ЗЕЙІН ТУРЛЛЫ ЖАЛПЫ ҰҒЫМ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

ЗЕЙІН ТУРЛЛЫ ЖАЛПЫ ҰҒЫМ
3 е й і н деп —-адам санасынық белгілі бір затқа бағыттала
тұрақталуын көрсететін құбылысты айтады. Дәлірек айтқанда,) зейін дегеніміз
айналадағы объектілердіқ ішінен керектісін. бөліп алып, соған психикалық
әрекетімізді тұрақтата алу. Мысал келтірейік. Оқушы математикалық есептер
шығарып отыр. Ол бұған соншама уңілген, мұнысы психикалық кейпінен жақсы
көрінеді (бала көзін қадайды, шұқшия үңіледі, демін ішіне тартады т. б.).
Оқушы есептің шығару жоспарын ойлайды, оның бірінен кейін екіншісін
шығарады. Есеп шығарып болып, азғантай үзілістен кейін тарихты, одан соң
географияны оқуға көшеді. Сабағын оқып болғаннан кейін, түрлі нәрселермен
айналысады. Осы көрініетердін бәрінде де бала әрекеттің әрбір түріне өз
зейінін ұйымдастырып, басқа объектілерден ойын беліп отырады. Мұндай
жағдайда адам зейіні бір жерге күшті шоғырланады да, ол қалған объектілерді
байқамайтын болады. Оптимальдық қозу алабын екінші сигнал жүйесінен шыққан
сигналдар қуаттап отыратындығын, сездік сигналдар ми кабығындағы осындай
алаптардың бір-біріне ауысуын тездетіп отыратындығын, сайып келгенде,
психикалық әрекеттің талғамалы сипатта болатынын жақсы көрсетеді.
Бір нәрсеге зейін аудару адамның сыртқы кейпіне?! де (дененің,
бастың, кездің түрлі қозғалыстары, бет бұру, үңілу, кұлақ тігу т. б.) жақсы
көрінеді. Бірақ, бір қараранда зейін анық байқала да қоймайды. Өйткені, осы
айтылғанға біршама ұқсас сыртқы көріністерді өмірде жиі кездестіруге
болады. Сондықтан да кейбір мұғалімдер кластағы оқушылардың кескініне
қарап бір дегеннен баланын сабаққа қаншалықты зейінді, не зейінсіз
отырғанын ажырата алмайды. Бұл, әсіресе, тәжірибесі аз жас мұғалімдерде жиі
кездеседі. Түрлі тәсілдер арқылы оқушы зейінінің қасиеттерін торбиелей
отыру — мектептегі барша мұғалімнің ат салысатын негізгі педагогикалық
істерінің бірі. Іске шын мәнісінде зейін қойып кіріскенде ғана әрекетті
нәтижелі етіп орындауға болатвшдығы мұғалім үшін аксиомалық кағида болуы
қажет.
ЗЕИІН ТҮРЛЕРІ
І Адамдардың зейіні ы р ы қ т ы, ы р ы қ с ы з және
үйреншікті болып үшке бөлінеді.
Сыртқы дүниенің кез келген объектілері кейде ырықсыз-ақ біздің
назарымызды өзіне тартады. Мәселен, көшемен кетіп бара жатқан адамның
бояулы афишаға көзі түссе, оған мойнын бұрады не милиционердің ысқырығына
жалт қарайды т. б. Адам өмірінде ырықсыз зейін елеулі орын алады. Зейіннің
бүл түрі әсіресе жас балаларда жиі кездеседі. Өйткені, балалық дәуірде
адамның күрделі іс-әрекеттері (оқу, еңбек т. б.) белгілі жүйеге келе
қоймайды да осының нәтижесінде оның психикасы өте нәзік, түрлі сыртқы
әсерге берілгіш келеді.Әрине, бұдан бала есейген сон, оның ырыксыз зейіні
маңызын жояды деген қорытынды тумау қажет. Адам өмірінің барлык,
кезендерінде ырықсыз зейін тиісінше орын алып отырады. Қ ы з ы ғ у —
ырықсыз зейіннің бұ-лағы. Өйткені қызықты іске көңіліміз тез ауады:
Мәселен, қызықты кітап оқуға ырықсыз зейін жеткілікті. Ал қызықсыз кітапты
оқу — ырықты зейінді керек етеді. Ырықты зейінде де қызығу орын алуы тиіс.
Бірақ ырықты зейін де жанама, дәнекерлі қызығуды керек етеді. Мұнда адам
істен шығатын нәтижеге қызығады, оны орындау үшін күш жұмсайды. Өйтпесе іс
енбейді, күткен нәтиже шықпайды.
Ырықсыз зейін физиологиялық тұрғыдан б а р л а у (ориентировочный)
рефлексінің жемісі болып табылады. Зейіннің бұл түрі жануарлар мен
адамдардың сыртқы ортамен байланысында үлкен роль атқарады. Ырықсыз зейін
кез келген тітіркендіргіш арқылы пайда бола бермейді. Ырықсыз зейіннің
керінуіне төмендегі жағдайлар себеп болады:
а) күшті тітіркендіргіштер (көзді аштырмайтын жарық, қанық бояулы
заттар, қатты дауыс, мұрын жаратын иіс т. б.), заттар мен құбылыстардың
жаңалығы мен қозғалысы (мәселен, адамның үстіндегі киімінің өзгеруі,
дыбыстың, жарықтың артуы не кемуі т. б.).
ә) адамның сыртқы дүниедегі объектілерге қатынас жасауының дәрежесі
(қызығу,. қажетсіну, көңіл күйінін хош болуы) ырықсыз зейіннің тууына жақсы
әсер етеді.
Адамның ырықты зейіні әрекетті саналы түрде белгілі ерік күшін
жұмсау арқылы орындалуынан көрінеді. Ырықты зейінде белгілі бір мақсат
көздеп, объектіге ерекше зер салып отыру көзделеді, ол жұмыстың басынан
аяғына дейін ерік-жігерді сарқа жұмсауды талап етеді. Ырықты зсйін мынандай
ерекшеліктермен сипатталады;
1) Қандай болмасын бір әрекеттің талабына сай зейіңді багындыра
алу үшін іс-әрекетке тікелей кірісу қажет.
2) Үйреншікті жұмыс жағдайын жасап алып, алаңдататын нәрселерден
бойды аулақтатқан жөн.
3) Орындалатын істің мәнісін, маңызын түсіну үшін білімге шын
ықыласпен берілген дұрыс.
4) Турлі қолайсыз жардайларда да жұмыс істеуге машықтану.
Мәселен, көңілді алаң қылатын бөгде ті-тіркендіргіштердің (айқайшу,
тарсылгурсілдерде де) әсеріне берілмей жұмыс істей беру. Бұл зейінді
шынықтырудың, оны мықты және шыдамды етіп тәрбиелеудің ең жақсы жолы болып
табыяады.
5) Зейінді болуды өзіңе үнйиі ескертіп отыру керек. Бір сөзбен
айтқанда, ырықты зейін деп іс-әрекетті жоспарлы түрде ұйымдастыруды айтады.
Зейіннің екі түрі де бір-бірінен ешқашан қалмай ілесіп отырады.
Ырықты зейін ырықсызға, ырықсыз зейін ырыктыға қарай жиі алмасады.
Шындығында, адамның үнемі ырықты зейін жағдайында болуы мүмкін де емес.
Оқушы алғашқыда жай қызыққан нәрсесіне тікелей зейінін аударады, ал содан
кейін сабақтың мақсатына қарай тікелей қызық емес басқа материалдарға да
зейін қояды. Алғашқы уақытта қызықсыз болып көрінген сабақ кейін балаға
түсінікті бола бастайды. Бұл кезде оның ырықсыз зейіні сыртқа теуіп, ырықты
зейінінің пайда бола бастағаны.
Зейіннің үйреншікті деп аталатын түрі де бар. Үйреншікті зейін —
адамға табиғи сіңісіп кеткен, арнайы күш жұмсамай-ақ орындалатын зейін.
Мәселен, бала оқуға төселсе, бұл оның тұрақты әдетіне айналса, оның зейіні
де үйреншікті бола бастайды. Қандай нәрсеге болса да үйреніп, жаттығып
алған соң, адамның іс-әрекеті дағдысына айналады. Үйреншікті зейіннің де
табиғаты осыған ұқсас. Өйткені, үйреншікті зейін ырыкты зейіннен дамып
қалыптасады. Зейіннің кай түрі бол-масын іс-әрекеттен нәтиже шығаруға
бағытталады. Егер адам жұмысқа өздігінен беріліп істесе ырықсыз зейіні
көрінеді. Бірақ ұзақ жұмысты тікелей қызығып істей беру де оңай емес.
Мұндай жағдайда ырықты зейінге орын беріледі. Ылғи ырықты зейінмен жұмыс
істеу де адамды қажытып шаршатады. Сондықтан адам жұмысты зейіннің осы екі
түрін қатынастыра отырып, үйреншікті зейінмен істеуді әдетке айналдыруы
қажет.

ЗЕЙІННІҢ НЕГЗГІ ҚАСИЕТТЕРІ
Зейін жөнінде әңгіме болғанда оның мына төмендегі қасиеттерін еске
алады:
А. Зейіннің тұрақтылыры және жинақтылығы
Адамның зейіні бір объектіге немесе бір жұмысқа ұзағырақ тұрақтай
алса, оны зейіннщ тұрақтылыгы дейді. Мысалы, өндіріс озатыньщ, не хирург
дәрігердің жұмыс үстіндегі зейінін осыған жатқызуға болады.
Зейінді бір жерге тұрақтатып, жинақтай алу аркасында адам істеп
отырған ісін тереңінен түсініп, оның әр түрлі байланыстарын анықтайды.
Зейінді тұрактата алушылық саналы әрекетке өзіңді жеге алудың басты бір
белгісі болып табылады.
Зейіннің осы қасиетінің оку процесінде маңызы зор. Сабақ үстінде
баланың назарын көп нәрсеге аудармай, басты бір нәрсеге не белгілі бір
әрекетке ғана аударып, оған тұрақтатып әдеттендіру керек. Сонда ғана бала
есейген кезде үлкендердің кемегінсіз-ақ зейінін тиісті объектіге жинақтай
алатын болады.
Ересек адамдар жұмыс үстінде зейінін 40 минуттай бір объектіге
тұрақтата алады. Осындай 10—20 минуттық зейін қоюшылықтан кейінгі бірнеше
секундта көңілдің бір нәрсеге бөлінуі сол жұмыстың одан ары
ұйымдастырылуына ешбір нұқсан келтірмейді. Қайта бұл се-кілді тынығу,
жұмысты бірнеше сағат бойы жақсы, тұрақтап істеуге мүмкіндік береді. Адам
соншалық ерік-жігермен зейін салып жұмыс істеген жағдайда да оқтын-оқтын
ойы бөлініп, басқа бір затка ауып отырады. Осылайша зейіннщ бірде
элсіздене, бірде күшейіп тұруын зейінніц т о л қ у ы дейді. Толқу —
зейіннін табиғи қасиеттерінің бірі. Мәселен, бар ілтипатпен кітап оқы-ған
адам да анда-санда бөтен ойға түседі, басын кәтеріп жан-жағына қарайды.
Зейіннің мұндай толқуы, әрине, адамның көңіл аударған нәрсесіне ойының
бөлінуіне, зейінін тұрақтатуына бөгет болмайды. Кейбір адамдардың зейіні
толқымалы келеді. Бұған катты тітіркендіргіштер, күшті эмоциялық әсерлер,
сондай-ақ адамның өз еркін жендеп билей алмауы себеп болады.
Зейінді ұзақ уақыт бойы іс-әрекетке жеткілікті жұмылдыру үшін,
әсіресе, оның бөтен нәрсеге көңілі ауып кетпеуін ойластыру керек. Бұл кәп
күш жұмсауды қажет етеді. Зейінді алаңдататын әр түрлі тітіркендіргіштерге
қарсы күресу — қажетті шаралардын. бастысы. Мә-селен, ысқырған дауыс,
қоңыраудың сылдыры, сырнай-керней т. б. адамның тынышьш кетіреді. Зейінін
жақсы ұйымдастыра алатын адамдар осындай жағдайда да жұмысты тез және
сапалы орындайтыны байкалады. Адамды алаңдататын нәрселер көп болғанмен,
олардың барлығы да кесел тигізе бермейді. Мәселен, машинаның дүрілі,
музыканың әуені зейінді аударатын тітіркендіргіш болғанмен, оларға шыдап
отыра беруге болады. Ал касындағы адамның айқайшуы, реніш т. б. адамды
күштірек алаңдатып, жұмыс істетпейді. Әрине, бұларды жоюдың мүмкіндігі
болмаса, оған көңіл аудармай, сабырлылықпен жумыс істей беруге болады.
Әрине, бүған ерік-жігер қажет. Осындай ыңғайсыз жерлерде жұмыс істей
алушылық — адамның жақсы қасиеттерінің бірі. Мәселен, орыстың атақты
жазушысы А. П. Чехов жас кезінде көп әңгімелерін ойынкүлкі, той-думан
үстінде жазса, ал Мусоргский мен Бородин өздерінің опералық шығармаларын
қонақта отырып-ақ жаза беретін болған. Қандай жағдайда да адам зейінге
кедергі келтіретін нәрселерді жеңе алатын болуға тиіс. Тіпті тыныш жерде
отырып жұмыс істеуді ұнататын адамдар да езін ыңғайсыз жағдайларға
төселттіріп, кез-келген жағдайда жұмыс істей алатындай қабілетке ие болуы
тиіс.

Ә. Зейіннің аударылуы
Зейінніқ аударылуы деп бір объектіден екінші объектіге
назарымызды көшіруді айтады. Физиологиялық тұрғыдан мидағы оптималдық
қозудың ауысуы. Зейінді тез аудара білу қабілеті кебінесе нерв
процестерінің өзгермелілігіне байланысты. Кейбір адамдар бір жумыстың
түрінен екінші бір жұмысқа жеңіл көшеді, зейін қойып жаңа жұмысты тез
меңгеріп кетеді. Бұл икемді, оңтайлы зейіннің көрінісі. Екінші біреудің
зейіні, керісінше, басқа объектіге қиындықпен ауысады. Зейінді тез аудара
білу келденеңнен кез келген әсерлерге кідірусіз жауап беруде аса
қажет. Мәселен, машинистерде зейінді тез аудара білу қасиеті жөнді
жетілмеген болса, олардың жұмыста турлі сәтсіздіктерге ұшырауы
мүмкін. Мектеп жағдайында балалардың зейінін бір пәннен екінші
пәнге, бағдарламаның бір белімінен екінші бөліміне, жұмыстың бір түрінен
(үй тапсырмаларын сұрау) екінші түріне (жаңа сабақты тыңдау кезі) үнемі
аударып отыруға тура келеді. Зейінді аудара алу оқушының ерік сапалары
біраз дамыған кезде, әсіресе оқу материалдарын түсінген және оларды
ұмытпайтындай етіп меңгерген жағдайда ғана мүмкін болады. Мұғалімнің
материалды жүйелі етіп, бір ізбен жақсы түсіндіруі, еткен материалды
дұрыс қорытуы, оқылатын жана тараудың мақсатын айқындауы, жаңа
материалды тыңдауға және түсінуге оқушылардың дайындығын тексеру т. б.
зейіннің дұрыс аударылуына себепші болады.

Б. Зейіннің бөлінушілігі
Адам санасыньщ бірмезгілде бірнеше эрекетті аткара білу
мүмкіншілігін зейінніц бөлінушілігі д е й д і. Адам зейінін екі-үш нәрсеге
беле алады.
Зейінді бір уақытта түрлі объектіге бөлуге болатындығын арнаулы
зерттеулер көрсетіп отыр. Мәселен, окушылар өздері есеп шығарады, сонымен
қатар осы кезде басқа оқушының тақтаға шығарған есебін бақылайды, оның
сезін тыңдайды т. б. Студенттер бір мезгіл ішінде лекция тыңдайды,
түсінгенін жазып отырады, кітап оқып 90 отырып конспект жазады. Еңбек
процесінде зейін бөлінуінің маңызы бәрінен де зор. Қазіргі кездегі
ендірістің онан сайьш автоматталынуы адам зейінінщ бөлінушілігін ерекше
дамытуды қажет етеді. Ал машина жүргізушілерге (машинист, шофер т. б.)
бірнеше нәрсеге зейін бөлушілік қаншама маңызды екендігі түсінікті. Олар
бір кезеңде руль механизмін басқарады, жолға назар аударады, тормоз береді
және т. б... Бұл операциялардың әрқайсысы зейінді өте шеберлікпен бөле
білуді қажет етеді. Мұғалімдік қызметте де зейінді бірнеше объектіге бөле
білудің маңызы зор. Мұғалім бір мезгілде сабақтың мазмұнын, формасын
сабақ оқыту жоспарына сәйкес тексеріп отырады, барлық класс коллективі мен
жеке оқушылардың тәртіп сақтауын, сабаққа қалай қатысып отырғанын байқайды.
Тәжірибесі аз, жас мұғалім кейде барлық класты, не жеке оқушыларды, не
өзінің айтып тұрған сезін бақылай алмай қалады да зейінін бытыратып
алады. Осының салдарынаи класта сабақ нашар ұйымдастырылуы мүмкін.
Зейінді екі объектіге бірдей белу ушін ең кемінде біреуіне іскер
болу және мұндай объекті бір-біріне байланысты болуы шарт. Зейінді
белудің физиологиялық негіздері жөнінде И, П. Павлов былай
дейді: ...біз бір іспен, бір оймен айналыса жүріп, өзіміз әдеттеніп
кеткен тағы басқа бір істі істей жүреміз, яғни сыртщы тежелу механизмі
бойынша, ми сьщарларыныц тежелудегі бөлімдерімен қызмет істейміз, өйткені,
біздіқ басты ісімізбен байланысты ми сықарларыньщ пункті бұл кезде қатты
қозуда болады.
В. Зейіннің келемі
3ейіннің кө л е м і деп бір уақыттың ішінде оның қамтитын
объектілерінің санын айтады. Зейін келемін анықтауға байланысты жасалған
тәжірибелер тахистаскоп деген аспаппен тексеріледі. Адам бір мезгілде
орта есеппен әр түрлі 5—9 әріпті қамти алатынын, 12—14 әріптен туратын
мағынасы бар сезді де осы мерзімде қамтитынын көрсетіп отыр. Мектеп
оқушыларының, әсіресе, бастауыш класс оқушыларының зейін көлемі ересек
адамдардың зейін көлемдеріне қарағанда шағын болатындығы сабақ
үстінде мұғалімнің есінде болуға тиіс, сондықтан да оқушыларға бір
мезгілде сан жөнінде де, сапа жөнінде де белгілі зейін көлемінен
артық мөлшерде материал беруге болмайды. Оқушылардың зейін келемі бір-
бірімен байланыспаған элементтерді қабылдаса, нашар өсетіндігін, ал
логикалық байланысы бар элементтерді қабылдаса, олардьщ зейін көлемін
өсіретіндігін мұғалім еске алуы қажет.
Зейін көлемін арттыру үшін мұғалім балаларды комплекс заттарды
байқай алуға, оларды бір объект ретінде қабылдауға машықтандырғаны дұрыс.
Кернекі құралдардағы сөздер тым ұзақ болмай, ондағы сөздердің ең бастыларын
бірден оқып түсіну үшін әріптерді түрлі бояумен безендіру қажет. Соңғы
айтылған тәсіл де бала зейінінің көлемін өсіруге жағдай жасайды.
Физиологиялық тұрғыдан зейін көлемін өсіріп, ұлғайту мидағы оптималдық
қозуы бар алапты кеңейте түседі. Бұл бірнеше қозулардың бір қозу жүйесіне
бірігуі бо-лып табылады. Бірден біраз нәрсені қамти алатын зейінді көлемі
кеңзе йін дейді де, объектілерді жөн-деп қамти алмайтын зейінді көл ем і т
ар з е йін дейді. Зейіннің тар, көлемдісі де жарамсыз қасиет емес. Әңгіме
істен дұрыс нәтиже шығара алуында. Адамның мамандығы, айналысқан ісі оның
зейініне әсер етпей қоймайды. Мәселен, өне бойы сағат механизмімен шүкшия
жұмыс істеп отыратын мастердің зейін көлемі ай-тарлықтай болмайды.
Микроскоппен жұмыс істейтін ғалымның зейіні де осы іспеттес келеді.
Алаң болушылық
Алақ болушылық деп белгілі бір объектіге саналы түрде зейінді
ұйымдастыра алмаушылықты айтады. Әр нәрсеге ауып кете беретін жаңралақ
адамдардың зейіні көбінесе осындай болады. Алаң болушылық сондай-ақ адам
қатты шаршап, болдырған кезде де жиі кездеседі. Мұндай ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.