындағы санында
Александр Габуевтің: Сенат выделил 402 млн. На вредительство интересам
России в СНГ атты мақаласында, АҚШ сенатының 2008 жылға арналған
бюджетінен Мәскеудің саяси курсын әлсірету мақсатында бөлінген бұл қаржының
белгілі бөлігі бұрынғы КСРО мемлекеттеріндегі Ресей ықпалын азайтуға,
энерготасмалдауды Ресейдің айналып өтетін маршрутпен қайта жасақтауға,
Ресей қоғамын демократияландыруға арналатындығы айтылған.
Кеңес Одағы ыдырағанға дейінгі қырғиқабақ соғысына қарағанда, қазіргі
қырғиқабақтың қауіпті болатын түрі бар. Өйткені, Ресей өз ықпалын жүзеге
асыру мақсатында Қытайды жақын тарта басталы. Америка мен Батыс көз алартып
отырған Иран тағы бар. Сондай – ақ, батыстық демократия үлгісіне мойынсұна
қоймайтын ТМД мемлекеттерінің біразы да Аесейдің бұйдасын үзіп кете қояр
емес. Бұның барлығы геосяси мұқтаждықтан да туындап отырған тәрізді.
Мысалы, айталық, Қытай мен Ираннан басқа мемлекеттердің барлығы
энергетмкалық тасымалдау жағынан Ресейге тәуелді. Соңғы 15 жыл ішінде жаңа
стратегиялар өмірге келіп, газ және мұнай құбырларын салу ісі
жоспарланғанмен, оның әзір жүзеге аса қоюы неғайбыл болып тұр. Баку –
Тбилиси – Жейхан құбырына Қазақстанның қосылғаны Ресейдің әзірге ойлануға
мумкіндік ала алмай отыр. Соған қарамастан, Қытай Түркиямен газын Шанхай
қаласына дейін әкелетін құбыр салуға 2,2 миллиард доллар бөлетіндігін
мәлімдеді. Дегенмен шетелдік сарапшылар 20 желтоқсандағы келісім шарттың
нәтижесі Ресейдің газ экспаротын өз қолына алуына толық мүмкіндік
беретіндігін айтып бағуда.
Д. Медведев президент болған күннің өзінде Ресейдің геосаяси
стратегиясы өзгере қояды деп айту қиын. Оның үстіне Ресей ТМД – ғы ықпалын
әлсіретпудің амалын қалай да ойластырады: Ол үшін экономикалық,
энергетикалық тәуелділікті күшейте түседі. Сондай – ақ Түркіместанды
білмеймін, ал Қазақстан Ресейден бас бұйдасын үзіп кетуге ынталы емес.
Керісінше Ресейдің мүддесі үшін қызмет етуге пейілділік танытып келеді.
Ресей енді Қазақстанды Қытайға мұнай тасымалдайтын көпір ретінде
пайдаланбақ. Бұған дейін Ресей мұнайы Қытайға Моңғолия арқылы темір жолмен
тасымалданып келген. Бұл тасымалдың құны – барреліне 12,3 долларды құрайды.
Егер Қазақстан құбыры арқылы тасымалданатын болса, оның құны барреліне 1,4
долларға тең болар еді.
Саяси география тұрғысынан алғанда, Каспий теңізі ірі теңіз жағалауы
өңірлері жүйесінің шеткерірек өңірі – дәлірек айтқанда, Атлант мұхитында
басталатын және Жерорта мен Қара теңіздер аоқлы қамтылатын бірнеше аймақтар
кіретін жүйенің бірі болып табылады.
Каспий көл немесе ішкері теңіз дер те айқындайтындай қатып қалған заңдық
өлшемдер жоқ. Құқықтық тұрғыдан бұл мәселедегі айқындықтың болмауы оның
мәртебесін айқындауда қосымша қиындықтар туғызуда. Теңіздің ауданы 381 мың
шаршы км, ұзындығы – 1200 км, орташа ені – 320 км, ең терең жері – 1025
км. Суының көлемі 77 мың текше км. Каспий теңізінен каналдар мен өзендер
жүйесі арқылы Балтық теңізіне өту мүмкіндігі 1880 жылдан бері бар.
Бұл алып аймақ (макрорегион) өзінің алатын орнының мәніне қарай ерекше
сабақтасқан бірнеше ірі – ірі теңіз байламдарын құрайды. Шын мәніне
келгенде теңіздер батыста Солтүстік – Батыс Атлантикадан Қазақстанға дейін,
Шығыста Ресей мен Кавказға дейін қамтылатын біртұтас геосаяси кеңістіктің
жекелеген бөліктерін өзара көктеп, тұтастырып тұрған материалдар іспетитес.
Осы тұрғыдан қарағанда, Каспий теңізін мұдай алып жүйеге кіретін жол немесе
қақпа деуге болар еді. Алайда осы сатылы сабақтас байланыстар желісінде
Каспий белгілі бір дәрежеде шеткері орынға ие.Сонымен бірге Каспий аймағы
қазіргі кезде тұрақсыздыққа шырпы тастауға дайын тұрған алапқа
айналғандықтан, кейбір сарапшылардың пікірі бойынша, Каспий жағалауы – бұл
нағыз Таяу Шығыс тақылеттес геосаясаттың қара үңгірінің нақ өзі.
1. Тәуелсіз Қазақстан дамуының және аймақ бойынша жақын көршілерімен ғана
емес, дүние жүзінің басқа мемлекеттерімен де ынтымақтастығының
перспективаларына жасалатын кез – келген талдау Каспий теңізінің
ресурстарын пайдаланудың әралуан қырларымен тығыз байланысты. Каспий
теңізінің проблемасы сан қырлы. Ол кеме жүзу, балық аулау және басқа
биоресурстарды тиімді пайдалану, Каспий экожүйесінің өміршеңдігі мен
экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету, ғылыми – зерттеу жұмыстарын
жүргізу, теңіз деңгейінің ауытқуына байланысты жағалауды қорғау
шаралары, ақыр соңында, теңіз түбі қойнауын барлау мен пайдалану
мәселелерін қамтиды.
Каспий қойнауындағы мұнай мен газдың қисапсыз қорлары бұл өңірге әлемдік
қауымдастықтың назарын аударады. Аса ірі мұнай өндіркші компаниялардың
зерттеу орталықтары Таяу Шығыс өңірінің тұрақсыздығын ескеріп, жақын
болашақта Каспий кен орындары Парсы шығанағының кен орындарына балама бола
қоймаса да, оларға елеулі бәсеке туғыза алады деп есептейді. Ал Каспий
жағалауы мемлекеттерінің өздері осы табиғи байлықтарға бұдан да зор маңыз
беретіні айдан анық. Орталық Азия аймағы мемлекеттері отын энергетика
ресурстарының басымдық рөлі оларды өндіру, пайдалану және ұқсату осы
мемлекеттердің экономикаларын құрылымдық жағынан қайта құрудың, тіршілігін
қамтамсыз етудің өзегі, экспорт базасының негізі болуына байланысты.
Кеңес Одағы ыдырағанға дейін Каспий теңізінің тәртіптемесі РКФСР мен Персия
арасындағы 1921 жылғы 26 ақпандағы Шартпен және КСРО мен Иран арасындағы
1940 жылғы 25 наурыздағы Шарпен реттелді. Каспий жағалауы елдерінің су
жолдарын пайдалануға, соның ішінде мұнай өндіруші тұғырнамаларға арналған
ауыр жабдықтарды жеткізу үшін пайдалануға қатысты жүріп жатқан айтыс –
тартыстар тұрғысынан алғанда 1940 жылғы Шарттағы КСРО – мен сауда
келісіміндегі елдердің өнімдері үшін Иранға еркін транзит беру туралы
өтініш айтса, оған неғұрлым ықыласты қарау жөніндегі КСРО – ң
міндеттемелері туралы қағидасы әлі күнге маңызын жойған жоқ.
Бұл қағидалар теңізді айдаланудың азды – көпті толық тәртіптемесін
қалыптастырушы ретінде түсіндірілмеуі неғайбыл, олар Каспийдің әлдебір
теңдесі жоқ мәртебесі туралы қорытынды жасауға негіз бола алмайды.
1994 жылы Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы Конвеция жобасын
әзірлеп, ұсыну арқылы Қазақстан ғана Каспий жағалауындағы бес елдің байыпты
келіссөз үдерісіне бастамашы болғанын мойындау керек.1994 жылы және 1995
жылы жүргізілген көп жақты және екі жақты консультациялар Каспий жағалауы
мемлекттерінің бәрі Каспийге байланысты проблемаларды жалма – жан қарау
қажеттігін түсінетінін, ынтымақтастыққа және оларды бірлесіп шешуге аса
мүдделі екндігін растады. Пікір алмасу проблемаларды да, оларды шешу
жолдарын да тереңірек түсінуге мүмкіндік береді. Қазақстан жағының
түсінігінде олар мынадай:
- Каспий жағалауы елдерінің бәрі де Каспийдің достық, тату көршілік және
ынтымақтастық теңізі болуына, тек бейбіт мақсаттарға пайдалануына келіседі.
- Каспийге қатысты ықпалдастық мемлекеттердің егемендігін құрметтеу
- Каспийге қатысты ықпалдастық мемлекеттердің егемендігін құрметтеу, тең
құқықтық және өзара тиімділік негізінде, бір мемлекеттердің ырқын
өзгелеріне күштеп таңуға жол бермеу ырқылы құрылуы тиіс.
- Каспий жағалауындағы өзге мемлекеттерге залал келтірілуі мүмкін
әрекеттерден тартыну қажет.
- Каспий теңізін қоршаған ортаны қорғау мүдделеріне, аның ресурстарын
сақтау мен тиімді пайдалаеуға қайшы келетін іс - әрекетке жол бермеу;
- Каспий теңізінің тәртіптемесі 1921 жылғы және 1940 жылғы шарттарда
айқындалған күйінде қазіргі өзгерген саяси ахуалға, жаңа өмір
шындығына сәйкеспейді, сондықтан Каспий жағалауындағы беа мемлекеттіцң
бәрі бірлесіп Каспийдің мәртебесін жасаулары керек;
- Каспий жағалауы мемлекттері келіссөз үдерісінің ұдайы жұмыс істейтін
тетігін жасау, аймақтық ынтымақтастық құрылымын қалыптастыруға кірісу
қажеттігі пісіп жетілді.
Каспий жағалауы мемлекеттері арасында кеме жүзу, балық аулау және басқа
биоресурстарды пайдалаеу, экологияны қорғау сияқты сол кезде – ақ
белгілі болды.[1.194-195б.]
Сонымен бірге Қазақстаннан соң Каспий жағалауы мемлекеттерінің көбі
Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы Конвенцияның өз жобаларын
жасар шықты, ал оларға жасалған талдау құқықтық бәтуаластыққа жету
амалдарына елеулі айырмашылықтар бар екенін көрсетті. Бұл проьлемпны
түсінуде кем дегенде түбірлі екі алуан көзқарас бар екнін Каспий
мемлекеттері мен сөздері растар берді. Соның бірін жақтаушылар Одақ тарап
Каспий жағалауында тәуелсіз жаңа мемлекеттер пайда болғанға дейін Каспий
теңізі ортақ пайдалаеуға теңіз болды, яғни Каспийге кеңес - иран
кондоминимуы үстемдік етті дегенді айтты. Екіншілері, соның ішінде
Қазақстан да, Каспий теңізі белгілі бір пошымда жағалау мемлекеттері
арасында делимитациялануды қажет деп санайды.
Тарихи құжаттарға жүгінсек XVIII ғ. Басында Ресей Персияны және Каспий
теңізінің парсы жақ бөлігін шетелдік территорияда деп қарағанын
байқаймыз. 1701 ж. шамасында I Петр Каспий айналасындағы айлақтар, елді
мекендер мен өзендер туралы егжей – тегжейлі мәлімет алып қайту үшін
Артемий Волынскйді Парсыға жұмсады. Дәл сол тұста Каспийдің шығыс
жағалауына князь А. Бекович – Черкасский бастаған Ресей экспедициясы
келіп түсті. Сауда- саттық туралы шарт жасалды да, ол орыс көпестерінің
Персияда сауда жүргізуіне мүмкіндік берді. Ол кезде Ресей Каспий
жағалауынының бір бөлігіне Персияның құқығын барын және бұл аумақтарда
Ресейдің кез – келген билік алуы үшін Персиямен шарт жасасуы керектігін
айқын мойндайтын.
1721 – 1722 жылдары Персияның ауған бүлігін басуына көмектесу дейтін
сылтауымен Ресей әскерлері сол елдің Каспий аудандарына қарай ойысты.
Ресейдің Персиядағы консулы Семен Авраамов Каспий жағалауындағы белгілі
бір аудандарды Ресейге беретін болса Персияға көмек ұсыну жөнінде нұсқау
алады. Ол кезде Каспий аудандары Персияның егемендігіне екеніне Ресей
шүбә келтірмейтін.
1723 жылғы 23 – қыркүйекте шахтың Санкт – Петербургтегі елшісі Исмайл
– бек Ресеймен шартқа қол қойды, сол шарт бойынша Персия Дербент қаласын,
Бакуды және соларға тиесілі жер – суды, сондай – ақ Гелан, Мазандаран
және Эстербад провинцияларын Ресейге бермекші болды. Алайда бұл шартты
парсы жағы бекітпей тастады. 1732 жылғы 21- қаңтардағы Ресей мен Персия
арасындағы бітім шарты бойынша Ресей Каспий провинцияларынан кетуге және
оларды Персияға қайтарып беруге келісті. Сөйтіп XVIII ғ. Басындағы Ресей
империясы мен Персия арасында бітім шарты бойынша Ресей Каспий
провинцияларынан кетуге және оларды Персияға қайтарып беруге келісті.
Сөйтіп, XVIII ғ. Басындағы Ресей империясы мен Персия арасында болған
шарттар Каспийдің оңтүстік жағалауына деген парсы егемендігі
мойындалғанын даусыз дәлелдейді.
XIX ғасырда Ресей Каспий жағалауына өз билігін орнату әрекеттерін
жалғастыра берді. Гүлстан шартының 5 – бабы Ресей әскери кемелерінің
Каспий бойынша жүзуіне ерекше құқық берді. 1828 жылғы 10 – ақпандағы
Түркіменчай шарты Ресейдің өз әскери кемелерін Каспий теңізіне
орналастыруға деген ерекше құқығын бекіте түсті. Гүлістан және
Түркіменчай шарттары Каспий режимінің өрістеуіндегі бұдан соңғы
оқиғаларды пайымдаудың іргетасы есепті. [2. 219- 220 б. Т. Мансұров]
Бұрынғы одақтас ресаубликалардың орнында Каспий жағалауындағы жаңа
мемлекеттердің пайда болуы түбегейлі жаңа геосаяси ахуал туғызды. Каспий
теңізі екеудің теңізінен бес мемлекеттің теңізіне айналды.Кеңес Одағы
ыдырағаннан кейінгі олардың алғашқы қадамдардың өзі – ақ тәуелсіз жаңа
мемлекеттер Каспийдің минералдық ресурстарын бірлесіп пайдаланайық дейтін
ойда болмағандығын көрсетті. Әзірбайжан мен Ресей үкіметтері арасындағы
1933 жылғы 20 қарашадағы Келісімнің 2 – тармағында Азери және Шираг
кен орныдары теңіздің әзірбайжандық секторында орналасқаны жазылған. 1996
жылы қаңтарда Президент Г.Ә. Әлиев пен үкімет төрағасы В.С. Черномырдин
қол қойған әзірбайжан мұнайын Ресей аумағы арқылы тасымалдау туралы
үкіметаралық келісімде де Каспий теңізінен өндірілетін әзірбайжан мұнайы
жайында айтылды. Осы келісімнің 2 – бабында Ресей жағы әзірбайжан
мұнайына иелік етпейтінін мойыедайды, демек Каспий теңізінің әзірбайжан
секторында өндірілген мұнайдың иесіӘзірьайжан екені мәртебелі үкімет
деңгейінде мойындалған.
Бүгінде Қазақстан сонау 1994 жылы 19 – шілдеде барлық жағалау
мемлекеттеріне ұсынған Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы
Конвенция жобасының қағидаларына сүйенеді. Бұл жоба тұйық теңіз
пайымдамасына негізделген және БҰҰ – ның 1982 жылы теңіз жөніндегі
Конвециясының негізгі принциптері мен қағидаларын Каспийге қолдануға
тырысқан.БҰҰ Конвенциясының жалпы принциптері мен жекелеген қағидаларын
Каспийге қатысты пайдалаеу дегенде дүниежүзілік тәжірибені Каспий
теңізінің ерекшеліктеріне бейімдеуді айтады. Каспийге қатысты қолданғанда
бұл қағидалар тараптардың келісмі бойынша құқықтық мазмұны мен
терминологиялық рәсімделуі жағынан БҰҰ Конвециясынан басқаша қалыпқа
түсуі мүмкін.
Біріншіден әрбір жағалау мемлекетінің Каспийдің өзіне қатысты
бөлігіндегі қойнауын дұрыс әрі қауіпсіз пайдалануға деген жауапкершілігін
арттырады, ондай іс- қимылды ұлттық заңнама негізінде құқықтық тұрғыдан
тиімді реттеуге мүмкіндік туғызады.
Екіншіден, мұндай шешім әрбір жағалау мемлекетінің инвестициялар,
сондай – ақ осы заманғы ең жаңа әрі қауіпсіз технологияларды тартуға жол
ашады, ал онсыз бірде – бір Каспий мемлекеті бүгін және алдағы болашақта
Каспийдің қойнауын игере алмайды.
Үшіншіден, Каспий мемлекеттерінің теңіз қойнауын игеруі жөніндегі
қызметі үшін сенімді әрі ұзақ мерзімді құққтық негіз қалайды және басқа
жағдайда Каспийдегі нақты нақты кен орындарына қатысты туа беретін дау –
ламайға соқпауға мүмкіндік береді.
Президент Н.Ә. Назарбаевтың 1997 жылғы 10 – қазандағы Қазақстан -
2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп - өркендеуі, қауіпсіздігі және әл –
ауқатының артуы атты жолдауында біздің кінәратсыз экрнрмикалық өсу
стратегиямыз күшті нарықтық экономикаға, мемлекеттің белсенді рөліне және
елеуі мөлшерде шетелдік инвестициялар тартуға негізделеді , - делінген.
Елдің ойдағыдай әлеуметтік - экномикалық дамуы шетелдік инвестицияларды
кеңінен тарту негізінде тірек салалардың, ең әуелі мұнай – газ кешенінің
пәрменді жұмыс істеуімен тығыз байланысты. Атап айтсақ, 90 – шы жылдардың
соңыяна қарай қол қойылған өзара шарттар бойынша – ақ мұнай және газ
өнеркәсібінде алдағы 30 жыл ішінде сырттан шамамен 70 млрд доллар
инвестиция келмекші. Қазақстанда елеулі көмірсутекті ресурстар, соның
ішінде мұнай бар, ол мұнай өндіру мен экспорттау жөнінен тәуелсіз жаңа
мемлекеттер арасында Ресей кейінгі екінші орында. Мәселен, 90 – шы
жылдардың екінші жартысындағы шетелдік бағалау бойынша Қазақстан
көмірсутектерінің қоры жөнінен дүние жүзіндегі он үшінші орныда болды,
әрі қуатталған қорларының жылдық өндіріске қатынасы Қазақстанда 99 болса,
Ресейде – 23, Қытайда – 21, Сауд Арабиясында – 83 . 90 жылдардың екінші
жартысында жыл сайынғы мұнай өндірісі 23 – 25 млн тонна болды.
Қазақстандағы мұнай секторын дамытудың болашағы жарқын. XXI ғасырдың
алғашқы ширегінде Қазақстандағы ішікі пайдаланым шамамен 20-30 млн тонна
болып, экспортқа шығару үшін мұнай өндіпу жылына 100 млн тонна болады
деседі. Алдын ала бағалаулар көрсетіцп отырғандай, мұнайдың әлемдік
бағасы әрбір барреліне 20 – 25 доллар арасында болғанның өзінде
Қазақстанның экеспорттық табысы жылына 15 – 20 млрд долларға немесе жан
басына шыққанда 1000 – 1100 долларға жетеді, яғни 7 – 10 есе артады. [1.
199- 206 б.]
2001 жылдың 11 қыркүйегінен кейін халықаралық антитеррористік науқан
басталысымен Каспийдің маңызы батыс елдері үшін арта түсті.
Соңығы кезде бұл өте анық байқалады. Неліктен бұлай болып отыр деген
сұоақ туындайды? Біріншіден АҚШ – тағы лаңкестікке байланысты әлемдегі
жалпы геосаяси жағдай өзгерді, мұның өзі Батыста олардың Таяу Шығыс
аймағындағы энергетикалық тәуелділікті азайту үрдісін күшейте түсті.
Екіншіден, тұтастай алғанда дүние жүзілік энергетика рыногындағы жағдай
орнықты болмай отыр. Әлемдік рыногқа мұнай шығаратын негізгі өндірушілер
арасындаығ бәсеке ширығып барады. Үшіншіден, Каспийдің негізгі
энергетикалық қорын пайдалану кзеңіц жақындап келеді. Каспий шельфін
барлау жұмыстары соңғы кезеңіне аяқ басты. Мұндай ресурстар картасы
неғұрлым айқындалып келеді. осыдан келіа, мұның бәрі Каспий аймағы
төңірегіндегі геосаяи күресті күшейтіп отыр.
Каспий төңірегіндегі бірнеше күштің орталықтары- АҚШ, Ресей,
Еуропалық Одақ,Түркия, Иран, Парсы шығанағы елдерінің аса маңызды өмірлік
мүдделері айрықша өткір қақтығысқа түскен.
Каспий шельфінің Қазақстаеға тиесілі бөлігінде мұнай өндірудің артуына
байланысты шамамен 2010 жылға қарай КТК боймен тағы бір мұнай құбырын
тарту мәселесі туындауы мүмкін.
Қазіргі жүзеге асырылып жатқан бұл жобалардан басқа Еуропаның бірнеше
елдері арқылы Адриатикадағы хорват аорты Омишальге дейін мұнай құбырыян
тарту жоспары да бар. Бұл Дружба- Адрия жобасымен толық сәйкес келеді.
Бұған қоса Газпромның экспорт саясатындағы жоспарларын да ескеру
керек: олар – жұмысы қазірдің өзінде басталған Украйнаға соқпай
Беларуссия арқылы өтетін Ямал- Еуропа газ құбырының бірінші учаскесі
және Қара теңіздің астымен Түркияға тартылатын Көгілдір ағыс деп
аталатын ірі жоба.[2.146 – 147 б.]
АҚШ – та срңғы уақытта Каспий аймағына зор ыета таныта бастағаны
өзінен - өзі түсінікті.
АҚШ – ң энергетикалық стратегиясында бұл аймақтың өзіндік орны арта
түсуде. Қашаған кенішінен көмірсутекті қазынаның елеулі қоры табылғаннан
кейін Вашингтонның бұл аймаққа ыетасы тіпті жандана түсуде.
Каспийдіғң минералдық қоры осы өңірде тиімділігі жоғары біцр қатар
өндірістер мен өнеркәсіп кешенін кең түрде дамытуға да жеткілікті. Сондай
– ақ Каспий жағалауындағы елдер (Қазақстан, Түркіменстан, Әзірбайжан,
Ресей, Иран) өздерініцң экономикалық проблемаларыян дүниежүзілік рыногқа
энергетикалық шикізат шығару арқылы шешуге ұмтылыс жасауда. Каспий
бойындағы мемлекеттерлдің стратегиясы бұл аймақтағы отын – энергетика
кешенін дамытуға ауқымды көлемде шетелдік инвестицияларды тартуға
негізделіп жасалып отыр. Мәйселен Каспий мұнайы мен газын өндіріп, іске
жаратуға бұл күнде 40 – қа тарта компания қатысуда, олардың ішінде АҚШ –
н – 11, Жапониядан – 5, Англиядан – 4, Франциядан – 3, Түркиядан – 3,
Норвегиядан- 2, Италия, Германия, Оңтүстік Корея, Сауд Арабиясы,
Финляндия, Аргентина, Сингапур, Малайзия, Австралиядан және басқа
елдерден кәсіпкерлер бар.
Каспий аймағы жаңа коммуникация жүйесінің нақ орталығында орналсқан.
Бұл аймақ арқылы халықаралық маңызы бар мынадай көлік қатынастары өтеді:
TRACECA, Солтүстік - Оңтүстік, ТАЕ ВОЛС дәліздері, әуе жолы
қатынастары. Бұлар алдағы уақытта Еуразия қосқұрылығындағы көлік –
коммуникация байланыс торабында маңызды орын алуы мүмкін. Аймақтық Шығыс
пен Батыс, Солтүстік пен Оңтүстік арасындағы қатынаста транзиттік маңызы
да артып келеді. Сол арқылы тасымалға кететін уақыт қазіргі теңіз жолына
қарағанда әлдеқайда қысқармақшы.[2. 152 – 155.] 1.1
Дипломатиялық қарым қатынас.
Каспийдің сан – сапа проблемалары туралы дау – дамай өршіп тұрған
жылдардың өн бойында Қазақстан мен Ресей өз беттерімен яки бірлескен күш
– жігерлері арқылы Каспий жағалауындағы өз жағдайларының артықшылықтарын
пәрменді әрі ұтымды пайдалану жөнінде шаралар қолдану болды. Олардың
Каспий проблемасын шешудеі көзқарасының іскерлігі мен өзара тиімділігінің
үлесі деп 1996 жылы 27 сәуірде Ресей басшысының Алматыға сапары кезінде
президенттер Н.Ә. Назарбаев пен Б.Н. Ельцин қол қойған Каспий теңізін
пайдалану туралы бірлескен мәлімдеменің қағидаларын айтуға болады.
Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі мен Каспий жағалауы
мемлекеттерінің ынтымақтастығын дамытуға байланысты мәселелерді талқылай
келіп, достық екі мемлекеттің басшылары мынадай өзара түсіністікке келді.
1.Тараптар Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы Конвенцияны
бекіту өздерінің кезек күттірмес әрі шұғыл міндеттері деп есептейді.
Каспийдің жаңа құқықтық мәртебесі Каспий жағалауы мемлекеттерінің
бәтуаластығы негізінде айқындалуы тиіс. Каспий теңізінің құқықтық
мәртебесі туралы мәселені біржақты шешуге ешкімнің хақысы жоқ. Құққтық
мәртебе кешенді шешім ретінде кеме қатынасы, биологиялық және
минералдық көтерілуі, жағалау мемлекеттері заңдық үкімнің шектерін
айқындау мәселелерін қамтуы тиіс.
Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы Конвенцияны әзірлеу
Каспийдегі жекелеген іс – қимыл түрлері бойынша келісімдер жасауға
ықпал етеді.
2.Тараптар жағалау меммлекттерінің Каспий теңізіндегі іс – қимылы мына
принциптер негізінде жүзеге асырылуы тиіс дегенге келіседі:
- Өз қатынастарында Каспий жағалауы мемлекеттері БҰҰ Жарғысының
мемлекеттердің егемендігін, аумақтық тұтастығын, саяси тәуелсіздігін,
егемендік теңдігін, күш қолданамын деп қоқан – лоққы жасамауды
көздейтін принциптерін құрметтейтін болады ;
- - Каспийді тек бейбіт мақсатта пайдалану;
- Каспий теңізін бейбітшілік, тату көршілік, достық және ынтымақтастық
аймағы ретінде сақтау, Каспий теңізіне байланысты барлық мәселелелерді
бейбіт жолдармен шешу;
- Қоршаған ортаны қорғау және Каспий теңізінің пайдалану мен оның
ресурстарын игеру жөніндегі іс - әрекеттерінің салдарынан қоршаған
ортаға және бір – біріне тигізетін залалы үшін жауапкершілігі:
- Каспий жағалауы мемлекеттерінің сауда кеме қатынасының еркіндігі және
оның қауіцпсіздігін қамтамсыз ету;
- өздерінің арасында келісілетін басқа принциптерді сақтау.
3.Тараптар Каспий теңізінде тек қана Каспий жағалауы мемлекеттерінің
кемелері жүзуі тиіс дейтін ортақ пікірде.
Каспийдегі кеме қатынасының тәртібі мен шарты жеке келісімдермен
айқындалады.
4.Тараптар Каспий теңізінің табиғи ресурстарын игеруге бірлесіп қатысу
олардың екі жақты мүдделеріне сай келетініне сенімді. Олар Каспий
теңізінің минералдық және биологиялық ресурстарын игеру жөніндегі
жұмыстарды жүргізуге деген бір – бірінің құқығын мойындайдыәрі
тараптардың тәжірибесі мен мүмкіндіктерін ескере отырып, геофизикалық
және геологиялық барлау жұмыстарын, сондай – ақ көмірсутеті шикізат
кен орындарын игеруді қоса есеаптегендегі бәтуалы бағдарлма бойынша
өзара тиімді ынтымақтастықты дамыту жөніндегі ұсыеыстар алмасатын
болады.
5.Тараптар Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы Каспий жағалауы
мемлекеттері арасындағы келіссөз үдерісін жеделдетіп, деңгейін
көтеруді жақтайды джәне сол үшін Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі
мен басқа да проблемаларына қатысты мәселелерді қарау мақсатында
Каспий жағалауындағы бес мемлекет сыртық істер министірілігінің
кездесуін өткізу туралы ұсынысты қостайды.
Құжаттың осы келтірілген қағидалары 90 – шы жылдардың ортасында Каспий
мәселесін шешу кезінде біздің елдеріміздің басшылары барлық Каспий
жағалауы мемлекеттері мүдделерінің тез арада үйлесе қоюынап үміттене
кһөрсетеді. Іс жүзінде Қазақстан мен Ресей болашақтағы
уағдаластықтардың жобаларын жасаудың негізгі салмағын көтеріп қана
қоймай., өздерінің ықтимал мүмкіндіктерін жүзеге асыруға кірісіп те
кетті.
Қазақстан мен Ресей президенттерінің 1998 жылығ 23 – қаңтардағы
Бірлескен мәлімдемесі Каспийдің құқықтық мәртебесін айқындау
мәселесіндегі Қазақстан – Ресей қатынастарына жаңаша серпін берді.
Мемлекет басшыларының Каспий жағалауы мемлекеттерінің ортақ келісімге
келуі негізінен тез арада Каспийдің құқықтық мәртебесі туралы
Конвенцияны бекіту қажеттігі туралыя сындарлы шешімі келіссөз үдерісін
тездетті, осы мәселе бойынша Қазақстан мен Ресейдің бәтуалы көзқарасын
тұжырымдауға негіз болды. Сарапшылар атап көрсеткендей, бұл келіссһөз
түдерісіндегі берекелі бұлқыныс болды. Әрі мұны екі жақтың бір –
біріне қарай жасаған бәтуалыф қадамы деп бағалаған дұрыс.[1.203-
205б.]
Құқықтық мәртебе мәселелері бойынша біршама нәтижелі Қазақстан –
Ресей келіссөздері 1998 жылы ақпанда Астраханьда өтті. Каспий
жөніндегі осы екі жақты консультациялардың мәні мен маңызы зор
болғанын келіссөзге қатысқандардың құрамына бізідң мемлекеттеріміздің
барлық мүдделі министірліктері мен ведмостволарының басшылары
кіргенінің өзі – ақ көрсетеді. Сыртқы істер министірлерінің бірінші
орынбасарлары Е.Ыдырысов пен Б. Пастухов басқарған делегациялар
көрнікті жұмыс істеп, Каспийдің жай – жапсарын алуан қырынан алып
қарастырады. Қазақстан мен Ресей президенттерінің Мәлімдемесіне сәйкес
тараптар кеме қатынасының еркіндігін, балық аулау мен қоршаған ортаны
қорғаудың келісілген нормаларын қамтамасыз етуді қоса, су айдынын
ортақ пайдалаеуға қалдыра отырып, Каспийдің табанын орта белдеу
бойымен әділетті бөлуге уағдаласты. Әсіцресе Каспийдегі
ынтымақтастықты дамытуда, түтікқұбырларды дамыту мәселесіндегі өзара
ықпалдастық туралы уағдаластықта, көлік инфроқұрылымын, су жолдарын,
кеме жасау қуаттарын бірлесіп пайдалаеуда кешенді көзқарасболғанын
айрықша атап өткен жөн. Сонымен бірге Каспийді пайдалану мен ондағы
аймақтық ынтымақтастықтың күллі негізгі мәселелерін реттеуші басты
құжат барлық жағалау мемлекеттері қабылдайтын Каспий теңізінің
құқықтық мәртебесі туралы Конвенция болуы тиіс екені тағы бір мәрте
расталды.
Каспийде қауіпсіздік аймағын қалыптастыру аймағын қалыптастыру
жөніндегі біздің күш жігеріміз ықтимал қауіп – қатерлерге қарсы сәйкес
түрде жауап бере алатындай әрекеттерді де ескеруі керек. Тұтастай
алғанда, соңғы бірнеше жылдағы геосаясаттың құбылуы аймақтағы геосаяси
түзілімнің тұрақты болмай тұрғанын көрсетеді. Мұнымен қатар
халықаралық антитеррористік науқан басталысымен бұл аймақ тіпті зор
маңызға ие болды. Антитеррористік науқанның сәтті яки сәтсіздігі
ацймақтық конъюнктураның тәуелділігіне әсер етаеуі мүмкін емес.
Қалай болған күнде де, Каспий проблематикасы мен аймақтың
маңыздылығы арта түседі. Белгілі болып отырғандай, аймақтағы шиеленіс
ширығып тұр. Талас жоқ, оған басты себепкер болған мынадай елеулі
деректер: 2001 жылғы Иран - Әзірбайжан арасындағы даулы жердің болуы,
Иранмен әскери және экономикалық қарым – қатынастағы мемлекеттердегі
Американың санкция орнатуы . [2. 164 – 165 б.]
Әзірбайжан Республикасында мұнай газ секторы аса бір дамыған сала.
Тәуелсіздіктің алғашқы кезеңіндегі мұнай өндірудегі құлдырау 1997 жылы
шетелдік компаниялармен бірлесіп жасаған жобаларды іцске асыра бастау
нәтижесінде қайтадан өрлеумен алмасты.
2005 жылы мұнайдың жалпы көлемі 22,16 млн. тоннаны құрады.
Азери – Чыраг- Гюнешли теңіз блогының кен орындарын игеріп жатқан
Әзірбайжан халықаралық операциялық компаниясының өнімі 13,193 млн.
тонна артық. 2005 жылы Әзірбайжанда 5,818 млрд.м шаршыя газ өндірілді.
2004 жылмен салыстырсақ бұл 812,1 млн м –ге төмендеді де жыл
қорытындысында 3,824 млрд м – ді құрады.[3.17б.]
16 мамырда Түркияның Анталия қаласында Қазақстан Республикасының
Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Түркия Республикасының Президенті
Ахмет Неждет Сезермен телефон – сұхбаты болды. Әңгіме барысында
мемлекет басшылары екі жақты қарым – қатынастармен, бірқатар нақты
мәселелерт төңірегінде пікір алмасты. Атап айтқанда, Қазақстан
басшысы биылғы қыркүйек айының ьекінші жартысында түркі тілдес
мемлекеттер басшыларының кезекті саммитіцн өткізу жөнінде ұсыныс
білдірді. Түрік президенті алдағы 13 шілдеде Баку – Тбилиси - Жейхан
мұнай құбыры жобасының ақтық нүктесі Жейхан портында мұнайдың
танклерге тиелуіне байланысты салтанатты рәсім өтетінін хабарлай
отырып, рәсімге Қазақстан президентін шақырды.Сұхбат барысында түрік
тарапы Әзірбайжан мен Қазақстан арасында БТЖ жобасына Қазақстанның
қосылуы жөніндегі келіссөздердің осы күнге дейін жалғасып жатқанын
айта келе, куеліссөздерді аяқтау тұрғысында Елбасынан қолдау
сұрады.4Егемен Қазақстан 2006ж
Түркия 2001 жылыдң 5 шілдесінде Қазақстан – Түркіменстан
мемлекеттік шекарасын делимитациялау және демакрациялау үрдісі туралы
Келісімшартқа қол қойылды.2003 жылдың маусым – шілде айларында
Қазақстан мен Түркіменстан арасында Каспий теңізінің түбінің шекрасын
белгілеу туралы келісім бойынша келіссөздер екі рет жүргізілді.
Құжаттың тексті келісіліп, теңіздегі шекараның 8 – км – ден басқасы
түгел зерттеліп сипатталды.
Қазақстан мен Түркіменстан Аралды сақтар қалудың Халықаралық Қоры
аясында бірігіп жұмыс істеуде. Бұл қордың отырыстарында Арал теңізінің
бассейінінің су ресурстарын пайдалану мәселелері қаралады.Қазақстан
жағының пікірі бойынша, бұл жаһандық мәселе кешенді түрде мүдделі
тараптарды қатыстыру арқылы халықаралық құқық нормаларына сәйкес және
трансшекрарлық сулар мен халықаралық суларды қорғау және пайдалану
туралы Конвенция ережелері бойынша шешілуі керек.
Иран кеме қатынасына байланысты екі ел өкілдерінің бірінші
отырысы барысында Каспий теңізі арқылы қарым – қатынас жасауды ашу
және кемелер сатып алу туралы шешім қабылданды. Екі жақты
ынтымақтастықты нығайту, жүк тасуды ұйымдастыруды жақсарту мақсатында,
оның ішінде контейнерлермен, халықаралық темір жолдар мен 2002 жылы
Қазақстан теміржолы Ұлттық компаниясы ЖАҚ Тегеранда өзінің
өкілдігін ашты.
2006 жылыдың сәуірінде ҚР Пезидентінің арнаулы елшісі ретінде
Президенттің Әкімшілігі сыртқы саясат Орталығының меңгерушісіц
Н.Ермекбаев Тегеранда болды. ИИР бірінші вице – президенті П.Давудумен
кездесу барысындап екі жақты қарым – қатынастар дамудың көкейкесті
мәселелері талқыланды, сондай – ақ Президент Н.Назарбаевтың
М.Ахмадинежадқа СВМДА Екінші Саммитіне қатысуға шақырған жолдауы
таспсырылды. [3.90б]
Ресей Қазақстан энергоресурстарын экспорттауда Ресейдің алатын
орны ерекше.2004 жылы Ресей труба құбыры жүйесімен таяу және қиыр
шетелдерге 37,6 млн тонна мұнайы шығарылды, бұл көрсеткіш 2003 жылы –
29,5 млн тонна, 2004 жылы – 16,8 млн тонна болды.
Жақын арадағы жылдары Қазпақстанда мұнай өндірудің өсірудің және
оны сатудың жасалған жоспары бойынша мұнай құбырларымен мұнайды
айдаудлы ұлғайту қажет болды. КТК мұнай құбыры Қазақстан үшін мұнайды
сыртқа шығарудың негізгі құралына айналды. КТК – ның қуатын арттыру
үшін оны кеңейту туралы шешім қабылданды. Сондай – ақ Атырау – Самара
мұнай құбырын модернизациялауға бағытталған жұмыстар жүргізілуде.
Қазақстан мен Ресей Каспий теңізінің шельфін бөлісуге екі жақты
келіссөздер арқылы қол жеткізді. Жер асты байлықтарын пыйдалану үшін
екі ел теңіз түбі арқылы шекра белгіледі. Сонымен қатар Құрманғазы,
Центральное және Хвальнское кен орындарының болашақ құрылымдарын
жоспарлауда бірлесіп жұмыс істеу жөнінде кейбір ұйымдастыру мәселелері
шешілді. 3.46 б.
Каспий бағыты Ресейдің сыртқы саясатында көрнекті орын алады.
Ресей Қауіпсіздік Кеңесінің 2000 жылғы 21 – сәуірдегі мәжілісінде
Президент В.В. Путин үлкен Каспий Ресейдің ұлттық мүдделерінің
дәстүрлі аймағы болып табылады,- деп атап көрсетті және: Ресей
Каспий өңірінде басым рөл атқару ниетінен аулақ, бірақ сөйтсе де ол
Каспийдегі өзінің заңды мүдделерін табандылықпен қорғап, алға бастыра
береді, оған ешкімнің нұқсан келтіруге хақысы жоқ, - деді.
2000 жылы 9 – қазанда Астанада Қазақстан Республикасының
презтденті Н.Ә. Назарбаев пен Ресей Федерациясының Президенті В.В.
Путиннің Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының арсындағы
Каспий теңізіндегіц ынтымақтастық туралы декларацияға қол қоюы
Қазақстан – Ресей ынтымақтастығының маңыязды сәті болды.
Президенттер мынаны мәлімдеді.
1. Тараптар Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы Конвенция
бойынша бесжақты келіссөз үдерісін тиімді түрде алға бастыруға
бірлесе ықпал етуге әзір екендіктерін білдіреді, арнаулы жұмыяс
тобының қызметіне Каспий жағалауы мемлекеттері сыртқы істер
министірлігінің орынбасарлары деңгейінде тұрақты сипат беруді
жақтайды. Тараптар осы аталған Конвенция жобасын басқа Каспий
жағалауы мемлекеттеріцнің қарауына беру үшін оны бірлесіп әзірлеу
жұмысын жалғастыра береді.
2. Қазақстан мен Ресей Каспий теңізінң жаңа құқтық мәртебесі туралы
бәтуалы келісімнің негізінде аса маңызды құрамдас бөліктерінің бірі
ретінде кеме қатынастарының еркіндігін, балық аулау мен қоршаған
ортаны қорғаудың келісілген нормаларын қамтамасыз ету үшін су
айдынын ортақ пайдалануға қалдыра отырып, су қойнауын пайдалануға
егемндік құқықтарын жүзеге асыру мақсатымен теңіз табанын іргелес
және қарсы жатқан мемлекеттер арасында тараптардың уағдаластығы
бойынша түрлендірілген орта белдеу бойымен межелеу туралыя ымыралы
ұсынысты алған дұрыс дейтін көзқарасын растайды.
Ал Иран Каспий теңізінің жаңа құқықтық мәртебесін қабылдауды бұрын да
жақтап, оны 90- шы жылдары бұл өңірдегі жағдайдың КСРО құлағанға
дейінгісінен мүлдем өзгергенімен түсіндіріп келген болатын.
Ақыр соңында, Иран басшылығы , біраз ескертпелермен болса да,
Каспийдің табиғи ресурсатырна ортақ иелік туралы принципті және
теңізді жағалау мемлекеттерінің арасында әдіцл бөлісуді жақтайды.
Каспийдің құқтық мәртебесіне қатысты проблема жөніндегі Иранның
көзқарасын талдай келіп, сарапшылар екі жайды атап көрсетеді.
Алғашқысының мәні мынада: Иранның ішкі заңнамасында Каспийге қатысты
іс жүзінде тұйық теңіз тәртіптемесі енгізілген. Шынында, 1995 жылы
Иран құрлықтық қайраңының табиғи ресуртарын барлау мен пайдалану туалы
Заң қапбылданған болатын. Онда атап айтқанда, Каспий теңізі
турасындағы іс – қимылдың негізгі тұйық теңіздерге қатысты халықаралық
заң болып келеді және солай болып та отыр, ал Иран Жағалауымен және
ирандық аралдармен шектес теңіз табаны мен қойнауы қашанда Иран
егемендіцгіне болған және бола береді , - делінген.
Екінші жағдай: сарпшылардың пікірінше, Иран Каспий ресурстарын
игеру жөніндегі халықаралық консорциумға жіберілгенде ғана және
жіберілетін болса ғана оның көзқарасы өзгеруі мүмкін. Мәселен, 1994
жылдың соңында Әзірбайжан Гюнешли, Чирга және Азери кен
орындарын игеру жөніндегі крнцорцум акцияларының 5%анға ұсынып, есесне
Әзірбайжанның осы жобаға қатысуын қаржыландыруды талап етті. Тегеран
осы келісім – шартты мойындайтынын мәлімдеді, ал бұл шын мәнінде
Иранның Әзірбайжан – Қазақстан ұстанымына көшкекнін білдіреді. 4
Егемен Қазақстан
Жақында ҚР Сыртқы істер министрі Марат Тәжин Вашингтонда АҚШ
мемлекеттік Президентінің Ұлттық қауіпсіздігі мәселелері жөніндегі
кеңесшісі Джеймс Джонспен, Энергетика министрі Стивен Чумен т.б
бірқатар мемлекеттік шенеунікпен кездесулер өткізді. Ресми
басқосуларда негізінен ядролық қаруды таратпау талабын күшейту,
орталықазиялық аймақтағы қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз ету,
екі ел арасындағы стратегиялық серіктестікті нығайту мәселелеріне баса
назар аударылуымен қатар энергетикалық қорларды тасымалдау жолдарын
дербестендіруге көңіл бөлгені анық. Көмірсутегілер мәселесінде
Қазақстан тәуелсіздік алғалы бері америкалық инвесторлар, әсіресе,
мұнай компаниялары 11 млрд. Доллар көлемінде қаржы құйылған.
АҚШ Еуроодақ жүзеге асыруға белсене кіріскен Nabucco газ
құбырының жобасына Астананың да атсалысқаны қалайды. Ресейді айналып
өтетін құбыр негізгі 2013 жылы пайдалануға берілуі тиіс.
Бірнеше жылдан бері кәрі құрлықтың ұсынысына онша елікпей
қоймаған Ашхабадтың өзі бүгінде Еуропалық Одақ пен газ құбырын Nabucco
салуға қатысатын тараптардан нақты ұсыныстар мен қадамдар күтуде.
Түркімендердің ұлттық және мемлекеттік мүддесіне сай ұсыныстарды,
әрине. Түркіменбашының тақ мұрагері – Бердімұхамедовтың халықаралық
мінберлерден Nabucco жобасына қосылуға мүдделі екендіктерін ашық
мәлімдеуінің астарында орталықазиялық мұнай мен газды уысынан
шығармауға жанталасқан Кремльдің ықпалына көнбейтінін аңғартқан доқ
жатыр. Оның үстіне, 2009 жылдың 9 сәуірі күнгі Түркіменстаннан Ресейге
газ тасымалдайтын газ құбырында болған жарылысқа Ашхабад ресейлік
монополист компания – Газпромды кінәлаған. Екі ел арасындағы осы дау
да Орталық Азиядағы стратегиялық серіктестерді көбейтуге талпынған
кәрі құрлық үшін өте тиімді.
3,3 мың шақырымға созылатын құбыр Орталық Азиядан бастау алып,
Еуропалық Одақ құрамындағы Германия, Австрия сияқты басқа да елдерге
қарай жол таратпақ. Тасымалдау қуаттылығы – жылына 26-32 млрд. Текше
метр табиғи газ. Жалпы құны 7,9 млрд. Еуроға бағаланған жобаға алғашқы
қаражатты өткен аптада Еуропалық Комиссия бағыттады.: 4 млрд. еуро
Қатысатын компаниялар: Австрияның OMV, Түркияның BOTAS, Болгарияның
Bulgargaz, Румынияның S. N.T.G.N., Transgaz S.A. Венгрияның MOL
Naturel Gaz Transmission Company Ltd . және RWE AG
Бастапқыда жобаға Иранның Парсы Шығанағындағы кен орындарында
өндірілетін көгілдір отынды тарту көзделге, бірақ Тегеранның ядролық
бағдарламасына қатысты туындаған даудан кейін құбырға қажетті
энергоқорды Қазақстан, Түркіменстан, Өзбекстан, Әзірбайжаннан алуға
шешім қабылданды. 2008 жылдың тамызындағы Ресей мен Грузия арасындағы
Оңтүстік Осетияда болған қарулы қақтығыстардан кейін Nabucco құбырын
Ариения арқылы тарту туралы мәселе күн тәртібіне шықты. Үстіміздегі
жылдың 8 мамыры күні Прагада Nabucco жобасын талқыға салатын самит
өткізілмек. Энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде кәрі
құрлықтың басты бәсекелесі – Ресей самитке Ирак, Египет, Өзбекстан
сияқты бақылаушы мемлекет ретінде шақырылды. Бұл басқосудан Қазақстан,
Әзірбайжан, Түркіменстан, Грузия мен Түркия шет қалмады. Мәскеу өзінің
Nabucco – ға балама жобасы – Оңтүстік ағынды жүзеге асыруға
жанталасып жатыр. Сонымен қатар еуропалықтардың ұсынысын қостап
отырған Венгрия, Румыния, Болгария мен Австрияны да Ресей Оңтүстік
ағынға қосылуға үгіттеп бағуда.Өйткені, Қара теңіз түбі арқылы
тартылатын ресейлік газ құбычры орыстардың көгілдір отынын
Болгарияға, Сербия мен Венгрияға, одан кейін Австрияға жеткізбек.
Осыдан екі апта бұрын Мәскеудің София қаласында ұымдастырылған
саммитінде мүдделі тараптар нақты келісімге келе алмады. Посткеңестік
елдерге деген Мәскеудің ықпалын әлісрету мақсатында тер төгіп жүрген
Брюссель Прагадағы саммиттен бір күн бұрын Еуропалық Одақтың былтырдан
бері жүзеге асырып келе жатқан жаңа жобасы- Шығыстың серіктестік
бағдарламасына қатысатын Әзірбайжан, Армения, Беларусь, Грузия,
Молдава мен Украина мемлекеттерімен бас қосып, стратегиялық
серіктестікке қатысты бірқатар түйінді мәселелердің басын ашып алмақ.
Әсіресе, энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуді көздейтін
жобалар – Nabuccoның бір тармағы болып табылатын Транскаспийлік газ
құбырына қатысты мәселелер жан – жақты талқыланбақ. Бұл орайда Ресей
де қаражаяу емес, Каспий бойы құбырын салуға құлшына кіцріскен Кремль
өткен аптада қазақ депутаттарына Қаспийлік құбыр жобасын мақұлдатып
алды. Ендігі кезек- Орталық Азиядағы көмірсутегілерге бай елдер мен
тасымалдауда маңызды рөл атқаратын басқа мемлекеттер.
Бүгінгі таңда қазақ билігі үшін көмірсутегілерді Батысқа
бағыттаудағы маңызды жобалардың бірі – Қазақстан – Қытай газ құбыры.
Жуырда ҚР Премьер – министрі Кәрім Мәсімовпен кездескен Қытайдың
Ұлттық Мұнай Газ корпорациясының вице – президенті Ван Дунцзинь
Қазақстаннан Қытайға тартылатын газ құбырының құрылысын аяқтауға әзір
екендігін мәлімдеді. Алғашқы кезеңде жыл сайын 4,5 млрд. текше метр
газ тасымалдайтын құбырдың қуаты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе:
1 Тарау
1) Геосаясат консепциясы проблемалары.
1. Каспий аймағының болашағы перспективалары.
2. Қазақстан ғалымдарының геосаясатқа байланысты пайымдаулары.
2.Тарау
2. Каспий аймағындағы Қазақстанның геосаясат мәселелері.
2.1 Диаломатиялық мемлекеттер арасындағы қарым – қатынас
2.2 Экологиялық мәселесі.
2.3 Экономикалық мәселелері.
Қорытынды.
Кіріспе:
Асау толқынды Каспийдің қашан пайда болғандығы жөніндегі аңыз желісі екі
салада бағыт түзейді. Біріншісінде бұл теңіз жер бітіп, су аққан кезеңмен
тұиас келеді. Екіншісіндегі аңыз желісі мұз басу дәуірін қамтиды. Жалпы ел
аузында Каспий теңізінің тарихы ең кемі үш миллион жыл деген әңгімеде
жоқ емес. Бірақ Каспийдің тарихы мұз басу джәуірінен кейінгі кезең дейтін
әңгіме шындыққа сай келмейді. Себебі теңіз маңынан табылған археологиялық
қазбалардың деректері одан арғы кезеңдерді көрсетіп отыр.
Екінші мәселе – теңіз қай кезде пайда болса да, оның жағасын адам
мекендеген анық. Олай болса Каспий адамзат тіршілігінің басынан бері
адамдары асырап келеді.
Тәуелсіз ел атанып өз алдына дербес мемлекет құрағанына 17 жыл толса да,
Қазақстан саяси – экономикалық, ақпараттық – энергетикалық тұрғыдан әлі
дербестікке қол жеткізе алмай отыр. Бұрынғы метроаполиы Ресейдің бүгінде
ТМД аумағындағы ең сенімді серіктесі, серіктесі ғана емес, аузын ашса
көмекейіне қойып беруіне дайын отырған қолбаласы Қазақстан Путин билігі
кезінде бұрынғыдан да бетер бас білігін Ресейге ұстатып қойды. Ельциннің
кезінде әжептуір босаған тізгін қайта қатайды.
Ең әуелі көп векторлы саясат ұстануға бет бұрған Қазақстанды қазір
әлем елдері тұтастай қолдайды. Бұны 2009 жылы ЕҚЫҰ – ға төрағалық етуін
әлемнің 156 мемлекетінің қолдағанынан аңғаруға болады. Қазіргі Таяу
Шығыстағы дау – жанжалдың барлығы олардың күлшесі – мұнайына қатысты болып
отырғанының бәрі біледі. Ирактың соры да, Иранға көз алартудың себебі де
осында жатыр. Былтырғы жылдан шетелдік инвесторлар үшін қатаң тәртіп енгізе
бастаған Қазақстанды әзірге ірі державалар нысанаға алмағанымен, Ресей
ықпалынан шығару үшін барын жасауға бағуда, экономикасы тұралып тұрғанына
қарамастан, америка ТМД мемлекеттерін Ресейдің бұғалығынан босатудың арнайы
стратегиясын жасап, осы бағытқа биылғы жылғы бюджетінен 402 миллион доллар
бөліп отыр. КомерсантЪ газетінің өткен жылдың 20 желтоқсанындағы санында
Александр Габуевтің: Сенат выделил 402 млн. На вредительство интересам
России в СНГ атты мақаласында, АҚШ сенатының 2008 жылға арналған
бюджетінен Мәскеудің саяси курсын әлсірету мақсатында бөлінген бұл қаржының
белгілі бөлігі бұрынғы КСРО мемлекеттеріндегі Ресей ықпалын азайтуға,
энерготасмалдауды Ресейдің айналып өтетін маршрутпен қайта жасақтауға,
Ресей қоғамын демократияландыруға арналатындығы айтылған.
Кеңес Одағы ыдырағанға дейінгі қырғиқабақ соғысына қарағанда, қазіргі
қырғиқабақтың қауіпті болатын түрі бар. Өйткені, Ресей өз ықпалын жүзеге
асыру мақсатында Қытайды жақын тарта басталы. Америка мен Батыс көз алартып
отырған Иран тағы бар. Сондай – ақ, батыстық демократия үлгісіне мойынсұна
қоймайтын ТМД мемлекеттерінің біразы да Аесейдің бұйдасын үзіп кете қояр
емес. Бұның барлығы геосяси мұқтаждықтан да туындап отырған тәрізді.
Мысалы, айталық, Қытай мен Ираннан басқа мемлекеттердің барлығы
энергетмкалық тасымалдау жағынан Ресейге тәуелді. Соңғы 15 жыл ішінде жаңа
стратегиялар өмірге келіп, газ және мұнай құбырларын салу ісі
жоспарланғанмен, оның әзір жүзеге аса қоюы неғайбыл болып тұр. Баку –
Тбилиси – Жейхан құбырына Қазақстанның қосылғаны Ресейдің әзірге ойлануға
мумкіндік ала алмай отыр. Соған қарамастан, Қытай Түркиямен газын Шанхай
қаласына дейін әкелетін құбыр салуға 2,2 миллиард доллар бөлетіндігін
мәлімдеді. Дегенмен шетелдік сарапшылар 20 желтоқсандағы келісім шарттың
нәтижесі Ресейдің газ экспаротын өз қолына алуына толық мүмкіндік
беретіндігін айтып бағуда.
Д. Медведев президент болған күннің өзінде Ресейдің геосаяси
стратегиясы өзгере қояды деп айту қиын. Оның үстіне Ресей ТМД – ғы ықпалын
әлсіретпудің амалын қалай да ойластырады: Ол үшін экономикалық,
энергетикалық тәуелділікті күшейте түседі. Сондай – ақ Түркіместанды
білмеймін, ал Қазақстан Ресейден бас бұйдасын үзіп кетуге ынталы емес.
Керісінше Ресейдің мүддесі үшін қызмет етуге пейілділік танытып келеді.
Ресей енді Қазақстанды Қытайға мұнай тасымалдайтын көпір ретінде
пайдаланбақ. Бұған дейін Ресей мұнайы Қытайға Моңғолия арқылы темір жолмен
тасымалданып келген. Бұл тасымалдың құны – барреліне 12,3 долларды құрайды.
Егер Қазақстан құбыры арқылы тасымалданатын болса, оның құны барреліне 1,4
долларға тең болар еді.
Саяси география тұрғысынан алғанда, Каспий теңізі ірі теңіз жағалауы
өңірлері жүйесінің шеткерірек өңірі – дәлірек айтқанда, Атлант мұхитында
басталатын және Жерорта мен Қара теңіздер аоқлы қамтылатын бірнеше аймақтар
кіретін жүйенің бірі болып табылады.
Каспий көл немесе ішкері теңіз дер те айқындайтындай қатып қалған заңдық
өлшемдер жоқ. Құқықтық тұрғыдан бұл мәселедегі айқындықтың болмауы оның
мәртебесін айқындауда қосымша қиындықтар туғызуда. Теңіздің ауданы 381 мың
шаршы км, ұзындығы – 1200 км, орташа ені – 320 км, ең терең жері – 1025
км. Суының көлемі 77 мың текше км. Каспий теңізінен каналдар мен өзендер
жүйесі арқылы Балтық теңізіне өту мүмкіндігі 1880 жылдан бері бар.
Бұл алып аймақ (макрорегион) өзінің алатын орнының мәніне қарай ерекше
сабақтасқан бірнеше ірі – ірі теңіз байламдарын құрайды. Шын мәніне
келгенде теңіздер батыста Солтүстік – Батыс Атлантикадан Қазақстанға дейін,
Шығыста Ресей мен Кавказға дейін қамтылатын біртұтас геосаяси кеңістіктің
жекелеген бөліктерін өзара көктеп, тұтастырып тұрған материалдар іспетитес.
Осы тұрғыдан қарағанда, Каспий теңізін мұдай алып жүйеге кіретін жол немесе
қақпа деуге болар еді. Алайда осы сатылы сабақтас байланыстар желісінде
Каспий белгілі бір дәрежеде шеткері орынға ие.Сонымен бірге Каспий аймағы
қазіргі кезде тұрақсыздыққа шырпы тастауға дайын тұрған алапқа
айналғандықтан, кейбір сарапшылардың пікірі бойынша, Каспий жағалауы – бұл
нағыз Таяу Шығыс тақылеттес геосаясаттың қара үңгірінің нақ өзі.
1. Тәуелсіз Қазақстан дамуының және аймақ бойынша жақын көршілерімен ғана
емес, дүние жүзінің басқа мемлекеттерімен де ынтымақтастығының
перспективаларына жасалатын кез – келген талдау Каспий теңізінің
ресурстарын пайдаланудың әралуан қырларымен тығыз байланысты. Каспий
теңізінің проблемасы сан қырлы. Ол кеме жүзу, балық аулау және басқа
биоресурстарды тиімді пайдалану, Каспий экожүйесінің өміршеңдігі мен
экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету, ғылыми – зерттеу жұмыстарын
жүргізу, теңіз деңгейінің ауытқуына байланысты жағалауды қорғау
шаралары, ақыр соңында, теңіз түбі қойнауын барлау мен пайдалану
мәселелерін қамтиды.
Каспий қойнауындағы мұнай мен газдың қисапсыз қорлары бұл өңірге әлемдік
қауымдастықтың назарын аударады. Аса ірі мұнай өндіркші компаниялардың
зерттеу орталықтары Таяу Шығыс өңірінің тұрақсыздығын ескеріп, жақын
болашақта Каспий кен орындары Парсы шығанағының кен орындарына балама бола
қоймаса да, оларға елеулі бәсеке туғыза алады деп есептейді. Ал Каспий
жағалауы мемлекеттерінің өздері осы табиғи байлықтарға бұдан да зор маңыз
беретіні айдан анық. Орталық Азия аймағы мемлекеттері отын энергетика
ресурстарының басымдық рөлі оларды өндіру, пайдалану және ұқсату осы
мемлекеттердің экономикаларын құрылымдық жағынан қайта құрудың, тіршілігін
қамтамсыз етудің өзегі, экспорт базасының негізі болуына байланысты.
Кеңес Одағы ыдырағанға дейін Каспий теңізінің тәртіптемесі РКФСР мен Персия
арасындағы 1921 жылғы 26 ақпандағы Шартпен және КСРО мен Иран арасындағы
1940 жылғы 25 наурыздағы Шарпен реттелді. Каспий жағалауы елдерінің су
жолдарын пайдалануға, соның ішінде мұнай өндіруші тұғырнамаларға арналған
ауыр жабдықтарды жеткізу үшін пайдалануға қатысты жүріп жатқан айтыс –
тартыстар тұрғысынан алғанда 1940 жылғы Шарттағы КСРО – мен сауда
келісіміндегі елдердің өнімдері үшін Иранға еркін транзит беру туралы
өтініш айтса, оған неғұрлым ықыласты қарау жөніндегі КСРО – ң
міндеттемелері туралы қағидасы әлі күнге маңызын жойған жоқ.
Бұл қағидалар теңізді айдаланудың азды – көпті толық тәртіптемесін
қалыптастырушы ретінде түсіндірілмеуі неғайбыл, олар Каспийдің әлдебір
теңдесі жоқ мәртебесі туралы қорытынды жасауға негіз бола алмайды.
1994 жылы Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы Конвеция жобасын
әзірлеп, ұсыну арқылы Қазақстан ғана Каспий жағалауындағы бес елдің байыпты
келіссөз үдерісіне бастамашы болғанын мойындау керек.1994 жылы және 1995
жылы жүргізілген көп жақты және екі жақты консультациялар Каспий жағалауы
мемлекттерінің бәрі Каспийге байланысты проблемаларды жалма – жан қарау
қажеттігін түсінетінін, ынтымақтастыққа және оларды бірлесіп шешуге аса
мүдделі екндігін растады. Пікір алмасу проблемаларды да, оларды шешу
жолдарын да тереңірек түсінуге мүмкіндік береді. Қазақстан жағының
түсінігінде олар мынадай:
- Каспий жағалауы елдерінің бәрі де Каспийдің достық, тату көршілік және
ынтымақтастық теңізі болуына, тек бейбіт мақсаттарға пайдалануына келіседі.
- Каспийге қатысты ықпалдастық мемлекеттердің егемендігін құрметтеу
- Каспийге қатысты ықпалдастық мемлекеттердің егемендігін құрметтеу, тең
құқықтық және өзара тиімділік негізінде, бір мемлекеттердің ырқын
өзгелеріне күштеп таңуға жол бермеу ырқылы құрылуы тиіс.
- Каспий жағалауындағы өзге мемлекеттерге залал келтірілуі мүмкін
әрекеттерден тартыну қажет.
- Каспий теңізін қоршаған ортаны қорғау мүдделеріне, аның ресурстарын
сақтау мен тиімді пайдалаеуға қайшы келетін іс - әрекетке жол бермеу;
- Каспий теңізінің тәртіптемесі 1921 жылғы және 1940 жылғы шарттарда
айқындалған күйінде қазіргі өзгерген саяси ахуалға, жаңа өмір
шындығына сәйкеспейді, сондықтан Каспий жағалауындағы беа мемлекеттіцң
бәрі бірлесіп Каспийдің мәртебесін жасаулары керек;
- Каспий жағалауы мемлекттері келіссөз үдерісінің ұдайы жұмыс істейтін
тетігін жасау, аймақтық ынтымақтастық құрылымын қалыптастыруға кірісу
қажеттігі пісіп жетілді.
Каспий жағалауы мемлекеттері арасында кеме жүзу, балық аулау және басқа
биоресурстарды пайдалаеу, экологияны қорғау сияқты сол кезде – ақ
белгілі болды.[1.194-195б.]
Сонымен бірге Қазақстаннан соң Каспий жағалауы мемлекеттерінің көбі
Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы Конвенцияның өз жобаларын
жасар шықты, ал оларға жасалған талдау құқықтық бәтуаластыққа жету
амалдарына елеулі айырмашылықтар бар екенін көрсетті. Бұл проьлемпны
түсінуде кем дегенде түбірлі екі алуан көзқарас бар екнін Каспий
мемлекеттері мен сөздері растар берді. Соның бірін жақтаушылар Одақ тарап
Каспий жағалауында тәуелсіз жаңа мемлекеттер пайда болғанға дейін Каспий
теңізі ортақ пайдалаеуға теңіз болды, яғни Каспийге кеңес - иран
кондоминимуы үстемдік етті дегенді айтты. Екіншілері, соның ішінде
Қазақстан да, Каспий теңізі белгілі бір пошымда жағалау мемлекеттері
арасында делимитациялануды қажет деп санайды.
Тарихи құжаттарға жүгінсек XVIII ғ. Басында Ресей Персияны және Каспий
теңізінің парсы жақ бөлігін шетелдік территорияда деп қарағанын
байқаймыз. 1701 ж. шамасында I Петр Каспий айналасындағы айлақтар, елді
мекендер мен өзендер туралы егжей – тегжейлі мәлімет алып қайту үшін
Артемий Волынскйді Парсыға жұмсады. Дәл сол тұста Каспийдің шығыс
жағалауына князь А. Бекович – Черкасский бастаған Ресей экспедициясы
келіп түсті. Сауда- саттық туралы шарт жасалды да, ол орыс көпестерінің
Персияда сауда жүргізуіне мүмкіндік берді. Ол кезде Ресей Каспий
жағалауынының бір бөлігіне Персияның құқығын барын және бұл аумақтарда
Ресейдің кез – келген билік алуы үшін Персиямен шарт жасасуы керектігін
айқын мойндайтын.
1721 – 1722 жылдары Персияның ауған бүлігін басуына көмектесу дейтін
сылтауымен Ресей әскерлері сол елдің Каспий аудандарына қарай ойысты.
Ресейдің Персиядағы консулы Семен Авраамов Каспий жағалауындағы белгілі
бір аудандарды Ресейге беретін болса Персияға көмек ұсыну жөнінде нұсқау
алады. Ол кезде Каспий аудандары Персияның егемендігіне екеніне Ресей
шүбә келтірмейтін.
1723 жылғы 23 – қыркүйекте шахтың Санкт – Петербургтегі елшісі Исмайл
– бек Ресеймен шартқа қол қойды, сол шарт бойынша Персия Дербент қаласын,
Бакуды және соларға тиесілі жер – суды, сондай – ақ Гелан, Мазандаран
және Эстербад провинцияларын Ресейге бермекші болды. Алайда бұл шартты
парсы жағы бекітпей тастады. 1732 жылғы 21- қаңтардағы Ресей мен Персия
арасындағы бітім шарты бойынша Ресей Каспий провинцияларынан кетуге және
оларды Персияға қайтарып беруге келісті. Сөйтіп XVIII ғ. Басындағы Ресей
империясы мен Персия арасында бітім шарты бойынша Ресей Каспий
провинцияларынан кетуге және оларды Персияға қайтарып беруге келісті.
Сөйтіп, XVIII ғ. Басындағы Ресей империясы мен Персия арасында болған
шарттар Каспийдің оңтүстік жағалауына деген парсы егемендігі
мойындалғанын даусыз дәлелдейді.
XIX ғасырда Ресей Каспий жағалауына өз билігін орнату әрекеттерін
жалғастыра берді. Гүлстан шартының 5 – бабы Ресей әскери кемелерінің
Каспий бойынша жүзуіне ерекше құқық берді. 1828 жылғы 10 – ақпандағы
Түркіменчай шарты Ресейдің өз әскери кемелерін Каспий теңізіне
орналастыруға деген ерекше құқығын бекіте түсті. Гүлістан және
Түркіменчай шарттары Каспий режимінің өрістеуіндегі бұдан соңғы
оқиғаларды пайымдаудың іргетасы есепті. [2. 219- 220 б. Т. Мансұров]
Бұрынғы одақтас ресаубликалардың орнында Каспий жағалауындағы жаңа
мемлекеттердің пайда болуы түбегейлі жаңа геосаяси ахуал туғызды. Каспий
теңізі екеудің теңізінен бес мемлекеттің теңізіне айналды.Кеңес Одағы
ыдырағаннан кейінгі олардың алғашқы қадамдардың өзі – ақ тәуелсіз жаңа
мемлекеттер Каспийдің минералдық ресурстарын бірлесіп пайдаланайық дейтін
ойда болмағандығын көрсетті. Әзірбайжан мен Ресей үкіметтері арасындағы
1933 жылғы 20 қарашадағы Келісімнің 2 – тармағында Азери және Шираг
кен орныдары теңіздің әзірбайжандық секторында орналасқаны жазылған. 1996
жылы қаңтарда Президент Г.Ә. Әлиев пен үкімет төрағасы В.С. Черномырдин
қол қойған әзірбайжан мұнайын Ресей аумағы арқылы тасымалдау туралы
үкіметаралық келісімде де Каспий теңізінен өндірілетін әзірбайжан мұнайы
жайында айтылды. Осы келісімнің 2 – бабында Ресей жағы әзірбайжан
мұнайына иелік етпейтінін мойыедайды, демек Каспий теңізінің әзірбайжан
секторында өндірілген мұнайдың иесіӘзірьайжан екені мәртебелі үкімет
деңгейінде мойындалған.
Бүгінде Қазақстан сонау 1994 жылы 19 – шілдеде барлық жағалау
мемлекеттеріне ұсынған Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы
Конвенция жобасының қағидаларына сүйенеді. Бұл жоба тұйық теңіз
пайымдамасына негізделген және БҰҰ – ның 1982 жылы теңіз жөніндегі
Конвециясының негізгі принциптері мен қағидаларын Каспийге қолдануға
тырысқан.БҰҰ Конвенциясының жалпы принциптері мен жекелеген қағидаларын
Каспийге қатысты пайдалаеу дегенде дүниежүзілік тәжірибені Каспий
теңізінің ерекшеліктеріне бейімдеуді айтады. Каспийге қатысты қолданғанда
бұл қағидалар тараптардың келісмі бойынша құқықтық мазмұны мен
терминологиялық рәсімделуі жағынан БҰҰ Конвециясынан басқаша қалыпқа
түсуі мүмкін.
Біріншіден әрбір жағалау мемлекетінің Каспийдің өзіне қатысты
бөлігіндегі қойнауын дұрыс әрі қауіпсіз пайдалануға деген жауапкершілігін
арттырады, ондай іс- қимылды ұлттық заңнама негізінде құқықтық тұрғыдан
тиімді реттеуге мүмкіндік туғызады.
Екіншіден, мұндай шешім әрбір жағалау мемлекетінің инвестициялар,
сондай – ақ осы заманғы ең жаңа әрі қауіпсіз технологияларды тартуға жол
ашады, ал онсыз бірде – бір Каспий мемлекеті бүгін және алдағы болашақта
Каспийдің қойнауын игере алмайды.
Үшіншіден, Каспий мемлекеттерінің теңіз қойнауын игеруі жөніндегі
қызметі үшін сенімді әрі ұзақ мерзімді құққтық негіз қалайды және басқа
жағдайда Каспийдегі нақты нақты кен орындарына қатысты туа беретін дау –
ламайға соқпауға мүмкіндік береді.
Президент Н.Ә. Назарбаевтың 1997 жылғы 10 – қазандағы Қазақстан -
2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп - өркендеуі, қауіпсіздігі және әл –
ауқатының артуы атты жолдауында біздің кінәратсыз экрнрмикалық өсу
стратегиямыз күшті нарықтық экономикаға, мемлекеттің белсенді рөліне және
елеуі мөлшерде шетелдік инвестициялар тартуға негізделеді , - делінген.
Елдің ойдағыдай әлеуметтік - экномикалық дамуы шетелдік инвестицияларды
кеңінен тарту негізінде тірек салалардың, ең әуелі мұнай – газ кешенінің
пәрменді жұмыс істеуімен тығыз байланысты. Атап айтсақ, 90 – шы жылдардың
соңыяна қарай қол қойылған өзара шарттар бойынша – ақ мұнай және газ
өнеркәсібінде алдағы 30 жыл ішінде сырттан шамамен 70 млрд доллар
инвестиция келмекші. Қазақстанда елеулі көмірсутекті ресурстар, соның
ішінде мұнай бар, ол мұнай өндіру мен экспорттау жөнінен тәуелсіз жаңа
мемлекеттер арасында Ресей кейінгі екінші орында. Мәселен, 90 – шы
жылдардың екінші жартысындағы шетелдік бағалау бойынша Қазақстан
көмірсутектерінің қоры жөнінен дүние жүзіндегі он үшінші орныда болды,
әрі қуатталған қорларының жылдық өндіріске қатынасы Қазақстанда 99 болса,
Ресейде – 23, Қытайда – 21, Сауд Арабиясында – 83 . 90 жылдардың екінші
жартысында жыл сайынғы мұнай өндірісі 23 – 25 млн тонна болды.
Қазақстандағы мұнай секторын дамытудың болашағы жарқын. XXI ғасырдың
алғашқы ширегінде Қазақстандағы ішікі пайдаланым шамамен 20-30 млн тонна
болып, экспортқа шығару үшін мұнай өндіпу жылына 100 млн тонна болады
деседі. Алдын ала бағалаулар көрсетіцп отырғандай, мұнайдың әлемдік
бағасы әрбір барреліне 20 – 25 доллар арасында болғанның өзінде
Қазақстанның экеспорттық табысы жылына 15 – 20 млрд долларға немесе жан
басына шыққанда 1000 – 1100 долларға жетеді, яғни 7 – 10 есе артады. [1.
199- 206 б.]
2001 жылдың 11 қыркүйегінен кейін халықаралық антитеррористік науқан
басталысымен Каспийдің маңызы батыс елдері үшін арта түсті.
Соңығы кезде бұл өте анық байқалады. Неліктен бұлай болып отыр деген
сұоақ туындайды? Біріншіден АҚШ – тағы лаңкестікке байланысты әлемдегі
жалпы геосаяси жағдай өзгерді, мұның өзі Батыста олардың Таяу Шығыс
аймағындағы энергетикалық тәуелділікті азайту үрдісін күшейте түсті.
Екіншіден, тұтастай алғанда дүние жүзілік энергетика рыногындағы жағдай
орнықты болмай отыр. Әлемдік рыногқа мұнай шығаратын негізгі өндірушілер
арасындаығ бәсеке ширығып барады. Үшіншіден, Каспийдің негізгі
энергетикалық қорын пайдалану кзеңіц жақындап келеді. Каспий шельфін
барлау жұмыстары соңғы кезеңіне аяқ басты. Мұндай ресурстар картасы
неғұрлым айқындалып келеді. осыдан келіа, мұның бәрі Каспий аймағы
төңірегіндегі геосаяи күресті күшейтіп отыр.
Каспий төңірегіндегі бірнеше күштің орталықтары- АҚШ, Ресей,
Еуропалық Одақ,Түркия, Иран, Парсы шығанағы елдерінің аса маңызды өмірлік
мүдделері айрықша өткір қақтығысқа түскен.
Каспий шельфінің Қазақстаеға тиесілі бөлігінде мұнай өндірудің артуына
байланысты шамамен 2010 жылға қарай КТК боймен тағы бір мұнай құбырын
тарту мәселесі туындауы мүмкін.
Қазіргі жүзеге асырылып жатқан бұл жобалардан басқа Еуропаның бірнеше
елдері арқылы Адриатикадағы хорват аорты Омишальге дейін мұнай құбырыян
тарту жоспары да бар. Бұл Дружба- Адрия жобасымен толық сәйкес келеді.
Бұған қоса Газпромның экспорт саясатындағы жоспарларын да ескеру
керек: олар – жұмысы қазірдің өзінде басталған Украйнаға соқпай
Беларуссия арқылы өтетін Ямал- Еуропа газ құбырының бірінші учаскесі
және Қара теңіздің астымен Түркияға тартылатын Көгілдір ағыс деп
аталатын ірі жоба.[2.146 – 147 б.]
АҚШ – та срңғы уақытта Каспий аймағына зор ыета таныта бастағаны
өзінен - өзі түсінікті.
АҚШ – ң энергетикалық стратегиясында бұл аймақтың өзіндік орны арта
түсуде. Қашаған кенішінен көмірсутекті қазынаның елеулі қоры табылғаннан
кейін Вашингтонның бұл аймаққа ыетасы тіпті жандана түсуде.
Каспийдіғң минералдық қоры осы өңірде тиімділігі жоғары біцр қатар
өндірістер мен өнеркәсіп кешенін кең түрде дамытуға да жеткілікті. Сондай
– ақ Каспий жағалауындағы елдер (Қазақстан, Түркіменстан, Әзірбайжан,
Ресей, Иран) өздерініцң экономикалық проблемаларыян дүниежүзілік рыногқа
энергетикалық шикізат шығару арқылы шешуге ұмтылыс жасауда. Каспий
бойындағы мемлекеттерлдің стратегиясы бұл аймақтағы отын – энергетика
кешенін дамытуға ауқымды көлемде шетелдік инвестицияларды тартуға
негізделіп жасалып отыр. Мәйселен Каспий мұнайы мен газын өндіріп, іске
жаратуға бұл күнде 40 – қа тарта компания қатысуда, олардың ішінде АҚШ –
н – 11, Жапониядан – 5, Англиядан – 4, Франциядан – 3, Түркиядан – 3,
Норвегиядан- 2, Италия, Германия, Оңтүстік Корея, Сауд Арабиясы,
Финляндия, Аргентина, Сингапур, Малайзия, Австралиядан және басқа
елдерден кәсіпкерлер бар.
Каспий аймағы жаңа коммуникация жүйесінің нақ орталығында орналсқан.
Бұл аймақ арқылы халықаралық маңызы бар мынадай көлік қатынастары өтеді:
TRACECA, Солтүстік - Оңтүстік, ТАЕ ВОЛС дәліздері, әуе жолы
қатынастары. Бұлар алдағы уақытта Еуразия қосқұрылығындағы көлік –
коммуникация байланыс торабында маңызды орын алуы мүмкін. Аймақтық Шығыс
пен Батыс, Солтүстік пен Оңтүстік арасындағы қатынаста транзиттік маңызы
да артып келеді. Сол арқылы тасымалға кететін уақыт қазіргі теңіз жолына
қарағанда әлдеқайда қысқармақшы.[2. 152 – 155.] 1.1
Дипломатиялық қарым қатынас.
Каспийдің сан – сапа проблемалары туралы дау – дамай өршіп тұрған
жылдардың өн бойында Қазақстан мен Ресей өз беттерімен яки бірлескен күш
– жігерлері арқылы Каспий жағалауындағы өз жағдайларының артықшылықтарын
пәрменді әрі ұтымды пайдалану жөнінде шаралар қолдану болды. Олардың
Каспий проблемасын шешудеі көзқарасының іскерлігі мен өзара тиімділігінің
үлесі деп 1996 жылы 27 сәуірде Ресей басшысының Алматыға сапары кезінде
президенттер Н.Ә. Назарбаев пен Б.Н. Ельцин қол қойған Каспий теңізін
пайдалану туралы бірлескен мәлімдеменің қағидаларын айтуға болады.
Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі мен Каспий жағалауы
мемлекеттерінің ынтымақтастығын дамытуға байланысты мәселелерді талқылай
келіп, достық екі мемлекеттің басшылары мынадай өзара түсіністікке келді.
1.Тараптар Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы Конвенцияны
бекіту өздерінің кезек күттірмес әрі шұғыл міндеттері деп есептейді.
Каспийдің жаңа құқықтық мәртебесі Каспий жағалауы мемлекеттерінің
бәтуаластығы негізінде айқындалуы тиіс. Каспий теңізінің құқықтық
мәртебесі туралы мәселені біржақты шешуге ешкімнің хақысы жоқ. Құққтық
мәртебе кешенді шешім ретінде кеме қатынасы, биологиялық және
минералдық көтерілуі, жағалау мемлекеттері заңдық үкімнің шектерін
айқындау мәселелерін қамтуы тиіс.
Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы Конвенцияны әзірлеу
Каспийдегі жекелеген іс – қимыл түрлері бойынша келісімдер жасауға
ықпал етеді.
2.Тараптар жағалау меммлекттерінің Каспий теңізіндегі іс – қимылы мына
принциптер негізінде жүзеге асырылуы тиіс дегенге келіседі:
- Өз қатынастарында Каспий жағалауы мемлекеттері БҰҰ Жарғысының
мемлекеттердің егемендігін, аумақтық тұтастығын, саяси тәуелсіздігін,
егемендік теңдігін, күш қолданамын деп қоқан – лоққы жасамауды
көздейтін принциптерін құрметтейтін болады ;
- - Каспийді тек бейбіт мақсатта пайдалану;
- Каспий теңізін бейбітшілік, тату көршілік, достық және ынтымақтастық
аймағы ретінде сақтау, Каспий теңізіне байланысты барлық мәселелелерді
бейбіт жолдармен шешу;
- Қоршаған ортаны қорғау және Каспий теңізінің пайдалану мен оның
ресурстарын игеру жөніндегі іс - әрекеттерінің салдарынан қоршаған
ортаға және бір – біріне тигізетін залалы үшін жауапкершілігі:
- Каспий жағалауы мемлекеттерінің сауда кеме қатынасының еркіндігі және
оның қауіцпсіздігін қамтамсыз ету;
- өздерінің арасында келісілетін басқа принциптерді сақтау.
3.Тараптар Каспий теңізінде тек қана Каспий жағалауы мемлекеттерінің
кемелері жүзуі тиіс дейтін ортақ пікірде.
Каспийдегі кеме қатынасының тәртібі мен шарты жеке келісімдермен
айқындалады.
4.Тараптар Каспий теңізінің табиғи ресурстарын игеруге бірлесіп қатысу
олардың екі жақты мүдделеріне сай келетініне сенімді. Олар Каспий
теңізінің минералдық және биологиялық ресурстарын игеру жөніндегі
жұмыстарды жүргізуге деген бір – бірінің құқығын мойындайдыәрі
тараптардың тәжірибесі мен мүмкіндіктерін ескере отырып, геофизикалық
және геологиялық барлау жұмыстарын, сондай – ақ көмірсутеті шикізат
кен орындарын игеруді қоса есеаптегендегі бәтуалы бағдарлма бойынша
өзара тиімді ынтымақтастықты дамыту жөніндегі ұсыеыстар алмасатын
болады.
5.Тараптар Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы Каспий жағалауы
мемлекеттері арасындағы келіссөз үдерісін жеделдетіп, деңгейін
көтеруді жақтайды джәне сол үшін Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі
мен басқа да проблемаларына қатысты мәселелерді қарау мақсатында
Каспий жағалауындағы бес мемлекет сыртық істер министірілігінің
кездесуін өткізу туралы ұсынысты қостайды.
Құжаттың осы келтірілген қағидалары 90 – шы жылдардың ортасында Каспий
мәселесін шешу кезінде біздің елдеріміздің басшылары барлық Каспий
жағалауы мемлекеттері мүдделерінің тез арада үйлесе қоюынап үміттене
кһөрсетеді. Іс жүзінде Қазақстан мен Ресей болашақтағы
уағдаластықтардың жобаларын жасаудың негізгі салмағын көтеріп қана
қоймай., өздерінің ықтимал мүмкіндіктерін жүзеге асыруға кірісіп те
кетті.
Қазақстан мен Ресей президенттерінің 1998 жылығ 23 – қаңтардағы
Бірлескен мәлімдемесі Каспийдің құқықтық мәртебесін айқындау
мәселесіндегі Қазақстан – Ресей қатынастарына жаңаша серпін берді.
Мемлекет басшыларының Каспий жағалауы мемлекеттерінің ортақ келісімге
келуі негізінен тез арада Каспийдің құқықтық мәртебесі туралы
Конвенцияны бекіту қажеттігі туралыя сындарлы шешімі келіссөз үдерісін
тездетті, осы мәселе бойынша Қазақстан мен Ресейдің бәтуалы көзқарасын
тұжырымдауға негіз болды. Сарапшылар атап көрсеткендей, бұл келіссһөз
түдерісіндегі берекелі бұлқыныс болды. Әрі мұны екі жақтың бір –
біріне қарай жасаған бәтуалыф қадамы деп бағалаған дұрыс.[1.203-
205б.]
Құқықтық мәртебе мәселелері бойынша біршама нәтижелі Қазақстан –
Ресей келіссөздері 1998 жылы ақпанда Астраханьда өтті. Каспий
жөніндегі осы екі жақты консультациялардың мәні мен маңызы зор
болғанын келіссөзге қатысқандардың құрамына бізідң мемлекеттеріміздің
барлық мүдделі министірліктері мен ведмостволарының басшылары
кіргенінің өзі – ақ көрсетеді. Сыртқы істер министірлерінің бірінші
орынбасарлары Е.Ыдырысов пен Б. Пастухов басқарған делегациялар
көрнікті жұмыс істеп, Каспийдің жай – жапсарын алуан қырынан алып
қарастырады. Қазақстан мен Ресей президенттерінің Мәлімдемесіне сәйкес
тараптар кеме қатынасының еркіндігін, балық аулау мен қоршаған ортаны
қорғаудың келісілген нормаларын қамтамасыз етуді қоса, су айдынын
ортақ пайдалаеуға қалдыра отырып, Каспийдің табанын орта белдеу
бойымен әділетті бөлуге уағдаласты. Әсіцресе Каспийдегі
ынтымақтастықты дамытуда, түтікқұбырларды дамыту мәселесіндегі өзара
ықпалдастық туралы уағдаластықта, көлік инфроқұрылымын, су жолдарын,
кеме жасау қуаттарын бірлесіп пайдалаеуда кешенді көзқарасболғанын
айрықша атап өткен жөн. Сонымен бірге Каспийді пайдалану мен ондағы
аймақтық ынтымақтастықтың күллі негізгі мәселелерін реттеуші басты
құжат барлық жағалау мемлекеттері қабылдайтын Каспий теңізінің
құқықтық мәртебесі туралы Конвенция болуы тиіс екені тағы бір мәрте
расталды.
Каспийде қауіпсіздік аймағын қалыптастыру аймағын қалыптастыру
жөніндегі біздің күш жігеріміз ықтимал қауіп – қатерлерге қарсы сәйкес
түрде жауап бере алатындай әрекеттерді де ескеруі керек. Тұтастай
алғанда, соңғы бірнеше жылдағы геосаясаттың құбылуы аймақтағы геосаяси
түзілімнің тұрақты болмай тұрғанын көрсетеді. Мұнымен қатар
халықаралық антитеррористік науқан басталысымен бұл аймақ тіпті зор
маңызға ие болды. Антитеррористік науқанның сәтті яки сәтсіздігі
ацймақтық конъюнктураның тәуелділігіне әсер етаеуі мүмкін емес.
Қалай болған күнде де, Каспий проблематикасы мен аймақтың
маңыздылығы арта түседі. Белгілі болып отырғандай, аймақтағы шиеленіс
ширығып тұр. Талас жоқ, оған басты себепкер болған мынадай елеулі
деректер: 2001 жылғы Иран - Әзірбайжан арасындағы даулы жердің болуы,
Иранмен әскери және экономикалық қарым – қатынастағы мемлекеттердегі
Американың санкция орнатуы . [2. 164 – 165 б.]
Әзірбайжан Республикасында мұнай газ секторы аса бір дамыған сала.
Тәуелсіздіктің алғашқы кезеңіндегі мұнай өндірудегі құлдырау 1997 жылы
шетелдік компаниялармен бірлесіп жасаған жобаларды іцске асыра бастау
нәтижесінде қайтадан өрлеумен алмасты.
2005 жылы мұнайдың жалпы көлемі 22,16 млн. тоннаны құрады.
Азери – Чыраг- Гюнешли теңіз блогының кен орындарын игеріп жатқан
Әзірбайжан халықаралық операциялық компаниясының өнімі 13,193 млн.
тонна артық. 2005 жылы Әзірбайжанда 5,818 млрд.м шаршыя газ өндірілді.
2004 жылмен салыстырсақ бұл 812,1 млн м –ге төмендеді де жыл
қорытындысында 3,824 млрд м – ді құрады.[3.17б.]
16 мамырда Түркияның Анталия қаласында Қазақстан Республикасының
Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Түркия Республикасының Президенті
Ахмет Неждет Сезермен телефон – сұхбаты болды. Әңгіме барысында
мемлекет басшылары екі жақты қарым – қатынастармен, бірқатар нақты
мәселелерт төңірегінде пікір алмасты. Атап айтқанда, Қазақстан
басшысы биылғы қыркүйек айының ьекінші жартысында түркі тілдес
мемлекеттер басшыларының кезекті саммитіцн өткізу жөнінде ұсыныс
білдірді. Түрік президенті алдағы 13 шілдеде Баку – Тбилиси - Жейхан
мұнай құбыры жобасының ақтық нүктесі Жейхан портында мұнайдың
танклерге тиелуіне байланысты салтанатты рәсім өтетінін хабарлай
отырып, рәсімге Қазақстан президентін шақырды.Сұхбат барысында түрік
тарапы Әзірбайжан мен Қазақстан арасында БТЖ жобасына Қазақстанның
қосылуы жөніндегі келіссөздердің осы күнге дейін жалғасып жатқанын
айта келе, куеліссөздерді аяқтау тұрғысында Елбасынан қолдау
сұрады.4Егемен Қазақстан 2006ж
Түркия 2001 жылыдң 5 шілдесінде Қазақстан – Түркіменстан
мемлекеттік шекарасын делимитациялау және демакрациялау үрдісі туралы
Келісімшартқа қол қойылды.2003 жылдың маусым – шілде айларында
Қазақстан мен Түркіменстан арасында Каспий теңізінің түбінің шекрасын
белгілеу туралы келісім бойынша келіссөздер екі рет жүргізілді.
Құжаттың тексті келісіліп, теңіздегі шекараның 8 – км – ден басқасы
түгел зерттеліп сипатталды.
Қазақстан мен Түркіменстан Аралды сақтар қалудың Халықаралық Қоры
аясында бірігіп жұмыс істеуде. Бұл қордың отырыстарында Арал теңізінің
бассейінінің су ресурстарын пайдалану мәселелері қаралады.Қазақстан
жағының пікірі бойынша, бұл жаһандық мәселе кешенді түрде мүдделі
тараптарды қатыстыру арқылы халықаралық құқық нормаларына сәйкес және
трансшекрарлық сулар мен халықаралық суларды қорғау және пайдалану
туралы Конвенция ережелері бойынша шешілуі керек.
Иран кеме қатынасына байланысты екі ел өкілдерінің бірінші
отырысы барысында Каспий теңізі арқылы қарым – қатынас жасауды ашу
және кемелер сатып алу туралы шешім қабылданды. Екі жақты
ынтымақтастықты нығайту, жүк тасуды ұйымдастыруды жақсарту мақсатында,
оның ішінде контейнерлермен, халықаралық темір жолдар мен 2002 жылы
Қазақстан теміржолы Ұлттық компаниясы ЖАҚ Тегеранда өзінің
өкілдігін ашты.
2006 жылыдың сәуірінде ҚР Пезидентінің арнаулы елшісі ретінде
Президенттің Әкімшілігі сыртқы саясат Орталығының меңгерушісіц
Н.Ермекбаев Тегеранда болды. ИИР бірінші вице – президенті П.Давудумен
кездесу барысындап екі жақты қарым – қатынастар дамудың көкейкесті
мәселелері талқыланды, сондай – ақ Президент Н.Назарбаевтың
М.Ахмадинежадқа СВМДА Екінші Саммитіне қатысуға шақырған жолдауы
таспсырылды. [3.90б]
Ресей Қазақстан энергоресурстарын экспорттауда Ресейдің алатын
орны ерекше.2004 жылы Ресей труба құбыры жүйесімен таяу және қиыр
шетелдерге 37,6 млн тонна мұнайы шығарылды, бұл көрсеткіш 2003 жылы –
29,5 млн тонна, 2004 жылы – 16,8 млн тонна болды.
Жақын арадағы жылдары Қазпақстанда мұнай өндірудің өсірудің және
оны сатудың жасалған жоспары бойынша мұнай құбырларымен мұнайды
айдаудлы ұлғайту қажет болды. КТК мұнай құбыры Қазақстан үшін мұнайды
сыртқа шығарудың негізгі құралына айналды. КТК – ның қуатын арттыру
үшін оны кеңейту туралы шешім қабылданды. Сондай – ақ Атырау – Самара
мұнай құбырын модернизациялауға бағытталған жұмыстар жүргізілуде.
Қазақстан мен Ресей Каспий теңізінің шельфін бөлісуге екі жақты
келіссөздер арқылы қол жеткізді. Жер асты байлықтарын пыйдалану үшін
екі ел теңіз түбі арқылы шекра белгіледі. Сонымен қатар Құрманғазы,
Центральное және Хвальнское кен орындарының болашақ құрылымдарын
жоспарлауда бірлесіп жұмыс істеу жөнінде кейбір ұйымдастыру мәселелері
шешілді. 3.46 б.
Каспий бағыты Ресейдің сыртқы саясатында көрнекті орын алады.
Ресей Қауіпсіздік Кеңесінің 2000 жылғы 21 – сәуірдегі мәжілісінде
Президент В.В. Путин үлкен Каспий Ресейдің ұлттық мүдделерінің
дәстүрлі аймағы болып табылады,- деп атап көрсетті және: Ресей
Каспий өңірінде басым рөл атқару ниетінен аулақ, бірақ сөйтсе де ол
Каспийдегі өзінің заңды мүдделерін табандылықпен қорғап, алға бастыра
береді, оған ешкімнің нұқсан келтіруге хақысы жоқ, - деді.
2000 жылы 9 – қазанда Астанада Қазақстан Республикасының
презтденті Н.Ә. Назарбаев пен Ресей Федерациясының Президенті В.В.
Путиннің Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының арсындағы
Каспий теңізіндегіц ынтымақтастық туралы декларацияға қол қоюы
Қазақстан – Ресей ынтымақтастығының маңыязды сәті болды.
Президенттер мынаны мәлімдеді.
1. Тараптар Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы Конвенция
бойынша бесжақты келіссөз үдерісін тиімді түрде алға бастыруға
бірлесе ықпал етуге әзір екендіктерін білдіреді, арнаулы жұмыяс
тобының қызметіне Каспий жағалауы мемлекеттері сыртқы істер
министірлігінің орынбасарлары деңгейінде тұрақты сипат беруді
жақтайды. Тараптар осы аталған Конвенция жобасын басқа Каспий
жағалауы мемлекеттеріцнің қарауына беру үшін оны бірлесіп әзірлеу
жұмысын жалғастыра береді.
2. Қазақстан мен Ресей Каспий теңізінң жаңа құқтық мәртебесі туралы
бәтуалы келісімнің негізінде аса маңызды құрамдас бөліктерінің бірі
ретінде кеме қатынастарының еркіндігін, балық аулау мен қоршаған
ортаны қорғаудың келісілген нормаларын қамтамасыз ету үшін су
айдынын ортақ пайдалануға қалдыра отырып, су қойнауын пайдалануға
егемндік құқықтарын жүзеге асыру мақсатымен теңіз табанын іргелес
және қарсы жатқан мемлекеттер арасында тараптардың уағдаластығы
бойынша түрлендірілген орта белдеу бойымен межелеу туралыя ымыралы
ұсынысты алған дұрыс дейтін көзқарасын растайды.
Ал Иран Каспий теңізінің жаңа құқықтық мәртебесін қабылдауды бұрын да
жақтап, оны 90- шы жылдары бұл өңірдегі жағдайдың КСРО құлағанға
дейінгісінен мүлдем өзгергенімен түсіндіріп келген болатын.
Ақыр соңында, Иран басшылығы , біраз ескертпелермен болса да,
Каспийдің табиғи ресурсатырна ортақ иелік туралы принципті және
теңізді жағалау мемлекеттерінің арасында әдіцл бөлісуді жақтайды.
Каспийдің құқтық мәртебесіне қатысты проблема жөніндегі Иранның
көзқарасын талдай келіп, сарапшылар екі жайды атап көрсетеді.
Алғашқысының мәні мынада: Иранның ішкі заңнамасында Каспийге қатысты
іс жүзінде тұйық теңіз тәртіптемесі енгізілген. Шынында, 1995 жылы
Иран құрлықтық қайраңының табиғи ресуртарын барлау мен пайдалану туалы
Заң қапбылданған болатын. Онда атап айтқанда, Каспий теңізі
турасындағы іс – қимылдың негізгі тұйық теңіздерге қатысты халықаралық
заң болып келеді және солай болып та отыр, ал Иран Жағалауымен және
ирандық аралдармен шектес теңіз табаны мен қойнауы қашанда Иран
егемендіцгіне болған және бола береді , - делінген.
Екінші жағдай: сарпшылардың пікірінше, Иран Каспий ресурстарын
игеру жөніндегі халықаралық консорциумға жіберілгенде ғана және
жіберілетін болса ғана оның көзқарасы өзгеруі мүмкін. Мәселен, 1994
жылдың соңында Әзірбайжан Гюнешли, Чирга және Азери кен
орындарын игеру жөніндегі крнцорцум акцияларының 5%анға ұсынып, есесне
Әзірбайжанның осы жобаға қатысуын қаржыландыруды талап етті. Тегеран
осы келісім – шартты мойындайтынын мәлімдеді, ал бұл шын мәнінде
Иранның Әзірбайжан – Қазақстан ұстанымына көшкекнін білдіреді. 4
Егемен Қазақстан
Жақында ҚР Сыртқы істер министрі Марат Тәжин Вашингтонда АҚШ
мемлекеттік Президентінің Ұлттық қауіпсіздігі мәселелері жөніндегі
кеңесшісі Джеймс Джонспен, Энергетика министрі Стивен Чумен т.б
бірқатар мемлекеттік шенеунікпен кездесулер өткізді. Ресми
басқосуларда негізінен ядролық қаруды таратпау талабын күшейту,
орталықазиялық аймақтағы қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз ету,
екі ел арасындағы стратегиялық серіктестікті нығайту мәселелеріне баса
назар аударылуымен қатар энергетикалық қорларды тасымалдау жолдарын
дербестендіруге көңіл бөлгені анық. Көмірсутегілер мәселесінде
Қазақстан тәуелсіздік алғалы бері америкалық инвесторлар, әсіресе,
мұнай компаниялары 11 млрд. Доллар көлемінде қаржы құйылған.
АҚШ Еуроодақ жүзеге асыруға белсене кіріскен Nabucco газ
құбырының жобасына Астананың да атсалысқаны қалайды. Ресейді айналып
өтетін құбыр негізгі 2013 жылы пайдалануға берілуі тиіс.
Бірнеше жылдан бері кәрі құрлықтың ұсынысына онша елікпей
қоймаған Ашхабадтың өзі бүгінде Еуропалық Одақ пен газ құбырын Nabucco
салуға қатысатын тараптардан нақты ұсыныстар мен қадамдар күтуде.
Түркімендердің ұлттық және мемлекеттік мүддесіне сай ұсыныстарды,
әрине. Түркіменбашының тақ мұрагері – Бердімұхамедовтың халықаралық
мінберлерден Nabucco жобасына қосылуға мүдделі екендіктерін ашық
мәлімдеуінің астарында орталықазиялық мұнай мен газды уысынан
шығармауға жанталасқан Кремльдің ықпалына көнбейтінін аңғартқан доқ
жатыр. Оның үстіне, 2009 жылдың 9 сәуірі күнгі Түркіменстаннан Ресейге
газ тасымалдайтын газ құбырында болған жарылысқа Ашхабад ресейлік
монополист компания – Газпромды кінәлаған. Екі ел арасындағы осы дау
да Орталық Азиядағы стратегиялық серіктестерді көбейтуге талпынған
кәрі құрлық үшін өте тиімді.
3,3 мың шақырымға созылатын құбыр Орталық Азиядан бастау алып,
Еуропалық Одақ құрамындағы Германия, Австрия сияқты басқа да елдерге
қарай жол таратпақ. Тасымалдау қуаттылығы – жылына 26-32 млрд. Текше
метр табиғи газ. Жалпы құны 7,9 млрд. Еуроға бағаланған жобаға алғашқы
қаражатты өткен аптада Еуропалық Комиссия бағыттады.: 4 млрд. еуро
Қатысатын компаниялар: Австрияның OMV, Түркияның BOTAS, Болгарияның
Bulgargaz, Румынияның S. N.T.G.N., Transgaz S.A. Венгрияның MOL
Naturel Gaz Transmission Company Ltd . және RWE AG
Бастапқыда жобаға Иранның Парсы Шығанағындағы кен орындарында
өндірілетін көгілдір отынды тарту көзделге, бірақ Тегеранның ядролық
бағдарламасына қатысты туындаған даудан кейін құбырға қажетті
энергоқорды Қазақстан, Түркіменстан, Өзбекстан, Әзірбайжаннан алуға
шешім қабылданды. 2008 жылдың тамызындағы Ресей мен Грузия арасындағы
Оңтүстік Осетияда болған қарулы қақтығыстардан кейін Nabucco құбырын
Ариения арқылы тарту туралы мәселе күн тәртібіне шықты. Үстіміздегі
жылдың 8 мамыры күні Прагада Nabucco жобасын талқыға салатын самит
өткізілмек. Энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде кәрі
құрлықтың басты бәсекелесі – Ресей самитке Ирак, Египет, Өзбекстан
сияқты бақылаушы мемлекет ретінде шақырылды. Бұл басқосудан Қазақстан,
Әзірбайжан, Түркіменстан, Грузия мен Түркия шет қалмады. Мәскеу өзінің
Nabucco – ға балама жобасы – Оңтүстік ағынды жүзеге асыруға
жанталасып жатыр. Сонымен қатар еуропалықтардың ұсынысын қостап
отырған Венгрия, Румыния, Болгария мен Австрияны да Ресей Оңтүстік
ағынға қосылуға үгіттеп бағуда.Өйткені, Қара теңіз түбі арқылы
тартылатын ресейлік газ құбычры орыстардың көгілдір отынын
Болгарияға, Сербия мен Венгрияға, одан кейін Австрияға жеткізбек.
Осыдан екі апта бұрын Мәскеудің София қаласында ұымдастырылған
саммитінде мүдделі тараптар нақты келісімге келе алмады. Посткеңестік
елдерге деген Мәскеудің ықпалын әлісрету мақсатында тер төгіп жүрген
Брюссель Прагадағы саммиттен бір күн бұрын Еуропалық Одақтың былтырдан
бері жүзеге асырып келе жатқан жаңа жобасы- Шығыстың серіктестік
бағдарламасына қатысатын Әзірбайжан, Армения, Беларусь, Грузия,
Молдава мен Украина мемлекеттерімен бас қосып, стратегиялық
серіктестікке қатысты бірқатар түйінді мәселелердің басын ашып алмақ.
Әсіресе, энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуді көздейтін
жобалар – Nabuccoның бір тармағы болып табылатын Транскаспийлік газ
құбырына қатысты мәселелер жан – жақты талқыланбақ. Бұл орайда Ресей
де қаражаяу емес, Каспий бойы құбырын салуға құлшына кіцріскен Кремль
өткен аптада қазақ депутаттарына Қаспийлік құбыр жобасын мақұлдатып
алды. Ендігі кезек- Орталық Азиядағы көмірсутегілерге бай елдер мен
тасымалдауда маңызды рөл атқаратын басқа мемлекеттер.
Бүгінгі таңда қазақ билігі үшін көмірсутегілерді Батысқа
бағыттаудағы маңызды жобалардың бірі – Қазақстан – Қытай газ құбыры.
Жуырда ҚР Премьер – министрі Кәрім Мәсімовпен кездескен Қытайдың
Ұлттық Мұнай Газ корпорациясының вице – президенті Ван Дунцзинь
Қазақстаннан Қытайға тартылатын газ құбырының құрылысын аяқтауға әзір
екендігін мәлімдеді. Алғашқы кезеңде жыл сайын 4,5 млрд. текше метр
газ тасымалдайтын құбырдың қуаты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz