Жігіттер сақтаныз жаман достан

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Қажырлы қайраты өзінен кейінгі ұрпақ мүддесіне арналады.
Төрбиелік мәні зор.
3. Көне заман жырауларының бірі - Шалкиіз Тіленші ұлы (шамамен 1465-1560
ж.ж).
Творчествосынан орта ғасырдағы көшпенді қазақтардың нанымы, моральдық -
этикалық түсініктері, психилогилық ерекшіліктері көрініс тапты көшпенді
халықтың кесек түлғалы батырлар бейнесін шебер суреттейді сыртқы кесек
пішінімен ішкі жан дүниесін, жаугершілік заман тудырған айбындылық пен
айбарлығын белгілерін жақсы
аңғарамыз (бұл суреттемелердің біз халық мүддесін көбірек
ойлап, толғанған ардагерлердің бірі. Өзі туралы:
Жақынға қылман зорлықты!
Дұшпаннан көрген қорлығым,
Сары су долды жүректе,
Он жетіде құрсанып
Қылыш ілдім білекке.
Жауғақарай аттандым.
Жеткіз деп құдай тілекке!
Ақындық даңқыпен қатар палуандық, ерлік даңқы қатар шыққан
творчествасындағы басты мотив- жастарды ерлікке, батырлыққа баулу, оларды
дүшпаннан именбеуге, жауды жапырақша, жапыратын шабуылға жігерлендіру
батырлық тұлғасын көрсету арқылы, әрбір қазақ дәл осындай болу керек деген
идеяны айтқысы келеді.
Өз заманының талабын, өз ортасының тілек-мүддесін
білдіріп, бүкіл қазақ болып атқа қонуды, сөйтіп
дүшпанға қирата соққы беруді армандайды.
Ақын толғауларын алға қойылған айқын мақсат, оны жүзеге асырудың жолдары,
нақты жоспарлар келешектен үміттену. ("Үмітім бар ақырдан") асқақ арман
көрінеді.
Халықтың басына ауыр күн туған жағдайлар да олардың
жарқын болашақтан күндерін үздірмей, жаудан қашқан елге зор
қуат береді. Жұртты жауға қарсы жаңа куреске,
жеңіске жұмылдырады. "Арманы жоқ жігіттің дәрмені жоқ". Халқымыз ежелден
ақкөңіл, қонақжай. Меймандос болған. Меймандостық-бейбітшіліктің символы.
Көшпенді ата-бабаларымыз қаншама бейбітшілікті аңсаған. Өз бетімен ешкімге
ұрынбаған. Той-думан, ас беру, қыз ұзату, т.б. осындай.
Ұлы жиындарда салтанат шеруі бірінен-бірі асып
түсіп, ақ дәм, ақ дастарқан жаюлы тұрған. Ұлттық
психологияның осы жағы толғауларындағы басты
тақырыптың бірі сияқты:

"Ойпан жерге он отау,

Қыран жерге қырық шатыр тігіп,
Қонағымды жайғасам!
Пышақтан малым кетпесе,
Қазаным оттан түспесе,
Ауылдан топыр үзілмей,
Ошақтың оты өшпесе,
Он кісіге жараса,
Бір кісіге арнап тартқан табағым."
Қазақ үшін байлық - малда. Малдың еті мен сүті - тамақ,
жүні мен терісі - киім. Мал халқымыз үшін көшсе көлігі, мінсе жүйрігі
болған.
Көшпелі қазақ елі үшін өмірінің қуанышы, тіршілік көзі болған мал
тақырыбына қайта-қайта оралып соға береді. Халқымыз үшін мал асылы жылқы:
Жылқыдан асқан мал бар ма?
Биенің сүті сары бал,
Қымыздан асқан дәм бар ма?
Желіде құлын жүсаса,
Кермеде түлпар бұсанса,
Сәні келер ұйқының,
Жылқы қолдан тайған соң,
Қызығы кетер күлкінің",- деп "Сары балдай" дертке дауа, шипалы сусын
қымызды, жемесең түсіне кіретін жылқы етін ер жігіттің жан серігі, ең жақын
досы болып табылатын сәйгүлік түлпарды ақын тебірене жырлайды.

Сөйгүлік, түлпар,
арғымақ секілді жылқының өзіне тән қасиеттері жайлы "от басар орны
отаудай", "ор қояндай қабақты", "сапты аяқтай ерінді", "омырау еті
есіктің", "ойынды еті бесіктей" теңеулері жылқының өзіне тән ерекшеліктерін
бес саусағындай білетін адамдар ғана айта алады. Халқымыздың тікелей еңбек
тәжірибесінің, мал шаруашылығында қалыптасқан ұлттық психологиясының басты
бір белгісі.
Көтерген мәселелерді топтастырсақ: жалғыз жүріп мұратқа жете алмайсың,
қайда болсаң да көппен бірге көр; білімнен күшті еш нәрсе жоқ, білімнен
сусындау, оған ынтықтану, адамның тіршіліктен көретін негізгі ләззаттардың
бірі. ("Білімді туған жақсылар аз да болса көппен тең", "білімді туған
жақсыға зала қылмас мың қарғыс"), өмірден күдер үзбеу, келешекке ұміт арту
- ер жігітке тән асыл қасиет ("Ұмітім бар ақырдан", "Орын тапқан ер жігіт
жерсіз болар деймісің"); ата-ананы дұрыстап сыйлай алсаң намысына кір
келтірмей, мінезіңде тізгіндеп оны еркіне жібермей өз ісіне ылғи да есеп
беріп, алдына таудай талап қойып тынбай
әрекеттенсең ғана мақсат-мүратыңа жете аласың. ("Әзір Мекке алдында,
пейіліңмен сыйласаң, атаң мен анаңды "Намысқа тиген кір кетпес", "Өз мінін
білген жігіттің тәлімінде мін бар ма"). жастарға ел-жұртыңды жан-тәнімен
сүй, бір-біріңмен тату, ынтымақты бол ("Бірлігіннен айрылма, бірлікте бар
қасиет, татулық болар береке, қылмасын жұрт келеке").
Жау қолынан азат етілген қазақ жеріне жұртты орнықтыру жөнінде - ақын
қажымай, талмай қызмет етеді, өз қол астындағы елге жер жыртқызады, егін
салдырады.
Зерттеуші М. Мағауиннің айтуынша, ол Шығыс, Аягөз, Қаракөл өңірінде тоған
қаздырған ("нашар қайтып күн көрер, егін салар құлқы жоқ, жосып жүр әлі
тоқтамай, мекен еткен жүрты жоқ. Талпынып салды егінде").
XVIII ғасырдың орта шенінде өмір сүрген Қалқаманұлы (1668-1781)
өмірінің біразы хан сарайының маңында

өткен хан мен қараның іс-әркеттің
таразыға салып, сан алуан өмір құбылыстарын ой елегінен өткізіп
отырады.
Бұқар творчествосын зерттеушілер (М.Көпеев, С.Сейфуллин,
К.Жұмалиев, М.Әуезов, Ә.Марғұлан, С.Мұқанов, М.Мағауин т.б.)
оның ислам дініне аса қанықтығын, осы діннің насихатшысы
болғандығын, мұны ел басқарудың, халықты бір-бірімен жақындастырып,
татуластырудың басты құралы деп тұсінгенін ескертеді.
Сөз болып отырған кезеңде қазақ қоғамы экономикалық даму, ғылым-білім
жағынан төмен дәрежеде еді. Тек хан, сүлтан, қожа, молдалар ғана хат
танитын. Оқудың өзі де ислам идеясына белшесіне батқан діни керітартпа
схоластикалық ұғым мен шариғат шырмауында болды. Бұқар секілді үстем
топтан шыққан бірен - саран адамдар ғана сол кезде Орта және Таяу шығыс
елдеріне барып, арабтың тілі мен поэзиясынан, философиясымен дін білімінен
сусындайтын, ортағасырлық шығыс авторлары жазған ғылыми трактаттар ой -
санасын көтеретін. Діни - философиялық талғаулардың біршама биігінен
көрінген Бұқардың да сол кездегі білімділердің бірі болғандығына күмән жоқ
өлеңдері арқылы қазақ даласындағы әлеуметтік, қоғамдық - саяси
мәселелердің бет пердесі ашыла түседі, ол қоғамдағы барша халыққа бірдей
былайша ақыл айтады: дүние кезек, мүнда мәңгілік байлық та жоқ,
сондықтан кезекті дүниенің сипатына орай өмір сүр. Адам халықпен бірге
жасайды, оларша жұртпен қосыла қоғамға қажетті игіліктерді өндіреді, адам
табиғатында белсенді түлға, әлеуметтік қайраткер. Адамды адам ететін оның
ортасы, тәлім-тәрбие. Бірақ "бір биден ала да, құла да туады".
Адамзаттың баласы,
Атадан алтау тумас иа?
Атадан алтау туғанмен
Ішінде оның біреуі,
Арыстаны болмас па?
Арыстанның барында,
Жорғасы болса мінісіп,
Торқасы болса киісіп,
Торламалы қамшы алып,
Талғап дәурен сүрмес пе?
Ол бес саусақтың тірлілігі сияқты адамдар бір-бірімен жеке сипат
қасиеттермен ажыратылып отыратындығын, бұлардың ішінде көреген, білгір,
озық ойлы ақылдысы да, ойсыз ақымағы да, ел билеуге, халыққа көсемдік етуге
жарайтын-жарамайтындары да болатындығын айтады. Талантты зор ерен қабілетті
әлеуметтік өмірде елеулі роль атқаратын, қоғамдық прогрессті шама-шарқынша
тездетуге себепші болатын пенделер де кездесіп отырады.
Бұл жерде Абылай секілді хандардың қоғамдағы ролін асыра бағалап, барша
халықтың игілікті ісін бір кісінің басына үйіп-төгіп оған құдайдай
табынады.
XVIII ғ. Жоңғар шабуылынан үлкен зардап шеккен қазақ
елі енді тек бейбіт өмірді аңсады. Бұл
жағдайды дұрыс тұсінген Бұқар Абылайдай тынымсыз жорық жасап, ел
берекесін кетіріп жатқан ханға халықтың өзара бірлігін сақта,
жауынгершілікті қой деп ақыл кеңес береді. Соғыс саясатының бұкіл елдің
жақтамайтынын ескерте келіп, жұрт тілегіне қарсы іс қылу, ел ойынан шықпау
жақсылыққа апармайтынын, көрші елдерден алыс-беріс жасап, жауласпай бейбіт
өмір сүрудің қажеттігі, әсіресе орыс елімен дос болып, арқа сүйеу
керектігін ескертеді.
Ашуланба Абылай,
Өтіңменен жарылма,
Өкпеңменен қабынбы,
Басына мұнша көтерген.
Жұртыңа жалық сағынба!-
Хан халқын силап, жұртың айтқанымен санасып отыруға тиіс, жақсы ханды
халқы да қадірлейді, хан халық тілегінен шықса, қой үстіне боз торғай
жұыртқалайтындай заман орнайды, деп жаппай үлесілімділк (гармония)
теориясына ұқсас қорытынды жасайды.
Ханның жақсы болғаны.
Қарашаның елдігі.
Ел иесі құт болса,
Ауыл ала болмайды. ескертпелеріне төзе бермейтін, аңсайтын өзі сөйлеп,
мұны бергенін жақсы көретін сипат кездесетіндігі (бұл олардың мидағы тежеу
процесінің әлсірей бастауын туындайтын ерекшелік) айтады. Қазақ ақын-
жырауларының ішінен кәрілік құпиясын ерекше үңіле қараған адамның бірі -
осы Бұқар. Оның бұл ардағытұжырымдары мен топшылаулары жоғарыда біз айтқан
геронтология ғылымы белгіленген онша алшаң жатпайтынын аңғаруға болады.
Сәксен бес жасқа келгенде,
Екі қара көзді алар.
Бойыңдагы әлді алар,
Бетіңдегі нүрды алар,
Бойыңдагы шырды алар,
Аузыңдагы тісті алар,
Өлмегенде нең қалар?
Тоқсан бес деген төр екен,
Дөйім жаның қоры екен,
Қарғиын десек екі жагы ор екен,
Найзабойы жар екен
Түсіп кетсең түбіне,
Түбі жоқ терең көр екен
Ел қонбайтын шөл екен,
деп жырау адам қартайғанда іс-әрекеттен қалып, қуаты кемитінін, дене
қуатының әлсіретуімен қатар нерв жүйесі қызметінің, сана-сезімінің
төмендейтінін, әсіресе жарлы-жақыбай адамдардың қартайып қалжыраған
кездерде жайлы жатып тұруға, өзін өзі кұтуге шамасы келе бермейтіндігін
ескертеді.
дана қариялардың қылықтарын жастарға үлгі етеді қарт адамдар
өмірдің үлкен өткелінен өткен, көпті көрген тәжірибелі келетіндіктен
олардың ақыл-кеңестері, жастардың сана-сезімін, ой-
өрісінің қалыптасуына зор ықпал ететінін де айтады
"Елу бес жасқа келгенде,
Жақсы болсаң толарсың,
Жаман болсаң маужырап барып соларсын",
-деген Бұқар жырау жас мөлшері шамалас
адамдардың психологиясы да турліше болып келетін... кеибір ерік-жігері
күшті адамдардың 50-60 жасқа келсе де қартая қоймайтындығын ал
жастайынын бос белбеу, өз тізгінін жіберіп алған кейбір
жандардың кұнінен бұрын қаудырап, қаусаған шал болып
қалатындығын ескертеді.
адам психологиясындағы жағымсыз жақтарды,
мінездегі міндерді көрсетуге шебер ("Қайырымсыз
итке мал бітсе, сау мал бермес ішуге, байдан қайыр кеткен
соң, мал біткенмен не пайда?") қатал
қайырымсыздықты, пейіл тар малжанды сарандықты
сынайды, мүндай жаман қасиеттерден аулақ жүріп
олардың кеңпейіл, елгезек, қайрымды болуды тілейді.
XVIII ғасырдың ақын-жыраулардың ішінде
халқымаздың әлеуметтік өміріне үңіле қараған,
оның рухани өмірінің дами түсуіне шама-
шарқынша үлес қасқан адамдардың бірі-Шал
Құлекеұлы (1748-1819 ж.ж)
Ақын казіргі Көкшетау облысының Азат теміржол станциясы төңірегінде
дүниеге келген.Әкесі Құлеке заманында батыр атнған талай жорықтарға
қатысқан кісі, Құлекеннің төрт баласының бірі - Шал, жастайынан сөзге
шебер, еті тірі, пысық болып өскен.
Шалдың бізге жеткен шығармаларының дені –импровизация

-суырып салма түріндегі өлеңдер
шығармаларында адам өмірінің көптеген мәселелерін айтады: бұл дүниеде
өмір сүрудің мәні, қоғамдағы әр түрлі әлеуметтік топтардың көңіл-күйі,
мінез бітістері, олардың адамгершілік сипаттары т.б. ислам дінінің
мотивтері жиі үшырасады. Ол мұсылманша сауатты, діни қағидаларға біршама
жетік, өз заманы үшін білімдар адам ақын әрбір сөзін құдай, пайғамбар
атымен байланыстыра бермейді, өйткені оның негізгі алатыны адам игілігі,
яғни адамгершілікке қатысты мәселелер жақсылық қайдан шығады, жамандық
неден туады, жаман адамдар қандай деген мәселенің төңірегінде біраз сөз
қозғайды. "Жақсыдан шарапат; жаманнан кесапат" дегендей мүның бәрі
адамдардың бір-бірімен қатынасынан туындайды. Жақсылықт

мадақтайды, жамандықты жерлеп,
шенеп-мінейді, ондайларды жұртқа жиіркенішті көрсетуге тырысады.
Адамдарды әлеуметтік типтерге бөлу, олардың өзіндік психологиясын
портреттерін көрсету біршама дүрыс шыққан ақынның адамдардың жас мөлшеріне
орай берген сипаттамаларын, әсіресе, жастық-жігіттік шақтың ерекшеліктерін
көрсету ерекше көңіл аударарлықтай.
Ақын шығармаларнда жігіттің " құр жан",
"тірі жан", "жігіт жан" деген типтері жайында
сөз болады.
"Құр жан" деп аталатын жігіт - кеудесінде әйтеуір жаны болғаны болмаса.
өнер-білімнен жұрдай, керенау, керден, жалқау да қанағатсыз, істе
тындырымсыз біреу. Мүндай адамдарды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.