Баласағұнның Құтадғу білік атты кітабы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

ЖҮСІП БАЛАСАҒҰНИ

(1015 - (16) ж. туған, өлген жылы белгісіз. )

Жүсіп Баласағұни - Талас-Шу бойындағы Баласағұн қаласында туып-өскен ақын, ойшыл. Ол 85 тараудан тұратын "Құтты білік" атты кітап жазған. Кітапты шығыс патшалары көшіртіп алып оқитын болған. Иранның ұлы ақыны Фирдоусидің "Шаһнамасымен" қатар қойып, "Түркі шаһнамасы" деген атақ берген.

"Құтты білікте" кемел мемлекеттің сипаты баяндалады. Кемел мемлекетте өмір сүретін адам да кемелдену жолын іздеуі керек. Адам баласының қадір-қасиеті білім мен ақылда болатынын айтып, дүние қоңыздықтан, жамандықтан аулақ болуға шақырады. Қоғамдағы әр

түрлі топтардың, әр кандай кәсіп иелернің, ел бегі, уәзір, көпес, ақын, тағы басқалардың қандай болу керектігін көрсетеді.

Ізгілікті елдің бегі мен уәзірі халықпен, айналасындағы қызметкерлермен қандай қарым-қатынас орнатады? Ғалым, дикан, сатушы, малшыларды қалай ұстау керек деген сұрақтарға жауап бере отырып, ізгілікті үлгі етеді. "Бақыт касиетті адамға ғана қонады", - дейді.

Кітапта төрт кейіпкер бар: Әділет, Бақыт, Ақыл, Қанағат. Күнтуды бек - әділет бейнесі; Айтолды уәзір - бақыт бейнесі; Өгдүлміш - уәзірдің баласы, ақыл-сана бейнесі; Одғұрмыш - уәзірдің бауыры, қанағат бейнесінде алынған. Әңгіме осы төрт кейіпкердің сұрақ-жауаптары арқылы дамиды.

Жүсіп Баласағүнидің "Құтты білігінде" камтылған мәселелер туындыгердің (автор) аса білімді адам екенін аңғартады. Ол - ойшыл ғалым, білімпаз, ақын. Кітапты ақыл-өсиет, өнеге-уағыз түрінде жазған. Бала тәрбиесіне де көңіл бөлген. Баласағұни осы кітабы арқылы Хас Хажып (сарай министрі) атағын алған.

Орта ғасыр жазба әдебиетінің айқын көрінісі Жетісулық Жүсүп Баласағұнның «Құтадғу білік» атты кітабы. 1911 жылы Қазан қаласында басылып шыққан Құрманғали Халидовтың «Тауарих Хамса» атты кітабында ос «Баласағұн», «Құтадғу білік» деген сөздердің мағынасына түсініктер беріледі. Халидовтың айтуынша: «Бала - көркті қашалған тас, «сағұн» - қала деген моңғол сөздері. Көрікті тас қала деген ұғым береді - дейді.

Жүсүп Баласағұнның толық аты Жүсүп Хас-хожиб. XI ғасырдың алғашқы ширегінен бастап, сол ғасырдың 70 жылдарына дейін өмір сүрген адам. Жүсүп қазіргі Қазақстан жеріндегі Шу бойына орналасқан ескі қаланың бірі - Баласағұнда туған. Осыдан Жүсіп Баласағұни деп аталып кеткен. Бұл қала сол кездердегі Қарахан мемлекетінің бір астанасы, әкімшілік және сауда-саттық орталығы болған. Жүсүптің әкесі де өнер иесі, күйші-сазгер екен. О да Қарахан мемлекетінің қожасы Боғраханға (толық аты Табғач Бұғра Қарахаһан Әбу-Әлі Хасан) қызмет еткен. Ел аңызының айтуынша, ол Боғраханның аталарының бірі Хұсайын дегенге арнап «Дәрди Хұсайын («Құсайынның дерті») деген күй шығарған белгілі қобызшы бопты. Жүсүп осы талантты өнерпаз әкесінің тәлімін алып өскен. Жасынан зерделілігімен көзге түсіп, сарай қожаларының көңілін аударған. Шығыс Түркістан, Қашқар, Баласағұн, Жетісу өлкелерін билеп тұрған Боғрахан (1102 ж. өлген) Жүсүптен зор үмітті болып оны баулыған. Жүсүп кезіндегі атақты деген білім ордаларында болып, кеп тілдерді үйреніп, тез жетілген. Әділет жолын іздеп, алас ұрған жігерлі жас әдебиет пен ғылым салаларын жете меңгерген. Жүсүп өз кезінің білімді адамы саналған. Ол жасынан оқып, түркі тілдеріме қоса парсы, араб, қытай тілдерін жақсы білген. Сол кез әдебиетінен, тарихынан астрономиясынан, геометриясынан, тағы басқа ғылымдарынан мағлұмат алған.

Білім мен өнер жолын қуған Жүсүптің дүние, дәулетпен ісі болмай, парасатты өмір сүрген. Ол өзі туралы: «Барын табқылап мен кечүрдум күнүк - Барды қанағат - түтып күн кешірдім, әред әмгәк артты йаруды түнімі ңңбектің рақатынан түнім жарқырады. Әліг қысақ туттум тәвуртәрмәдим - қолым қысқа тұлтым, түлік жинамадым; Хава арзуларға көңул бәрмәдим - Бозбалалыққа көңіл бөлмедім», - дейді. Бұл босқа айтылған сөз емес. Жүсүп өзінің саналы өмірін ізденумен өткізіп, тез қартайғанына налиды. Елу жасқа келгесін-ақ шашы ағарып, буыны босайды. «Тәгүрді мәңә елгі эллік нашым» - Елу жас маған қаһарын тигізді. «Қуғу қылды құзғун түсі - тәч башым» - қара шашым аппақ болды. «Отуз йығмышын иандур алды әл-лік» - Отыз жыл жиғанды елу не қылар екен?

Жоғарыда келтірілген сөздерге қарағанда Жүсүп өз дастанын елу жасқа келген ІІІақта жазған. Ал жазу, іздену жұмысымен отыз жыл бойы айналыскан. Бірақ ол дастанын 18 айда жазып шықтым деп ескерткен. Хиджраның 462 жылы немесе 1069 жылы аяқтаған. «Иыл алтмыш әкі әрді төрт йуз білә (төрт жүз алпыс екінші жылы) . Бу сөзләрдім мән туту йан сүрә (Жаным қинап бұ сөздерді шығардым) . Түгәл он сеніз айда бу сөз (Бұл сөздерімді 18 айда түгәл тәмамдадым) . Әндүрдүм ақырдым сөз әвдіф тәрә «Сараптап сөз тердім».

Жүсүіптің бізге тек осы «Құтадғу білік» дастаны ғана жеткен. Өзге жазғандарынан мәлімет жоқ. Асылы, Жүсіптің өзі жазған туындылары тек бір осы дастан ғана болмас. Дастан жазғанға дейін Жүсүптің басқа әдеби туындыларының болуы ғажап емес, керісінше, талай тамаша әдеби шығармалар дүниеге келсе де бізге жетпей тарихтың қалын қыртысында көміліп, жойылып кеткен сияқты.

«Құтадғу білік» - барлық түркі халықтарына ортақ орта ғасырлық зор туынды. Оның жалпы көлемі 13 мың жол (тармақ) шамасы. Дастанның алдында қара сөзбен және өлеңмен жазылған түсінік, кіріспе сөзі бар. Бұл кіріспесінде жазушы оқушысына біраз ескертпелер жасайды. Онда Жүсүп өздастанының мазмұны мен мәнін, қалай жазылғаным түсіндіреді. Ол түсініктері төмендегідей:

«Құтадғу біліктің» мазмұны ақылға, парасатқа толы, оның әрбір жолы Қытайдың данышпан ақындарының өлендерімен, үндінің нақылдарымен безендірілген. Бұл кітаптың дана жолдарын оқыған адамдар ақыл-ойға кенеледі, жетіле түседі.

Қытай мен Үндінің ғұламалары осы күнге дейін Шығыста, Түркістан жерінде, бограханидтер тілінде бұл сияқты кітапты еш адам шығарып көрмегенін әбден біледі. Әр елдің данышпандары біздің кітабымызды өздерінше атап жүр. Қытайдың ойшылдары «Мемлекет иелерінің даналық ережелері» деп атаса, Үнді кемеңгерлер оны «Жайлы басшылық кітабы», шығыс патшалықтары «Хүкмет әшекейі», парсылар «Бақытқа жеткізетін ғылым», кейбіреулері оны патшаларға кенесші кітап» деп атап кеткен. Ал түріктер жерінде бұл кітапты «Құтадғу білік» - дейді.

Кітапты жазған - білімді парасатты Баласағұнда туған ер. Бұл кітапты ол Қашғарда аяктап, хандар ханы Бограханға тарту еті. Ол үшіи хан тақсырдың сыйлығы мен дәрежесіне ие болды. «Хас-Хажиб» (басшы, кеңесші, ақылшы) деген құрметті атақ алды. Осыдан кейін ғана бұрынғы қарапайым жазушы Жүсүп-Хас-Хажиб атанды. «Кітапқа негіз болған төрт асыл қасиеттер: біріншісі - ғаділеттік, екінші - бақыт, үшіншісі - ақыл, төртінші - молшылық. Бұлардың әр қайсысын ер деп атадым. Ғаділеттікті -т- Күн толды - элик басшы еттім. Бақытты мен Ай толды деп атап, уәзір дәрежссінде таныттым. Ақылды - Огдул-мыш деп атап, уәзірдің баласы, молшылықты. Одгурмыш деп атап, оны уәзірдін інісі тұлтым. Осьт төрт ер өзара әңгімелеседі, ретінде қабылдаған зерек оқушыларымның жаны жадырасын, жүрегіне жылу берсін, олар езінің мүсәпір шығарушысын есіне алсын . . . »

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.