Кәсіпорындағы кызметкерлерді әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау
М а з м ұ н ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау Әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау түсінігі мен оларды ұйымдастыру.
1.1. Әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2. Кәсіпорындағы қызметкерлерді әлеуметтік қорғау және оларды ұйымдастыру қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3. Еңбекті қорғау жұмыстарын ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесі...16
ІІ тарау Кәсіпорындағы қызметкерлерді әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау шаралары («Қазақмыс корпорациясы ЖШС» мысалында).
2.1. «Қазақмыс ЖШС» кәсіпорынның жалпы сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2. «Қазақмыс ЖШС» кәсіпорынның экономикалық жағдайын талдау ... .23
2.3. Кәсіпорынның әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау шаралары ... ...29
ІІІ тарау Кәсіпорындағы қызметкердерді әлеуметтік қорғау мәселелері және оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау Әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау түсінігі мен оларды ұйымдастыру.
1.1. Әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2. Кәсіпорындағы қызметкерлерді әлеуметтік қорғау және оларды ұйымдастыру қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3. Еңбекті қорғау жұмыстарын ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесі...16
ІІ тарау Кәсіпорындағы қызметкерлерді әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау шаралары («Қазақмыс корпорациясы ЖШС» мысалында).
2.1. «Қазақмыс ЖШС» кәсіпорынның жалпы сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2. «Қазақмыс ЖШС» кәсіпорынның экономикалық жағдайын талдау ... .23
2.3. Кәсіпорынның әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау шаралары ... ...29
ІІІ тарау Кәсіпорындағы қызметкердерді әлеуметтік қорғау мәселелері және оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
Еңбекті қорғау дегеніміз – тиісті заң және басқа да нормативтік актілердің негізінде еңбек процесінде адамның қауіпсіздігін, денсаулығы мен жұмыс қабілетін сақтауды қамтамасыз ететін, әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастыру, техникалық-гигиеналық және емдеу алдын-алу шаралары.
Ал әлеуметтік қорғау дегеніміз – қоғамдық дамудың нақтылы жағдайларына сәйкес азаматтарға қалыпты тіршілік әрекетінің кепілдікті деңгейін қамтамасыз етуге арналған басымдықтардың және оларды мемлекеттік және басқада институттар арқылы жүзеге асыру механизмдерінің жүйесі.
Сондықтан берілген жұмысты жазудағы берілген мақсат - әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау түсінігін жаза отырып, кәсіпорындағы қызметкерлердің әлеуметтік қорғау қағидаларын ұйымастыра отырып, еңбекті қорғау жұмыстарын шетелдік тәжірибесін ұйымдастыра отырып, « » кәсіпорының жалпы сипатын, кәсіпорынның әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау шараларын, әлеуметтік қорғау мәселелері және оларды шешу жолдарына қол жеткізу.
Осы мақсатқа сәйкес жұмысты жазуда келесідей міндеттер қойылады:
- әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау түсінігі;
- кәсіпорындағы қызметкерлердің әлеуметтік қорғау қағидаларын ұйымастыру;
- еңбекті қорғау жұмыстарын шетелдік тәжірибесін ұйымдастыру;
- «Қазақмыс ЖШС» кәсіпорының жалпы сипаты;
- «Қазақмыс ЖШС» кәсіпорынның экономикалық жағдайын талдау;
- «Қазақмыс ЖШС» кәсіпорынның әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау шаралары;
- Кәсіпорынның әлеуметтік қорғау мәселелері және оларды шешу жолдары.
Курстық жұмыс кіріспеден, қорытындыдан, 3 тараудан тұрады.
І тарауда, Әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау түсінігі мен оларды ұйымдастыруы.
ІІ тарауда, Кәсіпорындағы қызметкерлерді әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау шаралары («Қазақмыс корпорациясы ЖШС» мысалында).
ІІІ тарауда, Кәсіпорындағы қызметкерлерді әлеуметтік қорғау мәселелері және оларды шешу жолдары.
Осы курстық жұмысты жазу барысында: С.Р. Рзагулова, Н. Дузбаева, Ж.Т. Алпысбаева, Ж.С. Дүйсембаева, М. Тайсариева, Н.Ә. Назарбаев, Б. Сапарбаев, Н.С. Жұлдызбаева, Н.К. Оразғалиева секілді экономист ғылымдардың еңбектері пайдаланылды.
Ал әлеуметтік қорғау дегеніміз – қоғамдық дамудың нақтылы жағдайларына сәйкес азаматтарға қалыпты тіршілік әрекетінің кепілдікті деңгейін қамтамасыз етуге арналған басымдықтардың және оларды мемлекеттік және басқада институттар арқылы жүзеге асыру механизмдерінің жүйесі.
Сондықтан берілген жұмысты жазудағы берілген мақсат - әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау түсінігін жаза отырып, кәсіпорындағы қызметкерлердің әлеуметтік қорғау қағидаларын ұйымастыра отырып, еңбекті қорғау жұмыстарын шетелдік тәжірибесін ұйымдастыра отырып, « » кәсіпорының жалпы сипатын, кәсіпорынның әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау шараларын, әлеуметтік қорғау мәселелері және оларды шешу жолдарына қол жеткізу.
Осы мақсатқа сәйкес жұмысты жазуда келесідей міндеттер қойылады:
- әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау түсінігі;
- кәсіпорындағы қызметкерлердің әлеуметтік қорғау қағидаларын ұйымастыру;
- еңбекті қорғау жұмыстарын шетелдік тәжірибесін ұйымдастыру;
- «Қазақмыс ЖШС» кәсіпорының жалпы сипаты;
- «Қазақмыс ЖШС» кәсіпорынның экономикалық жағдайын талдау;
- «Қазақмыс ЖШС» кәсіпорынның әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау шаралары;
- Кәсіпорынның әлеуметтік қорғау мәселелері және оларды шешу жолдары.
Курстық жұмыс кіріспеден, қорытындыдан, 3 тараудан тұрады.
І тарауда, Әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау түсінігі мен оларды ұйымдастыруы.
ІІ тарауда, Кәсіпорындағы қызметкерлерді әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау шаралары («Қазақмыс корпорациясы ЖШС» мысалында).
ІІІ тарауда, Кәсіпорындағы қызметкерлерді әлеуметтік қорғау мәселелері және оларды шешу жолдары.
Осы курстық жұмысты жазу барысында: С.Р. Рзагулова, Н. Дузбаева, Ж.Т. Алпысбаева, Ж.С. Дүйсембаева, М. Тайсариева, Н.Ә. Назарбаев, Б. Сапарбаев, Н.С. Жұлдызбаева, Н.К. Оразғалиева секілді экономист ғылымдардың еңбектері пайдаланылды.
1. Рзагулова С.Р. Еңбекті қорғау ұғымы және оны ұйымдастыру қағидаттары, «Ақтобе мемлекеттік университетінің Хабаршысы» - 2009 жыл, №4, 121-бет.
2. Оразғалиева А.К. Халықтың әл-ауқатын жақсартудағы әлеуметтік қорғау жүйесінің бағыттары, «Банк Казахстана» - 2008 жыл, №11, 39-бет.
3. Оразғалиева А.К. Халықты әлеуметтік қорғаужың әлеуметтік-экономикалық қажеттілігі, «Промышленность Казахстана» - 12:2008-08:2009, 6(51)-1(52), 66-бет.
4. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы: Жеті жарғы, 2003.С.96.
5. Қазақстан Республикасындағы мүгедектерді әлеуметтік қоғау туралы Заңы.
6. Амангельдиева Ж.А., Акишева Д.М. Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік қамтамасыз ету. Оқу құралы. Семей, 2005.
7. Дүйсембаева Ж.С. Әлеуметтік қорғау және қайырымдылық ұғымдары, «Аль Пари» - 2009 жыл, №4, 101-бет.
8. Алпысбаева Ж.Т. Еңбекті қорғау жөніндегі жұмыстарды ұйымдастырудың шетелдік тәжірбиесі, «Еңбекті қорғау» - 2010 жыл, №8, 4-бет.
9. Бердібек Сапарбаев Халықты жұмыспен қамту және әлеуметтік қорғау саласындағы мемлекеттік саясат, «Мирас» - 2008 жыл, №2, 89-бет.
10. Дузбаева Н. Еңбекті қорғауды қамтамасыз ету, «Халықаралық ғылыми-тәжірбиелік конференцияның материалдары» - 2010 жыл, №4, 23-24 сәуір, 238-бет.
11. Дүйсембаева Ж.С. Халықты әлеуметтік қорғау мәселелері, «Аль Пари» - 2010 жыл, №1, 106-бет.
12. Жұлдызбаева Н.С. ҚР-сы халықты әлеуметтік және әлеуметтік кәсіпорын корпорациялар, «Хабаршы» - 2007 жыл, №6, 30-бет.
13. ҚР-ның Еңбек кодексі, Алматы «Жеті жарғы» - 2007 жыл.
14. ҚР-ның Еңбек кодексі, Алматы «Ата мұра» - 2008 жыл.
15. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев. ҚР-ның кейбір заңнамалық актілеріне жұмыспен қамту және халықты әлеуметтік қорғау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар еңгізу туралы, «Егемен Қазақстан» - 2011 жыл, 281-бет.
16. Құлпыбаева С., Ынтықбаева С.Ж., Мельников В.Д. Қаржы: Оқулық/-Алматы. «Экономика», 2010 жыл, 522-бет.
17. Тайсариева М. ҚР-да әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің мәселелері, «Экономика негіздері» - 2011жыл, №2-3, 9-бет.
18. Оразғалиева А.К. Халықтың әл-ауқатын жақсартудағы әлеуметтік қорғау жүйесінің бағыттары, «Банк Казахстана» - 2008 жыл, №11, 39-бет.
19. Оразғалиева А.К. Халықты әлеуметтік қорғаужың әлеуметтік-экономикалық қажеттілігі, «Промышленность Казахстана» - 12:2008-08:2009, 6(51)-1(52), 66-бет.
20. http: //osha. europa. /OSHA/ сайты.
21. www.stat.kz сайты.
22. www.minfin.kz сайты
2. Оразғалиева А.К. Халықтың әл-ауқатын жақсартудағы әлеуметтік қорғау жүйесінің бағыттары, «Банк Казахстана» - 2008 жыл, №11, 39-бет.
3. Оразғалиева А.К. Халықты әлеуметтік қорғаужың әлеуметтік-экономикалық қажеттілігі, «Промышленность Казахстана» - 12:2008-08:2009, 6(51)-1(52), 66-бет.
4. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы: Жеті жарғы, 2003.С.96.
5. Қазақстан Республикасындағы мүгедектерді әлеуметтік қоғау туралы Заңы.
6. Амангельдиева Ж.А., Акишева Д.М. Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік қамтамасыз ету. Оқу құралы. Семей, 2005.
7. Дүйсембаева Ж.С. Әлеуметтік қорғау және қайырымдылық ұғымдары, «Аль Пари» - 2009 жыл, №4, 101-бет.
8. Алпысбаева Ж.Т. Еңбекті қорғау жөніндегі жұмыстарды ұйымдастырудың шетелдік тәжірбиесі, «Еңбекті қорғау» - 2010 жыл, №8, 4-бет.
9. Бердібек Сапарбаев Халықты жұмыспен қамту және әлеуметтік қорғау саласындағы мемлекеттік саясат, «Мирас» - 2008 жыл, №2, 89-бет.
10. Дузбаева Н. Еңбекті қорғауды қамтамасыз ету, «Халықаралық ғылыми-тәжірбиелік конференцияның материалдары» - 2010 жыл, №4, 23-24 сәуір, 238-бет.
11. Дүйсембаева Ж.С. Халықты әлеуметтік қорғау мәселелері, «Аль Пари» - 2010 жыл, №1, 106-бет.
12. Жұлдызбаева Н.С. ҚР-сы халықты әлеуметтік және әлеуметтік кәсіпорын корпорациялар, «Хабаршы» - 2007 жыл, №6, 30-бет.
13. ҚР-ның Еңбек кодексі, Алматы «Жеті жарғы» - 2007 жыл.
14. ҚР-ның Еңбек кодексі, Алматы «Ата мұра» - 2008 жыл.
15. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев. ҚР-ның кейбір заңнамалық актілеріне жұмыспен қамту және халықты әлеуметтік қорғау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар еңгізу туралы, «Егемен Қазақстан» - 2011 жыл, 281-бет.
16. Құлпыбаева С., Ынтықбаева С.Ж., Мельников В.Д. Қаржы: Оқулық/-Алматы. «Экономика», 2010 жыл, 522-бет.
17. Тайсариева М. ҚР-да әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің мәселелері, «Экономика негіздері» - 2011жыл, №2-3, 9-бет.
18. Оразғалиева А.К. Халықтың әл-ауқатын жақсартудағы әлеуметтік қорғау жүйесінің бағыттары, «Банк Казахстана» - 2008 жыл, №11, 39-бет.
19. Оразғалиева А.К. Халықты әлеуметтік қорғаужың әлеуметтік-экономикалық қажеттілігі, «Промышленность Казахстана» - 12:2008-08:2009, 6(51)-1(52), 66-бет.
20. http: //osha. europa. /OSHA/ сайты.
21. www.stat.kz сайты.
22. www.minfin.kz сайты
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛГІ
Қ.ЖҰБАНОВ атындағы АҚТӨБЕ МЕМЛЕКЕТТК УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика факультеті
Экономика және менеджмент кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Кәсіпорындағы кызметкерлерді әлеуметтік қорғау және еңбекті
қорғау
Тексерген: Шакеева Д.Т. Орындаған:
Бекпенбетов Н
М а з м ұ н ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау Әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау түсінігі мен оларды
ұйымдастыру.
1.1. Әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Кәсіпорындағы қызметкерлерді әлеуметтік қорғау және оларды ұйымдастыру
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..11
1.3. Еңбекті қорғау жұмыстарын ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесі...16
ІІ тарау Кәсіпорындағы қызметкерлерді әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау
шаралары (Қазақмыс корпорациясы ЖШС мысалында).
2.1. Қазақмыс ЖШС кәсіпорынның жалпы
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... .21
2.2. Қазақмыс ЖШС кәсіпорынның экономикалық жағдайын талдау ... .23
2.3. Кәсіпорынның әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау шаралары ... ...29
ІІІ тарау Кәсіпорындағы қызметкердерді әлеуметтік қорғау мәселелері және
оларды шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 7
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .39
К і р і с п е
Еңбекті қорғау дегеніміз – тиісті заң және басқа да нормативтік
актілердің негізінде еңбек процесінде адамның қауіпсіздігін, денсаулығы мен
жұмыс қабілетін сақтауды қамтамасыз ететін, әлеуметтік-экономикалық,
ұйымдастыру, техникалық-гигиеналық және емдеу алдын-алу шаралары.
Ал әлеуметтік қорғау дегеніміз – қоғамдық дамудың нақтылы
жағдайларына сәйкес азаматтарға қалыпты тіршілік әрекетінің кепілдікті
деңгейін қамтамасыз етуге арналған басымдықтардың және оларды мемлекеттік
және басқада институттар арқылы жүзеге асыру механизмдерінің жүйесі.
Сондықтан берілген жұмысты жазудағы берілген мақсат - әлеуметтік
қорғау және еңбекті қорғау түсінігін жаза отырып, кәсіпорындағы
қызметкерлердің әлеуметтік қорғау қағидаларын ұйымастыра отырып, еңбекті
қорғау жұмыстарын шетелдік тәжірибесін ұйымдастыра отырып, кәсіпорының
жалпы сипатын, кәсіпорынның әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау
шараларын, әлеуметтік қорғау мәселелері және оларды шешу жолдарына қол
жеткізу.
Осы мақсатқа сәйкес жұмысты жазуда келесідей міндеттер қойылады:
- әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау түсінігі;
- кәсіпорындағы қызметкерлердің әлеуметтік қорғау қағидаларын
ұйымастыру;
- еңбекті қорғау жұмыстарын шетелдік тәжірибесін ұйымдастыру;
- Қазақмыс ЖШС кәсіпорының жалпы сипаты;
- Қазақмыс ЖШС кәсіпорынның экономикалық жағдайын талдау;
- Қазақмыс ЖШС кәсіпорынның әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау
шаралары;
- Кәсіпорынның әлеуметтік қорғау мәселелері және оларды шешу жолдары.
Курстық жұмыс кіріспеден, қорытындыдан, 3 тараудан тұрады.
І тарауда, Әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау түсінігі мен оларды
ұйымдастыруы.
ІІ тарауда, Кәсіпорындағы қызметкерлерді әлеуметтік қорғау және
еңбекті қорғау шаралары (Қазақмыс корпорациясы ЖШС мысалында).
ІІІ тарауда, Кәсіпорындағы қызметкерлерді әлеуметтік қорғау
мәселелері және оларды шешу жолдары.
Осы курстық жұмысты жазу барысында: С.Р. Рзагулова, Н. Дузбаева, Ж.Т.
Алпысбаева, Ж.С. Дүйсембаева, М. Тайсариева, Н.Ә. Назарбаев, Б. Сапарбаев,
Н.С. Жұлдызбаева, Н.К. Оразғалиева секілді экономист ғылымдардың еңбектері
пайдаланылды.
Ал сандық берілгендер келесігідей мерзімді басылымдар алынылды:
Мирас журналы, Аль Пари журналы, Хабаршы журналы, Егемен Қазақстан
газеті, ҚР-ның Еңбек кодексі, www.stat.kz сайты және т.б.
І тарау Әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау түсінігі мен оларды
ұйымдастыру.
1.1. Әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау түсінігі.
Еңбекті қорғау туралы Қазақстан Республикасының заңында еңбекті
қорғау – еңбек процесіндегі адамдардың денсаулығы мен еңбекке
қабілеттілігін сақтау, қауіпсіздігін қамтамасыз ететін әлеуметтік
экономиканың, ұйымдастырушылық, техникалық, гигиеналық және емдеу-
профилактикалық шаралармен құралдардың тиісті заңнамалармен және басқа да
нормативтік актілері негізінде әрекет ететін жүйені білдіреді деп
көрсетілген.
Еңбекті қорғау дегеніміз – тиісті заң және басқа да нормативтік
актілердің негізінде еңбек процесінде адамның қауіпсіздігін, денсаулығы мен
жұмыс қабілетін сақтауды қамтамасыз ететін, әлеуметтік-экономикалық,
ұйымдастыру, техникалық-гигиеналық және емдеу алдын-алу шаралары. Еңбек
заңдары еңбекті қорғаудағы ұлттық саясат пен мемлекеттік басқару
қағидаттарын белгілей отырып, жұмыс берушілер қызметкерлердің негізгі
құқықтарының бірі – қауіпсіздік пен гигиена талаптарына сай келетін еңбек
жағдайларын жасауын талап етеді.
Хамзин А.Ш: Еңбекті қорғау – 3 аспектіден қарастырылып ашалады:
- еңбек жағдайын қамтамасыз етуге, қызметкердің денсаулығы мен
өмірінің қаіпсіздігіне бағытталған нормаларды біріктіретін еңбек
құқығының ерекше бөлімінің институты ретінде;
- еңбек қорғау бойынша нормаларды сақтаусыз еңбек функцияларын жүзеге
асыру мүмкін еместігі мен құқыққа қайшылығын білдіретін еңбек
шартының міндетті талабы ретінде;
- еңбек жағдайының қауіпсіздігімен денсаулық үшін бағытталған жұмыс
беруші мен қызметтердің міндеттерімен құқықтарының өзара
негізделген жүйесі ретінде-дейді.
Ал Уваров В.И: Еңбекті қорғау еңбектің қауіпсіз және саулық жағдай
сұрақтарын реттейтін, еңбек жағдайларын жұмыс берушімен арасындағы бөлу -
дейді.
Кәсіпорындармен, мекемелермен, коореративтерімен фермерлік
шаруашылықтарымен және меншігі мен шаруашылық жүргізуі әртүрлі тұрпаттағы
ұйымдармен, онының ішінде жекелеген жолдаушылар мен еңбек қатынасында
тұратын барлық қызметкерлер, коорператив мүшелері, өндірістік практикадан
және өндірістік оқудан өтуші жоғары оқу орындарының студенттері мен арнаулы
орта оқу органдарының және жалпы білім беретін мектептердің оқушылары,
әскери қызмет атқаруға қатысты жоқ жүмысқа тартылған әскери қызметшілер.
Y кімнің орындалуын бақылайтын органдар белгілейтін
кәсіпорындарындағы жұмыс кезінде сот үкімімен жаза өтеп жатқан адамдар,
сондай-ақ қоғам мен мемлекет мүддесі үшін ұйымдастырылған еңбек қызметінің
кез келген түріне қатысушылар еңбекті қорғауға құқылы.
Қазақстан Республикасы кәсіпорындары мен азаматтары халықаралық
шарттар немесе келісімдер негізінде жұмыс атқарғанда оларда еңбекті қорғау
жөнінде белгіленген халықаралық нормалардан кем емес талаптар кездеседі.
Қазақстан Республикасының кәсіпорындарында жұмыс істейтін шетел азаматтары
мен шетелде жұмыс істейтін республика азаматтарының еңбекті қорғау
саласындағы қатынастарын реттеудің ерекшеліктері мүдделі талптардың
келісімімен белгіленеді. Қазақстан Республикасының Конституциясында
адамдардың еңбегі мен денсаулығы мемлекетпен қорғалатыны, әрбір азаматтың
қауіпсіздік және тазалық талаптарына жауап беретін жағдайда еңбек ету
құқығы жарияланған. Мемлекет бұл талаптарды, ең алдымен, еңбекті қорғау
және оларды орындауға қадағалау жүргізу туралы нормалар жүйесі арқылы
орындайды.
Гриженко Е.М: Еңбекті қорғау құқықтық институты қызметкер мен жұмыс
беруші арасындағы қаіпсіздік пен еңбек гигиенасы сұрақтары бойынша
құқықтармен міндеттерді анықтайтын нормалардан тұрады және еңбек қорғау
бойынша ережелер мен инструкцияларды; ауыр, зиянды немесе қауіпті
жағдайларды жұмыс жасайтын қызметкерлер үшін өтеулер және жеңілдіктердің
арнайы нормаларын; еңбекке қабілеттілігі төмен, кәмелетке толмағандардың,
әйелдердің еңбек қорғау нормалары; еңбек қорғау бойынша жұмыстарды
ұйымдастыруды реттейтін нормаларды; өндірістегі бақытсыз жағдайларды тергеу
және оның есебі ережелерін нақтылайды -дейді.
Нұрбаев Д.А: Еңбекті қорғауды мемлекеттік басқару республикадағы
ұлттық саясат қағидаларын қамтамасыз етуге арналған -дейді.
Еңбекті қорғауды кең және тар мағынада түсінуге болады. Кең мағынады
еңбекті қорғау дегеніміз – қызметкердің еңбек қызметі барысында оның өмірі
мен денсаулығын қорғауға бағытталған шаралар жүйесі. Кең мағынада еңбекті
қорғау құқықтық, медициналық, техникалық және экономикалық құрамдас
бөліктерден тұрады. Бұл жерде ескеріп бір жайт, еңбекті қорғаудың кем
дегенде бір құрамдас бөлігі бұзылса, онда бүкіл еңбекті қорғау бұзылды деп
саналады.
Мысалы, еңбекті қорғаудың техникалық аспектісі машиналарды,
жабдықтарды жасау, өндірістік, ғимараттарды салу және т.б. кезінде еңбекті
қорғау ережелерінің сақталуы тиіс екендігін білдіреді. Егер жабдықтар,
станоктар, машиналар және т.б. олаода жұмыс істейтін адамдардың өмірі мен
денсаулығына қауіпті етіп жасалса, онда өндірістегі қайғылы оқиғалар,
өндірістік жарақаттар орын алатыны сөссіз немесе егер ластанумен байланысты
жұмыстар өндірісінде жуыну, санитарлық-гигиеналық бөлімдер жабдықталмаса,
ал ыстық цехтарда тиісті тұзды су болмаса немесе бөлмелер ластанған,
газданған болса не оларда зиянды заттардың рұхсат етілген нормалары шамадан
тыс асып кетсе – бұл еңбекті қорғаудың медициналық құрамдас бөлігінің
бұзылғаның білдіреді, бұл дегеніміз бүкіл еңбекті қорғау бұзылған, яғни,
сол жерде жұмыс істейтін қызметкерлердің өмірі мен денсаулығына қауіп
төнген.
Дәл осындай жағдай еңбекті қорғау экономикалық аспектісі бұзылған
кезде де орын алады, яғни, еңбекті қорғау қаржыландырылмаса және осының
нәтижесінде қызметкерлер қорғау құралдарымен, арнайы киіммен қамтамасыз
етілмесе, ескірген жабдықтар, машиналар ауыстырылмаса, бұл жағдайлар
қызметкерлердің өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті еңбек жағдайларын
тудыратыны сөзсіз.
Кең мағынада еңбекті қорғау адам еңбек ететін кез келген жерде қажет.
Еңбекті қорғау барлық меншік нысанасындағы ұйымдардағы, сонымен қатар,
қызметкерлердің, жұмыс берушілердің, кооператив мүшелерінің, тәжірибеден
өтеп жүрген студенттердің, соттың үкімі бойынша жазасын өтеп азаматтардың
еңбегіне таралады.
Тар мағынады еңбекті қорғау дегеніміз бұл қызметкерлердің өмірі мен
денсаулығы үшін қауіпсіз еңбек жағдайларын қамтамасыз етуі тиіс құралдар
мен шаралардың жүйесі.
Шайбеков К.А: Еңбекті қорғау мемлекетпен, кәсіби одақпен,
кәсіпорынмен, кооперативпен және қоғамдық ұйымдармен жүзеге асырылады -
дейді.
Бұл шаралар мен құралдар мыналарда көрсетілген:
- еңбекті қорғау жөніндегі ережелер мен нұсқауларда;
- ауыр, зиянды және қауіпті жұмыстарда істейтін тұлғалар үшін
жеңілдіктер мен өтемақылар туралы арнайы нормаларда;
- өндірістегі қайғылы оқиғаларды тергеу және есепке алу ережелерінде;
- қауіпсіздік техникасы және өндірістік санитария жөніндегі
ережелерінде.
Қауіпсіз жұмыс орнына құқық кәсіпорындардағы, әрбір жұмыс орындағы
еңбек жағдайлары еңбекті қорғауға қатысты станттарға, ережелерге және
нормаларға сәйкес болуы тиіс екендігін білдіреді. Жұмыс орны өндірістік
жарақатқа, кәсіптік ауруға немесе еңбекке қабілетінің төмендеуіне әкеп
соғуы мүмкін қауіпті зиянды өндірістік факторлардың әсерінен қорғалуы тиіс.
Еңбектің қауіпсіз жағдайларын қамтамасыз ету, еңбекті қорғаудың жағдайына
бақылауы ұйымдастыру және еңбек ұжымын осы бақылаудың нәтижелері туралы
уақытылы хабарландырып отыру міндеті жұмыс берушіге жүктеледі.
Еңбекті қорғаудың талаптарын сақтаған жағдайда өндірістегі қайғылы
оқиғалар, жарақат алу, кәсіптік аурумен ауыру төтенше жағдайлар болып
табылады. Алайда, егер мұндай жағдайлар орын алса, қызметкерлер өздерінің
тікелей басшыларын немесе басшылықты кез келген қайғылы оқиға, кәсіптік
аурудың белгілері туралы, адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіп төңдіруі
мүмкін кез келген жағдайлар туралы жедел түрде хабарландыруға міндетті.
Жұмыс беруші мен басшылық қайғылы оқиғаны тергеу үшін, олардың алдын алу
үшін және апат жағдайлары туындаған кезде қызметкерлердің өмірі мен
денсаулығын сақтап қалу үшін барлық шараларды қолға алуға міндетті.
Хамзин А.Ш, Уваров В.И, Гирженко Е.М, Нурбаев Д.А, Шайбеков К.А,
Пашков А.С: Еңбекті қорғау еңбек жағдайларын үнемі жақсарту, еңбек
процесіне жағдай жасауға бағытталған - дейді.
Қызметкерлердің өмірі мен денсаулығы үшін тікелей қауіп төнген
жағдайда бұл қауіпті жойғанға дейін олар жұмысты орындаудан бас тартуға,
сонымен қатар егер бұл жұмыстар еңбек шартында келмесе, зиянды және қауіпті
еңбек жағдайларындағы жұмысты істеуден бас тартуға құқылы. Бұл әрекеттер
тәртіптік жауапкршілікті туындатпайды.
Өкінішке орай, мойындайтын бір жайт, ғылым мен техниканың қазіргі
кезгі даму деңгейінде өндірістің адамға қатысты зиянды әсері әлі де
толығымен жойылмаған. Сондықтан, зиянды және қауіпті еңбек жағдайлары,
ерекше температуралық жағдай, ластану және т.б. орын алған жұмыстарда
қызметкерлерге нормаларға сәйкес арнайы киім,арнайы аяқ киім және де маска
қорғанышты көзілдіріктер, қорғау белбеулері, сабын және т.б. сияқты өзіндік
қорғанудың өзге де құралдары берілуі тиіс. Басшылықтың міндетіне тек
өзіндік қорғану құралдарын беру ғана емес, сонымен қатар, оларды сақтауды,
жууды, кептіруді, тазалауды, жөндеуді және т.б қамтамасыз ету кіреді.
Зиянды еңбек жағдайлары орын алған жұмыста қызметкерлерге сүт және
белгіленген нормаларға сәйкес оған теңестірілген азық-түлік өнімдері, ал
аса зиянды еңбек жағдайында жұмыс істейтіндерге емдеу-сауықтырушылық
сипаттағы тамақтану тегін берілуі тиіс.
Мемлекеттік стандарттарға, еңбекті қорғауға байланысты нормаларға,
ережелерге жауап бермейтін өндірістік ғимараттар мен құрылыстарды
жобалауға, салуға және қолданысқа беруге, машиналарды,
механизмдерді,жабдықтарды және өзге де өнімдерді, соның ішінде, шетелден
әкелінген құралдарды шығаруға жол берілмейді.
Олардың адамның ағзасына және денсаулығына әсері туралы
токсикологиялық, санитарлық-гигиеналық, радиациялық, медицияналық-
биологиялық бағалаудан өтпеген заттарды, материалдарды,шикізаттарды
қолдануға тыйым салынады.
Еңбекті қорғауды қаржыландыру мемлекеттік және жергілікті бюджеттер,
бюджеттен тыс қорлар, кәсіпорындар қаржысы және өзге де көздер есебінен
жүзеге асырылады. Кәсіпорындардың қызметкерлерге осы мақсаттарға қатысты
шығындарды көтермейді.
Еңбекті қорғау заңдарда қызметкерлер мен жұмысберушілердің міндеттері
де көзделген. Кызметкерлер өндірістік цехтардағы, құрылыс аландарындағы
жүріс-тұрыс және жұмысты орындаудың белгілі бір ережелерін белгілейтін
еңбекті қорғауға қатысты нормаларда, ережелерді және нұсқауларды сақтауға
міндетті. Сонымен қатар, қызметкерлер ұжымдық және өзіндік қорғану
құралдарын дұрыс пайдалануға және қолдануға міндетті. Егер жұмысқа
кірісудің міндетті шарты болып қауіпсіздік техникасына қатысты арнайы білім
алу, нұсқама алу немесе емтихан тапсыру болса, онда қызметкер бұл
талаптарды орындауға міндетті. Бұл талаптарды орындаудан бас тарту еңбек
тәртібін бұзу ретінде қарастырылады.
Өз кезегінде, жұмыс беруші еңбекті қорғау талаптарын сақтауға қатысты
жұмыстар жүргізуге міндетті, яни жұмыс беруші немесе басшылық зиянды және
ұауіпті заттардың рұхсат етілген деңгейін бақылауға, олардың асып кетуін
болдырмауға, қаіпсіздік техникасына қатысты нұсқама беруді, дәрістер
жүргізуге және қауіпсіздік техникасына қатысты ережелердің, нормалардың
және нұсқаулардың орындалуын талап етуге, қызметкерлерді жұмыс орнының
қорғалуының дәрежесі және қауіпсіздік деңгейі туралы хабарландыруға,
қызметкерлерді ұжымдық және өзіндік қорғану құралдарымен қамтамасыз етуге
міндетті. Сонымен қатар, жұмыс беруші өндірістік ғимараттар мен
қызметкерлердің жұмыс орындарында өндіріс санитария мен гигиена талаптарын
сақталуын бақылауға, еңбекті қорғау талаптарының орындалуына қадағалау және
бақылау жасауға, еңбекті қорғау ережелерін бұзған үшін жауапкершілікпен
байланысты шаралар қолдануға міндетті.
Ал әлеуметтік қорғау дегеніміз – қоғамдық дамудың нақтылы жағдайларына
сәйкес азаматтарға қалыпты тіршілік әрекетінің кепілдікті деңгейін
қамтамасыз етуге арналған басымдықтардың және оларды мемлекеттік және
басқада институттар арқылы жүзеге асыру механизмдерінің жүйесі.
Бұл деңгей қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының ахуалына, жалпы
ішкі өнімнің мөлшерлеріне, қордаланған ұлттық байлыққа және оларды бөлудің
сипатына, жүйені іске асыру механизмдерінің жұмыс тиімділігіне байланысты
болады.
Әлеуметтік қорғаудың қаржылық тұлғаулары арнаулы ақша қорларын
қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты қайта бөлгіштік қатынастарда
көрініп, білінеді, бұл қорлардан халыққа әртүрлі әлеуметтік төлемақылар
жасалынады.
Халықты әлеуметтік қорғауға жұмсалатын шығындар қаржы құжаттарында,
жоспарларда, болжамдарда, есептерде әлуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік
көмекке жұмсалатын шығындар ретінде қамтып көрсетіледі.
Әлеуметтік қамсыздандандыру – таратушылық қарым-қатынас процесінде
ұлттық табыстың бір бөлігі есебінен азаматтарды материалдық қамтамасыз ету
және қызмет көрсету үшін ақшалай қаражаттардың қоғамдық қорларын құру және
пайдалану жүйесі.
Кең мағынада әлеуметтік қамсыздандыру қордың құрылуы көздерінен және
қамтамасыз етуді ұйымдастырудан тәуелсіз қоғамның барлық мүшелерін сәйкес
қамсыздандыру.
Әлеуметтік қамтамасыз етуді қаржыландырудың негізгі қайнар көзі және
жалпы реттеуші болып табылатын мемлекет. Заңдылықтарға сәйкес азаматтардың
кейбір санаттарына мемлекет қаражаттары есебінен әлеуметтік көмек
көрсетіледі. Жинақтаушы зейнетақы жүйесін қоспағандағы әлеуметтік жүйеге
қатысу ынтасы минималды.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің тиімді қызмет етуіне бөгет әрекет етіп
отырған негізгі кемшіліктеріне жататын:
- жетілмеген заңдылық - әлеуметтік саланы реттеуші заңдылық төлемінің
әлеуметтік тәуекелдері мен негіздемелері бойынша емес, көбінесе
төлемдердің түрлері бойынша қалыптастырылған;
- жеткіліксіз әділеттілік пен төмен ынталандырулар - әлеуметтік
жәрдемақыларды алуға құқықты жүзеге асыру кезінде салық аударымдарын
жүзеге асырушы экономиканың формалды секторының қызметкерлерінің төлем
жасамайтын тұлғалардың алдындағы артықшылықтарының жоқтығы;
- жеткіліксіз анықтылық - әлеуметтік төлемдерді алу процесін байқап
отыру үшін жеке дара идентификация жүйесі әлі құрылу кезеңінде болып
отыр.
Әрекет етуші жүйенің ары қарай сақталуы орын алып отырған
кемшіліктердің тереңдей түсуіне, төлем обьектісі мен жүйеге салым салушылар
арасындағы байланыстардың келешектегі әлсіреуіне, оның салдарынан
салықтардың түрлерін бюджетке төлейтін және жинақтаушы зейнетақы жүйесіне
міндетті жарналар аударатын азаматтардың өз міндеттерін орындаудан жалтара
түсуіне әкеліп соғуы әбден мүмкін.
Халақты әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесін дамытудың негізгі бағыттары
халықаралық тәжірибеге және қазіргі өркениетті жағдайға негізделеді. Бұл
жүйе әкімшіліктендіруге аздаған шығындар жұмсай отырып халықтың неғұрлым
жоғары деңгейін қамтитын тұрақты ақы төленетін еңбек қызметіне ынталарды
қалыптастыруға ықпал ететін және нарықтық жағдайларға сәйкес келетін жүйені
құру ұсынылады.
Қорғаудың жаңа жүйесі аралас болып табылады және ынтымақтастық,
сондай-ақ персонификацияланған, міндетті, сондай-ақ ерікті сақтандыру
жүйелері элементтерінен тұрады және адамның бүкіл өмірі бойында кездесуі
түскен негізгі тәуекелдерден тұрғылықты халықты әлеуметтік қорғаумен
қамтамасыз ету үшін арналған.
Жаңа әлеуметтік қорғау жүйесінің негізгі мақсаттары мен міндеттері
келесідей элементтерді қамтуы тиіс, экономикалық өсуді қолдайтын: барлық
азаматтарға тәуекелді жағдайлар туындаған кезде қорғауды ұсынудағы
әділеттілік, тиімді қызмет ету және халықты максималды толығымен қамту.
Әлеуметтік саланы реттейтін заңдылықтар әлеуметтік тәуекелдер
негізінде құрылуы керек.
Жүзеге асыруға ұсынылатын әлеуметтік қорғау жүйесі мынадай болуы
қажет:
- әділетті - әлеуметтік қорғау құқықтарын жүзеге асыру әлеуетті
пайдаланушылар үшін жеңіл қол жеткізетіндей болуы керек. Мемлекетпен
кепілдендірілетін әлеуметтік жәрдемақылардың минималды көлемі еңбек
өтілімі мен еңбекақы көлемінен тәуелсіз бірдей әлеуметтік тәуекелдер
барысында төлемдердің тең деңгейін ұсынуы керек. Сонымен бір уақытта
әлеуметтік қорғаудың қосымша деңгейі осы жүйедегі әрбір нақты адамның
қатысу мөлшері мен ұзақтығына байланысты болуы керек;
- әрбір азаматтың мемлекеттен тәуелділігін емес, оның жеке
жауапкершілігін ынталандыратын, жалпы алғанда барық жұмысқа қабілетті
азаматтар өздерінің болашақтары мен өз отбасыларының қалыпты өмір
сүрулеріне үлкен жауапкершілікпен қараулары керек;
- әрекет етуші - әлеуметтік жәрдемақылар адрестілігімен, яғни оған
толығымен құқығы бар және неғұрлым мұқтаждығы басым азаматтарға
ұсынылуы керек;
- тиімді, яғни айқын және жақсы басқарылатын, төмен шығынды және
қарапайым. Жүйенің негізгі компоненттері еркін реттелуі керек;
- дұрыс, яғни белгілі бір мерзімде тұрақтылықты халықтың максималды
басым бөлігін қамтуы тиіс.
Жоғарыда аталған мәліметтерді ескере келе, әлеуметтік қорғау жүйесін
қорғаудың келесідей элементтерінен тұратын әлеуметтік тәуекелдіктер
негізінде ұйымдастыруды ұсынамын:
- әлеуметтік тәуекелдерге байланысты бірдей деңгейде барлық азаматтарға
бюджет есебінен төленетін мемлекеттік төлемдер;
- бірінші кезеңде жұмыс берушілердің аударымдары есебінен және болашақта
жұмысшы;
- ұызметкерлердің өз есебінен жүзеге асырылатын міндетті әлеуметтік
сақтандыру;
- жинақтаушы зейнетақы жүйесі;
- бюджет есебінен азаматтардың кейбір санаттарын қолдаудың арнаулы
мемлекеттік бағдарламалар мен әлеуметтік көмек.
Сонымен қатар, әлеуметтік тәуекелдердің туындауы жағдайында
азаматтармен ерікті сақтандырудың жүзеге асырылуы марапатталады.
Қазақстанның ерекшеліктерін ескере келе, халақаралық тәжірибеде
негізінде әлеуметтік қорғау жүйесінің институционалдық базасын
қарастыру кезінде аралас жүйеге, яғни мемлекеттік және жеке меншік
институттардың мүмкіндіктері тиімді қолданылатын жүйеге баса назар
аударуымыз керек.
1.2. Кәсіпорындағы қызметкерлерді әлеуметтік қорғау және оларды ұйымдастыру
қағидалары.
Кез-келген мемлекеттегі әлеуметтік қорғау – жұмысқа жарамсыз немесе
шектелген еңбекке қабілетті тұлғаларға, сонымен қатар отбасының еңбекке
қабілетті отбасы мүшелерінің табыстары қоғамдық қажетті өмір сүру деңгейін
қамтамасыз етпейтін отбасыларына сан-қырлы көмек көрсету үшін арналған
әлеуметтік-экономикалық қатынастардың кешенді жүйесі.
Әлеуметтік қамтамасыз ету – бұл гуманизм тұтыну, қоғам мен
мемлекеттің еңбек етуге деген қабілетін толығымен және ішінара жоғалтқан
адамға қамқорлығы.
Әлеуметтік қоғау, сонымен бірге, бір жан басына шаққанда төмен
табысты жанұяларға қатысты өмір сүруге немесе өмірлік маңызы бар тауарлар
мен қызметтерді (реабилитация құжаттары, тұрғын үй мен емделу арқылы)
төлуге қаражаттың жоқтығы нәтижесі болып табылатын қоғамдық қажетті өмір
сүру минимумын қамтамасыз етпеуші ретінде қарастырылады.
Әлеуметтік қорғау зейнетақы мен жәрдемақы түрінде ақшалай нысанда,
заттай нысанда, сонымен қатар әлеуметтік қорғаудың объектілері болып
табылатын тұлғаларға әртүрлі қызметтер көрсету жолымен жүзеге асырылуы
мүмкін. Ол компенсациялық, сондай-ақ ескертуші профилактикалық сипатта бола
алады.
Әлеуметтік қорғаудың мемлекеттік – құқықтық нысандарының бірі болып
еңбекке қабілетсіз тұлғаларды тікелей мемлекеттік қамтамасыз ету табылады.
Тікелей мемлекеттік қамтамасыз етудің белгілері болып – мемлекеттік
бюджет есебінен шығындарды қаржыландыру, мемлекеттік үкімет органдарымен
анықталатын басымдықтарға сәйкес қамтамасыз ететін тұлғалар категорияларын
және олардың қамтылу дәрежелерін бекіту.
Әлеуметтік қорғаудың жеке нысандарының сипаты ерекшелігі болып сәйкес
заңдылықты қабылдауда міндетті тәртіпте емес, керісінше кейбір адамдарға
белгелі бір қызығушылықты білдіретін әлеуметтік қорғауды жүзеге асыру
бойынша міндеттемелерді өзіне алатын, қатынастың жеке субъектілерінің жеке
инициативаларын көрсетеді. Жеке нысандар әлеуметтік қорғаудың уақытша
жұмысқа жарамсыздығына, медициналық көмек, зейнетақылық қамтамасыз ету
сияқты түрлерінде қолданыла алады.
Әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыздану мәселесі мемлекет
масштабында қарастыруға тиісті бағыттардың бірі болып саналады отырып,
келесі функциялардың көмегімен жүзеге асырылады.(Сурет 1).
Қазақстан Республикасының Конституциясы Қазақстан Республикасының
азаматы жасына келеген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан
айрылған жағдайда және өзге де заңды негіздерде оған жалақы мен
зейнетақының ең төмен мөлшерлеріне, әлеуметтік қамсыздандыруылуна кепілдік
береді.
Нарықтық экономикасы бар ерлердің тәжірибесінде әлеуметтік қоғау
жүйесі мемлекеттік, мемлекеттік емес құрылымдардың, қоғамдық
бірлестіктердің көпжақты жауаптылығының негізінде құрылады.
Халықты әлеуметтік қорғауға жұмсалатын шығындар мемлекеттің
шығыстарының жүйесінде үлкен орын алады.
Нарықтық қатынастарға көшу жағдайында халықты әлеуметтік қорғау басым
бола бастайды және тұтыну тауарлары мен қызметтер көрсетуге бағаның өсуіне
байланысты, сондай-ақ инфляцияның және ақшаның құнсыздануының нәтижесінде
өседі (сурет 2).
Бұл суреттің мәліметтерінен байқағанымыздай, қаржыландыруға арналған
қаражаттың басым бөлігі бюджеттік әдіс бойынша қалыптастырылады.
Өйткені, әлеуметтік қорғау – қоғамдық дамудың нақтылы жағдайларына
сәйкес азаматтарға қалыпты тіршілік әрекетінің кепілдікті деңгейін
қамтамасыз етуге арналған басымдылықтардың және оларды мемлекеттік және
оларды мемлекеттік және басқадай институттар арқылы жүзеге асыру
механизмдерінің жүйесі.
Бұл деңгей қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының ахуалына, жалпы
ішкі өнімінің мөлшерлеріне, қолданылған ұлттық байлыққа және оларды бөлудің
сипатына, жүйені іске асыру механизмдерінің жұмыс тиімділігіне байланысты
болады.
Кедейлікті қысқартуда әлеуметтік қорғау саясаты маңызды рөл атқарады.
Күнделікті қиыншылықтарды жеңуге кепілдік беретін жәрдемақылар беру, қызмет
көрсету шаралары іске асырылады.
Бұл саясат кедейшілік шегінен төмен тұратын халық топтарының қаржы
ресурстарының уақытша көбеюіне жағдай жасайды.
Әлеуметтік қамсыздандырудың тиімділігін қамтамасыз ету үшін тиісті
ресурстар тек қана мұқтаж адамдарға берілуі қажет.
Әлеуметтік қорғау деп қоғамдық дамудың нақтылы жағдайларына сәйкес
азаматтарға қалыпты тіршілік әрекетінің кепілдікті деңгейін қамтамасыз
етуге арналған басымдылықтардың және оларды мемлекеттік және басқалай
институттар арқылы жүзеге асыру механизмдерінің жүйесін айтады.
Бұл деңгей қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының ахуалына, жалпы
ішкі өнімінің мөлшерлеріне, қолданылған ұлттық байлыққа және оларды бөлудің
сипатына, жүйені іске асыру механизмдерінің жұмыс тиімділігіне байланысты
болады.
Әлеуметтік қорғаудың қаржылық қалыптастырумен және пайдаланумен
байланысты қайта бөлгіштік қатынастарда көрініп, білінеді, бұл қорлардан
халыққа әр түрлі әлеуметтік төлемақылар беріледі.
Кедейленген топты азайту – нарықтық экономикаға көшкен мемлекеттік
әлеуметтік саясатының негізгі міндеті.
Тұтынудың әр түрлі деңгейінің еңбек пен жұмысшы күші факторларымен
байланыстылығын атап өту керек. Ондай факторлар: отбасы мүшелерінің саны,
ондағы жұмыс істейтіндер мен масылдардың ара-қатынасы, денсаулық жайы,
географиялық, табиғат жағдайлары және т.б.
Мемлекеттің ұлттық табысты қайта бөлу қызметінің негізгі мақсаты –
осы айырмашылықтарды азайтып, қоғамның барлық мүшелерінің өмір сүруіне
қолайлы материалдық негіз жасау.
Ең төмен әлеуметтік төлемақылар мөлшерін есептеудің негізі орта
есеппен жан басына шаққандағы тұтыну бюджетінің мөшері болып табылады. Бұл
үшін негізгі тамақ өнімдері, киім-кешек, дәрі-дәрмек отбасына қажет
қызметтер жиынтығының ең төмен тұтыну қоржынының құны мен құрамы есептеп
шығарылады.
Қазіргі жағдайда халықты әлеуметтік қорғау жүйесі одан әрі қарай
жетілдіруді талап етеді.
Осы бағытта 2004 жылы мемлекеттік әлеуметтік реформаларды 2005-2007
жылдары одан әрі қарай тереңдету Бағдарламасы қабылданды. Бұл Бағдарламаның
мақсаты қаржылық тұрақты, экономикалық тиімді, әлеуметтік әділетті үш
сатылы әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін құру болып табылады.
Жалпы барлық жәрдемақылар категогиялық санаттық негізде беріледі: тек
қана республикалық деңгейде бекітілген екі әлеуметтік төлемдер –
мемлекеттік аталуы әлеуметтік көмек және тұрғын үй жәдемақысы – мұқтаж
адамдардың табысы кедейшілік деңгейінен төмен отбасыларына беріледі (егер
олардың табысы күнкөріс минимумынан 40% -дан төмен болса).
Әлеуметтік төлмдердің ішінде көлемі жағынан екінші орында тұрған
әлеуметтік көмектің бір түрі мемлекеттік аталуы әлеуметтік көмектер болып
табылады: оған тұрғын-үй жәрдемақысы, бала тууға байланысты берілетін және
басқа да әлеуметтік көмектің түрлері жатады. Айлық есептік көрсеткіші
негізінде анықталатын (АЕК) бала тууға байланысты бұл жәрдемақы бір рет
беріледі.
Аталуы әлеуметтік көмек Қазақстан Республикасының Мемлекеттік атаулы
әлеуметтік көмек туралы Заңына сәйкес беріледі. Атаулы әлеуметтік көмек
табысы аз отбасыларына, соның ішінде орташа табыс пен кедейшілік шегінің
айырмашылығы ретінде нақты аймақта төленіп отырады.
Халықтың тұрмыс деңгейі – халықтың ауқаттылығын көрсететін категогия.
Адамның материалдық, әлеуметтік қызметтер мен игіліктерді тұтынуы және
нақты сұраныстарын толығымен қамтамасыз ететін жиынтық көрсеткіш.
Осы қызметтер мен игіліктердің бір мезгілде үй шаруашылығында
тұтынылуының ақшалай көрінісінің жиынтығы өмір құны деп анықталады.
Халықтың тұрмыс деңгейінің көрсеткіштеріне мыналар жатады:
- халықтың ақшалай табыстарының номиналдық (атаулы) көрсеткіші (ай сайын
жан басына шаққандағы көрсеткіш);
- тұтынуға қолданылатын табыстар (жан басын шаққандағы айсайынғы
көрсеткіш);
- орташа еңбек ақы;
- ең төменгі еңбек ақы;
- номиналдық (атаулы) еңбекақының ең төменгі ең төмен еңбекақыға
қатынасы;
- жасына қарай берілетін ең төменгі зейнетақы;
- күнкөріс минимумы (жан басына шаққандағы ай сайынғы көрсеткіш);
- табысы күнкөріс минимумынан төмен халықтың үлес салмағы, %;
- азық-түлік себетінің құны (жан басына шаққандағы ай сайынғы
көрсеткіш);
- табысы азық-түлік себетінен төмен халықтың үлес салмағы,%.
Экономиканың даму барысында елде жан басына шаққандағы коэффициент
тұрақты түрде республика бойынша да, аумақтар бойынша да төмендеді, бірақ
табысы күнкөріс минимумынан төмен халықтың үлес салмағы ауылдқ және қалалық
жерде тұратындар арасында үлкен алшақтықты көрсетеді.
Мұндай үрдіс Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік батыс облыстарында
(Атырау, Маңғыстау), көп балалы отбасыларына тән ауылдық жерлерде орын
алған, әйелдер, балалар кедейлігі көп тараған.
Зерттелушілердің деректеріне сүйенсек, Қазақстанда күнкөріс
минимумының көлемін анықтайтын нақты есептер жоқтың қасы.
Халықтың табыстары мен ақша жинақтарын анықтауда (соның ішінде
жұмыссыздардың және өзін-өзі жұмыспен қамтыған адамдардың, қосалқы
шаруашылықтардың өнімдерін бағалауда, ұлттық шоттар жүйесінің
көрсеткіштерімен салыстыруда әдістемелік қиындықтар бар.
Мемлекеттің атаулы көмегін алушылар – балалар, балалары бар отбасылар
кедей халықтың ішінде өте көп. Сондықтан ана мен баланы қолдау республикада
өзекті мәселеге айналған.
Бүгінігі күнде ана мен баланы әлеуметтік қорғауда төлемдердің үш түрі
қолданылады: жүктілік және босану бойынша төленетін жәрдемақы; көп балалы
аналарға төленетін арнайы мемлекеттік жәрдемақылар; мемлекеттік атаулы
әлеуметтік көмек.
Келешекте арнайы мемлекеттік жәрдемақылардың көлемі ұлғаяды және екі
жәрдемақы енгізіледі: бір жасқа дейін балаға қарауға арналған жәрдемақы; 18
жасқа дейін балаларға берілетін жәрдемақы (отбасының жиынтық табысын ескере
отырып тағайындалады).
Бала мен ананы қорғау жүйесіжақсы жолға қойылғанымен әйелдерге
толыққанды жұмыс істеуге, еңбек процесіне қатысуға, өзіне және балаларына
қалыпты тіршілік қамтамасыз етуге жағдай әлі де жасалмай келеді.
Мұндай шешілмеген мәселелерге әйелдің жүкті олған кезінде бала күтуге
арналған демалысын ұйымдастыруда, жұмыс берушінің жұмыс орнын сақтап қалуда
жауапкершілігін арттыруда көптеген шешілмеген мәселелер бар.
Мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы заңдардың сақталуын бақылау
халықты әлеуметтік қорғау саласындағы уәкілетті органға және оның аумақтық
бөлімшелеріне жүктеледі.
Оларға ұйымдарда мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы заңдардың
сақталуын тексеру: бұзушылықтар туралы актілер жасау, анықталған
бұзушылықтарды жою туралы жазбаша ұйғарымдар беру, заңдарда беогіленген
негіздер бойынша айыппұлдар салу құқығы беріледі. Заңдарды бұзғаны үшін
кінәлі басшыларға және заңды тұлғаларға (тиісінше 200 және 400АЕК)
әкімшілік шаралар қолдану көзделген.
Жаңа заң жобасының негізінде мүгедектерді қорғаудың әлдеқайда тиімді
жүйесін құруға 2006 жылдан бастап мемлекеттік бюджеттен 72,5 млрд теңге
бөлу көзделді.
Қазақстан Республикасындағы мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы
Заңды қабылдау қазіргі нормативтік құқықтық базаға: Қазақстан
Республикасындағы мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айырылу жағдайы
бойынша және жасына байланысты берілетін мемлекеттік әлеуметтік
жәрдемақылар туралы, Қазақстан Республикасында халықты жұмыспен қамту
туралы, Қазақстан Республикасындағы балалар құқығы туралы Қазақстан
Республикасының Заңдарына, Қазақстан Республикасының Кодексіне өзгерістер
мен толықтырулар енгізілді.
Әлеуметтік қамсыздандыру қоғамның еңбекке жарамсыз және жұмыс
істемейтін мүшелерін матералдық қолдау жөнінідегі қатынастардың кең
спектірін қамтиды.
Әлеуметтік қамсыздандырудың нысаны ретінде әлеуметтік сақтандыру,
әлеуметтік жәрдемақылар төлеу және халықтың тұрмысы төмен жіктеріне
әлеуметтік көмек деп аталатындар бола алады.
Осындай әлеуметтік бағыттағы проблемаларды қозғай отырып, әртүрлі
себептердің салдарынан әлеуметтік көмекке және жәрдемақы алуға лайықты
қазақстандық азаматтарға мемлекет тарпынан мүмкіндігінше әлеуметтік
көмектер көрсетіліп жатқаны даусыз-ақ!
Дегенмен де, мемлекеттің тарпынан берілетін сан алуан жеңілдіктердің
деңгейі әдіде болса үкімет тарапынан қолдауға боалытындай болса,
тұрғылықты халықтың тұрмыс жағдайы одан да гүлденетін деңгейге жете түсер
деген армандар туады?!
1.3. Еңбекті қорғау жұмыстарын ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесі.
Дүниежүзілік қауымдастықтың еңбекті қорғау саласындағы негізгі
міндеттерінің бірі – жұмыс орындарында еңбектің лайықты қауіпсіз
жағдайларын жасау. Еңбек қатынастарын реттеу мәселелерімен айналысатын
мамандандырылған мекеме Халықаралық еңбек ұйымы (ХЕҰ) болып табылады.
ХЕҰ 1919 жылы Версаль бітім шартының негізінде Ұлттар Лигасының тоғыз
елі – АҚШ, Куба, Жапония, Ұлыбритания, Бельгия, Итальия, Польша, Франция
және Чехословакия енген құрылымдық бөлімше ретінде ұйымдастырылды.
Кейінірек оған скандинавиялық елдер – Швеция, Норвегия, Дания, Финляндия
қосылды. 2009 жылы 182 мемлекет ХЕҰ-ның мүшесі болып табылады. Бұл ұйымды
құру қажеттігі мынадай себептермен анықталады:
Біріншісі – саяси себеп. ХЕҰ-ның құрылуы үшін Ресей мен бірқатар
еуропалық елдерде болып өткен революциялар себеп болды. Қоғамда туындаған
қарама-қайшылықтарды апатсыз, күштеусіз, революциялық емес жолмен шешу
мақсатында ХЕҰ-ны ұйымдастырушылар дүниежүзілік көлемде әлеуметтік
прогресске, қоғамның әртүрлі топтарының арасындағы әлеуметтік
бейбітшіліктің орындауына жәрдемдесетін және оған қолдау көрсететін,
туындаған әлеуметтік проблемаларды эволюциялық бейбіт жолмен шешуге жағдай
жасайтын халықаралық ұйым құруға шешім қабылдады.
Екіншісі - әлеуметтік себеп. Қатал қанаушылыққа ұшыраған
еңбекшілердің өмірі мен еңбек жағдайлары аур және төзуге болмайтындай еді,
ал оларды әлеуметтік қорғау іс жүзінде болған жоқ. Әлеуметтік даму
экономикалық дамудан айтарлықтай артта қалып қойды, бұл қоғам дамуын
тежеді.
Үшіншісі – экономикалық себеп. Жекелеген елдердің еңбекшілер жағдайын
жақсартуға ұмтылуы шығындардың артуына, өнімнің өзіндік құнының өсуіне әкеп
соқты, бұл бәсекелік күресті қиындатты және көпшілік елдердегі әлеуметтік
проблемаларды шешуді талап етті. ХЕҰ Жарғысына кіріспелік сөз басында
қандай да бір елдің еңбекшілерге еңбектің адамгершілік жағдайларын
жасамауы өз елдеріндегі еңбекшілер жағдайын жақсартқысы келетін басқа
халықтар үшін бөгет болып табылады деп атап көрсетілді.
ХЕҰ-ның бірінші кезектегі міндеті бостандық, теңдік, әлеуметтік
қорғалғандық жеке адамгершілік қадыр-қасиетті сақтау жағдайларында әйелдер
үшін де, әр адамдар үшін де лайықты жұмысқа ие болудың бірдей
мүмкіндіктерін жасауға жәрдемдесу болды және осылай болып қалып та отыр.
Лайықты еңбек – бұл бәрінен бұрын қауіпсіз жұмыс. Ал қауіпсіз жұмыс еңбек
өңімділігі мен экономикалық өсуді арттырудың маңызды оңды факторы болып
табылады.
Бұл мәселелерде ХЕҰ-ның ең алғашқы өкілі және оның құрылтайшыларының
бірі – Америка Құрама Штаттары көп белсенділілік танытуда.
Қауіпсіз, салауатты және қорғалған жұмыс орындарын құруға жәрдемдесу
– АҚШ үкіметінің еңбек саласындағы төрт стратегиялық мақсаттарының бірі.
Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін АҚШ еңбек министірлігі қызметкерлердің өмірі
мен денсаулығын қорғауға бағытталған заңдар мен бағдарламаларды орындауда
жаңашыл әдістер әзірлейді. Мысалы, тау-кен өнеркәсібі дәстүрлі түрде АҚШ
үкіметінің ерекше назарының аясында болатынын атап өткен жөн. 1997 жылы
шахталарда денсаулық сақтау мен еңбекті қорғау туралы федералдық заң
қабылданды. Ал 2008 жылы АҚШ-та жаңа заң қабылданды, ол соңғы 30 жылдың
ішінде өнеркәсіптің осы тәуелділік секторындағы еңбекті қорғау жөніндегі ең
елеулі нормативтік акт болып табылады.
Жоғарыда еске алынған шахталарда денсаулық сақтау мен еңбекті қорғау
туралы федералдық заңды жүзеге асыру үшін еңбекті қорғау мен кәсіптік
денсаулық саласындағы жалпы әкімшіліктен бөлек 1997 жылдан бастап арнаулы
еңбекті қорғау жөніндегі салалық әкімшілік (бұдан әрі - Әкімшілік) те жұмыс
істейді. Тәулік бойы жедел желі жұмыс істейді, осы арқылы еңбек
қауіпсіздігі мен еңбекті қорғауды бұзушылық фактілері жинақталады. Хабардың
кімнен және қалай алынғанына (телефон, Интернет, жазбаша және т.б.)
қарамастан онда адамдардың денсаулығына қауіп төну фактісі мен орны туралы
ақпараттың болуы жеткілікті, және де бұл Әкімшілік инспекторларының дереу
тексеру жүргізуі үшін негіз болып табылады. Әкімшілік жұмысы нәтижелігінің
көрсеткіші өндірістегі жазатайым оқиғалардың жыл сайын 15 %-ға төмендеуі
мен соңғы бес жылдың ішінде авариялардың себебінен жұмыс күнін жоғалтудың
50 %-ға қысқаруы болып табылады. Бұл тау-кен өнеркәсібіндегі өндірістік
жарақаттанушылықты 35 %-ға, ал тұтастай алғанда өнеркәсіп бойынша 23 %-ға
төмендеуге мұмкіндік береді. Тау-кен өнеркәсібі секторында нөлдік
жарақаттанушылық пен кәсіптік ауруларды жоюға бағыт алынды.
Еңбекті қорғау жөніндегі еңбек заңнамасын бұзушылық ұшін қатаң
шаралар қолданумен (бірінші бұзушылық үшін – 250 мың доллар, қайталанғаны
үшін – 500 мың доллар айыппұл) қатар елде еңбекті қорғау мен қызметкерлер
денсаулығы саласында арнаулы федералдық бағдарламалар әрекет етеді – бұл
қауіпті секторлардағы салалық бағдарламалар, стратегиялық әріптестік
бағдарламалары, кеңес беруші, білімдік, тренингтік, гранттық бағдарламалар
және т.б.
Еңбекті қорғау мен жұмыс орындарының қауіпсіздігі мәселелері Америка
Құрама Штаттары еңбек министрлігінің 2006-2011 жылдарға арналған
стратегиялық жоспарының бар бөлігі болып табылады.
Еңбекті қорғау және қызметкерлердің денсаулығы – ХЕҰ-ның белсенді
мүшелері Еуроодақ елдері стратегиясының ажырамас бөлігі. Еңбекті қорғау
саласындағы саясатты іске асырумен Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
жөніндегі еуропалық агенттік (бұдан әрі – Агенттік) айналысады.
Агенттік жұмысының басымдыққа ие бағыты – жаһандық әріптестік пен
қызметкерлер өмірін қорғау мен денсаулығын сақтау саласындағы үшжақты
ынтамақтыстықты күшейтуге жәрдемдесу. Үшжақты ынтымақтастық негіздері ХЕҰ-
ның жарғысында, одан кейінгі бірқатар конвенцияларда және әсіресе еңбекті
қорғауды басқару жүцелеріне (ЕҚБЖ) қойылатын талаптарда, атап айтқанда ХЕҰ
– ЕҚБЖ 2001-де (ILO – OSH 2001) негізделді. Көпшілік мойындаған халықаралық
ұстанымдарға сәйкес бұл ұйымға кіретін әрбір мемлекет өкілдерінің қызметі
әлеуметтік-еңбек қатынастарының үш тарабымен (мемлекет – кәсіпкерлер –
қызметкерлер) анықталады. Бұл үшжақты тәсіл ұйымдағы еңбек қауіпсіздігі
мәдениетінің тұрақты дамуы үшін тиісті негіз бен икемділікті көздейді.
Агенттік жұмысындағы маңызы жағынан екінші орындағы нәрсе – еңбекті
қорғау саласында қатынас-байланыстар орнату және білімдер таату.
Үшінші бағыт – еңбекті қорғау саласындағы саясатқа қолдау жасау,
еңбек қауіптілігіне зерттеулер жүргізу және жаңа кәсіптік тәуекелдерді
айқындау. Ерекше назар – жастарға аударылады, олардың арасында өз еңбегі
мен денсаулығына деген жауапты көзқарас белсенді формада таралған. Жас
ұрпақты кәсіптік тәуекелдерді басқару негіздеріне тәрбиелеу мен тарату
үдерісіне жастар ұйымдары, кәсіподақтар, мектептер, университеттер және де
басқа оқу орындары тартылған. Агенттіктің сайтында (http: osha. europa.
OSHA) еңбекті қорғау жөнінде ашық танысуға арналған ақпараттың мол қоры
бар, оған ай сайын бүкіл дүние жүзі бойынша 25-30 мың Интернет
пайдаланушылар кіреді. Іс-тәжіриебелік қолданылу тұрғысынан алып қарағанда
бұл ресурстың кәсіптік тәуекелдерді бағалауға арналған тарауы қызықты.
Тәуекелдердің табиғаты мен оларды бағалаудың әдістері туралы негізгі
ақпарат қабылдау үшін қарапайым, қолжетімді және қолайлы форумда берілген.
Айқын тұжырымдалған сұрақтарға бір мәнді (иә - жоқ) жауаптар беру жолымен
әрбір қызметкер өз жұмыс орнындағы тәуекелдерді бағалауды өздігінен жүргізе
және стандартты, қолдануды қарапайым ұсыныстарды басшылыққа ала отырып
жұмыста тәуекелдерді төмендету мен өз денсаулығын сақтау жөніндегі іс-
әрекеттерінің жеке жоспарын жасай алады.
Еуроодақ елдерінің ішінен Ұлыбритания мен Финляндияның тәжірбиесі
неғұрлым қызғылықты болып көрінеді.
Ұлыбританияда еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғауда төрт
стратегиялық сала бөліп көрсетілген:
1)тығыз өшжақты әріптестікті (мемлекет – кәсіпкерлер – қызметкерлер)
дамыту;
2)адамдарға еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғауды тиімді басқарудан
артықшылықтар алуға көмектесу, қауіпсіз еңбек мәдениеті мен өз денсаулығы
үшін жауапкершілікті дамыту;
3)жұмыс орнында денсаулыққа келтірілетін зақымданулар мен
жарақаттанушылықты төмендетуге бағытталған еңбек қауіпсіздігі және еңбекті
қорғау жөніндегі комиссияның негізгі жұмысына баса назар аудару;
4)стратегиялық анық көрінуді (негізгі мүдделі тараптармен екіжақты
сенімді қатынас-байланыстар орнату) тарату.
Ұлыбритания үкіметі тұрақты өзгеріп отыратын экономикада қауіпсіз
және салауатты еңбек мәдениетіне қол жеткізудің жаңа жолдарын әзірлеуді
өзінің стратегиялық міндеті деп есептейді. Осы арқылы жұмыс берушілердің өз
жауапкершілігін байыпты сезінуі мен барлық қызметкерлерді жұмыс
орындарындағы тәуекелдерді басқаруға тарататын жағдайлар жасауды көздейді.
Бұл үшін 2004 жылы жұмыс орындарындағы денсаулық қауіпсіздігінің 2010 жылға
дейінгі және одан кейінгі кезеңге арналған Стратегиясы қабылданды.
Стратегия қызметкердің қауіпсіз еңбегі мен денсаулығы өркениетті қоғамның
негізгі іргетасы екендігіне негізделген, ол 2010 жылы өндірістегі өлім мен
ауыр жарақаттанушылықтың деңгейін 10 %-ға, кәсіптік ауруға шалдығушылық
деңгейін – 20 %-ға, ауруға шалдығу себебінен жұмыс уақытын жоғалтуды – 30 %-
ға төмендетуді мақсат етіп отыр.
Стратегияның негізгі мақсаты – тәуекелдер дұрыс бағаланатын,
қабылданатын және басқарылатын қоғам құру. Стратегия қызметкерлердің
денсалығы мен жұмыс орындарының қауіпсіздігі заманауи бәсекеге қабілетті
бизнестің жүйелік элементі болып табылатынын түсінудің жоғары деңгейіне қол
жеткізуге бағытталған. Бұл құжатқа сәйкес денсаулық сақтау мен
қауіпсіздікті басқару – онда қызметкердің өзіне елеулі рөл берілетін
ұжымдық жауапкершілік екені өз өзінен түсінікті болуы тиіс.
Стратегия шеңберінде әрекет ететін еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті
қорғау жөніндегі комиссияның әрбір жұмыс беруші және қызметкерге жұмыс
орнындағы еңбекті қорғау мен денсаулықты сақтау саласындағы білімдерді
таратудағы іс-тәжірибесі қызғылықты. Әр түрлі арнаулы аудиториялар үшін
жұмыс берушілер мен қызметкерлерге қызметкерлердің денсаулығын сақтау және
еңбегінің қауіпсіздігі туралы заңның негізгі талаптары баяндалатын көптеген
арнаулы материялдар шығарылады. Тәуекелдерді бағалау рәсімі қарапайым әрі
түсінікті жазылған (тәуекелдерді бағалаудың бес қадамы), тәуекелдерді
бағалау нәтижелері қызметкер денсаулығына зақым келтіру каупін төмендету
мен жою жөніндегі шаралар жоспарын жасау жолымен талдау және бақылау
жасауға арналған арнаулы тіркеу картасына енгізіледі. Кәсіптік тәуекелдерді
бағалау рәсімін белгілі бір мерзімділікпен (жылына бір реттен кем емес)
қайталап отыру міндетті талап болып табылады. Осылайша, жұмыс орнында
денсаулыққа қауіп төндіретін тәуекел факторларын бақылаудың талап етілетін
дәрежесіне қол жеткізіледі. Ұлыбританиядағы әрбір жұмыс орнын қамтыған
кәсіптік тәуекелдерді басқару жүйесінің жұмыс істеуіне тұрақты қолдау
жасалатынын және қалыпты қызмет ететінін атап өткен жөн.
Финляндияда бүгінгі күні еңбекті қорғау саласындағы табысты жұмыстың
көп жылдық тәжірибесі бар, ол (Ұлыбритания тәжірибесімен қатар) Еуроодақтың
көптеген елдері үшін үлгі қызметін атқарады. Әсіресе еңбекті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.ЖҰБАНОВ атындағы АҚТӨБЕ МЕМЛЕКЕТТК УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика факультеті
Экономика және менеджмент кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Кәсіпорындағы кызметкерлерді әлеуметтік қорғау және еңбекті
қорғау
Тексерген: Шакеева Д.Т. Орындаған:
Бекпенбетов Н
М а з м ұ н ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау Әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау түсінігі мен оларды
ұйымдастыру.
1.1. Әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Кәсіпорындағы қызметкерлерді әлеуметтік қорғау және оларды ұйымдастыру
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..11
1.3. Еңбекті қорғау жұмыстарын ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесі...16
ІІ тарау Кәсіпорындағы қызметкерлерді әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау
шаралары (Қазақмыс корпорациясы ЖШС мысалында).
2.1. Қазақмыс ЖШС кәсіпорынның жалпы
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... .21
2.2. Қазақмыс ЖШС кәсіпорынның экономикалық жағдайын талдау ... .23
2.3. Кәсіпорынның әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау шаралары ... ...29
ІІІ тарау Кәсіпорындағы қызметкердерді әлеуметтік қорғау мәселелері және
оларды шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 7
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .39
К і р і с п е
Еңбекті қорғау дегеніміз – тиісті заң және басқа да нормативтік
актілердің негізінде еңбек процесінде адамның қауіпсіздігін, денсаулығы мен
жұмыс қабілетін сақтауды қамтамасыз ететін, әлеуметтік-экономикалық,
ұйымдастыру, техникалық-гигиеналық және емдеу алдын-алу шаралары.
Ал әлеуметтік қорғау дегеніміз – қоғамдық дамудың нақтылы
жағдайларына сәйкес азаматтарға қалыпты тіршілік әрекетінің кепілдікті
деңгейін қамтамасыз етуге арналған басымдықтардың және оларды мемлекеттік
және басқада институттар арқылы жүзеге асыру механизмдерінің жүйесі.
Сондықтан берілген жұмысты жазудағы берілген мақсат - әлеуметтік
қорғау және еңбекті қорғау түсінігін жаза отырып, кәсіпорындағы
қызметкерлердің әлеуметтік қорғау қағидаларын ұйымастыра отырып, еңбекті
қорғау жұмыстарын шетелдік тәжірибесін ұйымдастыра отырып, кәсіпорының
жалпы сипатын, кәсіпорынның әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау
шараларын, әлеуметтік қорғау мәселелері және оларды шешу жолдарына қол
жеткізу.
Осы мақсатқа сәйкес жұмысты жазуда келесідей міндеттер қойылады:
- әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау түсінігі;
- кәсіпорындағы қызметкерлердің әлеуметтік қорғау қағидаларын
ұйымастыру;
- еңбекті қорғау жұмыстарын шетелдік тәжірибесін ұйымдастыру;
- Қазақмыс ЖШС кәсіпорының жалпы сипаты;
- Қазақмыс ЖШС кәсіпорынның экономикалық жағдайын талдау;
- Қазақмыс ЖШС кәсіпорынның әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау
шаралары;
- Кәсіпорынның әлеуметтік қорғау мәселелері және оларды шешу жолдары.
Курстық жұмыс кіріспеден, қорытындыдан, 3 тараудан тұрады.
І тарауда, Әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау түсінігі мен оларды
ұйымдастыруы.
ІІ тарауда, Кәсіпорындағы қызметкерлерді әлеуметтік қорғау және
еңбекті қорғау шаралары (Қазақмыс корпорациясы ЖШС мысалында).
ІІІ тарауда, Кәсіпорындағы қызметкерлерді әлеуметтік қорғау
мәселелері және оларды шешу жолдары.
Осы курстық жұмысты жазу барысында: С.Р. Рзагулова, Н. Дузбаева, Ж.Т.
Алпысбаева, Ж.С. Дүйсембаева, М. Тайсариева, Н.Ә. Назарбаев, Б. Сапарбаев,
Н.С. Жұлдызбаева, Н.К. Оразғалиева секілді экономист ғылымдардың еңбектері
пайдаланылды.
Ал сандық берілгендер келесігідей мерзімді басылымдар алынылды:
Мирас журналы, Аль Пари журналы, Хабаршы журналы, Егемен Қазақстан
газеті, ҚР-ның Еңбек кодексі, www.stat.kz сайты және т.б.
І тарау Әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау түсінігі мен оларды
ұйымдастыру.
1.1. Әлеуметтік қорғау және еңбекті қорғау түсінігі.
Еңбекті қорғау туралы Қазақстан Республикасының заңында еңбекті
қорғау – еңбек процесіндегі адамдардың денсаулығы мен еңбекке
қабілеттілігін сақтау, қауіпсіздігін қамтамасыз ететін әлеуметтік
экономиканың, ұйымдастырушылық, техникалық, гигиеналық және емдеу-
профилактикалық шаралармен құралдардың тиісті заңнамалармен және басқа да
нормативтік актілері негізінде әрекет ететін жүйені білдіреді деп
көрсетілген.
Еңбекті қорғау дегеніміз – тиісті заң және басқа да нормативтік
актілердің негізінде еңбек процесінде адамның қауіпсіздігін, денсаулығы мен
жұмыс қабілетін сақтауды қамтамасыз ететін, әлеуметтік-экономикалық,
ұйымдастыру, техникалық-гигиеналық және емдеу алдын-алу шаралары. Еңбек
заңдары еңбекті қорғаудағы ұлттық саясат пен мемлекеттік басқару
қағидаттарын белгілей отырып, жұмыс берушілер қызметкерлердің негізгі
құқықтарының бірі – қауіпсіздік пен гигиена талаптарына сай келетін еңбек
жағдайларын жасауын талап етеді.
Хамзин А.Ш: Еңбекті қорғау – 3 аспектіден қарастырылып ашалады:
- еңбек жағдайын қамтамасыз етуге, қызметкердің денсаулығы мен
өмірінің қаіпсіздігіне бағытталған нормаларды біріктіретін еңбек
құқығының ерекше бөлімінің институты ретінде;
- еңбек қорғау бойынша нормаларды сақтаусыз еңбек функцияларын жүзеге
асыру мүмкін еместігі мен құқыққа қайшылығын білдіретін еңбек
шартының міндетті талабы ретінде;
- еңбек жағдайының қауіпсіздігімен денсаулық үшін бағытталған жұмыс
беруші мен қызметтердің міндеттерімен құқықтарының өзара
негізделген жүйесі ретінде-дейді.
Ал Уваров В.И: Еңбекті қорғау еңбектің қауіпсіз және саулық жағдай
сұрақтарын реттейтін, еңбек жағдайларын жұмыс берушімен арасындағы бөлу -
дейді.
Кәсіпорындармен, мекемелермен, коореративтерімен фермерлік
шаруашылықтарымен және меншігі мен шаруашылық жүргізуі әртүрлі тұрпаттағы
ұйымдармен, онының ішінде жекелеген жолдаушылар мен еңбек қатынасында
тұратын барлық қызметкерлер, коорператив мүшелері, өндірістік практикадан
және өндірістік оқудан өтуші жоғары оқу орындарының студенттері мен арнаулы
орта оқу органдарының және жалпы білім беретін мектептердің оқушылары,
әскери қызмет атқаруға қатысты жоқ жүмысқа тартылған әскери қызметшілер.
Y кімнің орындалуын бақылайтын органдар белгілейтін
кәсіпорындарындағы жұмыс кезінде сот үкімімен жаза өтеп жатқан адамдар,
сондай-ақ қоғам мен мемлекет мүддесі үшін ұйымдастырылған еңбек қызметінің
кез келген түріне қатысушылар еңбекті қорғауға құқылы.
Қазақстан Республикасы кәсіпорындары мен азаматтары халықаралық
шарттар немесе келісімдер негізінде жұмыс атқарғанда оларда еңбекті қорғау
жөнінде белгіленген халықаралық нормалардан кем емес талаптар кездеседі.
Қазақстан Республикасының кәсіпорындарында жұмыс істейтін шетел азаматтары
мен шетелде жұмыс істейтін республика азаматтарының еңбекті қорғау
саласындағы қатынастарын реттеудің ерекшеліктері мүдделі талптардың
келісімімен белгіленеді. Қазақстан Республикасының Конституциясында
адамдардың еңбегі мен денсаулығы мемлекетпен қорғалатыны, әрбір азаматтың
қауіпсіздік және тазалық талаптарына жауап беретін жағдайда еңбек ету
құқығы жарияланған. Мемлекет бұл талаптарды, ең алдымен, еңбекті қорғау
және оларды орындауға қадағалау жүргізу туралы нормалар жүйесі арқылы
орындайды.
Гриженко Е.М: Еңбекті қорғау құқықтық институты қызметкер мен жұмыс
беруші арасындағы қаіпсіздік пен еңбек гигиенасы сұрақтары бойынша
құқықтармен міндеттерді анықтайтын нормалардан тұрады және еңбек қорғау
бойынша ережелер мен инструкцияларды; ауыр, зиянды немесе қауіпті
жағдайларды жұмыс жасайтын қызметкерлер үшін өтеулер және жеңілдіктердің
арнайы нормаларын; еңбекке қабілеттілігі төмен, кәмелетке толмағандардың,
әйелдердің еңбек қорғау нормалары; еңбек қорғау бойынша жұмыстарды
ұйымдастыруды реттейтін нормаларды; өндірістегі бақытсыз жағдайларды тергеу
және оның есебі ережелерін нақтылайды -дейді.
Нұрбаев Д.А: Еңбекті қорғауды мемлекеттік басқару республикадағы
ұлттық саясат қағидаларын қамтамасыз етуге арналған -дейді.
Еңбекті қорғауды кең және тар мағынада түсінуге болады. Кең мағынады
еңбекті қорғау дегеніміз – қызметкердің еңбек қызметі барысында оның өмірі
мен денсаулығын қорғауға бағытталған шаралар жүйесі. Кең мағынада еңбекті
қорғау құқықтық, медициналық, техникалық және экономикалық құрамдас
бөліктерден тұрады. Бұл жерде ескеріп бір жайт, еңбекті қорғаудың кем
дегенде бір құрамдас бөлігі бұзылса, онда бүкіл еңбекті қорғау бұзылды деп
саналады.
Мысалы, еңбекті қорғаудың техникалық аспектісі машиналарды,
жабдықтарды жасау, өндірістік, ғимараттарды салу және т.б. кезінде еңбекті
қорғау ережелерінің сақталуы тиіс екендігін білдіреді. Егер жабдықтар,
станоктар, машиналар және т.б. олаода жұмыс істейтін адамдардың өмірі мен
денсаулығына қауіпті етіп жасалса, онда өндірістегі қайғылы оқиғалар,
өндірістік жарақаттар орын алатыны сөссіз немесе егер ластанумен байланысты
жұмыстар өндірісінде жуыну, санитарлық-гигиеналық бөлімдер жабдықталмаса,
ал ыстық цехтарда тиісті тұзды су болмаса немесе бөлмелер ластанған,
газданған болса не оларда зиянды заттардың рұхсат етілген нормалары шамадан
тыс асып кетсе – бұл еңбекті қорғаудың медициналық құрамдас бөлігінің
бұзылғаның білдіреді, бұл дегеніміз бүкіл еңбекті қорғау бұзылған, яғни,
сол жерде жұмыс істейтін қызметкерлердің өмірі мен денсаулығына қауіп
төнген.
Дәл осындай жағдай еңбекті қорғау экономикалық аспектісі бұзылған
кезде де орын алады, яғни, еңбекті қорғау қаржыландырылмаса және осының
нәтижесінде қызметкерлер қорғау құралдарымен, арнайы киіммен қамтамасыз
етілмесе, ескірген жабдықтар, машиналар ауыстырылмаса, бұл жағдайлар
қызметкерлердің өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті еңбек жағдайларын
тудыратыны сөзсіз.
Кең мағынада еңбекті қорғау адам еңбек ететін кез келген жерде қажет.
Еңбекті қорғау барлық меншік нысанасындағы ұйымдардағы, сонымен қатар,
қызметкерлердің, жұмыс берушілердің, кооператив мүшелерінің, тәжірибеден
өтеп жүрген студенттердің, соттың үкімі бойынша жазасын өтеп азаматтардың
еңбегіне таралады.
Тар мағынады еңбекті қорғау дегеніміз бұл қызметкерлердің өмірі мен
денсаулығы үшін қауіпсіз еңбек жағдайларын қамтамасыз етуі тиіс құралдар
мен шаралардың жүйесі.
Шайбеков К.А: Еңбекті қорғау мемлекетпен, кәсіби одақпен,
кәсіпорынмен, кооперативпен және қоғамдық ұйымдармен жүзеге асырылады -
дейді.
Бұл шаралар мен құралдар мыналарда көрсетілген:
- еңбекті қорғау жөніндегі ережелер мен нұсқауларда;
- ауыр, зиянды және қауіпті жұмыстарда істейтін тұлғалар үшін
жеңілдіктер мен өтемақылар туралы арнайы нормаларда;
- өндірістегі қайғылы оқиғаларды тергеу және есепке алу ережелерінде;
- қауіпсіздік техникасы және өндірістік санитария жөніндегі
ережелерінде.
Қауіпсіз жұмыс орнына құқық кәсіпорындардағы, әрбір жұмыс орындағы
еңбек жағдайлары еңбекті қорғауға қатысты станттарға, ережелерге және
нормаларға сәйкес болуы тиіс екендігін білдіреді. Жұмыс орны өндірістік
жарақатқа, кәсіптік ауруға немесе еңбекке қабілетінің төмендеуіне әкеп
соғуы мүмкін қауіпті зиянды өндірістік факторлардың әсерінен қорғалуы тиіс.
Еңбектің қауіпсіз жағдайларын қамтамасыз ету, еңбекті қорғаудың жағдайына
бақылауы ұйымдастыру және еңбек ұжымын осы бақылаудың нәтижелері туралы
уақытылы хабарландырып отыру міндеті жұмыс берушіге жүктеледі.
Еңбекті қорғаудың талаптарын сақтаған жағдайда өндірістегі қайғылы
оқиғалар, жарақат алу, кәсіптік аурумен ауыру төтенше жағдайлар болып
табылады. Алайда, егер мұндай жағдайлар орын алса, қызметкерлер өздерінің
тікелей басшыларын немесе басшылықты кез келген қайғылы оқиға, кәсіптік
аурудың белгілері туралы, адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіп төңдіруі
мүмкін кез келген жағдайлар туралы жедел түрде хабарландыруға міндетті.
Жұмыс беруші мен басшылық қайғылы оқиғаны тергеу үшін, олардың алдын алу
үшін және апат жағдайлары туындаған кезде қызметкерлердің өмірі мен
денсаулығын сақтап қалу үшін барлық шараларды қолға алуға міндетті.
Хамзин А.Ш, Уваров В.И, Гирженко Е.М, Нурбаев Д.А, Шайбеков К.А,
Пашков А.С: Еңбекті қорғау еңбек жағдайларын үнемі жақсарту, еңбек
процесіне жағдай жасауға бағытталған - дейді.
Қызметкерлердің өмірі мен денсаулығы үшін тікелей қауіп төнген
жағдайда бұл қауіпті жойғанға дейін олар жұмысты орындаудан бас тартуға,
сонымен қатар егер бұл жұмыстар еңбек шартында келмесе, зиянды және қауіпті
еңбек жағдайларындағы жұмысты істеуден бас тартуға құқылы. Бұл әрекеттер
тәртіптік жауапкршілікті туындатпайды.
Өкінішке орай, мойындайтын бір жайт, ғылым мен техниканың қазіргі
кезгі даму деңгейінде өндірістің адамға қатысты зиянды әсері әлі де
толығымен жойылмаған. Сондықтан, зиянды және қауіпті еңбек жағдайлары,
ерекше температуралық жағдай, ластану және т.б. орын алған жұмыстарда
қызметкерлерге нормаларға сәйкес арнайы киім,арнайы аяқ киім және де маска
қорғанышты көзілдіріктер, қорғау белбеулері, сабын және т.б. сияқты өзіндік
қорғанудың өзге де құралдары берілуі тиіс. Басшылықтың міндетіне тек
өзіндік қорғану құралдарын беру ғана емес, сонымен қатар, оларды сақтауды,
жууды, кептіруді, тазалауды, жөндеуді және т.б қамтамасыз ету кіреді.
Зиянды еңбек жағдайлары орын алған жұмыста қызметкерлерге сүт және
белгіленген нормаларға сәйкес оған теңестірілген азық-түлік өнімдері, ал
аса зиянды еңбек жағдайында жұмыс істейтіндерге емдеу-сауықтырушылық
сипаттағы тамақтану тегін берілуі тиіс.
Мемлекеттік стандарттарға, еңбекті қорғауға байланысты нормаларға,
ережелерге жауап бермейтін өндірістік ғимараттар мен құрылыстарды
жобалауға, салуға және қолданысқа беруге, машиналарды,
механизмдерді,жабдықтарды және өзге де өнімдерді, соның ішінде, шетелден
әкелінген құралдарды шығаруға жол берілмейді.
Олардың адамның ағзасына және денсаулығына әсері туралы
токсикологиялық, санитарлық-гигиеналық, радиациялық, медицияналық-
биологиялық бағалаудан өтпеген заттарды, материалдарды,шикізаттарды
қолдануға тыйым салынады.
Еңбекті қорғауды қаржыландыру мемлекеттік және жергілікті бюджеттер,
бюджеттен тыс қорлар, кәсіпорындар қаржысы және өзге де көздер есебінен
жүзеге асырылады. Кәсіпорындардың қызметкерлерге осы мақсаттарға қатысты
шығындарды көтермейді.
Еңбекті қорғау заңдарда қызметкерлер мен жұмысберушілердің міндеттері
де көзделген. Кызметкерлер өндірістік цехтардағы, құрылыс аландарындағы
жүріс-тұрыс және жұмысты орындаудың белгілі бір ережелерін белгілейтін
еңбекті қорғауға қатысты нормаларда, ережелерді және нұсқауларды сақтауға
міндетті. Сонымен қатар, қызметкерлер ұжымдық және өзіндік қорғану
құралдарын дұрыс пайдалануға және қолдануға міндетті. Егер жұмысқа
кірісудің міндетті шарты болып қауіпсіздік техникасына қатысты арнайы білім
алу, нұсқама алу немесе емтихан тапсыру болса, онда қызметкер бұл
талаптарды орындауға міндетті. Бұл талаптарды орындаудан бас тарту еңбек
тәртібін бұзу ретінде қарастырылады.
Өз кезегінде, жұмыс беруші еңбекті қорғау талаптарын сақтауға қатысты
жұмыстар жүргізуге міндетті, яни жұмыс беруші немесе басшылық зиянды және
ұауіпті заттардың рұхсат етілген деңгейін бақылауға, олардың асып кетуін
болдырмауға, қаіпсіздік техникасына қатысты нұсқама беруді, дәрістер
жүргізуге және қауіпсіздік техникасына қатысты ережелердің, нормалардың
және нұсқаулардың орындалуын талап етуге, қызметкерлерді жұмыс орнының
қорғалуының дәрежесі және қауіпсіздік деңгейі туралы хабарландыруға,
қызметкерлерді ұжымдық және өзіндік қорғану құралдарымен қамтамасыз етуге
міндетті. Сонымен қатар, жұмыс беруші өндірістік ғимараттар мен
қызметкерлердің жұмыс орындарында өндіріс санитария мен гигиена талаптарын
сақталуын бақылауға, еңбекті қорғау талаптарының орындалуына қадағалау және
бақылау жасауға, еңбекті қорғау ережелерін бұзған үшін жауапкершілікпен
байланысты шаралар қолдануға міндетті.
Ал әлеуметтік қорғау дегеніміз – қоғамдық дамудың нақтылы жағдайларына
сәйкес азаматтарға қалыпты тіршілік әрекетінің кепілдікті деңгейін
қамтамасыз етуге арналған басымдықтардың және оларды мемлекеттік және
басқада институттар арқылы жүзеге асыру механизмдерінің жүйесі.
Бұл деңгей қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының ахуалына, жалпы
ішкі өнімнің мөлшерлеріне, қордаланған ұлттық байлыққа және оларды бөлудің
сипатына, жүйені іске асыру механизмдерінің жұмыс тиімділігіне байланысты
болады.
Әлеуметтік қорғаудың қаржылық тұлғаулары арнаулы ақша қорларын
қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты қайта бөлгіштік қатынастарда
көрініп, білінеді, бұл қорлардан халыққа әртүрлі әлеуметтік төлемақылар
жасалынады.
Халықты әлеуметтік қорғауға жұмсалатын шығындар қаржы құжаттарында,
жоспарларда, болжамдарда, есептерде әлуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік
көмекке жұмсалатын шығындар ретінде қамтып көрсетіледі.
Әлеуметтік қамсыздандандыру – таратушылық қарым-қатынас процесінде
ұлттық табыстың бір бөлігі есебінен азаматтарды материалдық қамтамасыз ету
және қызмет көрсету үшін ақшалай қаражаттардың қоғамдық қорларын құру және
пайдалану жүйесі.
Кең мағынада әлеуметтік қамсыздандыру қордың құрылуы көздерінен және
қамтамасыз етуді ұйымдастырудан тәуелсіз қоғамның барлық мүшелерін сәйкес
қамсыздандыру.
Әлеуметтік қамтамасыз етуді қаржыландырудың негізгі қайнар көзі және
жалпы реттеуші болып табылатын мемлекет. Заңдылықтарға сәйкес азаматтардың
кейбір санаттарына мемлекет қаражаттары есебінен әлеуметтік көмек
көрсетіледі. Жинақтаушы зейнетақы жүйесін қоспағандағы әлеуметтік жүйеге
қатысу ынтасы минималды.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің тиімді қызмет етуіне бөгет әрекет етіп
отырған негізгі кемшіліктеріне жататын:
- жетілмеген заңдылық - әлеуметтік саланы реттеуші заңдылық төлемінің
әлеуметтік тәуекелдері мен негіздемелері бойынша емес, көбінесе
төлемдердің түрлері бойынша қалыптастырылған;
- жеткіліксіз әділеттілік пен төмен ынталандырулар - әлеуметтік
жәрдемақыларды алуға құқықты жүзеге асыру кезінде салық аударымдарын
жүзеге асырушы экономиканың формалды секторының қызметкерлерінің төлем
жасамайтын тұлғалардың алдындағы артықшылықтарының жоқтығы;
- жеткіліксіз анықтылық - әлеуметтік төлемдерді алу процесін байқап
отыру үшін жеке дара идентификация жүйесі әлі құрылу кезеңінде болып
отыр.
Әрекет етуші жүйенің ары қарай сақталуы орын алып отырған
кемшіліктердің тереңдей түсуіне, төлем обьектісі мен жүйеге салым салушылар
арасындағы байланыстардың келешектегі әлсіреуіне, оның салдарынан
салықтардың түрлерін бюджетке төлейтін және жинақтаушы зейнетақы жүйесіне
міндетті жарналар аударатын азаматтардың өз міндеттерін орындаудан жалтара
түсуіне әкеліп соғуы әбден мүмкін.
Халақты әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесін дамытудың негізгі бағыттары
халықаралық тәжірибеге және қазіргі өркениетті жағдайға негізделеді. Бұл
жүйе әкімшіліктендіруге аздаған шығындар жұмсай отырып халықтың неғұрлым
жоғары деңгейін қамтитын тұрақты ақы төленетін еңбек қызметіне ынталарды
қалыптастыруға ықпал ететін және нарықтық жағдайларға сәйкес келетін жүйені
құру ұсынылады.
Қорғаудың жаңа жүйесі аралас болып табылады және ынтымақтастық,
сондай-ақ персонификацияланған, міндетті, сондай-ақ ерікті сақтандыру
жүйелері элементтерінен тұрады және адамның бүкіл өмірі бойында кездесуі
түскен негізгі тәуекелдерден тұрғылықты халықты әлеуметтік қорғаумен
қамтамасыз ету үшін арналған.
Жаңа әлеуметтік қорғау жүйесінің негізгі мақсаттары мен міндеттері
келесідей элементтерді қамтуы тиіс, экономикалық өсуді қолдайтын: барлық
азаматтарға тәуекелді жағдайлар туындаған кезде қорғауды ұсынудағы
әділеттілік, тиімді қызмет ету және халықты максималды толығымен қамту.
Әлеуметтік саланы реттейтін заңдылықтар әлеуметтік тәуекелдер
негізінде құрылуы керек.
Жүзеге асыруға ұсынылатын әлеуметтік қорғау жүйесі мынадай болуы
қажет:
- әділетті - әлеуметтік қорғау құқықтарын жүзеге асыру әлеуетті
пайдаланушылар үшін жеңіл қол жеткізетіндей болуы керек. Мемлекетпен
кепілдендірілетін әлеуметтік жәрдемақылардың минималды көлемі еңбек
өтілімі мен еңбекақы көлемінен тәуелсіз бірдей әлеуметтік тәуекелдер
барысында төлемдердің тең деңгейін ұсынуы керек. Сонымен бір уақытта
әлеуметтік қорғаудың қосымша деңгейі осы жүйедегі әрбір нақты адамның
қатысу мөлшері мен ұзақтығына байланысты болуы керек;
- әрбір азаматтың мемлекеттен тәуелділігін емес, оның жеке
жауапкершілігін ынталандыратын, жалпы алғанда барық жұмысқа қабілетті
азаматтар өздерінің болашақтары мен өз отбасыларының қалыпты өмір
сүрулеріне үлкен жауапкершілікпен қараулары керек;
- әрекет етуші - әлеуметтік жәрдемақылар адрестілігімен, яғни оған
толығымен құқығы бар және неғұрлым мұқтаждығы басым азаматтарға
ұсынылуы керек;
- тиімді, яғни айқын және жақсы басқарылатын, төмен шығынды және
қарапайым. Жүйенің негізгі компоненттері еркін реттелуі керек;
- дұрыс, яғни белгілі бір мерзімде тұрақтылықты халықтың максималды
басым бөлігін қамтуы тиіс.
Жоғарыда аталған мәліметтерді ескере келе, әлеуметтік қорғау жүйесін
қорғаудың келесідей элементтерінен тұратын әлеуметтік тәуекелдіктер
негізінде ұйымдастыруды ұсынамын:
- әлеуметтік тәуекелдерге байланысты бірдей деңгейде барлық азаматтарға
бюджет есебінен төленетін мемлекеттік төлемдер;
- бірінші кезеңде жұмыс берушілердің аударымдары есебінен және болашақта
жұмысшы;
- ұызметкерлердің өз есебінен жүзеге асырылатын міндетті әлеуметтік
сақтандыру;
- жинақтаушы зейнетақы жүйесі;
- бюджет есебінен азаматтардың кейбір санаттарын қолдаудың арнаулы
мемлекеттік бағдарламалар мен әлеуметтік көмек.
Сонымен қатар, әлеуметтік тәуекелдердің туындауы жағдайында
азаматтармен ерікті сақтандырудың жүзеге асырылуы марапатталады.
Қазақстанның ерекшеліктерін ескере келе, халақаралық тәжірибеде
негізінде әлеуметтік қорғау жүйесінің институционалдық базасын
қарастыру кезінде аралас жүйеге, яғни мемлекеттік және жеке меншік
институттардың мүмкіндіктері тиімді қолданылатын жүйеге баса назар
аударуымыз керек.
1.2. Кәсіпорындағы қызметкерлерді әлеуметтік қорғау және оларды ұйымдастыру
қағидалары.
Кез-келген мемлекеттегі әлеуметтік қорғау – жұмысқа жарамсыз немесе
шектелген еңбекке қабілетті тұлғаларға, сонымен қатар отбасының еңбекке
қабілетті отбасы мүшелерінің табыстары қоғамдық қажетті өмір сүру деңгейін
қамтамасыз етпейтін отбасыларына сан-қырлы көмек көрсету үшін арналған
әлеуметтік-экономикалық қатынастардың кешенді жүйесі.
Әлеуметтік қамтамасыз ету – бұл гуманизм тұтыну, қоғам мен
мемлекеттің еңбек етуге деген қабілетін толығымен және ішінара жоғалтқан
адамға қамқорлығы.
Әлеуметтік қоғау, сонымен бірге, бір жан басына шаққанда төмен
табысты жанұяларға қатысты өмір сүруге немесе өмірлік маңызы бар тауарлар
мен қызметтерді (реабилитация құжаттары, тұрғын үй мен емделу арқылы)
төлуге қаражаттың жоқтығы нәтижесі болып табылатын қоғамдық қажетті өмір
сүру минимумын қамтамасыз етпеуші ретінде қарастырылады.
Әлеуметтік қорғау зейнетақы мен жәрдемақы түрінде ақшалай нысанда,
заттай нысанда, сонымен қатар әлеуметтік қорғаудың объектілері болып
табылатын тұлғаларға әртүрлі қызметтер көрсету жолымен жүзеге асырылуы
мүмкін. Ол компенсациялық, сондай-ақ ескертуші профилактикалық сипатта бола
алады.
Әлеуметтік қорғаудың мемлекеттік – құқықтық нысандарының бірі болып
еңбекке қабілетсіз тұлғаларды тікелей мемлекеттік қамтамасыз ету табылады.
Тікелей мемлекеттік қамтамасыз етудің белгілері болып – мемлекеттік
бюджет есебінен шығындарды қаржыландыру, мемлекеттік үкімет органдарымен
анықталатын басымдықтарға сәйкес қамтамасыз ететін тұлғалар категорияларын
және олардың қамтылу дәрежелерін бекіту.
Әлеуметтік қорғаудың жеке нысандарының сипаты ерекшелігі болып сәйкес
заңдылықты қабылдауда міндетті тәртіпте емес, керісінше кейбір адамдарға
белгелі бір қызығушылықты білдіретін әлеуметтік қорғауды жүзеге асыру
бойынша міндеттемелерді өзіне алатын, қатынастың жеке субъектілерінің жеке
инициативаларын көрсетеді. Жеке нысандар әлеуметтік қорғаудың уақытша
жұмысқа жарамсыздығына, медициналық көмек, зейнетақылық қамтамасыз ету
сияқты түрлерінде қолданыла алады.
Әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыздану мәселесі мемлекет
масштабында қарастыруға тиісті бағыттардың бірі болып саналады отырып,
келесі функциялардың көмегімен жүзеге асырылады.(Сурет 1).
Қазақстан Республикасының Конституциясы Қазақстан Республикасының
азаматы жасына келеген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан
айрылған жағдайда және өзге де заңды негіздерде оған жалақы мен
зейнетақының ең төмен мөлшерлеріне, әлеуметтік қамсыздандыруылуна кепілдік
береді.
Нарықтық экономикасы бар ерлердің тәжірибесінде әлеуметтік қоғау
жүйесі мемлекеттік, мемлекеттік емес құрылымдардың, қоғамдық
бірлестіктердің көпжақты жауаптылығының негізінде құрылады.
Халықты әлеуметтік қорғауға жұмсалатын шығындар мемлекеттің
шығыстарының жүйесінде үлкен орын алады.
Нарықтық қатынастарға көшу жағдайында халықты әлеуметтік қорғау басым
бола бастайды және тұтыну тауарлары мен қызметтер көрсетуге бағаның өсуіне
байланысты, сондай-ақ инфляцияның және ақшаның құнсыздануының нәтижесінде
өседі (сурет 2).
Бұл суреттің мәліметтерінен байқағанымыздай, қаржыландыруға арналған
қаражаттың басым бөлігі бюджеттік әдіс бойынша қалыптастырылады.
Өйткені, әлеуметтік қорғау – қоғамдық дамудың нақтылы жағдайларына
сәйкес азаматтарға қалыпты тіршілік әрекетінің кепілдікті деңгейін
қамтамасыз етуге арналған басымдылықтардың және оларды мемлекеттік және
оларды мемлекеттік және басқадай институттар арқылы жүзеге асыру
механизмдерінің жүйесі.
Бұл деңгей қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының ахуалына, жалпы
ішкі өнімінің мөлшерлеріне, қолданылған ұлттық байлыққа және оларды бөлудің
сипатына, жүйені іске асыру механизмдерінің жұмыс тиімділігіне байланысты
болады.
Кедейлікті қысқартуда әлеуметтік қорғау саясаты маңызды рөл атқарады.
Күнделікті қиыншылықтарды жеңуге кепілдік беретін жәрдемақылар беру, қызмет
көрсету шаралары іске асырылады.
Бұл саясат кедейшілік шегінен төмен тұратын халық топтарының қаржы
ресурстарының уақытша көбеюіне жағдай жасайды.
Әлеуметтік қамсыздандырудың тиімділігін қамтамасыз ету үшін тиісті
ресурстар тек қана мұқтаж адамдарға берілуі қажет.
Әлеуметтік қорғау деп қоғамдық дамудың нақтылы жағдайларына сәйкес
азаматтарға қалыпты тіршілік әрекетінің кепілдікті деңгейін қамтамасыз
етуге арналған басымдылықтардың және оларды мемлекеттік және басқалай
институттар арқылы жүзеге асыру механизмдерінің жүйесін айтады.
Бұл деңгей қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының ахуалына, жалпы
ішкі өнімінің мөлшерлеріне, қолданылған ұлттық байлыққа және оларды бөлудің
сипатына, жүйені іске асыру механизмдерінің жұмыс тиімділігіне байланысты
болады.
Әлеуметтік қорғаудың қаржылық қалыптастырумен және пайдаланумен
байланысты қайта бөлгіштік қатынастарда көрініп, білінеді, бұл қорлардан
халыққа әр түрлі әлеуметтік төлемақылар беріледі.
Кедейленген топты азайту – нарықтық экономикаға көшкен мемлекеттік
әлеуметтік саясатының негізгі міндеті.
Тұтынудың әр түрлі деңгейінің еңбек пен жұмысшы күші факторларымен
байланыстылығын атап өту керек. Ондай факторлар: отбасы мүшелерінің саны,
ондағы жұмыс істейтіндер мен масылдардың ара-қатынасы, денсаулық жайы,
географиялық, табиғат жағдайлары және т.б.
Мемлекеттің ұлттық табысты қайта бөлу қызметінің негізгі мақсаты –
осы айырмашылықтарды азайтып, қоғамның барлық мүшелерінің өмір сүруіне
қолайлы материалдық негіз жасау.
Ең төмен әлеуметтік төлемақылар мөлшерін есептеудің негізі орта
есеппен жан басына шаққандағы тұтыну бюджетінің мөшері болып табылады. Бұл
үшін негізгі тамақ өнімдері, киім-кешек, дәрі-дәрмек отбасына қажет
қызметтер жиынтығының ең төмен тұтыну қоржынының құны мен құрамы есептеп
шығарылады.
Қазіргі жағдайда халықты әлеуметтік қорғау жүйесі одан әрі қарай
жетілдіруді талап етеді.
Осы бағытта 2004 жылы мемлекеттік әлеуметтік реформаларды 2005-2007
жылдары одан әрі қарай тереңдету Бағдарламасы қабылданды. Бұл Бағдарламаның
мақсаты қаржылық тұрақты, экономикалық тиімді, әлеуметтік әділетті үш
сатылы әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін құру болып табылады.
Жалпы барлық жәрдемақылар категогиялық санаттық негізде беріледі: тек
қана республикалық деңгейде бекітілген екі әлеуметтік төлемдер –
мемлекеттік аталуы әлеуметтік көмек және тұрғын үй жәдемақысы – мұқтаж
адамдардың табысы кедейшілік деңгейінен төмен отбасыларына беріледі (егер
олардың табысы күнкөріс минимумынан 40% -дан төмен болса).
Әлеуметтік төлмдердің ішінде көлемі жағынан екінші орында тұрған
әлеуметтік көмектің бір түрі мемлекеттік аталуы әлеуметтік көмектер болып
табылады: оған тұрғын-үй жәрдемақысы, бала тууға байланысты берілетін және
басқа да әлеуметтік көмектің түрлері жатады. Айлық есептік көрсеткіші
негізінде анықталатын (АЕК) бала тууға байланысты бұл жәрдемақы бір рет
беріледі.
Аталуы әлеуметтік көмек Қазақстан Республикасының Мемлекеттік атаулы
әлеуметтік көмек туралы Заңына сәйкес беріледі. Атаулы әлеуметтік көмек
табысы аз отбасыларына, соның ішінде орташа табыс пен кедейшілік шегінің
айырмашылығы ретінде нақты аймақта төленіп отырады.
Халықтың тұрмыс деңгейі – халықтың ауқаттылығын көрсететін категогия.
Адамның материалдық, әлеуметтік қызметтер мен игіліктерді тұтынуы және
нақты сұраныстарын толығымен қамтамасыз ететін жиынтық көрсеткіш.
Осы қызметтер мен игіліктердің бір мезгілде үй шаруашылығында
тұтынылуының ақшалай көрінісінің жиынтығы өмір құны деп анықталады.
Халықтың тұрмыс деңгейінің көрсеткіштеріне мыналар жатады:
- халықтың ақшалай табыстарының номиналдық (атаулы) көрсеткіші (ай сайын
жан басына шаққандағы көрсеткіш);
- тұтынуға қолданылатын табыстар (жан басын шаққандағы айсайынғы
көрсеткіш);
- орташа еңбек ақы;
- ең төменгі еңбек ақы;
- номиналдық (атаулы) еңбекақының ең төменгі ең төмен еңбекақыға
қатынасы;
- жасына қарай берілетін ең төменгі зейнетақы;
- күнкөріс минимумы (жан басына шаққандағы ай сайынғы көрсеткіш);
- табысы күнкөріс минимумынан төмен халықтың үлес салмағы, %;
- азық-түлік себетінің құны (жан басына шаққандағы ай сайынғы
көрсеткіш);
- табысы азық-түлік себетінен төмен халықтың үлес салмағы,%.
Экономиканың даму барысында елде жан басына шаққандағы коэффициент
тұрақты түрде республика бойынша да, аумақтар бойынша да төмендеді, бірақ
табысы күнкөріс минимумынан төмен халықтың үлес салмағы ауылдқ және қалалық
жерде тұратындар арасында үлкен алшақтықты көрсетеді.
Мұндай үрдіс Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік батыс облыстарында
(Атырау, Маңғыстау), көп балалы отбасыларына тән ауылдық жерлерде орын
алған, әйелдер, балалар кедейлігі көп тараған.
Зерттелушілердің деректеріне сүйенсек, Қазақстанда күнкөріс
минимумының көлемін анықтайтын нақты есептер жоқтың қасы.
Халықтың табыстары мен ақша жинақтарын анықтауда (соның ішінде
жұмыссыздардың және өзін-өзі жұмыспен қамтыған адамдардың, қосалқы
шаруашылықтардың өнімдерін бағалауда, ұлттық шоттар жүйесінің
көрсеткіштерімен салыстыруда әдістемелік қиындықтар бар.
Мемлекеттің атаулы көмегін алушылар – балалар, балалары бар отбасылар
кедей халықтың ішінде өте көп. Сондықтан ана мен баланы қолдау республикада
өзекті мәселеге айналған.
Бүгінігі күнде ана мен баланы әлеуметтік қорғауда төлемдердің үш түрі
қолданылады: жүктілік және босану бойынша төленетін жәрдемақы; көп балалы
аналарға төленетін арнайы мемлекеттік жәрдемақылар; мемлекеттік атаулы
әлеуметтік көмек.
Келешекте арнайы мемлекеттік жәрдемақылардың көлемі ұлғаяды және екі
жәрдемақы енгізіледі: бір жасқа дейін балаға қарауға арналған жәрдемақы; 18
жасқа дейін балаларға берілетін жәрдемақы (отбасының жиынтық табысын ескере
отырып тағайындалады).
Бала мен ананы қорғау жүйесіжақсы жолға қойылғанымен әйелдерге
толыққанды жұмыс істеуге, еңбек процесіне қатысуға, өзіне және балаларына
қалыпты тіршілік қамтамасыз етуге жағдай әлі де жасалмай келеді.
Мұндай шешілмеген мәселелерге әйелдің жүкті олған кезінде бала күтуге
арналған демалысын ұйымдастыруда, жұмыс берушінің жұмыс орнын сақтап қалуда
жауапкершілігін арттыруда көптеген шешілмеген мәселелер бар.
Мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы заңдардың сақталуын бақылау
халықты әлеуметтік қорғау саласындағы уәкілетті органға және оның аумақтық
бөлімшелеріне жүктеледі.
Оларға ұйымдарда мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы заңдардың
сақталуын тексеру: бұзушылықтар туралы актілер жасау, анықталған
бұзушылықтарды жою туралы жазбаша ұйғарымдар беру, заңдарда беогіленген
негіздер бойынша айыппұлдар салу құқығы беріледі. Заңдарды бұзғаны үшін
кінәлі басшыларға және заңды тұлғаларға (тиісінше 200 және 400АЕК)
әкімшілік шаралар қолдану көзделген.
Жаңа заң жобасының негізінде мүгедектерді қорғаудың әлдеқайда тиімді
жүйесін құруға 2006 жылдан бастап мемлекеттік бюджеттен 72,5 млрд теңге
бөлу көзделді.
Қазақстан Республикасындағы мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы
Заңды қабылдау қазіргі нормативтік құқықтық базаға: Қазақстан
Республикасындағы мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айырылу жағдайы
бойынша және жасына байланысты берілетін мемлекеттік әлеуметтік
жәрдемақылар туралы, Қазақстан Республикасында халықты жұмыспен қамту
туралы, Қазақстан Республикасындағы балалар құқығы туралы Қазақстан
Республикасының Заңдарына, Қазақстан Республикасының Кодексіне өзгерістер
мен толықтырулар енгізілді.
Әлеуметтік қамсыздандыру қоғамның еңбекке жарамсыз және жұмыс
істемейтін мүшелерін матералдық қолдау жөнінідегі қатынастардың кең
спектірін қамтиды.
Әлеуметтік қамсыздандырудың нысаны ретінде әлеуметтік сақтандыру,
әлеуметтік жәрдемақылар төлеу және халықтың тұрмысы төмен жіктеріне
әлеуметтік көмек деп аталатындар бола алады.
Осындай әлеуметтік бағыттағы проблемаларды қозғай отырып, әртүрлі
себептердің салдарынан әлеуметтік көмекке және жәрдемақы алуға лайықты
қазақстандық азаматтарға мемлекет тарпынан мүмкіндігінше әлеуметтік
көмектер көрсетіліп жатқаны даусыз-ақ!
Дегенмен де, мемлекеттің тарпынан берілетін сан алуан жеңілдіктердің
деңгейі әдіде болса үкімет тарапынан қолдауға боалытындай болса,
тұрғылықты халықтың тұрмыс жағдайы одан да гүлденетін деңгейге жете түсер
деген армандар туады?!
1.3. Еңбекті қорғау жұмыстарын ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесі.
Дүниежүзілік қауымдастықтың еңбекті қорғау саласындағы негізгі
міндеттерінің бірі – жұмыс орындарында еңбектің лайықты қауіпсіз
жағдайларын жасау. Еңбек қатынастарын реттеу мәселелерімен айналысатын
мамандандырылған мекеме Халықаралық еңбек ұйымы (ХЕҰ) болып табылады.
ХЕҰ 1919 жылы Версаль бітім шартының негізінде Ұлттар Лигасының тоғыз
елі – АҚШ, Куба, Жапония, Ұлыбритания, Бельгия, Итальия, Польша, Франция
және Чехословакия енген құрылымдық бөлімше ретінде ұйымдастырылды.
Кейінірек оған скандинавиялық елдер – Швеция, Норвегия, Дания, Финляндия
қосылды. 2009 жылы 182 мемлекет ХЕҰ-ның мүшесі болып табылады. Бұл ұйымды
құру қажеттігі мынадай себептермен анықталады:
Біріншісі – саяси себеп. ХЕҰ-ның құрылуы үшін Ресей мен бірқатар
еуропалық елдерде болып өткен революциялар себеп болды. Қоғамда туындаған
қарама-қайшылықтарды апатсыз, күштеусіз, революциялық емес жолмен шешу
мақсатында ХЕҰ-ны ұйымдастырушылар дүниежүзілік көлемде әлеуметтік
прогресске, қоғамның әртүрлі топтарының арасындағы әлеуметтік
бейбітшіліктің орындауына жәрдемдесетін және оған қолдау көрсететін,
туындаған әлеуметтік проблемаларды эволюциялық бейбіт жолмен шешуге жағдай
жасайтын халықаралық ұйым құруға шешім қабылдады.
Екіншісі - әлеуметтік себеп. Қатал қанаушылыққа ұшыраған
еңбекшілердің өмірі мен еңбек жағдайлары аур және төзуге болмайтындай еді,
ал оларды әлеуметтік қорғау іс жүзінде болған жоқ. Әлеуметтік даму
экономикалық дамудан айтарлықтай артта қалып қойды, бұл қоғам дамуын
тежеді.
Үшіншісі – экономикалық себеп. Жекелеген елдердің еңбекшілер жағдайын
жақсартуға ұмтылуы шығындардың артуына, өнімнің өзіндік құнының өсуіне әкеп
соқты, бұл бәсекелік күресті қиындатты және көпшілік елдердегі әлеуметтік
проблемаларды шешуді талап етті. ХЕҰ Жарғысына кіріспелік сөз басында
қандай да бір елдің еңбекшілерге еңбектің адамгершілік жағдайларын
жасамауы өз елдеріндегі еңбекшілер жағдайын жақсартқысы келетін басқа
халықтар үшін бөгет болып табылады деп атап көрсетілді.
ХЕҰ-ның бірінші кезектегі міндеті бостандық, теңдік, әлеуметтік
қорғалғандық жеке адамгершілік қадыр-қасиетті сақтау жағдайларында әйелдер
үшін де, әр адамдар үшін де лайықты жұмысқа ие болудың бірдей
мүмкіндіктерін жасауға жәрдемдесу болды және осылай болып қалып та отыр.
Лайықты еңбек – бұл бәрінен бұрын қауіпсіз жұмыс. Ал қауіпсіз жұмыс еңбек
өңімділігі мен экономикалық өсуді арттырудың маңызды оңды факторы болып
табылады.
Бұл мәселелерде ХЕҰ-ның ең алғашқы өкілі және оның құрылтайшыларының
бірі – Америка Құрама Штаттары көп белсенділілік танытуда.
Қауіпсіз, салауатты және қорғалған жұмыс орындарын құруға жәрдемдесу
– АҚШ үкіметінің еңбек саласындағы төрт стратегиялық мақсаттарының бірі.
Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін АҚШ еңбек министірлігі қызметкерлердің өмірі
мен денсаулығын қорғауға бағытталған заңдар мен бағдарламаларды орындауда
жаңашыл әдістер әзірлейді. Мысалы, тау-кен өнеркәсібі дәстүрлі түрде АҚШ
үкіметінің ерекше назарының аясында болатынын атап өткен жөн. 1997 жылы
шахталарда денсаулық сақтау мен еңбекті қорғау туралы федералдық заң
қабылданды. Ал 2008 жылы АҚШ-та жаңа заң қабылданды, ол соңғы 30 жылдың
ішінде өнеркәсіптің осы тәуелділік секторындағы еңбекті қорғау жөніндегі ең
елеулі нормативтік акт болып табылады.
Жоғарыда еске алынған шахталарда денсаулық сақтау мен еңбекті қорғау
туралы федералдық заңды жүзеге асыру үшін еңбекті қорғау мен кәсіптік
денсаулық саласындағы жалпы әкімшіліктен бөлек 1997 жылдан бастап арнаулы
еңбекті қорғау жөніндегі салалық әкімшілік (бұдан әрі - Әкімшілік) те жұмыс
істейді. Тәулік бойы жедел желі жұмыс істейді, осы арқылы еңбек
қауіпсіздігі мен еңбекті қорғауды бұзушылық фактілері жинақталады. Хабардың
кімнен және қалай алынғанына (телефон, Интернет, жазбаша және т.б.)
қарамастан онда адамдардың денсаулығына қауіп төну фактісі мен орны туралы
ақпараттың болуы жеткілікті, және де бұл Әкімшілік инспекторларының дереу
тексеру жүргізуі үшін негіз болып табылады. Әкімшілік жұмысы нәтижелігінің
көрсеткіші өндірістегі жазатайым оқиғалардың жыл сайын 15 %-ға төмендеуі
мен соңғы бес жылдың ішінде авариялардың себебінен жұмыс күнін жоғалтудың
50 %-ға қысқаруы болып табылады. Бұл тау-кен өнеркәсібіндегі өндірістік
жарақаттанушылықты 35 %-ға, ал тұтастай алғанда өнеркәсіп бойынша 23 %-ға
төмендеуге мұмкіндік береді. Тау-кен өнеркәсібі секторында нөлдік
жарақаттанушылық пен кәсіптік ауруларды жоюға бағыт алынды.
Еңбекті қорғау жөніндегі еңбек заңнамасын бұзушылық ұшін қатаң
шаралар қолданумен (бірінші бұзушылық үшін – 250 мың доллар, қайталанғаны
үшін – 500 мың доллар айыппұл) қатар елде еңбекті қорғау мен қызметкерлер
денсаулығы саласында арнаулы федералдық бағдарламалар әрекет етеді – бұл
қауіпті секторлардағы салалық бағдарламалар, стратегиялық әріптестік
бағдарламалары, кеңес беруші, білімдік, тренингтік, гранттық бағдарламалар
және т.б.
Еңбекті қорғау мен жұмыс орындарының қауіпсіздігі мәселелері Америка
Құрама Штаттары еңбек министрлігінің 2006-2011 жылдарға арналған
стратегиялық жоспарының бар бөлігі болып табылады.
Еңбекті қорғау және қызметкерлердің денсаулығы – ХЕҰ-ның белсенді
мүшелері Еуроодақ елдері стратегиясының ажырамас бөлігі. Еңбекті қорғау
саласындағы саясатты іске асырумен Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
жөніндегі еуропалық агенттік (бұдан әрі – Агенттік) айналысады.
Агенттік жұмысының басымдыққа ие бағыты – жаһандық әріптестік пен
қызметкерлер өмірін қорғау мен денсаулығын сақтау саласындағы үшжақты
ынтамақтыстықты күшейтуге жәрдемдесу. Үшжақты ынтымақтастық негіздері ХЕҰ-
ның жарғысында, одан кейінгі бірқатар конвенцияларда және әсіресе еңбекті
қорғауды басқару жүцелеріне (ЕҚБЖ) қойылатын талаптарда, атап айтқанда ХЕҰ
– ЕҚБЖ 2001-де (ILO – OSH 2001) негізделді. Көпшілік мойындаған халықаралық
ұстанымдарға сәйкес бұл ұйымға кіретін әрбір мемлекет өкілдерінің қызметі
әлеуметтік-еңбек қатынастарының үш тарабымен (мемлекет – кәсіпкерлер –
қызметкерлер) анықталады. Бұл үшжақты тәсіл ұйымдағы еңбек қауіпсіздігі
мәдениетінің тұрақты дамуы үшін тиісті негіз бен икемділікті көздейді.
Агенттік жұмысындағы маңызы жағынан екінші орындағы нәрсе – еңбекті
қорғау саласында қатынас-байланыстар орнату және білімдер таату.
Үшінші бағыт – еңбекті қорғау саласындағы саясатқа қолдау жасау,
еңбек қауіптілігіне зерттеулер жүргізу және жаңа кәсіптік тәуекелдерді
айқындау. Ерекше назар – жастарға аударылады, олардың арасында өз еңбегі
мен денсаулығына деген жауапты көзқарас белсенді формада таралған. Жас
ұрпақты кәсіптік тәуекелдерді басқару негіздеріне тәрбиелеу мен тарату
үдерісіне жастар ұйымдары, кәсіподақтар, мектептер, университеттер және де
басқа оқу орындары тартылған. Агенттіктің сайтында (http: osha. europa.
OSHA) еңбекті қорғау жөнінде ашық танысуға арналған ақпараттың мол қоры
бар, оған ай сайын бүкіл дүние жүзі бойынша 25-30 мың Интернет
пайдаланушылар кіреді. Іс-тәжіриебелік қолданылу тұрғысынан алып қарағанда
бұл ресурстың кәсіптік тәуекелдерді бағалауға арналған тарауы қызықты.
Тәуекелдердің табиғаты мен оларды бағалаудың әдістері туралы негізгі
ақпарат қабылдау үшін қарапайым, қолжетімді және қолайлы форумда берілген.
Айқын тұжырымдалған сұрақтарға бір мәнді (иә - жоқ) жауаптар беру жолымен
әрбір қызметкер өз жұмыс орнындағы тәуекелдерді бағалауды өздігінен жүргізе
және стандартты, қолдануды қарапайым ұсыныстарды басшылыққа ала отырып
жұмыста тәуекелдерді төмендету мен өз денсаулығын сақтау жөніндегі іс-
әрекеттерінің жеке жоспарын жасай алады.
Еуроодақ елдерінің ішінен Ұлыбритания мен Финляндияның тәжірбиесі
неғұрлым қызғылықты болып көрінеді.
Ұлыбританияда еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғауда төрт
стратегиялық сала бөліп көрсетілген:
1)тығыз өшжақты әріптестікті (мемлекет – кәсіпкерлер – қызметкерлер)
дамыту;
2)адамдарға еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғауды тиімді басқарудан
артықшылықтар алуға көмектесу, қауіпсіз еңбек мәдениеті мен өз денсаулығы
үшін жауапкершілікті дамыту;
3)жұмыс орнында денсаулыққа келтірілетін зақымданулар мен
жарақаттанушылықты төмендетуге бағытталған еңбек қауіпсіздігі және еңбекті
қорғау жөніндегі комиссияның негізгі жұмысына баса назар аудару;
4)стратегиялық анық көрінуді (негізгі мүдделі тараптармен екіжақты
сенімді қатынас-байланыстар орнату) тарату.
Ұлыбритания үкіметі тұрақты өзгеріп отыратын экономикада қауіпсіз
және салауатты еңбек мәдениетіне қол жеткізудің жаңа жолдарын әзірлеуді
өзінің стратегиялық міндеті деп есептейді. Осы арқылы жұмыс берушілердің өз
жауапкершілігін байыпты сезінуі мен барлық қызметкерлерді жұмыс
орындарындағы тәуекелдерді басқаруға тарататын жағдайлар жасауды көздейді.
Бұл үшін 2004 жылы жұмыс орындарындағы денсаулық қауіпсіздігінің 2010 жылға
дейінгі және одан кейінгі кезеңге арналған Стратегиясы қабылданды.
Стратегия қызметкердің қауіпсіз еңбегі мен денсаулығы өркениетті қоғамның
негізгі іргетасы екендігіне негізделген, ол 2010 жылы өндірістегі өлім мен
ауыр жарақаттанушылықтың деңгейін 10 %-ға, кәсіптік ауруға шалдығушылық
деңгейін – 20 %-ға, ауруға шалдығу себебінен жұмыс уақытын жоғалтуды – 30 %-
ға төмендетуді мақсат етіп отыр.
Стратегияның негізгі мақсаты – тәуекелдер дұрыс бағаланатын,
қабылданатын және басқарылатын қоғам құру. Стратегия қызметкерлердің
денсалығы мен жұмыс орындарының қауіпсіздігі заманауи бәсекеге қабілетті
бизнестің жүйелік элементі болып табылатынын түсінудің жоғары деңгейіне қол
жеткізуге бағытталған. Бұл құжатқа сәйкес денсаулық сақтау мен
қауіпсіздікті басқару – онда қызметкердің өзіне елеулі рөл берілетін
ұжымдық жауапкершілік екені өз өзінен түсінікті болуы тиіс.
Стратегия шеңберінде әрекет ететін еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті
қорғау жөніндегі комиссияның әрбір жұмыс беруші және қызметкерге жұмыс
орнындағы еңбекті қорғау мен денсаулықты сақтау саласындағы білімдерді
таратудағы іс-тәжірибесі қызғылықты. Әр түрлі арнаулы аудиториялар үшін
жұмыс берушілер мен қызметкерлерге қызметкерлердің денсаулығын сақтау және
еңбегінің қауіпсіздігі туралы заңның негізгі талаптары баяндалатын көптеген
арнаулы материялдар шығарылады. Тәуекелдерді бағалау рәсімі қарапайым әрі
түсінікті жазылған (тәуекелдерді бағалаудың бес қадамы), тәуекелдерді
бағалау нәтижелері қызметкер денсаулығына зақым келтіру каупін төмендету
мен жою жөніндегі шаралар жоспарын жасау жолымен талдау және бақылау
жасауға арналған арнаулы тіркеу картасына енгізіледі. Кәсіптік тәуекелдерді
бағалау рәсімін белгілі бір мерзімділікпен (жылына бір реттен кем емес)
қайталап отыру міндетті талап болып табылады. Осылайша, жұмыс орнында
денсаулыққа қауіп төндіретін тәуекел факторларын бақылаудың талап етілетін
дәрежесіне қол жеткізіледі. Ұлыбританиядағы әрбір жұмыс орнын қамтыған
кәсіптік тәуекелдерді басқару жүйесінің жұмыс істеуіне тұрақты қолдау
жасалатынын және қалыпты қызмет ететінін атап өткен жөн.
Финляндияда бүгінгі күні еңбекті қорғау саласындағы табысты жұмыстың
көп жылдық тәжірибесі бар, ол (Ұлыбритания тәжірибесімен қатар) Еуроодақтың
көптеген елдері үшін үлгі қызметін атқарады. Әсіресе еңбекті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz