Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі.
1.1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығының жалпы мәселелері
1.2 Кәмелетке толмағандарға тағылатын жаза түрлері
1.3 Кәмелетке толмағандарға жаза тағайындау
2 Қылмыс және жауапкершілік
2.1 Кәмелетке толмағандарды жауаптылықтан, жазадан босату және оларға
тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану
2.2 Кәмелетке толмағандарды жазаны өтеуден шартты түрде мерзімінен
бүрын босату. Соттылық және оның жойылуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Кезінде нарық заманының нар белін қайыстырған қиыншылықтарына
кезіктік, уақыт өзгеріп, ұрпақ ауысты дедік, әйтеуірміздің ертеңгі
болашағынан саналынатын жастар тәрбиесін уыстан шығарып алғанымызды күні
бүгіндері кеш аңғарып отырмыз. Қазір сол одақ тұсындағы қуатты жастар
қозғаласын қанша жерден қалпына келтіреміз деп талпынғанмызбен ісіміз
ілгерілемей шатқаяқтап келеді. Жастар мен жасөспірімдердің құқығын қорғау,
оларға тәлім тәрбие беру жөнінде бірнеше заң қабылданғанымен күнделікті
тәжірибеде олардың да тетіктері толық іске қосылмай,бір кездері өзара
сабақтасып жатқан мектеп пен отбасы және қоғамдық ұйымдар арасындағы
байланыстың әлсіреп, аққудың көкке шортанның көлге тартқанындай
берекесіздіктің үстемдік құрып тұрған жағдайы бар. Сонымен соңғы жылдары
патриотизм мен отан сүйгіштік рухынан айырылып қалған жастар қауымы
арасында қылмыстың қаулап өсуі үлкен алаңдаушылық туғызып отыр. Әрине, оның
түпкі себебін бір ауыз сөзбенен түсіндіріп беру қиын мәселе.
Қалың жұртқа белгілісі еліміздегі әлеуметтік жағдайлардың төмендігі,
тұрмыстық ахуал мен күнкөрістің жүдеулігі, ертеңгі күнге деген сенімнің
жоқтығы секілді тағы да басқа толып жатқан объективті, субъективті
себептердің қамқорлық пен тәлім тәрбиеден тыс қалған жастар қауымын түзу
жолдан тайдырып, теріс әрекеттерге баруына тікелей әсерін тигізіп
жатқандығы ғана. Соның салдарынан жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылық
отбасы, ошақ қасындағы тентектіктен асып түсіп, кісі өлтіру, әйел зорлау,
денеге ауыр жарақат салу, ашықтан ашық адам тонау, есірткі заттарын сақтау
тәрізді кәнігі қылмыскерлермен жасалынатын ауыр қылмыстарға ұласып отыр.
Бүгінгі жастар мәселесі тәртіп бұзып, шалыс басқан жас ұрпақтың
бүгінгі қиын тағдырымен тек қүқық қорғау органдары ғана бетпе бет қалып
отыр.
Қалай десеңізде білім ошақтары тәртібі " қиын " деп шетке шығарып
тастаған мінез құлқы әртүрлі кәмелетке жасы толмағандармен қоян-қолтық
жұмыс жүргізу оңай емес. Миллионннан аса тұрғыны бар қаладағы балаларға
қатысты қыруар іспен бар болғаны 66 инспектор айналысады дегенге сенесіз бе
? Алайда ақиқат шындық осындай. Заң бойынша бір инспектор өз аймағындағы
4000 баламен жұмыс жүргізуі тиіс болса, бұл көрсеткіш көп жағдайда негізгі
мүмкіндіктен асып түсіп, 5000-6000 мыңнан айналып кетеді екен.
"Бала болашағымыз" деп жиі айтамыз, ал сол кәмелетке толмаған
жасөспірімдер арасында қылмыс жасаушылық бүгінгі күнде аз кездеспейді.
Балалар бұзақылық жолға қалай түседі, оның себептері қылмыстары түрлері
қандай деген сан-сауал көлденең дейді.
Жасөспірімдер арасындағы қылмыспен күресу кешенді қимылдауы талап
етеді.
Мәселен, қалалық ішкі істер бөлімінің жанындағы жасы кәмелетке
толмағандар іс жөніндегі полицияның басты міндеті, біріншіден, тұрмыс
тіршілігінде қолайсыз жағдайлар қалыптасып, бала тәрбиесі бетімен
жіберілген отбасын анықтап, олармен мақсатты жұмыс жүргізу екіншіден, қиын
балаларға қылмыс жасатпауға күш салып, алдын-алып, ата-аналарымен бірге
қимылдау болып табылады.
Жасөспірімдердің қылмыс жасауына әр-түрлі жағдайлар себеп болады.
Айталық, отбасының тұрмыс тіршілігі, яғни күнкөріс қамымен базарда жүріп,
баласына, күнделікті немен шүғылданып жүргеніне мән бере қоймайды. Оның
үстіне кәмелетке толмаған баланы қадағалауға міндеті мектептің де, мұ-
ғалімдердің де тарапынан бақылау төмен. Рас, тәрбие жұмыстары соңғы кездері
қолға алына бастады. Бірақ кезінде арқауы босап кеткен нәрсені бірден
қалыпына келтіре қою оңай шаруа емес. Бүгінде жастар тәрбиесінде тағы бір
үлкен проблема туындап отыр, ол есірткімен күрес екендігі белгілі. Өкінішке
орай бұл кесел кейінгі кезде күрт өсуде.
Жасөспірімдердің кез-келген уақытта жүріп тұруы ата-аналардың қараусыз
қалдыруы, түнде тоналып немесе соққыға жығылуға әкеп соқтыруы әбден мүмкін.
Бұрын жастар жөніндегі комитет үлкен қызмет жасайтын, қазір олай деп
айта алмаймыз. Оның басты себебі қаржыландыру мәселесінің дүрыс
шешілмеуінен деп ойлаймын. Бұрын жасөспірімдер тәрбиесімен октябрят,
пионер, комсомол сияқты қоғамдық ұйымдар айналысса, қазір соның орны
үңірейіп бос тұр. Өйткені, ондай қүрылымдарды басқа нысанда алмастыратын
ұйымдар әзірге жоқ. Жасөспірімдердің мүдделерін қорғайтын мұндай ұйым
міндетті түрде болуы керек. Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-
бабына сәйкес елімізде " Неке және отбасы, ана мен әке және бала
мемлекеттің қорғауында болады. Балаларына қамқорлық жасау және оларды
тәрбиелеу ата-ананың құқығы, әрі парызы ".
Бұл-басты қағида. Алайда жеке адамның өмірі, кейде тек сол негізгі
заңда жазылған қағидаларға сәйкес келе бермейді. Ұрпақты өмірге
келтіргенмен, оны өсіріп тәрбиелемек түгілі, өзінің қара басын алып жүре
алмайтын ата-аналардың бары ащы шындық. Мүндайда мемлекет конституциялық
міндеттемесін атқаруға кіріседі.
Азғындық жолға түсіп, балаларды тағдыр тәлкегіне салған ересектерді
ата-ана құқығынан сот арқылы айырып, баланы заңды түрде туысқандарының
тәрбиесіне көшіруге, немесе мемлекеттік қамқоршылық органдарының қарамағына
алуға тура келеді. Прокуратураның жұмыс ауқымы ұлғая түсуде. Мұны өмірдің
өзі солай талап етіп отыр. Өйткені, қызметтің қай саласы болсын күнделікті
қалыппен тыныс-тіршілігін жалғастырумен қатар заңның бұзылуына, алға қойған
нақты талаптардың орындалмауына жол беріп отыр. Прокуратура органдары
осындай осал тұстардың тамырын басып, кем-кетігін айқара ашып, заңдылықты
бұзудың жолын кесуге бағытталған игі шараларды тиянақты жүзеге асырып
келеді.
1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі.
1.1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығының жалпы мәселелері
Бұл күнде кәмелеттік жасқа толмағандар да көптеген қылмыстар жасайды.
Кісі өлтіру, әйел зорлау, ұрлық, бұзақылық және басқа қылмыстар да
осылардың қолымен жасалынып жатады. Кәмелеттік жасқа толмағандар қылмысты
жекелей де, топ болып ұйымдасып та жасайды. Мұның өзі-қоғам және оның
болашағы үшін үлкен қатер,жасөспірімдердің қауіпті жолға түсуі- барып
түрған қасіретті құбылыс. Жасөспірімдер қылмыс жасай отырып өз басына ғана
емес, қоғамға, өз отандастарының мүддесіне, өзінің туған-туысқандарына
үлкен зиян жасайды, жапа шектіреді. Жасөспірім қылмыскерлер бірінші кезекте
өзінің отбасына қасырет болып жабысады. Мысалы, Қазақстанда жыл сайын он
мыңға жуық от басы жойылады. Көптеген отбасында бірден, екіден,
кейбіреулерінде одан да көп бала бар. Негізінде балалар үйде анасымен
қалады. Ал кейбір аналардың бала тәрбиелеуге тәулігіне жарты сағат қана
уақыты арналады. Мұндай отбасында баланы тәрбиелеу жұмысы ойдағыдай
болмайтыны түсінікті. Міне, жоғарыдағыдай жұмыссыз жағдайлар осындай
отбасынан шығып жатыр. Тіпті, тәрбиесі дұрыс деген отбасынан да жағымсыз
қылықты балалар шығатыны бар. Жалпы алғанда жасы толмағандардың арасынан
шығатын қылмыскерлер-қоғамның адамгершілік дәрежесінің қандай екенін
көрсететін көрсеткіш. Жасөспірімдердің ішінде қылмыскерлер көп қоғам
адамгершілік дәрежесі төмен қоғам болып саналмақ. Сондықтан жас буынға
қамқорлық жасау тек қана мемлекеттік емес, әр отбасының, әр мектептің,
баласы бар адамдардың - барлығының бірден-бір міндеті болып табылады.
Жоғарыда көрсеткеніміздей, қылмыс жасаған кезде жасы 16-ға толған адам
жауапқа тартылады, 14- жастан бастап та жауапқа тартылуы мүмкін.
Қылмыс түрлерінің барлығы да адамдардың жеке басы мен денсаулығы үшін
де, мемлекет үшін де аса қауіпті, олардың мүддесіне үлкен зиян келтіретін
қылмыстар.
14 жасқа қарай жасөспірімдер мүндай қылықтардың қылмыс болып
саналатынын толық түсінеді. Сондықтан мұндай жастар кісі өлтіру, аса ауыр
бұзақылық жасау, ұрлау, әйел зорлау, тонау қылмыстарын саналы түрде жасау
арқылы өзге адамдарға, мемлекетке қасақана қарсы шығады. Мемлекет мұндай
жастардың қылмысты істеріне жайбарақат қарамайтыны өзінен-өзі түсінікті.
Жас адамның өмірі қаншалықты аянышты болғанымен, мемлекет жазықсыз
адамдардың, өз азаматының өмірін, денсаулығын сақтау, қылмыскерлердің қол
сұғу зұлымдығынан сақтап қалу мақсатында қатаң шаралармен жазалар қолдануға
мәжбүр болады.
Сот 18 жасқа толмаған қылмыскердің ісіне неғұрлым парасатты байыппен,
сабырлықпен қарауға тиіс. Егер сот қылмыскерге тәрбиелік шараның өзі де
жеткілікті деп тапса, оны құқық бұзушылық жазалаудан босатуы да мүмкін.
Ондай жағдайда оған мәжбүр ету түріндегі тәрбиелік шара қолданылуы мүмкін.
Мұндай шара, егер қылмысты шын мәнінде әлі жасы толмаған бала жасаса,
екіншіден, жасалған қылмыс үлкен көлемде емес және орташа ауырлықта болса,
әрі ол бірінші рет жасалса ғана қолданылады.
Сот қолданылатын тәрбиелік мәні бар мәжбүрлеу шаралар төмендегідей
түрде болады: а) ескерту; ә) ата-ананың не оның орнындағы асырап алған
адамның немесе мемлекетік органның бақылауына беру; б)келтірілген зиянды
өтеуге міндеттеу; в) бос уақытына шек қою, тәртібіне, мінез-құлқына ерекше
талап қою; г) арнайы тәрбиелеу үйіне немесе емдеу тәрбиелеу мекемесіне
жіберу. Мұнымен бірге сот- мәжбүр ететін басқа да шаралар қолдануы мүмкін.
Заң бұл шаралардың мазмұны қандай екенін жасөспірімге түсіндіріп айтады.
Сот, егер жасөспірім мұндай қылмыстық істі қайталайтын болса бұдан да ауыр
жаза қолданатынын қатты ескертеді.
Ал уақытын шектеуге келетін болсақ, мұндай шаралар рұқсат етілмейтін
кейбір орындарға бармау, тәуліктің белгілі бір уақытынан кейін үйден шығуды
шектеу, мемлекеттік органдардың рұқсатынсыз басқа жаққа кетіп қалмау
сияқтылар жатады. Кәмелеттік жасқа толмаған жасөспіріммен мектепке қайта
баруды талап ету, түскен оқу орнын бітіріп шығу, мемлекеттік органдардың
көмегімен жүмысқа орналасу тағы сол сияқты жұмыстар жүргізілуі мүмкін.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстың жауаптылығы мен жазасы туралы
мәселелер арнайы, бірінші рет Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің
тарауларының бірінде орын алған, яғни ол әділеттілік қағидаттарына сәйкес
1990 жылғы 15 қазанда Біріккен Ұлтар Ұйымының бас асамблеясының келісімімен
мақұлданған және күшіне енген Балалардың құқықтары туралы Конвенциясымен
сәйкестендірілген. Заң шығарушы кәмелетке толмағандардың қылмыс жасауы
олардың психологиялық өсуі ерекшеліктерінен, қоршаған ортаның қылмыстекті
жағдайының әсерінен, қамқорлыққа алынбауының салдарынан және тағы басқа
факторлардың әсерінен пайда болады деген тұжырымнан шығады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының алдын алуда мемлекет,
жасөспірімдерді қадағалаусыз қалдырумен қатар ересектердің құқық бұзушылық
әрекеттерінің жасөспірімдерге кері әсер беруі сияқты жәйттермен күресуде.
Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауаптылыққа тартудың мәселелері өзіне
тән тарихи даму сатыларының ерекшеліктеріне ие, мысалы, қазақ әдет-ғұрып
құқығы бойынша 15 жаста жауаптылыққа тартылмаған. Профессор С. Л.Фукс осы
жәйттерге байланысты былай деген: 15 жасқа толмаған адамдардың қылмыстық
жауаптылықтан босату ұрлық пен кісі өлтіруден басқа, олардың өздері істеген
іс-әрекеттеріне жауап бере алмайтындығына емес керісінше олардың жасаған
қылмысы үшін айып төлеуге шамасы келмейтіндігіне келіп тірелген, яғни көп
жағдайларда жазаның мұндай түрлері сөгіске әкеп соқтырады. " Адамның жасы
15-ке толған сәттен қазақтың жас боз баласы, әке болуға жараған ( қазақта "
он бесте отау иесі "-деген мақал бар).
Меншік иесі ретінде соттың алдында өзінің іс-әрекетіне жауап беріп,
қылмыстық жауаптылықты өтеуге қабылетті деген көзқарас болды.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы жүйелерін РСФСР-дің Қылмыстық кодексіндегі
толықтырулар мен өзгертулерден табуға болады, олар қазақтың жерінде іске
асырылды. Ауылдың құқықтық сана сезім дәрежесін және қарапайым көшпенді
халықтың жағдайларын, олардың өмір сүру шарттарын ескере кәмелетке толмаған
қазақтарды қылмыстық жауаптылыққа тартудың ерекше шарттарын бекітті.
Қылмыстық жаза көбінесе 14 жасқа толмағандарға, сонымен қатар 14 жастан 18
жасақа дейін кәмелетке толмағандарға қолданылмады. Кәмелетке толмағандарға
басқа ұлттарға қатысты 14 жастан 16 жасқа дейін жауаптылық белгіленді.
Қазақстан аумағында 35 жыл бойы күшін жоймай қолданылған Ресейдің
1926 жылғы Қылмыстық кодексі қылмыстық жауаптылықты белгілейтін жас шамасын
былайша анықтады: "дәрігерлік-педагогтік сипаттағы әлеуметтік қорғау
шараларын қолдануға болатын 14 жасқа дейінгі жасөспірімдерге, соттық-түзету
сипатындағы әлеуметтік қорғау шараларын колдануға болмайды".
Он төрт жастан, он алты жасқа дейінгі кәмелетке толмаған адамдарға
кәмелетке толмағандардың ісі жөніндегі комиссия егер дәрігерлік педагогтік
сипаттағы әлеуметтік қорғау шараларын қолдану мүмкін емес деп тапса ғана
соттық-түзету сипатындағы әлеуметтік қорғау шараларын қолданады.
Алайда КСРО-ның Орталық Атқару Комитетінің 1935 жылғы 7 сәуірдегі
қаулысында кәмелетке толмаған арасындағы қылмыспен күресу шаралары
туралы, яғни Кеңестік Республикасының қылмыстық заңының 8-бабы алып
тасталынды да, былайша: жасы толмағандар, 12 жастан бастап, көше
ұрлықтары, күш көрсету, дене жарақатын салу, озбырлау, кісі өлтіру, кісі
өлтіруге оқталу үшін қылмыстық жауаптылыққа және сотқа тартылады және
оларға қылмыстық жазалаудың барлық шаралары қолданылады деп қайта
белгіленді.
Бүгінгі таңдағы Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі бойынша
қылмыстық жауаптылыққа, қоғамға қауыпты іс-әрекет жасаған он алты жасқа
толған адам тартылады. Ал кейбір жағдайларда қоғамға қауіптіліктің
деңгейіне қарай, заңда көзделген қылмыстарды жасағандығы үшін кәмелетке
толмағандар 14 жастан бастап қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Бұл
қылмыстарға: кісі өлтіру, денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру,
ауырлататын мән-жайлар кезінде денсаулық қасақана орташа ауырлықтағы зиян
келтіру, зорлау, жыныстық сипаттағы күштеу әрекеттері, адам ұрлау, ұрлық
жасау, кісі тонау, ұрып-соғып, қорқытып алу, ауырлататын мән-жайлар кезінде
автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатын көздемей заңсыз
иелену, ауырлататын мән-жайлар кезінде мүлікті қасақана жою немесе бүлдіру,
терроризм, адамды кепілге алу, террорлық акті туралы біле тұра көрінеу
өтірік хабарлау, қару жарақты, оқ-дәріні, жарылғыш заттар мен жару
құрылғыларын ұрлау не қорқытып алу,ауырлататын мән-жайлар кезінде қайтыс
болған адамдардың мүрдесін және олардың жерленген жерлерін қорлау, көлік
құралдарын немесе қатынас жолдарын қасақана жарамсыз ету қылмыстары жатады.
1981-1995 жылдардағы Республика көлеміндегі статистикалық мәліметтер
кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың өсуін былайша көрсетті: 1991 ж.-
7,5 №, 1992 ж.-14,1 №, 1993 ж.-11,5 №, 1994 ж.-9,6 №,1995 ж.-5,4 №, 1996ж.-
7,0№.
Көріп отырғанымыздай кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстылық
деңгейінің сот-құқықтық реформа бойынша бірқатар латенттілігі бар екенін
түсінеміз және оның едәуір төмендегінін байқаймыз. Тәжірибе көрсеткендей
кәмелетке толмағандар арасында Республикамызда қылмыстың басым көпшілігі
мүліктік қылмыстармен, зорлаумен байланысты, аса қатыгездікпен жасалған;
спирттік ішімдіктерге, есірткі заттарға әуес болуымен байланысты қылмыс
түрлері де көп кездеседі. Сонымен қатар, кәмелетке толмағандар арасындағы
қылмыстар көбінесе топтасқан түрде, ал олардың 20 %-ы ересек адамдармен
бірге жасалады.
ҚК-тің 78-бабына сәйкес Кәмелетке толмағандар деп қылмыс жасаған
кезге қарай жасы 14-ке толған, бірақ 18-ге толмаған адамдар танылады. Заң
шығарушы қылмыстық жауаптылық туындайтын ең төменгі жасты белгілей отырып,
кәмелетке толмағанды сол жаста өзінің іс-әрекетіне жауап бере алады деп
және қылмыстық жазаны сезіне алады деп анықтаған.
Осыған байланысты заң шығарушы кәмелетке толмаған деген терминге
анықтама беріп отыр. Ал бұл қылмыстық жауаптылықтың нормасын дұрыс
қолдануға мүмкіндік береді. КСРО Жоғарғы Сотының 1976 жылғы 3 желтоқсандағы
№16 қаулысының 6-тармағында, соттардың, кәмелетке толмағандардың қылмысы
және кәмелетке толмаған адамды қылмыстық іске тартуы, туралы мәселелерді
тәжірибеде дүрыс қолдануы туралы былайша түсініктеме берген, сот кәмелетке
толмағандардың жасын дәл анықтауда шаралар жасауға міндетті ( күні, айы,
туған жылы). Жасөспірім туған күні емес келесі, ертеңіндегі күннен бастап
белгілі бір жасқа толды деп саналады. Сот-медициналық сараптама жасты
анықтау кезінде, сотталушының туылған күнін сол жылдың соңғы күнімен
белгілейді; жастың ең төменгі немесе ең жоғарғы шегін, жылды анықтауда, сот
сараптаманың қорытындысымен анықталған төменгі жас мөлшерін белгілейді.
Кәмелетке толмаған адамдардың қылмыстық жауаптылығы нормаларын жеке
тарауға бөліп қарастыру, қылмыстық іс жүргізу нормаларымен тығыз
байланыстылықты көрсетеді.
Қылмыстық кодекстің VI бөлімнен кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауаптылығының жалпы негіздері: кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауаптылығы ерекшіліктерін Қылмыстық кодекстің 78-бабында көрсетілген.
78бап:
1. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы күші қолданылатын
кәмелетке толмағандар деп қылмыс жасаған кезге қарай жасы
14 толған, бірақ 18 толмаған адамдар танылады.
2. Қылмыс жасаған кәмелетке толмағандарға жаза тағайындалуы мүмкін не
оларға тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары қолданылуы мүмкін.
1. Қылмыстық кодекске кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы
өз алдына арнаулы бөлімде Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодекстің Жалпы
бөлімінде көрсетілген.
2. Қылмыстық кодекстің 78- бабымен, қылмыс жасаған кезге қарай жасы 14
толған, бірақ 18-ге толмаған адамдар кәмелетке толмағандар деп анықталады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстың ісін қарау барысынада сот олардың жасын
(күні, айы, туған жылы) нақты анықтауы қажет.
3. Қылмыстық құқық бойынша жауаптылық 16 жастан басталады.
4. Кейбір жағдайларда бір қатар қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық 14
жастан белгіленген. Аталған қылмыстардың тізімі Қылмыстық кодекстің 15-
бабында көзделген.
5. 14 жасқа дейінгі балаларды қылмыстық жауаптылыққа тартуға жол
бермейді.
6. Заңмен анықталғандай 14 жасқа толған адам, өзінің жасаған
әрекетінің қоғамға қауыпты екендігін ұғынады. Бірақ, егер адам психикасын
бұзылуына байланысты емес психикалық дамуы жағынан артта қалуы салдарынан
кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты жасау кезіндегі өзінің іс-
әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипатымен қоғамдық қауыптілігін
толық көлемінде түсіне алмаса не оған не бола алмаса қылмыстық жауапқа
тартылуға тиіс емес, бүл туралы Қылмыстық кодекстің 15-бабы 3 бөлігінде
көрсетілген.
7. Қылмыстық кодекстің 78-бабы 2 бөлігі, қылмыс жасаған кәмелетке
толмағандарға жаза тағайындалуы мүмкін не оларға тәрбиелік әсері бар
мәжбүрлеу шаралары қолдануы мүмкін екендігі туралы белгілеген.
8. Соттық тәжірбиеден тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын
қолданудың 3 шарты қолданудың негіздері белгіленген:
а) қоғамға қауыпты әрекет жасаған адамның кәмелетке толмауы;
б) қылмыстық әрекетінде кішігірім немесе орташа ауырлықтағы
қылмыстардың қамтылуы;
в) адамның қылмыстық жазаны өтеусіз- ақ түзелуіне мүмкіндіктерінің
болуы;
9. Кәмелетке толмаған адамдарға тәрбиелік әсері бар мынадай мәжбүрлеу
шаралары тағайындалуы мүмкін.
а) ескерту;
б) ата-аналарына немесе олардың орнындағы адамдардың не
мамандандырылған мемлекеттік органың қадағалауына беру;
в) келтірілген зиянды қалпына келтіру міндетін жүктеу;
г) бос уақытын шектеу және кәмелетке толмаған адамның жүріс-түрысына
ерекше талаптар белгілі;
д) кәмелетке толмағандарға арнаулы тәрбие немесе емдеу-тәрбиелеу
мекемесіне орналастыру.
10. Кәмелетке толмаған адамға бір мезгілде тәрбиелік әсері бар бірнеше
тәрбиелеу шаралары тағайындалуы мүмкін (ҚК 82- бабы 2 бөлігі).
11. Өмір бойы бас бостандығын айыру 18 жасқа толмай қылмыс жасаған
адамдарға тағайындалмайды (ҚК 48-бабы), өлім жазасы сондай-ақ 18 жасқа
толмай қылмыс жасаған адамдарға тағайындалмайды.
Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жаза түрлері Қылмыстық
кодекстің 79-бабында.
79-бап:
Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жаза түрлері::
1. айыппұл;
2. белгілі бір қызметпен айналысу қүқығына айыру;
3. қоғамдық жұмыстарға тарту;
4. түзеу жүмыстары;
5. қамау;
6. бас бостандығынан айыру болып табылады.
1. Айыппұл кәмелетке толмай сотталған адамның дербес табысы немесе
өндіріп алуға жарайтын мүлкін болған жағдайда ғана тағайындалады.
Айыппұл оннан бес жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде
немесе кәмелетке толмаған аламның жалақысының немесе өзге табысының екі
аптадан алты айға дейінгі кезендегі мөлшерінде тағайндалады.
2. Кәмелетке толмағандарға белгілі бір қызметпен айналысу қүқығының
айыру бір жылдан екі жылдан дейінгі мерзімге тағайындалады.
3. Қоғамдық жүмыстарға тарту 40 сағаттан 160 сағатқа дейінгі мерзімге
тағайындалады, ол кәмелетке толмаған адамның қолынан келетін жүмысты
орындауы болып табылады әне ол оны оқудан немесе негізгі жұмысынан бос
уақытында атқарады. 16 жасқа толмаған адамдардың бұл жаза түрін орындауының
ұзақтығы күніне 2 сағаттан, ал 16-дан 18 жасқа дейінгі адамдар үшін күніне
3 сағаттан аспау керек.
4. Түзеу жұмыстары сот үкім шығарған кезде 16 жасқа жеткен кәмелетке
толмаған адамдарға 1 жылға дейінгі мерзімге тағайындалады.
5. Қамау сот үкім шығарған кезде 16 жасқа жеткен кәмелетке толмаған
адамдарға бір айдан төрт айға дейінгі мерзімге тағайындалады.
6. Кәмелетке толмаған адамды бас бостандығынан айыру 10 жылдан, ал
ауырлататын мән-жайларды кісі өлтіргені үшін-12 жылдан аспайтын мерзімге
тағайындалуы мүмкін. 14 жастан 16 жасқа дейін кіші гірім ауырлықтағы
қылмысты біріншірет жасаған адамдарға бас бостандығынан айыру
тағайындалмайды.
Кәмелетке толмай сотталған адамдар бас бостандығынан айыру:
а) бас бостандығынан айыруға біріншірет сотталған еркек жынысты
кәмелетке толмағандар, сондай-ақ әйел жынысты кәмелетке толмағандар-жалпы
режимдегі тәрбиелеу колонияларында;
б) бұрын бас бостандығынан айыру жасаған жазасын өтеген еркек жынысты
кәмелетке толмағандар - күшейтілен режимдегі тәрбиелеу колонияларында
өтеді.
Қоғамдық қауыптілік сипатына және дәрежесіне, кінәлі адамның жеке
басына және басқа да мән- жайларға қарай сот қабылданған шешісінің себебін
көрсете отырып, еркек жынысты кәмелетке толмай сотталған адамның бас
бостандығынан айыруды жалпы режимдегі тәрбиелеу колониясында өтеуін
тағайындауы мүмкін.
Сот жазаны орындаушы органға кәмелетке толмай сотталған адаммен қарым-
қатынас кезінде оның жеке басының белгілі бір ерекшеліктерінің ескеру
туралы нұсқау беруі мүмкін.
Кәмелетке толмағандардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, оларға
жаза тағайындау барысында ең алдымен тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу
шараларын қолданады. Тәжірибенің көрсетуі бойынша кәмелетке толмағандарға
бірінші рет қылмыс жасағандығы үшін , бас бостандығынан айыру түріндегі
жазаны, қолданудың әсерлі емес екендігін дәлелдейді.
Кәмелетке толмағандарға мынандай жаза түрлері қолданылмайды, бас
бостандығын шектеу Қылмыстық кодекстің 45-бабы 5-бөлігі, өмір бойы бас
бостандығынан айыру Қылмыстық кодекстің 48-бабы 4 бөлігі, өлім жазасы
Қылмыстық кодекстің 49-бабы 4-бөлігі, және мүлікті тәркілеу.
Кәмелетке толмағандарға қолданылатын жазалардың мазмұны өзіне тән
арнаулы белгілерге ие. Айыппұл, Қылмыстық кодекстің 79-бабы 2-бөлігіне
сәйкес, кәмелетке толмай сотталған адамның дербес табысы немесе өндіріп
алуға жарайтын мүлкі болған жағдайда ғана тағайындалады. Айыппұл оннан бес
жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе кәмелетке толмаған
адамының жалақысының немесе өзге табысының екі аптадан алты айға дейінгі
кезеңдегі мөлшерінде тағайындалады.
Ересек адамдарға қарағанда Қылмыстық кодекстің -40-бабы, 2-бөлімі,
кәмелетке толмағандарға айыппұлдың төмендетілген мөлшері белгіленген.
Бірақ мұнымен Қылмыстық кодекстің 40-бабы, 2-бөлігі шарттары
сақталады.
Айыппұлдың мөлшерін жасалған қылмыстың ауырлығы мен сотталған адамның
мүліктік жағдайын ескере отырып сот белгілейді. Кәмелетке толмағанның мүлкі
мүліктік құқық бойынша өзіне тән болуы керек.
Кәмелетке толмағандарға белгілі бір қызметпен айналысу құқығына айыру
бір жылдан екі жылға дейінгі мерзімге тағайындалады және олар заңды негізде
белгілі бір қызметпен айналысып жүріп, қылмыстық жазаға әкеп соқтыратын
әрекеттерді істеген жағдайларда ғана жазаның осы түрі ғана қолданылады.
Қоғамдық жүмысқа тарту жазының жаңа түрі болып табылады және де 40
сағаттан 160 сағатқа дейінгі мерзімге тағайындалады. Ол кәмелетке толмаған
адамның қолынан келетін жұмысты орындауы болып табылады және ол оны оқудан
немесе негізгі жүмысынан бос уақытында атқарады. 16 жасқа толмаған
адамдардың бұл жаза түрін орындауын уақтығы күніне екі сағаттан, ал 16-дан
18 жасқа дейінгі адамдар үшін күніне үш сағаттан аспауы керек. Егер бас
бостандығынан шектеуге сотталған адам жазаны өтеуден әдиі жалтарған
жағдайда Қылмыстық кодекстің 45 және 46-баптарына сәйкес, қамаумен
ауыстырылады.
Түзеу жұмыстары сот үкім шығарар кезде 16 жасқа жеткен кәмелетке
толмай сотталған адамдарға бір жылға дейінгі мерзімге тағайындалады
(ересектермен салыстырғанда Қылмыстық кодекстің 43-бабы, 1-бөлігі - екі
жылға дейін). Ең төменгі мерзім ересек адамдарғада-екі ай.
Қамау сот үкім шығарған кезде 16 жасқа жеткен кәмелетке толмай
сотталған адамдарға бір айдан төрт айға дейінгі мерзімге тағайындалады. Бұл
жаңа жазаның негізгі түрі болып табылады. Мазмұны жағынан бас бостандығынан
айырумен ұқсас болып келеді. Қамау сотталған адамды тағайындалған жазаның
бүкіл мерзімінде қоғамнан қатаң оқшаулау жағдайында ұстау болып табылады.
Қамауды кәмелетке толмағандарға тек 16 жасқа толған жағдайда ғана
қолданады.Қамауды қолданар кезде қылмыстық сипаты мен қоғамдық қауыптілік
дәрежесі, айыпкердің жеке басы ескеріледі.
Кәмелетке толмай сотталған адамды бас бостадығынан айыру 10 жылдан,
ал ауырлататын мән-жайларда кісі өлтіргені үшін-12 жылдан аспайтын мерзімге
тағайындалуы мүмкін. 14-тан 16 жасқа дейін кішігірім ауырлықтағы қылмысты
бірінші рет жасаған адамдарға бас бостандығынан айыру тағайындалмайды.
Кәмелетке толмағандарға жасалған қылмыстың ауырлығына байланысты 6 айдан
бастап 10 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза
қолданылады.
Кәмелетке толмағандар бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеуді
ересек адамдардан бөлек колонияларда өткереді. Колония екі топқа бөлінеді:
бас бостандығынан айыруға бірінші рет еркек жынысты кәмелетке толмағандар,
сондай-ақ әйел жынысты кәмелетке толмағандар-жалпы режимдегі тәрбиелеу
колониялары, бұрын бас бостандығын айыру жазасын өтеген еркек жынысты
кәмелетке толмағандар-күшейтілген режимдері тәрбиелеу колонияларында
өтейді.
Қылмыстық кодекстің 53-бабы бірінші бөлігі б тармағында айыпкердің
кәмелетке толмауы қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар
болып табылады Осы көрсетілген мән жайлардан басқа, оның өмірімен
тәрбиесінің жағдайлары, психикалық даму деңгейі жеке басының өзгеде
ерекшеліктері, сондай-ақ оған жасы үлкен адамдардың ықпалы ескеріледі.
Қылмыстық кодекстің 90-бабы, 2-бөлігіне сәйкес жеңілдететін және
ауырлататын мән-жайлардың жиынтығымен байланысты кәмелетке толмаған жас,
жеңілдететін мән-жай болып ескеріледі.
Қылмыстық кодекстің 80-бабы, кәмелетке толмағандарды жазадан босату.
Қылмыстық кодекстің 81-бабы, тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары.
Қылмыстық кодекстің 82-бабы және олардың мазмұны Қылмыстық кодекстің 83-
бабы, кәмелетке толмағандарды жазаны өтеуден шартты түрде мерзімнен бұрын
босату. Қылмыстық кодекстің 84-бабы, ескіру мерзімі. Қылмыстық кодекстің 85-
бабы, және соттылықты жою мерзімдері, Қылмыстық кодекстің 86-бабы сонымен
қатар бірінші рет, осы бөлім арқылы кәмелетке толмағандарда қылмыстық
жауаптылығы ерекше ерекшеліктерін талдауы оны дүрыс қолдану мүмкіндіктерін
және 18 жастан 20 жасқа кейінгі жас аралығында қылмыс жасағандардың
қылмыстық жауаптылығында, ізгілік қағидаттарын іске асыру адамның жеке
тұлғасына дүрыс қарау тағы басқа да ерекшеліктерін қарастырады.
Бүгінгі XXI ғасырдың басындағы жастар саясаты бүл аймақтық адам
ресурстарын, болашақтың кадрлары саясатын дамытуға қаражат салу. Соңғы он
жылдықта қоғамдық саяси жағдайлардың өзгеріне байланысты, кәмелетке
толмаған және жастар мен іс жүзінде жүргізілген барлық жұмыс тиісті
дәрежеде болмады. Бұл – кәмелетке толмағандар арасында рухани құндылықтарды
ішінара жоғалтуға әкеліп соқты.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Қазақ КСР-інің Қылмыстық
кодексінен айырмашылығы, онда кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауаптылығы жеке бөлімге шығарылған ( VI бөлім ), онда;
-кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы, қылмыстық
жауаптылыққа тартуға жол берілетін жасы;
- кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жаза түрлері;
- кәмелетке толмағанға жаза тағайындағанда қажетті жағдайлар;
- кәмелетке толмағандарды жазадан босату;
- тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану және оларды ұстау
жағдайлары;
-кәмелетке толмағандарды жазаны өтеуден шартты түрде мерзімнен бұрын
босатудың ерекшеліктері;
- кәмелетке толмағандарға қолданылатын ескіру мерзімі;
- кәмелетке толмағандардың соттылықты жою мерзімдері;
- осы бөлімнің ережелерін он сегіз бен жиырма жас аралығындағы
адамдарға қолдану көзделген.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінде осы жеке бөлімнің
болуы, атап айтқанда, кәмелетке толмағандар қылмыстылығының өзіндік
ерекшеліктерінің болуына байланысты. Бүл кәмелетке толмағандардың
әлеуметтік-психологиялық дамуының ерекшеліктеріне, олардың әлеуметтенуінің
жеткіліксіз дәрежеде екендігіне, психофизикалық, жастық және әлеуметтік
жетілуінің жеткіліксіздігіне, олардың имандылық
басымдықтары туралы бұрмаланған көзқараста екендігіне, мінез-құлқының
өзіндік қырларына, ересектердің ықпалында болуына байланысты.
1.2 Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жаза түрлері
Қылмыстық кодекстің 79-бабына сәйкес кәмелетке толмағандарға мынадай
жаза түрлері тағайындалады:
а) айыппұл;
б) белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру;
в) қоғамдық жұмыстарға тарту;
г) түзеу жұмыстары;
д) қамау;
е) бас бостандығынан айыру болып табылады.
Кәмелетке толмағандардың жас ерекшеліктерін ескере отырып оларға жаза
тағайындау барысында ең алдымен тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын
қолданады. Тәжірибе кәмелетке толмағандарға бірінші рет қылмыс жасағандығы
үшін бас бостандығынан айыру түріндегі жазаның қолданудың тиімді емес
екендігін дәлелдеп көрсетеді.
Кәмелетке толмағандарға мына аталған жаза түрлері қолданылмайды: бас
бостандығын шектеу (ҚК-тің 45-бабының 5-бөлігі), өмір бойы бас
бостандығынан айыру. ( ҚК-тің 48-бабының 4-бөлігі ), өлім жазасы. ( ҚК-тің
49-бабын 2-бөлігі ), және мүлікті тәркілеу.
Кәмелетке толмағандарға қолданылатын жазалардың мазмұны өзіне тән
арнаулы белгілерге ие. Айыппұл, ҚК-тің 79-бабының екінші бөлігіне сәйкес,
кәмелетке толмай сотталған адамның дербес табысы немесе өндіріп алуға
жарайтын мүлкі болған жағдайда ғана тағайындалады. Айыппұл, оннан бес жүз
айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе кәмлетке толмаған адамның
жалақысының немесе өзге табысының екі аптадан алты айға дейінгі кезеңдегі
мөлшерінде тағайындалады.
Көріп отырғанымыздай ересек адамдарға қарағанда ҚК-тан 40 бабының
екінші бөлігі), кәмелетке толмағандарға айыппұлдің төмендетілген мөлшері
белгілегіген, сонда да мұнымен қатар ҚК-тің 40-бабының 2-бөлігінің
шарттары сақталады, айыппұл мөлшерін жасалған қылмыстың ауырлығы мен
сотталған адамның мүліктік жағдайын ескере отырып сот белгілейді. Кәмелетке
толмаған адамның мүлкі оның өзіне тән болуы керек.
Кәмелетке толмағандарға белгілі бір қызметпен айналысу қүқығынан
айыру бір жылдан екі жылға дейінгі мерзімге тағайындалады және жазаның осы
түрі олар заңды негізде белгілі бір қызметпен айналыса жүріп, қылмыстық
жазаға әкеп соқтыратын әрекетерді істеген жағдайларда ғана қолданылады.
Қоғамдық жұмысқа тарту жазаның жаңа түрі болып табылады және де 4
сағаттан 160 сағатқа дейінгі мерзімге тағайындалады. Ол кәмелетке толмаған
адамның қолынан келетін жүмысты орындауы болып табылады және де кәмелетке
толмаған ол жүмыстарды оқудан немесе негізгі жұмысынан бос уақытында
атқарады. 16 жасқа толмаған адамдардың жазаның бүл түрін орындауының
ұзақтығы күніне екі сағатан, ал 16-дан 18 жасқа дейінгі адамдар үшін күніне
үш сағаттан аспауы керек. Егер бас бостандығын шектеуге сотталған адам
жазаны өтеуден әдейі жалтарса,оған оның жазаның бүл түрі ҚК-нің 45 жэне 46-
баптарына сэйкес, қамаумен ауыстырылады. Түзеу жұмыстары сот үкім шығарар
кезде 16 жасқа жеткен кәмелетке толмай сотталған адамдарға бір жылға
дейінгі мерзімге тағайындалады (ересектермен салыстырғанда-ҚК 43-бабы 1-
бөлігі - екі жылға дейін). Ең төменгі мерзім ересек адамдарғада - екі ай.
Қамау сот үкім шығарған кезде 16 жасқа жеткен кәмелетке толмай
сотталған адамдарға бір айдан төрт айға дейінгі мерзімге тағайындалады. Бүл
жаңа жазаның негізгі түрі болып табылады. Мазмұны жағынан бас бостандығынан
айырумен ұқсас болып келеді. Қамау сотталған адамды тағайындалған жазаның
бүкіл мерзімінде қоғамнан қатаң оқшаулау жағдайында ұстау болып табылады.
Қамауды кәмелетке толмағандарға тек 16 жасқа толған жағдайда ғана
қолданады. Қамауды қолданар кезде
қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесі, айыпкердің жеке
басы ескеріледі. Кәмелетке толмай сотталған адамды бас бостадығынан айыру
10 жылдан, ал ауырлататын мән-жайларда кісі өлтіргені үшін 12 жылдан
аспайтын мерзімге тағайындалуы мүмкін. 14-тен 16 жасқа дейін кішігірім
ауырлықтағы қылмысты бірінші рет жасаған адамдарға бас бостандығынан айыру
тағайындалмайды. Кәмелетке толмағандарға жасалған қылмыстың ауырлығына
байланысты 6 айдан бастап 10 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру
түріндегі жаза қолданылады.
Кәмелетке толмағандар бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеуді
ересек адамдардан бөлек колонияларда өткереді. Колония екі топқа бөлінеді:
бас бостандығынан айыруға бірінші рет еркек жынысты кәмелетке толмағандыр,
сондай-ақ әйел жынысты кәмелетке толмағандар жалпы режимдегі тәрбиелеу
колонияларында, бұрын бас бостандығын айыру жазасын өтеген еркек жынысты
кәмелетке толмағандар күшейтілген режимдегі тәрбиелеу колонияларында
өтейді.
Қылмыстық кодекстің 53-бабы бірінші бөлігі б тармағында айыпкердің
кәмелетке толмауы қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар
болып табылады Осы көрсетілген мән жайлардан басқа, оның өмірі мен
тәрбиесінің жағдайлары, психикалық даму деңгейі жеке басының өзге де
ерекшеліктері, сондай-ақ оған жасы үлкен адамдардың ықпалы ескеріледі.
Қылмыстық кодекстің 90-бабы 2-бөлігіне сәйкес жеңілдететін және
ауырлататын мән-жайлардың жиынтығымен байланысты кәмелетке толмаған жас,
жеңілдететін мән-жай болып ескеріледі.
1.3 Кәмелетке толмаған адамға жаза тағайындау
Жалпы қылмыс үшін жазалау дегеніміз - жасаған қылмысы үшін
қылмыскердің жаза тартуы. Қылмыскер жалпы өзінің жасаған қылмысы үшін
белгілі бір жаза тартады, ол жазалардың түрлері, мысалы, жеке басының
еркінен айырады, азап шегеді. Мұндай жазалар қолданылмаса, қылмыскердің
жаза тартуының мәні болмас еді. Қылмыс жасаған адам азаматтардың күқығын
сақтап, қалыпты өмір сүру үшін жағдай жасап отырған қоғам мен мемлекет
күшінің қандай екендігін айқын сезіну керек. Қазақстан Республикасының
қылмыстық заңында қылмыс жасағаны үшін кінәлі адамға төмендегідей жаза
түрлері белгіленген:
Айып салу. Бүл-Қылмыстық кодексте көрсетілгеніндей, белгіленген
мөлшерде ақша өндіріп алу жазасы. Айыптың мөлшерін жасалған қылмыстың
ауырлығына және айып төлеушінің жағдайына қарай сот белгілейді.
Құқықтан айыру. Істеп жүргізген қызметі құқығынан айырып, орнынан
алу. Белгілі бір өтеп жүрген қызметі құқығынан айыруды, белгілі бір
мемлекеттік қызметтен, жергілікті басқару органдағы, белгілі бір
мамандықтағы қызметі құқығынан айыруды немесе орнынан алуды сот шешеді.
Қоғамдық жұмысқа тарту. Сотталған адамды өзінің негізгі жұмысынан не
оқуынан тыс уақытта еңбек ақысыз қоғамдық-пайдалы еңбекке тарту. Мұндай
жұмыс түрін жергілікті атқару органы белгілейді.
Еңбекпен түзету жұмысын сотталған адам сотта белгілеуіне қарай екі
айдан екі жылға дейінгі мерзімде өзін апарған жұмыс орнында еңбек етіп
өтейді, оның еңбек табысынан 20 % мемлекет пайдасына ұсталып отырады.
Бас бостандыгын шектеу. Бұл сотталушыны арнайы орында қоғамнан
оңашаламай ұстайтын орын. Сыртынан бақылау қойылады. Бас бостандығын шектеу
жасы кәмелеттке толмағандарға, жүкті әйелдерге, азаматтардың басқа да
белгіді топтарына қолданылмайды.
Әскери тәртіп бөлімінде ұстау. Бұл жаза әскери қызметке шақыру
бойынша мерзімді әскери қызметін өтеп жүргендерге әскери қылмыс жасағаны
үшін қолданылады. Кәмелетке толмағандарға қолданылмайды.
Бас бостандығынан айыру. Соттаушыны қоғамнан оңашалау жолымен
колонияға жіберу жалпы, қатаң, ерекше қатаң режимдегі түзету колониясының
орнына немесе абақтыға орналастыру. Сот үкімі бойынша бас бостандығынан
айырылған 18 жасқа толмаған сотталушы жалпы және күшейтілген режимдегі
тәрбиелеп түзету колониясына орнастырылады.
Өлім жазасы. Бүл ерекше ауыр: кісі өлтіру, мемлекеттік тағы сол
сияқты қылмысы үшін өте сирек қолданатын ауыр жаза. 18 жасқа толмаған
қылмыскерге бұл жаза қолданылмайды.
Дүние-мүлікті тәркілеу. Бұл-сотталушының дүние-мүлкін түгелдей немесе
белгілі бір бөлігін төлемсіз, мәжбүрлеу жолымен мемлекет меншігіне алу. Ал
кәмелетке толмағандарға заң бұдан басқа да жазалау түрлерін белгілейді.
Өзі осылайша қалт - құлт етіп, тәлтіректеп тұрған шаруаны еліміздің
басқа облыстарымен ТМД мемлеккеттерінен әртүрлі мақсаттармен жол тартып
келіп, қылмыс жасап, құқық бүзатын балалар қатарының шамадан тыс көбейтіп
отырғандығы одан сайын ауырлата түседі. Өткен жылы Алматы қаласындағы жасы
кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау және бейімдеу орталығына 1628 бала
орналастырылса, соның 1271-і басқа жақтан сапарлап келгендер. Олардың дені
күн көрісі төмен немесе шырқы бұзылған отбасыларынан аялы қамқорлық таппай,
безіп қашып шыққандар. Жылдан жылға артып отырған осыншама баланы талапқа
сай қабылдауға жоғарыдағы орталықтың көбінесе мүмкіншілігіде жетпей жатады.
Сондықтан да тұйықтан шығаратын төте жол балалар жетімханаларының санын
көбейту.
Жаза басқан жасөспірімдерді жаппай жазалай берудің асқынып кеткені
соншалық кезінде Елбасымыздың өзі екі-үш шөлмек арақ ұрлаған көкөрім жастың
қылмысы туралы істің бүкіл органдарды мадақтап, ақыр аяғында Жоғары Соттың
табалдырығына жеткеніне қатты қынжылыс білдіріп, құқық қорғау органдарының
осы бір ақылға сыйымсыз әрекетін өткір сынға алғаны есімізде. Қазір сол
бастан өткерген тәжірибеміз қоғамның бұдан ұтылмаса ұтпайтындығын аққа қара
күйе жаққандай етіп анық көрсетіп отыр. Егер тәлім тәрбие мен қылмыстың
алдын алу шаралары талапқа сай жүргізіліп, қауіпті өткелге бет бұрған
көкөрім жасқа жақсы менен жаманның аражігі ажыратылып түсіндірілсе, жазалау
біржақты сипат алмаған да болар еді.
Амал нешік кәмелетке толмағандардың тағдырын назардан тыс қалдыру,
білім ошақтарының қит етіп, қия басқан тәртібі "қиын" баланың
жауапкершілігін құқық қорғау органдарына ысырып тастауы ақыры осындай күйге
жеткізіп отыр.
Қылмыстық кодекстің 137-бабында балаларына дұрыс тәлім тәрбие
бермеген ата-аналар үшін бір қатар жауапкершіліктер қарастырылған. Онда да
бұл баппен ата-аналық парызын аяқ асты етіп, адамдық қалыптан жұрдай болып
айырылғандар ғана жауапкершілікке тартылады. Алматы қаласы бойынша биылдың
өзінде жоғарыдағы баппен 47 адам жауапкершілікке тартылып, ата-аналық
құқығынан айырылыпты. Десекте көптеген заңгерлер қауымы дәлелденуі аса
күрделі бүл бапты тетіктері өнебойы қозғалысқа түсе бермейтін "өлі"
жауапкершіліктің бір түріне жатқызады. Олай дейтініміз қай бала өз әке-
шешесінің үстінен шағым жазып, арыздана береді дейсің. Одақ тұсындағыдай
баласына әбес қылығы үшін ата-анасын ұялтатындай қажеттілікте қанша жерден
әрекеттенсек те енді қайтып қалпына келтіре алмайтынымыз айдан анық нәрсе.
Себебі заман өзгеріп, ұрпақ ауысты. Бір сөзбен айтқанда жастар мен
жасөспірімдер турасындағы тәрбиенің кенеуі кетіп-ақ тұр. Кейде қарап
отырып, тұрмыстық ахуал өз үстемдігін жүргізіп отырған мына заманда адам
тағдырынан көрі ақша қымбат тәрізді ме деп те ойланасың. Әйтпесе бүгініміз
бен ертеңімізді жалғастырып жататын ұрпақ тағдыры бәрінен де жоғары тұруы
тиіс емес пе ? Жазалаумен жастарды түзете аламыз ба ? Ойландыратыны да осы
сала.
1. Кәмелетке толмаған адамға жаза тағайындау кезінде Қылмыстық
кодекстің 52-бабында көзделген мән-жайлардан басқа, оның өмірі мен
тәрбиесінің жағдайлары, психикалық даму денгейі, жеке басының өзге
де ерекшеліктері, сондай-ақ оған жасы үлкен адамдардың ықпалы
ескеріледі.
2. Кәмелетке толмаған жас жеңілдететін мән-жай ретінде басқа да
жеңілдететін және ауырлататын мән-жайларының жиынтықта ескеріледі.
1. Қылмыстық кодекстің 52-бабы 3-бөлігімен сәйкес, жаза тағайындау
кезінде қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесі айыпкердің жеке
басы, сонымен бірге оның қылмыс жасағанға дейінгі және одан кейінгі мінез-
құлқы, жауаптылықпен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар,
сондай-ақ тағайындалған жазаны сотталған адамның түзелуіне және оның
отбасының немесе оның асыруындағы адамдардың тіршілік жағдайларына ықпалы
ескеріледі.
2. Сот жаза тағайындаудың жалпы негіздерімен сәйкес әділеттік
қағидасын қатаң сақтауы тиіс. Әділеттілік қағидасы қылмыстық кодексте
арнайы көрсетілген.
3. Қазақстан Республикасы Жоғары Соты Пленумының 1999 жылғы 30
сәуірдегі "Жаза тағайындағанда соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы"
Қаулысының 2-тармағында жасалған қылмыстың қауіптілігінің дәрежесін
анықтағанда, нақты қылмыстық (іс-әрекет, кінәнің түрі, себебі, тәсілі,
жасалған қылмыстық жағдай мен кезеңі, одан болған ауыртпалық, әрбір
сыбайластың қатыстылығының дәрежесі мен сипаты, т.б.) жағдайының барлығы
ескерілуі тиіс,- деп жоғарыда айтылған заң талаптарының мазмұны ашып
көрсетілген.
4. Кәмелетке толмаған адаммен бірге басқа да қылмысқа қатысушылар
немесе қылмысқа айдап салушылардың болғандығы мүмкін бе деген мәселелерге
заң ерекше назар аударуды талап етеді.
5. Кәмелетке толмаған жас жеңілдететін мән-жай ретінде басқа да
жеңілдететін және ауырлататын мән-жаймен жиынтықта ескеріледі.
6. Кейбір мән-жайлар құқықтық сипатқа ие болады: адам бірінші рет
немесе қайталап қылмыс жасауы, сотталғандық атаққа ие болуы немесе болмауы
т.б.
7. Басқа мән-жайлар құқықтық сипатқа ие емес, бірақ олар да жаза
тағайындау кезінде сотпен ескеріледі ( қоғамдағы жүріс-тұрысы,
жолдастарына, оқуға, жанұядағы қарым-қатынасы, еңбекке, білімге ықыласы
және т.б.)
Егер адам бірнеше қылмыс жасап, олардың бірі 18 жасқа толғанша, ал
басқалары кәмелетке толғаннан кейін жасалса, сот жазаны қылымыстардың
жиынтығы бойынша тағайындаған кезде Қылмыстық кодексінің 79- бабының
талаптарын ескере отырып, әуелі 18 жасқа дейін жасаған қылмыстар үшін, ал
содан соң кәмелетке толғаннан кейін жасаған қылмыстары үшін түпкілікті
жазаны Қылмыстық кодексінің 58-бабының ережелері бойынша тағайындайды
(Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының 2002 жылғы 11 сәуірдегі №6
"Кәмелетке толмағандардың қылмыстары мен оларды қылмыстық қоғамға жат
әрекеттерге тарту туралы істер жөніндегі сот практикасы туралы" Нормативтік
қаулысының 20-тармағы).
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодекснің 69-бабының 1,2-
бөліктерінде былай деп белгіленген: "Егер қылмыс жасалған күннен бастап
мынадай мерзімдер өтсе, адам қылмыстық жауаптылықтан босатылады:
а) кішігірім қылмыс жасағаннан кейін екі жыл;
б) орташа ауырлықтағы қылмыс жасағаннан кейін бес жыл;
в) ауыр қылмыс жасағанна кейін 10 жыл;
г) аса ауыр қылмыс жасағаннан кейін 15 жыл;
Ескеру мерзімі қылмыс жасалған күнен бастап және сот үкімі заңды
күшіне енген кезге дейін есептеледі."
Осы кодекстің 75-бабының 1-бөлігінде "қылмысы үшін сотталған адам,
егер айыптау үкімі оның заңды күшіне енген күнінен бастап есептегенде,
мынадай мерзімдерде орындалмаған болса, жазаны өтеуден босатылады:
а) кішігірім ауырлықтағы қылмысы үшін сотталғанда-3 жыл;
б) орташа ауырлықтағы қылмысы үшін сотталғанда-6 жыл;
в) ауыр қылмысы үшін сотталғанда-10 жыл;
г) аса ауыр қылмысы үшін сотталғанда-15 жыл" деп көзделген.
Өз кезегінде, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодекснің 85-бабына
сәйкес, "осы кодекстің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі.
1.1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығының жалпы мәселелері
1.2 Кәмелетке толмағандарға тағылатын жаза түрлері
1.3 Кәмелетке толмағандарға жаза тағайындау
2 Қылмыс және жауапкершілік
2.1 Кәмелетке толмағандарды жауаптылықтан, жазадан босату және оларға
тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану
2.2 Кәмелетке толмағандарды жазаны өтеуден шартты түрде мерзімінен
бүрын босату. Соттылық және оның жойылуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Кезінде нарық заманының нар белін қайыстырған қиыншылықтарына
кезіктік, уақыт өзгеріп, ұрпақ ауысты дедік, әйтеуірміздің ертеңгі
болашағынан саналынатын жастар тәрбиесін уыстан шығарып алғанымызды күні
бүгіндері кеш аңғарып отырмыз. Қазір сол одақ тұсындағы қуатты жастар
қозғаласын қанша жерден қалпына келтіреміз деп талпынғанмызбен ісіміз
ілгерілемей шатқаяқтап келеді. Жастар мен жасөспірімдердің құқығын қорғау,
оларға тәлім тәрбие беру жөнінде бірнеше заң қабылданғанымен күнделікті
тәжірибеде олардың да тетіктері толық іске қосылмай,бір кездері өзара
сабақтасып жатқан мектеп пен отбасы және қоғамдық ұйымдар арасындағы
байланыстың әлсіреп, аққудың көкке шортанның көлге тартқанындай
берекесіздіктің үстемдік құрып тұрған жағдайы бар. Сонымен соңғы жылдары
патриотизм мен отан сүйгіштік рухынан айырылып қалған жастар қауымы
арасында қылмыстың қаулап өсуі үлкен алаңдаушылық туғызып отыр. Әрине, оның
түпкі себебін бір ауыз сөзбенен түсіндіріп беру қиын мәселе.
Қалың жұртқа белгілісі еліміздегі әлеуметтік жағдайлардың төмендігі,
тұрмыстық ахуал мен күнкөрістің жүдеулігі, ертеңгі күнге деген сенімнің
жоқтығы секілді тағы да басқа толып жатқан объективті, субъективті
себептердің қамқорлық пен тәлім тәрбиеден тыс қалған жастар қауымын түзу
жолдан тайдырып, теріс әрекеттерге баруына тікелей әсерін тигізіп
жатқандығы ғана. Соның салдарынан жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылық
отбасы, ошақ қасындағы тентектіктен асып түсіп, кісі өлтіру, әйел зорлау,
денеге ауыр жарақат салу, ашықтан ашық адам тонау, есірткі заттарын сақтау
тәрізді кәнігі қылмыскерлермен жасалынатын ауыр қылмыстарға ұласып отыр.
Бүгінгі жастар мәселесі тәртіп бұзып, шалыс басқан жас ұрпақтың
бүгінгі қиын тағдырымен тек қүқық қорғау органдары ғана бетпе бет қалып
отыр.
Қалай десеңізде білім ошақтары тәртібі " қиын " деп шетке шығарып
тастаған мінез құлқы әртүрлі кәмелетке жасы толмағандармен қоян-қолтық
жұмыс жүргізу оңай емес. Миллионннан аса тұрғыны бар қаладағы балаларға
қатысты қыруар іспен бар болғаны 66 инспектор айналысады дегенге сенесіз бе
? Алайда ақиқат шындық осындай. Заң бойынша бір инспектор өз аймағындағы
4000 баламен жұмыс жүргізуі тиіс болса, бұл көрсеткіш көп жағдайда негізгі
мүмкіндіктен асып түсіп, 5000-6000 мыңнан айналып кетеді екен.
"Бала болашағымыз" деп жиі айтамыз, ал сол кәмелетке толмаған
жасөспірімдер арасында қылмыс жасаушылық бүгінгі күнде аз кездеспейді.
Балалар бұзақылық жолға қалай түседі, оның себептері қылмыстары түрлері
қандай деген сан-сауал көлденең дейді.
Жасөспірімдер арасындағы қылмыспен күресу кешенді қимылдауы талап
етеді.
Мәселен, қалалық ішкі істер бөлімінің жанындағы жасы кәмелетке
толмағандар іс жөніндегі полицияның басты міндеті, біріншіден, тұрмыс
тіршілігінде қолайсыз жағдайлар қалыптасып, бала тәрбиесі бетімен
жіберілген отбасын анықтап, олармен мақсатты жұмыс жүргізу екіншіден, қиын
балаларға қылмыс жасатпауға күш салып, алдын-алып, ата-аналарымен бірге
қимылдау болып табылады.
Жасөспірімдердің қылмыс жасауына әр-түрлі жағдайлар себеп болады.
Айталық, отбасының тұрмыс тіршілігі, яғни күнкөріс қамымен базарда жүріп,
баласына, күнделікті немен шүғылданып жүргеніне мән бере қоймайды. Оның
үстіне кәмелетке толмаған баланы қадағалауға міндеті мектептің де, мұ-
ғалімдердің де тарапынан бақылау төмен. Рас, тәрбие жұмыстары соңғы кездері
қолға алына бастады. Бірақ кезінде арқауы босап кеткен нәрсені бірден
қалыпына келтіре қою оңай шаруа емес. Бүгінде жастар тәрбиесінде тағы бір
үлкен проблема туындап отыр, ол есірткімен күрес екендігі белгілі. Өкінішке
орай бұл кесел кейінгі кезде күрт өсуде.
Жасөспірімдердің кез-келген уақытта жүріп тұруы ата-аналардың қараусыз
қалдыруы, түнде тоналып немесе соққыға жығылуға әкеп соқтыруы әбден мүмкін.
Бұрын жастар жөніндегі комитет үлкен қызмет жасайтын, қазір олай деп
айта алмаймыз. Оның басты себебі қаржыландыру мәселесінің дүрыс
шешілмеуінен деп ойлаймын. Бұрын жасөспірімдер тәрбиесімен октябрят,
пионер, комсомол сияқты қоғамдық ұйымдар айналысса, қазір соның орны
үңірейіп бос тұр. Өйткені, ондай қүрылымдарды басқа нысанда алмастыратын
ұйымдар әзірге жоқ. Жасөспірімдердің мүдделерін қорғайтын мұндай ұйым
міндетті түрде болуы керек. Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-
бабына сәйкес елімізде " Неке және отбасы, ана мен әке және бала
мемлекеттің қорғауында болады. Балаларына қамқорлық жасау және оларды
тәрбиелеу ата-ананың құқығы, әрі парызы ".
Бұл-басты қағида. Алайда жеке адамның өмірі, кейде тек сол негізгі
заңда жазылған қағидаларға сәйкес келе бермейді. Ұрпақты өмірге
келтіргенмен, оны өсіріп тәрбиелемек түгілі, өзінің қара басын алып жүре
алмайтын ата-аналардың бары ащы шындық. Мүндайда мемлекет конституциялық
міндеттемесін атқаруға кіріседі.
Азғындық жолға түсіп, балаларды тағдыр тәлкегіне салған ересектерді
ата-ана құқығынан сот арқылы айырып, баланы заңды түрде туысқандарының
тәрбиесіне көшіруге, немесе мемлекеттік қамқоршылық органдарының қарамағына
алуға тура келеді. Прокуратураның жұмыс ауқымы ұлғая түсуде. Мұны өмірдің
өзі солай талап етіп отыр. Өйткені, қызметтің қай саласы болсын күнделікті
қалыппен тыныс-тіршілігін жалғастырумен қатар заңның бұзылуына, алға қойған
нақты талаптардың орындалмауына жол беріп отыр. Прокуратура органдары
осындай осал тұстардың тамырын басып, кем-кетігін айқара ашып, заңдылықты
бұзудың жолын кесуге бағытталған игі шараларды тиянақты жүзеге асырып
келеді.
1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі.
1.1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығының жалпы мәселелері
Бұл күнде кәмелеттік жасқа толмағандар да көптеген қылмыстар жасайды.
Кісі өлтіру, әйел зорлау, ұрлық, бұзақылық және басқа қылмыстар да
осылардың қолымен жасалынып жатады. Кәмелеттік жасқа толмағандар қылмысты
жекелей де, топ болып ұйымдасып та жасайды. Мұның өзі-қоғам және оның
болашағы үшін үлкен қатер,жасөспірімдердің қауіпті жолға түсуі- барып
түрған қасіретті құбылыс. Жасөспірімдер қылмыс жасай отырып өз басына ғана
емес, қоғамға, өз отандастарының мүддесіне, өзінің туған-туысқандарына
үлкен зиян жасайды, жапа шектіреді. Жасөспірім қылмыскерлер бірінші кезекте
өзінің отбасына қасырет болып жабысады. Мысалы, Қазақстанда жыл сайын он
мыңға жуық от басы жойылады. Көптеген отбасында бірден, екіден,
кейбіреулерінде одан да көп бала бар. Негізінде балалар үйде анасымен
қалады. Ал кейбір аналардың бала тәрбиелеуге тәулігіне жарты сағат қана
уақыты арналады. Мұндай отбасында баланы тәрбиелеу жұмысы ойдағыдай
болмайтыны түсінікті. Міне, жоғарыдағыдай жұмыссыз жағдайлар осындай
отбасынан шығып жатыр. Тіпті, тәрбиесі дұрыс деген отбасынан да жағымсыз
қылықты балалар шығатыны бар. Жалпы алғанда жасы толмағандардың арасынан
шығатын қылмыскерлер-қоғамның адамгершілік дәрежесінің қандай екенін
көрсететін көрсеткіш. Жасөспірімдердің ішінде қылмыскерлер көп қоғам
адамгершілік дәрежесі төмен қоғам болып саналмақ. Сондықтан жас буынға
қамқорлық жасау тек қана мемлекеттік емес, әр отбасының, әр мектептің,
баласы бар адамдардың - барлығының бірден-бір міндеті болып табылады.
Жоғарыда көрсеткеніміздей, қылмыс жасаған кезде жасы 16-ға толған адам
жауапқа тартылады, 14- жастан бастап та жауапқа тартылуы мүмкін.
Қылмыс түрлерінің барлығы да адамдардың жеке басы мен денсаулығы үшін
де, мемлекет үшін де аса қауіпті, олардың мүддесіне үлкен зиян келтіретін
қылмыстар.
14 жасқа қарай жасөспірімдер мүндай қылықтардың қылмыс болып
саналатынын толық түсінеді. Сондықтан мұндай жастар кісі өлтіру, аса ауыр
бұзақылық жасау, ұрлау, әйел зорлау, тонау қылмыстарын саналы түрде жасау
арқылы өзге адамдарға, мемлекетке қасақана қарсы шығады. Мемлекет мұндай
жастардың қылмысты істеріне жайбарақат қарамайтыны өзінен-өзі түсінікті.
Жас адамның өмірі қаншалықты аянышты болғанымен, мемлекет жазықсыз
адамдардың, өз азаматының өмірін, денсаулығын сақтау, қылмыскерлердің қол
сұғу зұлымдығынан сақтап қалу мақсатында қатаң шаралармен жазалар қолдануға
мәжбүр болады.
Сот 18 жасқа толмаған қылмыскердің ісіне неғұрлым парасатты байыппен,
сабырлықпен қарауға тиіс. Егер сот қылмыскерге тәрбиелік шараның өзі де
жеткілікті деп тапса, оны құқық бұзушылық жазалаудан босатуы да мүмкін.
Ондай жағдайда оған мәжбүр ету түріндегі тәрбиелік шара қолданылуы мүмкін.
Мұндай шара, егер қылмысты шын мәнінде әлі жасы толмаған бала жасаса,
екіншіден, жасалған қылмыс үлкен көлемде емес және орташа ауырлықта болса,
әрі ол бірінші рет жасалса ғана қолданылады.
Сот қолданылатын тәрбиелік мәні бар мәжбүрлеу шаралар төмендегідей
түрде болады: а) ескерту; ә) ата-ананың не оның орнындағы асырап алған
адамның немесе мемлекетік органның бақылауына беру; б)келтірілген зиянды
өтеуге міндеттеу; в) бос уақытына шек қою, тәртібіне, мінез-құлқына ерекше
талап қою; г) арнайы тәрбиелеу үйіне немесе емдеу тәрбиелеу мекемесіне
жіберу. Мұнымен бірге сот- мәжбүр ететін басқа да шаралар қолдануы мүмкін.
Заң бұл шаралардың мазмұны қандай екенін жасөспірімге түсіндіріп айтады.
Сот, егер жасөспірім мұндай қылмыстық істі қайталайтын болса бұдан да ауыр
жаза қолданатынын қатты ескертеді.
Ал уақытын шектеуге келетін болсақ, мұндай шаралар рұқсат етілмейтін
кейбір орындарға бармау, тәуліктің белгілі бір уақытынан кейін үйден шығуды
шектеу, мемлекеттік органдардың рұқсатынсыз басқа жаққа кетіп қалмау
сияқтылар жатады. Кәмелеттік жасқа толмаған жасөспіріммен мектепке қайта
баруды талап ету, түскен оқу орнын бітіріп шығу, мемлекеттік органдардың
көмегімен жүмысқа орналасу тағы сол сияқты жұмыстар жүргізілуі мүмкін.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстың жауаптылығы мен жазасы туралы
мәселелер арнайы, бірінші рет Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің
тарауларының бірінде орын алған, яғни ол әділеттілік қағидаттарына сәйкес
1990 жылғы 15 қазанда Біріккен Ұлтар Ұйымының бас асамблеясының келісімімен
мақұлданған және күшіне енген Балалардың құқықтары туралы Конвенциясымен
сәйкестендірілген. Заң шығарушы кәмелетке толмағандардың қылмыс жасауы
олардың психологиялық өсуі ерекшеліктерінен, қоршаған ортаның қылмыстекті
жағдайының әсерінен, қамқорлыққа алынбауының салдарынан және тағы басқа
факторлардың әсерінен пайда болады деген тұжырымнан шығады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының алдын алуда мемлекет,
жасөспірімдерді қадағалаусыз қалдырумен қатар ересектердің құқық бұзушылық
әрекеттерінің жасөспірімдерге кері әсер беруі сияқты жәйттермен күресуде.
Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауаптылыққа тартудың мәселелері өзіне
тән тарихи даму сатыларының ерекшеліктеріне ие, мысалы, қазақ әдет-ғұрып
құқығы бойынша 15 жаста жауаптылыққа тартылмаған. Профессор С. Л.Фукс осы
жәйттерге байланысты былай деген: 15 жасқа толмаған адамдардың қылмыстық
жауаптылықтан босату ұрлық пен кісі өлтіруден басқа, олардың өздері істеген
іс-әрекеттеріне жауап бере алмайтындығына емес керісінше олардың жасаған
қылмысы үшін айып төлеуге шамасы келмейтіндігіне келіп тірелген, яғни көп
жағдайларда жазаның мұндай түрлері сөгіске әкеп соқтырады. " Адамның жасы
15-ке толған сәттен қазақтың жас боз баласы, әке болуға жараған ( қазақта "
он бесте отау иесі "-деген мақал бар).
Меншік иесі ретінде соттың алдында өзінің іс-әрекетіне жауап беріп,
қылмыстық жауаптылықты өтеуге қабылетті деген көзқарас болды.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы жүйелерін РСФСР-дің Қылмыстық кодексіндегі
толықтырулар мен өзгертулерден табуға болады, олар қазақтың жерінде іске
асырылды. Ауылдың құқықтық сана сезім дәрежесін және қарапайым көшпенді
халықтың жағдайларын, олардың өмір сүру шарттарын ескере кәмелетке толмаған
қазақтарды қылмыстық жауаптылыққа тартудың ерекше шарттарын бекітті.
Қылмыстық жаза көбінесе 14 жасқа толмағандарға, сонымен қатар 14 жастан 18
жасақа дейін кәмелетке толмағандарға қолданылмады. Кәмелетке толмағандарға
басқа ұлттарға қатысты 14 жастан 16 жасқа дейін жауаптылық белгіленді.
Қазақстан аумағында 35 жыл бойы күшін жоймай қолданылған Ресейдің
1926 жылғы Қылмыстық кодексі қылмыстық жауаптылықты белгілейтін жас шамасын
былайша анықтады: "дәрігерлік-педагогтік сипаттағы әлеуметтік қорғау
шараларын қолдануға болатын 14 жасқа дейінгі жасөспірімдерге, соттық-түзету
сипатындағы әлеуметтік қорғау шараларын колдануға болмайды".
Он төрт жастан, он алты жасқа дейінгі кәмелетке толмаған адамдарға
кәмелетке толмағандардың ісі жөніндегі комиссия егер дәрігерлік педагогтік
сипаттағы әлеуметтік қорғау шараларын қолдану мүмкін емес деп тапса ғана
соттық-түзету сипатындағы әлеуметтік қорғау шараларын қолданады.
Алайда КСРО-ның Орталық Атқару Комитетінің 1935 жылғы 7 сәуірдегі
қаулысында кәмелетке толмаған арасындағы қылмыспен күресу шаралары
туралы, яғни Кеңестік Республикасының қылмыстық заңының 8-бабы алып
тасталынды да, былайша: жасы толмағандар, 12 жастан бастап, көше
ұрлықтары, күш көрсету, дене жарақатын салу, озбырлау, кісі өлтіру, кісі
өлтіруге оқталу үшін қылмыстық жауаптылыққа және сотқа тартылады және
оларға қылмыстық жазалаудың барлық шаралары қолданылады деп қайта
белгіленді.
Бүгінгі таңдағы Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі бойынша
қылмыстық жауаптылыққа, қоғамға қауыпты іс-әрекет жасаған он алты жасқа
толған адам тартылады. Ал кейбір жағдайларда қоғамға қауіптіліктің
деңгейіне қарай, заңда көзделген қылмыстарды жасағандығы үшін кәмелетке
толмағандар 14 жастан бастап қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Бұл
қылмыстарға: кісі өлтіру, денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру,
ауырлататын мән-жайлар кезінде денсаулық қасақана орташа ауырлықтағы зиян
келтіру, зорлау, жыныстық сипаттағы күштеу әрекеттері, адам ұрлау, ұрлық
жасау, кісі тонау, ұрып-соғып, қорқытып алу, ауырлататын мән-жайлар кезінде
автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатын көздемей заңсыз
иелену, ауырлататын мән-жайлар кезінде мүлікті қасақана жою немесе бүлдіру,
терроризм, адамды кепілге алу, террорлық акті туралы біле тұра көрінеу
өтірік хабарлау, қару жарақты, оқ-дәріні, жарылғыш заттар мен жару
құрылғыларын ұрлау не қорқытып алу,ауырлататын мән-жайлар кезінде қайтыс
болған адамдардың мүрдесін және олардың жерленген жерлерін қорлау, көлік
құралдарын немесе қатынас жолдарын қасақана жарамсыз ету қылмыстары жатады.
1981-1995 жылдардағы Республика көлеміндегі статистикалық мәліметтер
кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың өсуін былайша көрсетті: 1991 ж.-
7,5 №, 1992 ж.-14,1 №, 1993 ж.-11,5 №, 1994 ж.-9,6 №,1995 ж.-5,4 №, 1996ж.-
7,0№.
Көріп отырғанымыздай кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстылық
деңгейінің сот-құқықтық реформа бойынша бірқатар латенттілігі бар екенін
түсінеміз және оның едәуір төмендегінін байқаймыз. Тәжірибе көрсеткендей
кәмелетке толмағандар арасында Республикамызда қылмыстың басым көпшілігі
мүліктік қылмыстармен, зорлаумен байланысты, аса қатыгездікпен жасалған;
спирттік ішімдіктерге, есірткі заттарға әуес болуымен байланысты қылмыс
түрлері де көп кездеседі. Сонымен қатар, кәмелетке толмағандар арасындағы
қылмыстар көбінесе топтасқан түрде, ал олардың 20 %-ы ересек адамдармен
бірге жасалады.
ҚК-тің 78-бабына сәйкес Кәмелетке толмағандар деп қылмыс жасаған
кезге қарай жасы 14-ке толған, бірақ 18-ге толмаған адамдар танылады. Заң
шығарушы қылмыстық жауаптылық туындайтын ең төменгі жасты белгілей отырып,
кәмелетке толмағанды сол жаста өзінің іс-әрекетіне жауап бере алады деп
және қылмыстық жазаны сезіне алады деп анықтаған.
Осыған байланысты заң шығарушы кәмелетке толмаған деген терминге
анықтама беріп отыр. Ал бұл қылмыстық жауаптылықтың нормасын дұрыс
қолдануға мүмкіндік береді. КСРО Жоғарғы Сотының 1976 жылғы 3 желтоқсандағы
№16 қаулысының 6-тармағында, соттардың, кәмелетке толмағандардың қылмысы
және кәмелетке толмаған адамды қылмыстық іске тартуы, туралы мәселелерді
тәжірибеде дүрыс қолдануы туралы былайша түсініктеме берген, сот кәмелетке
толмағандардың жасын дәл анықтауда шаралар жасауға міндетті ( күні, айы,
туған жылы). Жасөспірім туған күні емес келесі, ертеңіндегі күннен бастап
белгілі бір жасқа толды деп саналады. Сот-медициналық сараптама жасты
анықтау кезінде, сотталушының туылған күнін сол жылдың соңғы күнімен
белгілейді; жастың ең төменгі немесе ең жоғарғы шегін, жылды анықтауда, сот
сараптаманың қорытындысымен анықталған төменгі жас мөлшерін белгілейді.
Кәмелетке толмаған адамдардың қылмыстық жауаптылығы нормаларын жеке
тарауға бөліп қарастыру, қылмыстық іс жүргізу нормаларымен тығыз
байланыстылықты көрсетеді.
Қылмыстық кодекстің VI бөлімнен кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауаптылығының жалпы негіздері: кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауаптылығы ерекшіліктерін Қылмыстық кодекстің 78-бабында көрсетілген.
78бап:
1. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы күші қолданылатын
кәмелетке толмағандар деп қылмыс жасаған кезге қарай жасы
14 толған, бірақ 18 толмаған адамдар танылады.
2. Қылмыс жасаған кәмелетке толмағандарға жаза тағайындалуы мүмкін не
оларға тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары қолданылуы мүмкін.
1. Қылмыстық кодекске кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы
өз алдына арнаулы бөлімде Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодекстің Жалпы
бөлімінде көрсетілген.
2. Қылмыстық кодекстің 78- бабымен, қылмыс жасаған кезге қарай жасы 14
толған, бірақ 18-ге толмаған адамдар кәмелетке толмағандар деп анықталады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстың ісін қарау барысынада сот олардың жасын
(күні, айы, туған жылы) нақты анықтауы қажет.
3. Қылмыстық құқық бойынша жауаптылық 16 жастан басталады.
4. Кейбір жағдайларда бір қатар қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық 14
жастан белгіленген. Аталған қылмыстардың тізімі Қылмыстық кодекстің 15-
бабында көзделген.
5. 14 жасқа дейінгі балаларды қылмыстық жауаптылыққа тартуға жол
бермейді.
6. Заңмен анықталғандай 14 жасқа толған адам, өзінің жасаған
әрекетінің қоғамға қауыпты екендігін ұғынады. Бірақ, егер адам психикасын
бұзылуына байланысты емес психикалық дамуы жағынан артта қалуы салдарынан
кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты жасау кезіндегі өзінің іс-
әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипатымен қоғамдық қауыптілігін
толық көлемінде түсіне алмаса не оған не бола алмаса қылмыстық жауапқа
тартылуға тиіс емес, бүл туралы Қылмыстық кодекстің 15-бабы 3 бөлігінде
көрсетілген.
7. Қылмыстық кодекстің 78-бабы 2 бөлігі, қылмыс жасаған кәмелетке
толмағандарға жаза тағайындалуы мүмкін не оларға тәрбиелік әсері бар
мәжбүрлеу шаралары қолдануы мүмкін екендігі туралы белгілеген.
8. Соттық тәжірбиеден тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын
қолданудың 3 шарты қолданудың негіздері белгіленген:
а) қоғамға қауыпты әрекет жасаған адамның кәмелетке толмауы;
б) қылмыстық әрекетінде кішігірім немесе орташа ауырлықтағы
қылмыстардың қамтылуы;
в) адамның қылмыстық жазаны өтеусіз- ақ түзелуіне мүмкіндіктерінің
болуы;
9. Кәмелетке толмаған адамдарға тәрбиелік әсері бар мынадай мәжбүрлеу
шаралары тағайындалуы мүмкін.
а) ескерту;
б) ата-аналарына немесе олардың орнындағы адамдардың не
мамандандырылған мемлекеттік органың қадағалауына беру;
в) келтірілген зиянды қалпына келтіру міндетін жүктеу;
г) бос уақытын шектеу және кәмелетке толмаған адамның жүріс-түрысына
ерекше талаптар белгілі;
д) кәмелетке толмағандарға арнаулы тәрбие немесе емдеу-тәрбиелеу
мекемесіне орналастыру.
10. Кәмелетке толмаған адамға бір мезгілде тәрбиелік әсері бар бірнеше
тәрбиелеу шаралары тағайындалуы мүмкін (ҚК 82- бабы 2 бөлігі).
11. Өмір бойы бас бостандығын айыру 18 жасқа толмай қылмыс жасаған
адамдарға тағайындалмайды (ҚК 48-бабы), өлім жазасы сондай-ақ 18 жасқа
толмай қылмыс жасаған адамдарға тағайындалмайды.
Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жаза түрлері Қылмыстық
кодекстің 79-бабында.
79-бап:
Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жаза түрлері::
1. айыппұл;
2. белгілі бір қызметпен айналысу қүқығына айыру;
3. қоғамдық жұмыстарға тарту;
4. түзеу жүмыстары;
5. қамау;
6. бас бостандығынан айыру болып табылады.
1. Айыппұл кәмелетке толмай сотталған адамның дербес табысы немесе
өндіріп алуға жарайтын мүлкін болған жағдайда ғана тағайындалады.
Айыппұл оннан бес жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде
немесе кәмелетке толмаған аламның жалақысының немесе өзге табысының екі
аптадан алты айға дейінгі кезендегі мөлшерінде тағайндалады.
2. Кәмелетке толмағандарға белгілі бір қызметпен айналысу қүқығының
айыру бір жылдан екі жылдан дейінгі мерзімге тағайындалады.
3. Қоғамдық жүмыстарға тарту 40 сағаттан 160 сағатқа дейінгі мерзімге
тағайындалады, ол кәмелетке толмаған адамның қолынан келетін жүмысты
орындауы болып табылады әне ол оны оқудан немесе негізгі жұмысынан бос
уақытында атқарады. 16 жасқа толмаған адамдардың бұл жаза түрін орындауының
ұзақтығы күніне 2 сағаттан, ал 16-дан 18 жасқа дейінгі адамдар үшін күніне
3 сағаттан аспау керек.
4. Түзеу жұмыстары сот үкім шығарған кезде 16 жасқа жеткен кәмелетке
толмаған адамдарға 1 жылға дейінгі мерзімге тағайындалады.
5. Қамау сот үкім шығарған кезде 16 жасқа жеткен кәмелетке толмаған
адамдарға бір айдан төрт айға дейінгі мерзімге тағайындалады.
6. Кәмелетке толмаған адамды бас бостандығынан айыру 10 жылдан, ал
ауырлататын мән-жайларды кісі өлтіргені үшін-12 жылдан аспайтын мерзімге
тағайындалуы мүмкін. 14 жастан 16 жасқа дейін кіші гірім ауырлықтағы
қылмысты біріншірет жасаған адамдарға бас бостандығынан айыру
тағайындалмайды.
Кәмелетке толмай сотталған адамдар бас бостандығынан айыру:
а) бас бостандығынан айыруға біріншірет сотталған еркек жынысты
кәмелетке толмағандар, сондай-ақ әйел жынысты кәмелетке толмағандар-жалпы
режимдегі тәрбиелеу колонияларында;
б) бұрын бас бостандығынан айыру жасаған жазасын өтеген еркек жынысты
кәмелетке толмағандар - күшейтілен режимдегі тәрбиелеу колонияларында
өтеді.
Қоғамдық қауыптілік сипатына және дәрежесіне, кінәлі адамның жеке
басына және басқа да мән- жайларға қарай сот қабылданған шешісінің себебін
көрсете отырып, еркек жынысты кәмелетке толмай сотталған адамның бас
бостандығынан айыруды жалпы режимдегі тәрбиелеу колониясында өтеуін
тағайындауы мүмкін.
Сот жазаны орындаушы органға кәмелетке толмай сотталған адаммен қарым-
қатынас кезінде оның жеке басының белгілі бір ерекшеліктерінің ескеру
туралы нұсқау беруі мүмкін.
Кәмелетке толмағандардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, оларға
жаза тағайындау барысында ең алдымен тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу
шараларын қолданады. Тәжірибенің көрсетуі бойынша кәмелетке толмағандарға
бірінші рет қылмыс жасағандығы үшін , бас бостандығынан айыру түріндегі
жазаны, қолданудың әсерлі емес екендігін дәлелдейді.
Кәмелетке толмағандарға мынандай жаза түрлері қолданылмайды, бас
бостандығын шектеу Қылмыстық кодекстің 45-бабы 5-бөлігі, өмір бойы бас
бостандығынан айыру Қылмыстық кодекстің 48-бабы 4 бөлігі, өлім жазасы
Қылмыстық кодекстің 49-бабы 4-бөлігі, және мүлікті тәркілеу.
Кәмелетке толмағандарға қолданылатын жазалардың мазмұны өзіне тән
арнаулы белгілерге ие. Айыппұл, Қылмыстық кодекстің 79-бабы 2-бөлігіне
сәйкес, кәмелетке толмай сотталған адамның дербес табысы немесе өндіріп
алуға жарайтын мүлкі болған жағдайда ғана тағайындалады. Айыппұл оннан бес
жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе кәмелетке толмаған
адамының жалақысының немесе өзге табысының екі аптадан алты айға дейінгі
кезеңдегі мөлшерінде тағайындалады.
Ересек адамдарға қарағанда Қылмыстық кодекстің -40-бабы, 2-бөлімі,
кәмелетке толмағандарға айыппұлдың төмендетілген мөлшері белгіленген.
Бірақ мұнымен Қылмыстық кодекстің 40-бабы, 2-бөлігі шарттары
сақталады.
Айыппұлдың мөлшерін жасалған қылмыстың ауырлығы мен сотталған адамның
мүліктік жағдайын ескере отырып сот белгілейді. Кәмелетке толмағанның мүлкі
мүліктік құқық бойынша өзіне тән болуы керек.
Кәмелетке толмағандарға белгілі бір қызметпен айналысу құқығына айыру
бір жылдан екі жылға дейінгі мерзімге тағайындалады және олар заңды негізде
белгілі бір қызметпен айналысып жүріп, қылмыстық жазаға әкеп соқтыратын
әрекеттерді істеген жағдайларда ғана жазаның осы түрі ғана қолданылады.
Қоғамдық жүмысқа тарту жазының жаңа түрі болып табылады және де 40
сағаттан 160 сағатқа дейінгі мерзімге тағайындалады. Ол кәмелетке толмаған
адамның қолынан келетін жұмысты орындауы болып табылады және ол оны оқудан
немесе негізгі жүмысынан бос уақытында атқарады. 16 жасқа толмаған
адамдардың бұл жаза түрін орындауын уақтығы күніне екі сағаттан, ал 16-дан
18 жасқа дейінгі адамдар үшін күніне үш сағаттан аспауы керек. Егер бас
бостандығынан шектеуге сотталған адам жазаны өтеуден әдиі жалтарған
жағдайда Қылмыстық кодекстің 45 және 46-баптарына сәйкес, қамаумен
ауыстырылады.
Түзеу жұмыстары сот үкім шығарар кезде 16 жасқа жеткен кәмелетке
толмай сотталған адамдарға бір жылға дейінгі мерзімге тағайындалады
(ересектермен салыстырғанда Қылмыстық кодекстің 43-бабы, 1-бөлігі - екі
жылға дейін). Ең төменгі мерзім ересек адамдарғада-екі ай.
Қамау сот үкім шығарған кезде 16 жасқа жеткен кәмелетке толмай
сотталған адамдарға бір айдан төрт айға дейінгі мерзімге тағайындалады. Бұл
жаңа жазаның негізгі түрі болып табылады. Мазмұны жағынан бас бостандығынан
айырумен ұқсас болып келеді. Қамау сотталған адамды тағайындалған жазаның
бүкіл мерзімінде қоғамнан қатаң оқшаулау жағдайында ұстау болып табылады.
Қамауды кәмелетке толмағандарға тек 16 жасқа толған жағдайда ғана
қолданады.Қамауды қолданар кезде қылмыстық сипаты мен қоғамдық қауыптілік
дәрежесі, айыпкердің жеке басы ескеріледі.
Кәмелетке толмай сотталған адамды бас бостадығынан айыру 10 жылдан,
ал ауырлататын мән-жайларда кісі өлтіргені үшін-12 жылдан аспайтын мерзімге
тағайындалуы мүмкін. 14-тан 16 жасқа дейін кішігірім ауырлықтағы қылмысты
бірінші рет жасаған адамдарға бас бостандығынан айыру тағайындалмайды.
Кәмелетке толмағандарға жасалған қылмыстың ауырлығына байланысты 6 айдан
бастап 10 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза
қолданылады.
Кәмелетке толмағандар бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеуді
ересек адамдардан бөлек колонияларда өткереді. Колония екі топқа бөлінеді:
бас бостандығынан айыруға бірінші рет еркек жынысты кәмелетке толмағандар,
сондай-ақ әйел жынысты кәмелетке толмағандар-жалпы режимдегі тәрбиелеу
колониялары, бұрын бас бостандығын айыру жазасын өтеген еркек жынысты
кәмелетке толмағандар-күшейтілген режимдері тәрбиелеу колонияларында
өтейді.
Қылмыстық кодекстің 53-бабы бірінші бөлігі б тармағында айыпкердің
кәмелетке толмауы қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар
болып табылады Осы көрсетілген мән жайлардан басқа, оның өмірімен
тәрбиесінің жағдайлары, психикалық даму деңгейі жеке басының өзгеде
ерекшеліктері, сондай-ақ оған жасы үлкен адамдардың ықпалы ескеріледі.
Қылмыстық кодекстің 90-бабы, 2-бөлігіне сәйкес жеңілдететін және
ауырлататын мән-жайлардың жиынтығымен байланысты кәмелетке толмаған жас,
жеңілдететін мән-жай болып ескеріледі.
Қылмыстық кодекстің 80-бабы, кәмелетке толмағандарды жазадан босату.
Қылмыстық кодекстің 81-бабы, тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары.
Қылмыстық кодекстің 82-бабы және олардың мазмұны Қылмыстық кодекстің 83-
бабы, кәмелетке толмағандарды жазаны өтеуден шартты түрде мерзімнен бұрын
босату. Қылмыстық кодекстің 84-бабы, ескіру мерзімі. Қылмыстық кодекстің 85-
бабы, және соттылықты жою мерзімдері, Қылмыстық кодекстің 86-бабы сонымен
қатар бірінші рет, осы бөлім арқылы кәмелетке толмағандарда қылмыстық
жауаптылығы ерекше ерекшеліктерін талдауы оны дүрыс қолдану мүмкіндіктерін
және 18 жастан 20 жасқа кейінгі жас аралығында қылмыс жасағандардың
қылмыстық жауаптылығында, ізгілік қағидаттарын іске асыру адамның жеке
тұлғасына дүрыс қарау тағы басқа да ерекшеліктерін қарастырады.
Бүгінгі XXI ғасырдың басындағы жастар саясаты бүл аймақтық адам
ресурстарын, болашақтың кадрлары саясатын дамытуға қаражат салу. Соңғы он
жылдықта қоғамдық саяси жағдайлардың өзгеріне байланысты, кәмелетке
толмаған және жастар мен іс жүзінде жүргізілген барлық жұмыс тиісті
дәрежеде болмады. Бұл – кәмелетке толмағандар арасында рухани құндылықтарды
ішінара жоғалтуға әкеліп соқты.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Қазақ КСР-інің Қылмыстық
кодексінен айырмашылығы, онда кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауаптылығы жеке бөлімге шығарылған ( VI бөлім ), онда;
-кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы, қылмыстық
жауаптылыққа тартуға жол берілетін жасы;
- кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жаза түрлері;
- кәмелетке толмағанға жаза тағайындағанда қажетті жағдайлар;
- кәмелетке толмағандарды жазадан босату;
- тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану және оларды ұстау
жағдайлары;
-кәмелетке толмағандарды жазаны өтеуден шартты түрде мерзімнен бұрын
босатудың ерекшеліктері;
- кәмелетке толмағандарға қолданылатын ескіру мерзімі;
- кәмелетке толмағандардың соттылықты жою мерзімдері;
- осы бөлімнің ережелерін он сегіз бен жиырма жас аралығындағы
адамдарға қолдану көзделген.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінде осы жеке бөлімнің
болуы, атап айтқанда, кәмелетке толмағандар қылмыстылығының өзіндік
ерекшеліктерінің болуына байланысты. Бүл кәмелетке толмағандардың
әлеуметтік-психологиялық дамуының ерекшеліктеріне, олардың әлеуметтенуінің
жеткіліксіз дәрежеде екендігіне, психофизикалық, жастық және әлеуметтік
жетілуінің жеткіліксіздігіне, олардың имандылық
басымдықтары туралы бұрмаланған көзқараста екендігіне, мінез-құлқының
өзіндік қырларына, ересектердің ықпалында болуына байланысты.
1.2 Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жаза түрлері
Қылмыстық кодекстің 79-бабына сәйкес кәмелетке толмағандарға мынадай
жаза түрлері тағайындалады:
а) айыппұл;
б) белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру;
в) қоғамдық жұмыстарға тарту;
г) түзеу жұмыстары;
д) қамау;
е) бас бостандығынан айыру болып табылады.
Кәмелетке толмағандардың жас ерекшеліктерін ескере отырып оларға жаза
тағайындау барысында ең алдымен тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын
қолданады. Тәжірибе кәмелетке толмағандарға бірінші рет қылмыс жасағандығы
үшін бас бостандығынан айыру түріндегі жазаның қолданудың тиімді емес
екендігін дәлелдеп көрсетеді.
Кәмелетке толмағандарға мына аталған жаза түрлері қолданылмайды: бас
бостандығын шектеу (ҚК-тің 45-бабының 5-бөлігі), өмір бойы бас
бостандығынан айыру. ( ҚК-тің 48-бабының 4-бөлігі ), өлім жазасы. ( ҚК-тің
49-бабын 2-бөлігі ), және мүлікті тәркілеу.
Кәмелетке толмағандарға қолданылатын жазалардың мазмұны өзіне тән
арнаулы белгілерге ие. Айыппұл, ҚК-тің 79-бабының екінші бөлігіне сәйкес,
кәмелетке толмай сотталған адамның дербес табысы немесе өндіріп алуға
жарайтын мүлкі болған жағдайда ғана тағайындалады. Айыппұл, оннан бес жүз
айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе кәмлетке толмаған адамның
жалақысының немесе өзге табысының екі аптадан алты айға дейінгі кезеңдегі
мөлшерінде тағайындалады.
Көріп отырғанымыздай ересек адамдарға қарағанда ҚК-тан 40 бабының
екінші бөлігі), кәмелетке толмағандарға айыппұлдің төмендетілген мөлшері
белгілегіген, сонда да мұнымен қатар ҚК-тің 40-бабының 2-бөлігінің
шарттары сақталады, айыппұл мөлшерін жасалған қылмыстың ауырлығы мен
сотталған адамның мүліктік жағдайын ескере отырып сот белгілейді. Кәмелетке
толмаған адамның мүлкі оның өзіне тән болуы керек.
Кәмелетке толмағандарға белгілі бір қызметпен айналысу қүқығынан
айыру бір жылдан екі жылға дейінгі мерзімге тағайындалады және жазаның осы
түрі олар заңды негізде белгілі бір қызметпен айналыса жүріп, қылмыстық
жазаға әкеп соқтыратын әрекетерді істеген жағдайларда ғана қолданылады.
Қоғамдық жұмысқа тарту жазаның жаңа түрі болып табылады және де 4
сағаттан 160 сағатқа дейінгі мерзімге тағайындалады. Ол кәмелетке толмаған
адамның қолынан келетін жүмысты орындауы болып табылады және де кәмелетке
толмаған ол жүмыстарды оқудан немесе негізгі жұмысынан бос уақытында
атқарады. 16 жасқа толмаған адамдардың жазаның бүл түрін орындауының
ұзақтығы күніне екі сағатан, ал 16-дан 18 жасқа дейінгі адамдар үшін күніне
үш сағаттан аспауы керек. Егер бас бостандығын шектеуге сотталған адам
жазаны өтеуден әдейі жалтарса,оған оның жазаның бүл түрі ҚК-нің 45 жэне 46-
баптарына сэйкес, қамаумен ауыстырылады. Түзеу жұмыстары сот үкім шығарар
кезде 16 жасқа жеткен кәмелетке толмай сотталған адамдарға бір жылға
дейінгі мерзімге тағайындалады (ересектермен салыстырғанда-ҚК 43-бабы 1-
бөлігі - екі жылға дейін). Ең төменгі мерзім ересек адамдарғада - екі ай.
Қамау сот үкім шығарған кезде 16 жасқа жеткен кәмелетке толмай
сотталған адамдарға бір айдан төрт айға дейінгі мерзімге тағайындалады. Бүл
жаңа жазаның негізгі түрі болып табылады. Мазмұны жағынан бас бостандығынан
айырумен ұқсас болып келеді. Қамау сотталған адамды тағайындалған жазаның
бүкіл мерзімінде қоғамнан қатаң оқшаулау жағдайында ұстау болып табылады.
Қамауды кәмелетке толмағандарға тек 16 жасқа толған жағдайда ғана
қолданады. Қамауды қолданар кезде
қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесі, айыпкердің жеке
басы ескеріледі. Кәмелетке толмай сотталған адамды бас бостадығынан айыру
10 жылдан, ал ауырлататын мән-жайларда кісі өлтіргені үшін 12 жылдан
аспайтын мерзімге тағайындалуы мүмкін. 14-тен 16 жасқа дейін кішігірім
ауырлықтағы қылмысты бірінші рет жасаған адамдарға бас бостандығынан айыру
тағайындалмайды. Кәмелетке толмағандарға жасалған қылмыстың ауырлығына
байланысты 6 айдан бастап 10 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру
түріндегі жаза қолданылады.
Кәмелетке толмағандар бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеуді
ересек адамдардан бөлек колонияларда өткереді. Колония екі топқа бөлінеді:
бас бостандығынан айыруға бірінші рет еркек жынысты кәмелетке толмағандыр,
сондай-ақ әйел жынысты кәмелетке толмағандар жалпы режимдегі тәрбиелеу
колонияларында, бұрын бас бостандығын айыру жазасын өтеген еркек жынысты
кәмелетке толмағандар күшейтілген режимдегі тәрбиелеу колонияларында
өтейді.
Қылмыстық кодекстің 53-бабы бірінші бөлігі б тармағында айыпкердің
кәмелетке толмауы қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар
болып табылады Осы көрсетілген мән жайлардан басқа, оның өмірі мен
тәрбиесінің жағдайлары, психикалық даму деңгейі жеке басының өзге де
ерекшеліктері, сондай-ақ оған жасы үлкен адамдардың ықпалы ескеріледі.
Қылмыстық кодекстің 90-бабы 2-бөлігіне сәйкес жеңілдететін және
ауырлататын мән-жайлардың жиынтығымен байланысты кәмелетке толмаған жас,
жеңілдететін мән-жай болып ескеріледі.
1.3 Кәмелетке толмаған адамға жаза тағайындау
Жалпы қылмыс үшін жазалау дегеніміз - жасаған қылмысы үшін
қылмыскердің жаза тартуы. Қылмыскер жалпы өзінің жасаған қылмысы үшін
белгілі бір жаза тартады, ол жазалардың түрлері, мысалы, жеке басының
еркінен айырады, азап шегеді. Мұндай жазалар қолданылмаса, қылмыскердің
жаза тартуының мәні болмас еді. Қылмыс жасаған адам азаматтардың күқығын
сақтап, қалыпты өмір сүру үшін жағдай жасап отырған қоғам мен мемлекет
күшінің қандай екендігін айқын сезіну керек. Қазақстан Республикасының
қылмыстық заңында қылмыс жасағаны үшін кінәлі адамға төмендегідей жаза
түрлері белгіленген:
Айып салу. Бүл-Қылмыстық кодексте көрсетілгеніндей, белгіленген
мөлшерде ақша өндіріп алу жазасы. Айыптың мөлшерін жасалған қылмыстың
ауырлығына және айып төлеушінің жағдайына қарай сот белгілейді.
Құқықтан айыру. Істеп жүргізген қызметі құқығынан айырып, орнынан
алу. Белгілі бір өтеп жүрген қызметі құқығынан айыруды, белгілі бір
мемлекеттік қызметтен, жергілікті басқару органдағы, белгілі бір
мамандықтағы қызметі құқығынан айыруды немесе орнынан алуды сот шешеді.
Қоғамдық жұмысқа тарту. Сотталған адамды өзінің негізгі жұмысынан не
оқуынан тыс уақытта еңбек ақысыз қоғамдық-пайдалы еңбекке тарту. Мұндай
жұмыс түрін жергілікті атқару органы белгілейді.
Еңбекпен түзету жұмысын сотталған адам сотта белгілеуіне қарай екі
айдан екі жылға дейінгі мерзімде өзін апарған жұмыс орнында еңбек етіп
өтейді, оның еңбек табысынан 20 % мемлекет пайдасына ұсталып отырады.
Бас бостандыгын шектеу. Бұл сотталушыны арнайы орында қоғамнан
оңашаламай ұстайтын орын. Сыртынан бақылау қойылады. Бас бостандығын шектеу
жасы кәмелеттке толмағандарға, жүкті әйелдерге, азаматтардың басқа да
белгіді топтарына қолданылмайды.
Әскери тәртіп бөлімінде ұстау. Бұл жаза әскери қызметке шақыру
бойынша мерзімді әскери қызметін өтеп жүргендерге әскери қылмыс жасағаны
үшін қолданылады. Кәмелетке толмағандарға қолданылмайды.
Бас бостандығынан айыру. Соттаушыны қоғамнан оңашалау жолымен
колонияға жіберу жалпы, қатаң, ерекше қатаң режимдегі түзету колониясының
орнына немесе абақтыға орналастыру. Сот үкімі бойынша бас бостандығынан
айырылған 18 жасқа толмаған сотталушы жалпы және күшейтілген режимдегі
тәрбиелеп түзету колониясына орнастырылады.
Өлім жазасы. Бүл ерекше ауыр: кісі өлтіру, мемлекеттік тағы сол
сияқты қылмысы үшін өте сирек қолданатын ауыр жаза. 18 жасқа толмаған
қылмыскерге бұл жаза қолданылмайды.
Дүние-мүлікті тәркілеу. Бұл-сотталушының дүние-мүлкін түгелдей немесе
белгілі бір бөлігін төлемсіз, мәжбүрлеу жолымен мемлекет меншігіне алу. Ал
кәмелетке толмағандарға заң бұдан басқа да жазалау түрлерін белгілейді.
Өзі осылайша қалт - құлт етіп, тәлтіректеп тұрған шаруаны еліміздің
басқа облыстарымен ТМД мемлеккеттерінен әртүрлі мақсаттармен жол тартып
келіп, қылмыс жасап, құқық бүзатын балалар қатарының шамадан тыс көбейтіп
отырғандығы одан сайын ауырлата түседі. Өткен жылы Алматы қаласындағы жасы
кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау және бейімдеу орталығына 1628 бала
орналастырылса, соның 1271-і басқа жақтан сапарлап келгендер. Олардың дені
күн көрісі төмен немесе шырқы бұзылған отбасыларынан аялы қамқорлық таппай,
безіп қашып шыққандар. Жылдан жылға артып отырған осыншама баланы талапқа
сай қабылдауға жоғарыдағы орталықтың көбінесе мүмкіншілігіде жетпей жатады.
Сондықтан да тұйықтан шығаратын төте жол балалар жетімханаларының санын
көбейту.
Жаза басқан жасөспірімдерді жаппай жазалай берудің асқынып кеткені
соншалық кезінде Елбасымыздың өзі екі-үш шөлмек арақ ұрлаған көкөрім жастың
қылмысы туралы істің бүкіл органдарды мадақтап, ақыр аяғында Жоғары Соттың
табалдырығына жеткеніне қатты қынжылыс білдіріп, құқық қорғау органдарының
осы бір ақылға сыйымсыз әрекетін өткір сынға алғаны есімізде. Қазір сол
бастан өткерген тәжірибеміз қоғамның бұдан ұтылмаса ұтпайтындығын аққа қара
күйе жаққандай етіп анық көрсетіп отыр. Егер тәлім тәрбие мен қылмыстың
алдын алу шаралары талапқа сай жүргізіліп, қауіпті өткелге бет бұрған
көкөрім жасқа жақсы менен жаманның аражігі ажыратылып түсіндірілсе, жазалау
біржақты сипат алмаған да болар еді.
Амал нешік кәмелетке толмағандардың тағдырын назардан тыс қалдыру,
білім ошақтарының қит етіп, қия басқан тәртібі "қиын" баланың
жауапкершілігін құқық қорғау органдарына ысырып тастауы ақыры осындай күйге
жеткізіп отыр.
Қылмыстық кодекстің 137-бабында балаларына дұрыс тәлім тәрбие
бермеген ата-аналар үшін бір қатар жауапкершіліктер қарастырылған. Онда да
бұл баппен ата-аналық парызын аяқ асты етіп, адамдық қалыптан жұрдай болып
айырылғандар ғана жауапкершілікке тартылады. Алматы қаласы бойынша биылдың
өзінде жоғарыдағы баппен 47 адам жауапкершілікке тартылып, ата-аналық
құқығынан айырылыпты. Десекте көптеген заңгерлер қауымы дәлелденуі аса
күрделі бүл бапты тетіктері өнебойы қозғалысқа түсе бермейтін "өлі"
жауапкершіліктің бір түріне жатқызады. Олай дейтініміз қай бала өз әке-
шешесінің үстінен шағым жазып, арыздана береді дейсің. Одақ тұсындағыдай
баласына әбес қылығы үшін ата-анасын ұялтатындай қажеттілікте қанша жерден
әрекеттенсек те енді қайтып қалпына келтіре алмайтынымыз айдан анық нәрсе.
Себебі заман өзгеріп, ұрпақ ауысты. Бір сөзбен айтқанда жастар мен
жасөспірімдер турасындағы тәрбиенің кенеуі кетіп-ақ тұр. Кейде қарап
отырып, тұрмыстық ахуал өз үстемдігін жүргізіп отырған мына заманда адам
тағдырынан көрі ақша қымбат тәрізді ме деп те ойланасың. Әйтпесе бүгініміз
бен ертеңімізді жалғастырып жататын ұрпақ тағдыры бәрінен де жоғары тұруы
тиіс емес пе ? Жазалаумен жастарды түзете аламыз ба ? Ойландыратыны да осы
сала.
1. Кәмелетке толмаған адамға жаза тағайындау кезінде Қылмыстық
кодекстің 52-бабында көзделген мән-жайлардан басқа, оның өмірі мен
тәрбиесінің жағдайлары, психикалық даму денгейі, жеке басының өзге
де ерекшеліктері, сондай-ақ оған жасы үлкен адамдардың ықпалы
ескеріледі.
2. Кәмелетке толмаған жас жеңілдететін мән-жай ретінде басқа да
жеңілдететін және ауырлататын мән-жайларының жиынтықта ескеріледі.
1. Қылмыстық кодекстің 52-бабы 3-бөлігімен сәйкес, жаза тағайындау
кезінде қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесі айыпкердің жеке
басы, сонымен бірге оның қылмыс жасағанға дейінгі және одан кейінгі мінез-
құлқы, жауаптылықпен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар,
сондай-ақ тағайындалған жазаны сотталған адамның түзелуіне және оның
отбасының немесе оның асыруындағы адамдардың тіршілік жағдайларына ықпалы
ескеріледі.
2. Сот жаза тағайындаудың жалпы негіздерімен сәйкес әділеттік
қағидасын қатаң сақтауы тиіс. Әділеттілік қағидасы қылмыстық кодексте
арнайы көрсетілген.
3. Қазақстан Республикасы Жоғары Соты Пленумының 1999 жылғы 30
сәуірдегі "Жаза тағайындағанда соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы"
Қаулысының 2-тармағында жасалған қылмыстың қауіптілігінің дәрежесін
анықтағанда, нақты қылмыстық (іс-әрекет, кінәнің түрі, себебі, тәсілі,
жасалған қылмыстық жағдай мен кезеңі, одан болған ауыртпалық, әрбір
сыбайластың қатыстылығының дәрежесі мен сипаты, т.б.) жағдайының барлығы
ескерілуі тиіс,- деп жоғарыда айтылған заң талаптарының мазмұны ашып
көрсетілген.
4. Кәмелетке толмаған адаммен бірге басқа да қылмысқа қатысушылар
немесе қылмысқа айдап салушылардың болғандығы мүмкін бе деген мәселелерге
заң ерекше назар аударуды талап етеді.
5. Кәмелетке толмаған жас жеңілдететін мән-жай ретінде басқа да
жеңілдететін және ауырлататын мән-жаймен жиынтықта ескеріледі.
6. Кейбір мән-жайлар құқықтық сипатқа ие болады: адам бірінші рет
немесе қайталап қылмыс жасауы, сотталғандық атаққа ие болуы немесе болмауы
т.б.
7. Басқа мән-жайлар құқықтық сипатқа ие емес, бірақ олар да жаза
тағайындау кезінде сотпен ескеріледі ( қоғамдағы жүріс-тұрысы,
жолдастарына, оқуға, жанұядағы қарым-қатынасы, еңбекке, білімге ықыласы
және т.б.)
Егер адам бірнеше қылмыс жасап, олардың бірі 18 жасқа толғанша, ал
басқалары кәмелетке толғаннан кейін жасалса, сот жазаны қылымыстардың
жиынтығы бойынша тағайындаған кезде Қылмыстық кодексінің 79- бабының
талаптарын ескере отырып, әуелі 18 жасқа дейін жасаған қылмыстар үшін, ал
содан соң кәмелетке толғаннан кейін жасаған қылмыстары үшін түпкілікті
жазаны Қылмыстық кодексінің 58-бабының ережелері бойынша тағайындайды
(Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының 2002 жылғы 11 сәуірдегі №6
"Кәмелетке толмағандардың қылмыстары мен оларды қылмыстық қоғамға жат
әрекеттерге тарту туралы істер жөніндегі сот практикасы туралы" Нормативтік
қаулысының 20-тармағы).
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодекснің 69-бабының 1,2-
бөліктерінде былай деп белгіленген: "Егер қылмыс жасалған күннен бастап
мынадай мерзімдер өтсе, адам қылмыстық жауаптылықтан босатылады:
а) кішігірім қылмыс жасағаннан кейін екі жыл;
б) орташа ауырлықтағы қылмыс жасағаннан кейін бес жыл;
в) ауыр қылмыс жасағанна кейін 10 жыл;
г) аса ауыр қылмыс жасағаннан кейін 15 жыл;
Ескеру мерзімі қылмыс жасалған күнен бастап және сот үкімі заңды
күшіне енген кезге дейін есептеледі."
Осы кодекстің 75-бабының 1-бөлігінде "қылмысы үшін сотталған адам,
егер айыптау үкімі оның заңды күшіне енген күнінен бастап есептегенде,
мынадай мерзімдерде орындалмаған болса, жазаны өтеуден босатылады:
а) кішігірім ауырлықтағы қылмысы үшін сотталғанда-3 жыл;
б) орташа ауырлықтағы қылмысы үшін сотталғанда-6 жыл;
в) ауыр қылмысы үшін сотталғанда-10 жыл;
г) аса ауыр қылмысы үшін сотталғанда-15 жыл" деп көзделген.
Өз кезегінде, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодекснің 85-бабына
сәйкес, "осы кодекстің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz