Дарынды баланың психикасын зерттеу
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты.
Педагогика және филология факультеті
Педагогика және психология кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Дарынды баланың психикасын қалыптастыру жолдары
Орындаған:
050103 Педагогика және психология
мамандығының
4 курс студенті
Мухышева.Г.М.
Ғылыми жетекшісі:
оқытушы
Абдиганиева.С.Ж.
Қорғауға жіберілді:
кафедра меңгерушісі
Ахметова П.А.
Жоспары:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
І. Дарындылықтың теориялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1.Дарынды балалар жөніндегі ғалымдардың
көзқарасы ... ... ... ... ... ... .. ... ...10
1.2.Дарынды бала мәселесі және оның психологиялық
ерекшіліктері ... ... ... .20
1.3.Балалар дарындылығының түрлерін классификациялау және диогностикалаудың
негізгі концептуалдық принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ІІ. Дарынды балалармен жұмыс.
2.1.Дарынды балаларды даярлау арқылы дарындылықты
дамыту ... ... ... ... ...33
2.2.Дарынды тану және оқыту тәрбиелеу
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3.Қазақстан Республикасындағы дарынды балалар мәселесін Қытай еліндегі
дарынды балалар мәселесімен
салыстыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .43
2.4.Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыс
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
ІІІ. Дарынды балаларды анықтау және
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
3.1.Дарынды балаларды анықтауға қажет
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
3.2. Зерттеу нәтижесін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..63
3.3. Зерттеу
қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...88
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .95
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...100
Кіріспе
Қазақстан -2030 стратегиясы анықтап берген және республиканың
ғылым мен білім беру жүйесінің алдында тұрған жауапты міндеттердің бірі-
мемлекет үшін Қазақстанның гүлденуіне, егеменді еліміздің өсіп -
өркендеуіне өз үлесін қосар білімді, мәдениетті жастарды тәрбиелеу. Осы
жолдауда негізгі жетекші күш- адамдар, олардың еркі, жігері, табандылығы,
білімі. Бұл мақсатты орындау үшін республиканың ақыл-ойлы, шығармашыл
әлеуетін өсіру қажет, дарынды балалар анықтау мен дамыту үшін өркениетті
жағдайлар жасау керек.
Қоғам үнемі даму үстінде. Осы қоғамда өмір сүріп жатқан адамдардың даму
деңгейі мен тыныс-тіршілігі әр алуан. Қазақта адам ұрпағымен мың жасайды
дейді.Қазақстан Республикасының президенті Н.Назарбаев: Біздің жас
мемлекетіміз өсіп-жетіліп, кемелденеді, біздің балаларымыз бен
немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз ұрпағының өресі биік,
денсаулығы мықты өкілдері болады дейді.[11;13]. Елбасымыз қазақ елінің
азаматтары Орталақ Азия барысына айналады, дамушы елдерге үлгі болады,
дамыған елдер қатарына қосылып, әлемдік биік дәрежеге жетеміз деп асқақ
сезіммен алға тартып, үлкен сенім білдіреді.
Ал пайғамбарымыз Мұхаммед ғ.с.: Оқымысты адамдар – Алла тағаланың
алдындағы сенімді жандар. Білім үйрену ғибадаттан да артық және ол діннің
де тірегі дегенді бұдан он төрт ғасыр бұрын айтып кеткен. [10; 8]. Бұдан
шығатын тұжырым: барлық кезеңде, әрқилы уақытта байқап, анықтауда Алла
тағаланың сенімді адамадарының сіңірер еңбегі зор. Білім үйретуде ел үмітін
ақтауға барлық күш - жігерімізді, жауапкершілігімізді жұмылдырып, дарынды
балаларды тәрбиелеп шығаруымыз керек.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының Білім беру
заңында мемлекеттік саясат негізінде ең алғаш рет Әр баланың жеке
қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын дамыту
сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отыр. Бүгінгі күннің өзекті мәселесі
саналы да, салауатты ұрпақ тәрбиесі.
Қазіргі таңда дарындылар азайып барады. Оның бірден бір себебі, қолдау
көрсетудің аз болуынан. Сондықтан дарынды балалар мен жұмыстың жалпы
мемлекеттік бағдарламасын ұйымдастыруды ел президенті Н.Ә.Назарбаев
бастады. Президенттің 1996 жылғы 24 мамырдағы №3002 Дарынды балалар
мектебін мемлекеттік қолдау мен дамыту туралы жарлығы жас таланттарды
іздестіру мен қолдауға бағытталған жұмысты ұйымдастырудың кең көлемді
бағдарламасын жазуға негіз болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Дарынды балалардың қабілеттері мен
таланттарын жан-жақты аша түсу үшін дарындылықтың ерекшеліктерін анықтау
және дарынды балалар психикасын қалыптастыру жолдарын айқындау болып
табылады.
Міндеттері:
1. Дарындылық ұғымы және дарынды баланы зерттеудің теориялық негіздеріне
талдау жасау.
2. Орта буындағы дарынды балаға тән даму ерекшеліктерін анықтау.
3.Дарынды әр түрлі әдіс-тәсілдермен зерттей отырып, дарынды бала психикасын
қалыптастыру жолдарын қарастыру.
Зерттеу пәні: Дарынды баланың психикасын зерттеу.
Дипломдық жұмыстың болжамы: Егер дарынды баланың ерекше дарындылық
қабілетін ескеріп, тиімді жан-жақты жұмыс жүргізу, басты назарға алынып
отырса, жүргізілген жұмыстар тиімді нәтиже береді деп топшылаймыз.
Дарынды баланы дұрыс жолға қойсақ, дарынды бала ашыла түсер еді және
олардың санын көбейтер едік.
Зерттеу обьектісі: Орта мектеп жасындағы дарынды балалардың
психикасын қалыптастыру жолдары.
Зерттеу базасы: А.Құнанбаев атындағы жалпы білім беретін профильді
№ 6 орта мектептің 5 А гимназия сынып оқушылары және 5 Б сынып
оқушылары.
Дипломдық тәжірибеде: Дарынды баланы қабілетті баламен салыстыра
отырып жұмыс жасадық. Әдістемелер, диогностикалар, сұрақнамалар жүргізіп
қортындылап анализ жасадық. Сол қорытынды нәтижесі бойынша диограмма
жасадық.
Зерттеу әдістері: Тақырып бойынша әдебиеттерге теориялық талдау
және дарынды балалардың психикасын анықтауға арналған әдістемелер арқылы
эксперимент жасадық, сұрақнама, тест, диогностикалар, салыстыру,
әңгімелесу, бақылау, матиматикалық сандық әдістер қолдандық және ой қорыту
жасадық.
Жұмысыма теориялық негіз болған: Қ.Жарықбаев Психология, Алматы
1993 жыл, Н.С.Лейтес Возрастная одаренность школьников М 2001 г,
Б.Н.Теплов Способности и одаренности, Москва 1985г, Сәбеп Бап-Баба Жалпы
психология, Алматы 2005 жыл. т.б.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі
бөлімнен тұрады, әр тарау үш төрт параграфқа бөлінген және қорытынды мен
әдебиеттер тізімінен тұрады.
ЖОСПАРЫ:
1 Мінез жөнінде түсінік
2 Мінез жөніндегі білімдер
3 Мінез түрлері мен типтері
4 Мінез жене адамның жас сатылары
5 Жас ерекшелігіне сәйкес мінезді қалыптастыру
6 Мінездің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жолдары
Мінез жөнінде түсінік
Мінез жеке адамның өзіне тән қылық - әрекетінде, тіл қатынасында
тұрақты қалыптасатын дара ерекшеліктерінің жиынтығы.
Мәнез нақты адамның шыншыл, адал, ақкөңілдігіне орай сипатталмайды,
аталған сапалар - әртүрлі жағдайларды көрініс беретін жеке адам қасиеттері.
Адам мінезін біле отырып, оның алдағы ықтималды әрекеттері мен қылықтарын
күні ілгері барластырумен оларға тиісті реттеулер және түзетулер ендіруге
болады. Мінезді адамның қандай әрекетке келетінің жаңылмай дәл, айтуға
болады.
Алайда, жеке тұлға ерекшелікке бай келеді, ал солардың бәрі де адам
мінезін танытады деу қате. Мінез көрсеткіші – адамның барша жағдайлардағы
мәнді сипаты мен тұрақты сақталатын таңдаулы қасиеттері. Егер адам қандайда
дау-дамайлы жағдайда дөрекілік көрсетсе, сондай тұрпайылық пен ұстампаздық
осы адамның төл қасиеті деу жөн емес. Жайдары мінезді, көңілді адамның өзі
кей кезде мұңайып, сылбыр халге түсуі мүмкін. Өмірге келумен бастауын алып,
мінез нақты адамның өмір барысында қалыптасады, тұрмыс жағдайларымен
айқындалады. Тұрмыс қалпы әр адамның ойлау, сезім, ниет, әрекет сипатын
бірлікті анықтап барады. Мұнда адамның бүкіл өмірін жан-жақты қамтыған
қоғамдық шарттар мен әлеуметтік жағдайлар маңызды келеді. Дегенмен,мінездің
нақты қалыптасуы әртүрлі деңгейде дамыған топтарда қалыптасады. Осы топтар
сипаты мен оларда ардақталатын адамгершілік, қоғамдық құндылықтарға тәуелді
мүшелерінің мінез ерекшеліктері орнығады. Мінез бітістері, сонымен бірге
тұлғаның отбасындағы абыройы, топтың басқа мүшелерімен арақатынасына
байланысты тұрақталып не, аса қажет болса, өзгеріске түседі. Жоғары
деңгейлі дамыған топ, ұжым мінездің мәнді де ұнамды бітістерінің
қалыптасуына оң әсер етеді. Жақсы мінезді адам қалыптастыра отырып, ұжым өз
дәреже, деңгейін арттыра түседі.
Қоғам әсерлері мен ықпалдарын бейнелейтін мінез мазмұны жеке адамның
өмірлік бағыт-бағдарын құрайды, яғни оның заттай және рухани қажеттеріне,
қызығуларына, наным-сенімдеріне, мұраттарына т.б. негіз болады. Бағыт-
бағдарға сай жеке адам өз мақсаттарын, өмірлік жоспары мен сол жоспарды
іске асыруда қажет белсенділік деңгейін белгілей алады. Мінезге орай
адамның дүние талғамы, өмір мәні, белгіленген мақсат-мүдделерінің, әрекет
қылықтарының себептері ашылады.
Мінезді дұрыс түсінуде адам үшін маңызды болған қоғамдық құндылытар
мен жеке талғамдар арақатынасы шешуші мәнге ие. Әр қоғамның өзіне сай
маңызды да мәнді міндеттері болады. Міне, осы міндеттерді іске асыру
барысында мінез қалыптасады. Кейін солар тұрғысынан тексеріледі,
бағаланады. Сондықтан да мінез қандай да адам қасиетінің көрінісі ғана
болып қоймастан, қоғамдық мәні бар іс-әрекетке болған бағыт-бағдары
негізінде нақты бір қалыпқа келеді. Мінез қалыптасудағы басты шарт -
өмірлік мақсат, мұраттың нақтылығы. Мақсаттың болмауы не оның шашыраңқылығы
– босбелбеулік, мінезсіздіктің белгісі. Солайда болса, жеке адам мінезі мен
оның бағыт-бағдары екіталай нәрсе. Алдыңызға ақ көңіл кейіппен келген
адамның бірі – ізгі ниетті де, ал екіншісі – жауыз болуы мүмкін. Жеке
адам бағыт –бағдары оның барша әрекет-қылығына із береді. Әрдайым қылық
Осынау болсын деген ниеттен емес, адам қатынастарының біртұтас жүйесіне
негізделеді, ал бұл жүйеде қандай да қасиет басымдау болумен адам мінезіне
белгілі сипат ендіреді.
Қалыпқа түскен мінезде адамның наным-сенімдер жүйесі жетекшілік етеді.
Тиянақты көзқарас – наным адамның өз іс-әрекетін ұзақ мерзімді бағыт-
бағдарға сай белгілеп, мақсатқа жетуде жігерліліктің, орындап жатқан ісінің
дұрыс та маңызды екеніне сенімділік туғызады.
Мінез ерекшеліктері адам қызығуларымен тығыз байланысты, бірақ оның
бұл қызығулары мәнді де тұрақты болуы шарт. Ал, қызығулар үстірт, тұрақсы
болған жағдайда, дербестігінің кемдігі мен тиянақтылығы болмағанын жеке
адам еліктегіш келеді. Қызығулар ұқсастығы мінез теңдігін аңдатпайды.
мысалы, өнертапқыштар арасында көңілді не мұңды, кішіпейіл не өзімшіл
тұлғаларды айыруға болады.
Мінез адамның қолы бос уақытындағы өзі қалап шұғылданған істерінен де
танылуы мүмкін. Мұндай қызығулар тұлға мінезінің жаңа, ерекше қырларынан
хабардар етеді. мысалы, ұлы ғалым-химик Ебней Бөкетов қолы босаса,
аудармашылықпен айналысып, орыс, батыс қаламгерлерінің небір әйгілі көркем
шығармаларын қазақ оқырманына жеткізген; атақты тіл ғалымы Әбдуәли Хайдари
демалыс уақытында қазақы ер-тұрман, қамшы және т.б. заттарды оюлап,
жолдастарын таң қалдырған; ғұлама-түркітанушы академик Рахманкүл Бердібай
қолы босаса, күйшілік өнерімен айналысады. Адамның рухани немесе заттай
қажеттіліктерінің қайсысының басым болуына қарай оның тек ой, сезімдерінің
ғана емес, сондай-ақ іс-әрекетінің де бағыт-бағдары айқындалады. Бұл арада
аса маңызды нәрсе іс-әрекеттің алға қойылған мақсатқа тікелей сай болғаны,
себебі адам не істеп жатқаны немесе не істейтініне қарай бағаланбайды,
әңгімек сол істі қалай орындайтынында. Осыдан мінез қалпй адамның бағыт-
бағдары мен іс-әрекет кейіпінің бірлігіен келіп шығады.
Мақсатқа жетуде бағыт-бағдар бірдейлілігі болғанымен, әр адам өз жолын
таңдайды, өзіне қолай, қайталанбас әдіс-тәсілдерді пайдаланады. Осы
дербестіктен адам мінезінің ерекшенлігі көрінеді. Белгілі ықпалға ие мінез
бітістері әрекет немесе қылық түрін таңдауда айқын жүз береді. Бұл тұрғыдан
тұлғаның табысқа жету қажеттігін туындатқан ықылас, ниет көрінісінің
деңгейін мінез бітісі деп тануға болады. Осыған байланысты кей адамдар
күмәнсіз табыс қамтамасыз ететін әрекеттерді таңдап алады, ал екіншілері –
сәтсіздіктен қашуды көздейді.
Мінез жөніндегі білімдер
Мінез құбылысын зерттейтін ғылым – характерология ұзақ даму тарихына
ие. Ғасырлар бойы бұл психология саласы мінездер типін саралап, адамның
әртүрлі өмір жағдайларындағы әрекет-қылығын болжастыру мақсатында әрқандай
мінез сипатын нақтылаумен шұғылданып келді. Адамның тума емес, өмір
барысында қалыптасатын белгісі болғандықтан, мінез типтерін жіктеу көбіне
тұлға дамуындағы сыртқы, жанама факторларға негізделеді. Осы бағытта
ежелден өрістеп келе жатқан, мінез танып, әрекет-қылық болжастырудың
психологиялық жолдары бар. Солардың кейбіріне қысқаша түсінік:
Жұлдызнама – адам мінезін туған күні ме байланыстырып түсіндіреді.
Жалпы қабылданған уақыт өлшемдері белгілі кезең, аралыққа бөлінед, олардың
әрқайсысына нақты белгі, символ береді. Осы символға тән әртүрлі
қасиеттерге орай адам мінезі суреттеледі. мысалы, кельт жұлдызнамасын де 22
желтоқсан 1 қаңтар аралығында туыған алмаға тектес, осыдан мұндай адам
сүйкімді, ақ жарқын, күлкішең т.б., ал қазақы жұлдызнамада жоғарыда аталған
күндері туылғандар – туатеке, яғни мұндайлар - өжет, тұрақты, төзімді,
тұйық, сыршыл келеді.
Физиогномика (phisis – табиғат, gnomon – білу) – адамның сыртқы
келбетіне және сондай келбетті тұлғаларды ұқсастығымен белгілі топқа
біріктіріп, олардың психологиялық сипатын анықтайтын ғылым. адам дене
бітістеріне қарай жануармен салыстырылады да сол жануарға тән мінез
ерекшелігі оған таңылады. мысалы, Аристотель пікірінше, адамның мұрын
танауы өгіздікіндей жуан да қалың болып келсе, ол еріншектік белгісі;
шошқадай кең танау, жалпай мұрын – ақымақтық; қой, ешкі жүніне ұқсас шашты
адам – үркек; доңыз, арыстан қылшықтарындай тіке шашты адам – ержүрек,
батыл, т.б.
Адамның басқа да келбет көріністері негізінде мінезді байқастыру осы
физиогномика аймағында жоғары дамыған.
Хиромантия (cheir – қол, mantia – бал ашу) – адам мінезін алақанның
тері бедерлері, түсі арқылы болжастыру жүйесі.
Дерматоглифика – бармақ, алақан терісіне тумадан түсетін өрнектер
арқылы адам мінезін анықтайтын ғылым жүйесі.
Графология – мәнерлі әрекет жазу таңбасына орай адам мінезін
анықтауға бағытталған ғылым.
Мінез түрлері мен типтері
Мінез түрі өзінің құрамындағы бітістердің жалпы сипатына тәуелді
келеді, ал бітістер негізгі немесе жетекші және қосалқы болып бөлінеді.
Негізгілері адамның бағыт-бағдарын айқындауға ықпалын тигізіп, яғни адамның
тұрақты мінезінің сипатын береді де, қосалқылары мінез қырларын толықтыра
түседі. Мысалы, батылсыздық, қорқақтық және альтруистік ітістердің алғашқы
екеуі жетекші мәнге ие болса, онда адам секемшіл мінезді келіп, біреуге
жақсылық, яғни альтруистік қадамында жалтақшыл, күдікті болуынан көздеген
ісіне бара алмайды. Керісінше, альтуристік қасиет басым келсе, алғы екі
жағымсыз бітістерді қаймықпай басып, қайырымдылық ісінде батыл мінезді
қадам жасайды.
Адам мінезінің белгілі түрде қалыптасуы оның қоршаған дүниеге
қатынасына баланысты. Бұл қатынастардың мәні адам араласып, байланысқа
келген өмірлік объектердің маңызымен анықталады:
1. Басқа адамдармен қатынасына қарай (шыншыл-өтірікші, әдепті-дөрекі.
т.б.)
2. Орындалатын іс қызметіне орай (еңбеккер-еріншек, т.б.)
3. Өз басына болған қатынасына байланысты (сыншыл-өзімшіл, т.б.)
4. Заттарға қатынасынан (сақи-ашкөз, ұқыпты-салақ, т.б.)
Аталған қатынастардың бәрінің де мінез түрінің қалыптасуында үлкен
маңызға ие екені сөзсіз, дегенмен тұрақты, нақты мінездің орнығуы ең
алдымен адамның адаммен, қоғамға араласып, қатынасу дәрежесіне тәуелді.
Ұжымнан тыс тұлғаның жолдастық, достық, махаббат, т.б. формаларда көрінетін
ізгі ниеттерінен бөлек мінез түрі болмайды. Адамдар өзара ұзақ қатынасқа
келе отырып, бірі екіншісінің мінезіне таңбасын салады, осыдан кей адамдар
әрекет-қылығында өзара ұқсатыққа келеді немесе қарама-қарсы, бірақ бірінің
кемшілігін екіншісі толықтыратын бітістерді игереді. Алайда, еңбек, іс-
әрекет қатынастарында қалыптасқан мінез бітістері мәндірек келп, мінез
түрінің басқларынан ажыралуына себепші болады.
Мінез әр тұлғада өзінше көрініске ие, солайда болса, оның құрамында
белгілі топ адамдарына ортақ бітістерді біріктіруге болады. Осыдан, мінез
түрі – адамдардың кейбір тобына тән қасиеттің біреудің дара мінезінде нақты
көрінуі. Мұның түпкі себебі – мінез тума берілмейді, әр адамның белгілі
топ, қоғам өкілі болуынан оның өмір жағдайы мен іс-әрекетіне сай
қалыптасады.
Мінезде жеке бітістер және сапалармен қатар тұлғаның қоршаған ортаға
икемдесуін қамтамасыз етуші жалпы қылық тәсілі – мінез типтерін ажыратуға
болады. Мінез типін анықтауда ақты адамдар мінезінің жалпы да мәнді,
өмірлік қажетті тараптары ескеріледі
Осыған орай мінез келесі типтерге бөлінеді:
1. Үйлесімді мінез типі – қоршаған ортаға икемділігімен ерекшеленеді.
Мұндай мінезді адамда ішкі қарама-қарсылықтар болмайды, ойлаған ойы мен
істеген іс бір-біріне сай келеді. Көпшіл, ерік күші мол, қайсар, бір сөзді.
Өмірдің барша қиын жағдайларында таңдаған бағыт-бағдарынан қайтпайды,
көзқарас, талғамын ауыстырмайды. Мақсат-мұраттары мен принциптері үшін
күреске дайын. Бұл адамдардың өмір сүру тәсілі жағдайға бағыну емес, оны өз
қалаауына орай өзгерту.
2. Іштек қарама-қарсылықты, бірақ сырттай келісімді мінез адамы. Бұл
типті адамның ішкі ниеттері мен сырт әрекет-қылығы арасында келіспестік
бола тұрып, өзінің қоршаған ортамен қатынасында әлеумет талаптарына ыңғай
береді. Өзін ерік билегенін бірде босатпайды, жан, ой дүниесін сырттай
болмыс шындығынан ажыратпаудың жолдарын іздестіруге дайын тұрады.
Сыртқы дүниемен болған араздықты мұндай адамдар өздерінің ой-
пікірлерін қайта қарастырумен, психологиялық қорғаныс іздестіру және
әлеумет қолдамаған күнделікті тұрмыс күйбеңіне берілмеу жолдарымен шешуге
бейім келеді. Қоғам мүшелері қабылдаған рухани құндылықтарды мойындайды,
бірақ сыртқы жағдайларды өзгертуге ынталы емес.
3. Икемі кем, қарама-қарсылық мінез адамы: көңіл-күй, ниеттері мен
әлеуметтіе борыштары арасында үйлеспестік орын алған, шамданғыш, ұнамсыз
эмоциялары басым, тілдесу қабілеті нашар дамыған, іс-әрекетін ақыл сарабына
ала бермейді. Бұл мінез адамдарына тән қасиет: қоршаған дүниемен
арақатынасынан нақты әрекет-қалық жүйесіне келтірмеген, өмір желісі
қарапайым бағытты – тез өзгеріп тұратын қажеттері, олар пікірінше, қандай
да күш жұмсамай-ақ бір сәтте қанағаттандырылуы тиіс.
Олар өмір үшін күреске дағдыланбаған, қажырсыз. Балалық шағында бұл
адамдар шектен тыс мәпеленкп, төңірегіндегілердің орынсыз қамқорлығынан
дербестік қалыпқа үйренбеген. Осыдан, әрқандай кедергіден қорқады, ойланып,
жол іздестіруге шамасы жетпейді. Қиыншылықтарды абыржумен қабылдап, ырықсыз
психологиялық қорғаныстармен айалып өтуге тырысады.
5. Тиянақсыз мінезді адам – бағыт-бағдарының тұрақсыздығынан,
принциптік бостығынан төңіректегі жағдайға ыңғайшыл келеді. Жеке адамдық
деңгейі төмен. Тұрақты мінзе-құлығы қаланбаған, осыдан барша іс-әрекетінде
қоршаған ортаға ыңғайлану, қатынас адамдарына жағымпаздану бұл адамынң
бойына сіңген мінездік көрініс.
Мұндай адамдардың ішкі жан дүниесі дөрекі қарапайымдылыққа
негізделген; тіршілік үшін болған әрекет-қимылы тіке, бірбеткей. Күнделікті
күйбең мүдделеріне жетуде ойланып-толғануды білмейді, өз мүдделерін шектей
алмайд. Олар үшін кедергі біреу-ақ – сыртқы; ішкі сапалық, жандүниелік
қиыншылықтарды өлшестіруге ақылы жетпейді, бар көздегені – мол, оңай олжа,
бір мезеттік игілік. Бұл адамдардың барша ынта-ықыласы, нақты, қалыпты
жағдайды пайдаланумен қажеттерін мейлінше толық қамтамасыз ету. Ыңғайласу,
жағымпаздықпен ішкі дүниесін тысқы жағдайларға бағындыру – мұндайлардың
негізгі мінездік болмысы.
Мінез жене адамның жас сатылары
Адамның алғашқы өмір қадамдары тіршілік проблемаларын шешуден гөрі
көбірек төңіректегі оғиғалар мен құбылыстарды бақылауға бағытталады.
Негізінен объектілермен қатынасқа түсе отырып, бала болмыс мәнін түсінуге
ұмтылады. Соған байланысты өз қылық-әрекеттерінің орынды не орынсыз екенін
бағамдай бастайды. Баланың сезімталдығы жас ұлтайған сайын кеми бастайды.
Солайда болса, балалық шақта игерілген тәжірибе мен білім бобалалық
кезеңнің тұрақты мінез бітістеріне арқау береді.
Бозбалалық шақтың өмірге қойған талаптары өте жоғары да бірбеткей келеді,
қажеттіктер ауқымы кеңейеді, аласапыран, күйзелісі мол, ерік күшін
керек ететін өмір басталады. Қоршаған дүиемен белсенді араласу, тікелей
қатынас жасау сырттай бақылаудан гөрі анағүрлым қиын. Көрер көзге әдемі іс
оқиға, зат нақты орындауға келгенде сүйкімсіз де ауыр болуы мүмкін.
Жағдайға билік ету оңай емес, ал өзіңді - өзің басқаруың одан да
күрделірек. Өмір бұрқасынында әрекет ете білу алғы шарт, ал кей
жағдайларда өз әрекетті басқалар қимылынан ұтымды болғаны керек. Бұрын
жағымды түр-түс әуенге толы дүние енді бозбаланы әлеуметтік талаптар мен
қалтқысыз міндеттерге орайды. Бозбалалық шақтың дағдарысынан балалық
шақтағы жасанды бағыт моделі құрдымға кетіп, бақыт мән-мағынасы
өзгеріске келеді. Бақытқа деген көзсіз ұжтылыс енді "бақытсыздықтың"
қорқынышына ауысады. Бірақ бұл жаста бұрқасын қуат мол, сондықтан
қиыншылықтардың бәрі де өтпелі. Болашаққа деген сенім шексіз. Сонымен
бірге, өзіңді дербес, бірде біреуге керегі жоқ дүние екеніңді сезіп,
оқшаулана түсесін. Бірақ дүние жұмбақ, оны тануға болған ұмтылыс өте
күшті.
Адамның ендігі өмірі желісі көп шарпусыз, байсалды да аңдап басу
кейпіне келе бастайды. Өмірдің бәрі тек бақыттан тұрмайтын түсінік, адам
қанағат, шүкіршілікке бой бағындару қажеттігін аңдай түседі. Қиялдық
өмірден кешегі бала нақты күтілмеген бұлтарыстары көп ақиқат өмірге өте
бастайды. Енді бозбала өзінің бар қуат-жігерін пайдалы да қажетті қолынан
келер іске бағыштайды. Тәжірибеде, нақты іс- әрекеттке араласудан жас жігіт
бойжеткен бұрынғы жалған түсінік, ұғымдарынан арыла бастайды. Өмір енді
адамға ішкі тұңғиық тылсым тарапынан танылып айқындала түседі.
Тұлғаның әлеуметтік кемелденуі байқалады. Бірақ әліде жас жігіт
басқаларды бағалауда өз сезімі өлшемін көбірек сенеді, махаббат, достық,
әлеуметттік қатынастардың басқа да формаларында, өзінің тлғалық бейнесін
нығайта түседі
36-40 жаста адам өмірдің жаңа сатылық деңгейіне көтеріледі. Осы шақтан
бастап өмір қуаты кеми бастайды. Бірақ бұл процесс алғашында, рухани
құндалықтар молылығынан онша байқала бермейді
Ал адам егде тартқан сайын оның көптеген рухани құндалықтары қайта
қарастырылып, көбі жойылып , өткен өмір жеке оқиғалар жиынтығы ретінде
еске алынады. Тек өмірдің алғашқы шерегі гана ең ұзақ, қымбат әрі бақытты
көрініп, қайталана жадқа келе береді. Қалған шақтардың бәрі қысқа да
сарсаң өмір күйбеңівдей көрінеді. Көп жайт естен шығады. Өткендегі
күйзелткендер мен мш қинашағандардың баршасы мәнін шоғалтып, елеуден
қалады. Осы жайтты даналықпен түсінген ұлы бабамыз Қожа Ахмет Яссауи былай
депті Бас кештім елу екіде жиғанмын, Мал – мүлкім артық емес бір
жанымнан. Ендігі өмірдің әр күні жылдарымдай шалт ағып ізін ізін
жуып-шайып, өткеннің бәрін татымсыз күйге түсіреді Кешкен дүние
тұманданып, көз алдыңнан ете бастайды
Солай да болса, кейбір бастан өткен қызғылықты оқиғалар анда-санда
жылт ете, көрініп, қөңілді рахатқа бөлейді а
Адам мінезінің сан-қилы көріністері жас сатыларына байланысты әрқилы.
Бұған дәлел "Диуани хикмет" шумақтары:
"Ғашық боп жырма сегіз жасымда
мен, жан кешіп, мехнат шегіп,
бас ұрған ем ..." "Қанағат елу сегізде
сезіндіріп, Тыя гөр, қаһарлы ием өзің біліп,
Құдайым бар непсімді безіндіріп
Қ. А Яссауи
Қоғамда әдейі, масап иелеу үшін бүркенген жалған бәлеқорлар (мишура) мен
дүниеқорыздық күйбендерін ысырып қойып, кәрілік ақиқат дүние құндылықтарына
объетив баға береді
Кәрі адамың ең күшті психикалық қасиеттері - өткен өмірдегі өз
мәнділігін сезінуі, жетісгсен адамдық дәрежесі және жеісті іс-әрекеттерінен
қанағат рахатын тауып мәңгілік өмір дариясының бір тамшысы болғанынан
-қуанышқа бөленуі. Бұл фанвден бақи дүниеге жолдама алып тұрған шақта
да адам өзінің мәңгіліктен өшіп кетпейтінін біліп, оны медет тұтады. Оның
өмірі адамзаттың мәңгілік ағымын жалғастыруға себін тигізді; мұны түсіну
- кәрілік даналығы
Әр бір топ өзінің жас ерекшелігіне байланысты психикалық ерекшеліктеріне
ие.Жасөспірімдер қылық әрекетінің өзіне тән ерекшеліктерін жас өспірімдік
реакциялары немесе қылық-әрекет стереотиптері арқылы түсіндіруге болады.
Эмансипация реакцясы-үлкендердің қамқорлығынан ,бақылауынан,
басқарылуынан шығуға ұмтылыс.Бұл реакция үлкендерге ғана емес, сонымен
қатар,қоғамда қалыптасқан заңдарға ережелерге,пікірлерге, рухани
құндылықтарға да бағытталады.Жасөспірімдер үшін өзін-өзі жүзеге асырудың
формасы болып келеді.Қыздарға қарағанда ұл балаларда айқын
көрінеді.Эмансипация реакциясының күшеюіне әсер ететін факторлар-
үлкендердің мөлшерден тыс аса жоғары бақылауы, кішкентай ретінде қарауы,
мұнын қызығушылықтары мен армандарын елелеу. Эмаципацияның көрінуі түрліше
болады: ата-аналарға қарсы бағытталған бүлік пен өз бетімен әрекет
етуге ұмтылыс.
Қызығушылық немесе хобби реакциясы- жас өспірімдердің физологиялық
қасиеті. Психология тұрғысынан қызығушылық мотеивтерді білдіреді. Жас
өспірім бала оқу, демалыс уақытында да өз қызығушылығымен айналысуы мүмкін.
А.Е Личко мақсатты ұстанымдарға байланысты жасөспірімдердің төмендегідей
қызығушылықтарын көрсетті:
• Интелектуалды-эстетикалық қызығушылықтар да диотехникаға бейнелеу
өнеріне, ән-әуенге, әдебиетке, тариха деген қызығушылықпен
анықталады. Жасөспірім үшін процестін өзі қызығушылық тудырады.
• Дене минуалды қызығушылықтары күшті, шыдамдылықтың нығайуына белгілі
бір дағды мен іскерлікті дамытуға арналған қызығушылықтары кіреді.
Мысалы: спортпен шұғылдану, көлік айдау, тігу, тоқу. Жас өспірім бала
үшін нәтижесі маңызды болып келеді.
• Лидерлік қызығушылықтар өзімен жасты балалар арасында лидер, басшы
жетекші болуымен анықталады.
• Жинау қызығушылығына маркерлерді суреттерді тағы басқа жинау кіреді.
• Эгоцентрлік қызығушылықтар қоршаған адамдардың ортасында болу,
назардын бәрін өзіне аудармен: сыртқы сымбаттылықпен, ерекшеленумен
сирек кездесетін материалдық құндылықтарға ие болу мен шетел тілін
меңгеру мен сипатталады.
• Құмарлық қызығулықтар лотерия, карта, эмоционалды, спорттық ойындар
ойнау және бай болуға деген құмарлықпен анықталады.
• Ақпараттық комативтік хобби-жеңіл әрі тиімді ақпараттарды жинау. Бұл
қызығушылыққа кино, фонтастика турал ұзақ уақыт бойында бос
әңгімелесу жатады. Алынған ақпарат өңделмей тез арада ұмытылады.
Өзімен жасты балалармен топтасу реакциясы. Жасөспірімдердің инсптиктивті
түрде топтасу мен жиналуымен сипатталады. Жасөспірмдердің топтары
біркелкі бағыттылықпен, өз терреториясына билік ету үшін күресі мен
қарапайым символикасымен ерекшеленеді.
Келіспеушілік реакциясы-балаларға тән реакция,бірақ жасөспірімдерде де
кездеседі.Қалыптасқан жағдайлардың,қоршаған ортаны аяқ астынан
өзгеруінен болады және қарым-қатынастан , ойындардан әрекеттерден
қашумен келіспеумен сипатталады.
Опизациялық реакция жасөспірімдерге қойылатын жас талаптарға және ата-
аналардың ересектердің әдеттегі назарларының төмендеуіне дегн белсенді
келіспеушілігі. Бұл реакция-жариялы түрде мектептен қашу ұрлау өзіне қол
жұмсаумен көрінуі мүмкін.
Имитация реакциясы белгілі бір адамға не бинеге еліктеумен сипатталады.
Еліктеу үлгісіне әдетте жағымсыз кейіпкер алынады.
Иматацияның кері реакциясы. Белгілегнген модельге қарама-қарсы әрекет
болып келеді. Мысалы, жасөспірім бала отбасы ұсынған материалдық
көмектен бас тартуы, ескі киімді киюі. Таныстары арқылы ЖОО-на түсуге
мүмкіндігіне,жалақысы төмен жұмыс орнын таңдауы. Оның әрекеттері
идиялға қарсы жасалады. Екінші мысал, жасөспірім балалық шақта ішімдік
ішетін әкесімен өсіп ересек жасында ішімдіктен мүлдем бас тартуы.
Конпенсация реакция жасөспірім бала бұл салады сәтсіздікке ұшырап,
екінші салада жетістікке жетуге ұмтылады. Мысалы, әлсіз спортқа
қабілетсіз бала өзінің толымсыздық сезімін оқудағы үлкен жетістіктермен
ауыстырады.
Гиперконпенсация реакциясы. Жасөспірім баланың шамасы келмейтін салада
үлкен жетістіктерге жетуге деген белсенді ұмтылысы. Мысалы, әлсіз бала
белсенді түрде гемнастикамен шұғылданып үлкен жетістіктерге жетеді.
Ауытқушылық қылық әрекетің қалыптасуында маңызды роль адамның жеке
тұлғалақ ерекшіліктері атқарады. Көптеген зерттеу жұмыстарында мінез
акцентуациясы бар жасөспірімдерде потелогиялық әлеуметтіке қарсы
әрекеттерге жақұын болатыны дәлелденген.
Жасөспірімдердің қылмыстық әрекетті қалыптасуы мінез-құлықтарындағы
ауытқушылыққа, акцентуациясына байланысты. Мінез-құлықтарындағы мінез
акцентуациясын сипаттасақ: мектептегі сәтсіздігі және отбасының қолайсыз
жағдайларына байланысты жағымда эмцоналдықты жоғалтқан жасөспірім бала
өзіне сүйіспеншілікті, жан жылуын талап етеді. Эмоционалды
қанағаттанушылық конпенциясиясы құрбыларымен бірге топтарда өзін жүзеге
асырумен қамтамасыз етеді және жасөспірімдердің әлеуметтенуінде үлкен
рол атқарады. Топқа жиналған балалардың мақсаттары-достық, қарым-
қатынас. Егер топ басында огрессивті, жасы үлкен арсыз ер бала топ
қауіпті жағдайда болады. Себебі, жасы үлкен ер бала жасөспірімдерге
ішімдік ішуді ақшыа болмаған жағдайда ұрлап алуға, қоғамға қарсы шығуға
үйреттеді.
Жасөспірімдермен мүмкіндіктері мен қызығушылықтарына қарай топтасады.
Қиыншылық, күйзеліс мәселелері бірде жасөспірімдер бір-біріне
жанашырлықпен, түсінушілікпен қарайды. Бұндай топтан өзің жеңіл ұстайтын
жасөспірім бала өз еркімен кетпейді. Керісінше ол орнығып қоғамғы,
құқыққы және өзінің көзқарасына қарсы келетін іс-әрекетті жоққа
шығарады.
Біртіндеп балалар мен қарым-қатынасы эмоционалды болмай, топтан
ығыстырылады. Кримолгенді топтарға деген қызығушылығы артып эмоценалды
болып келеді.
Кримогенді топтар мен бірлескенге дейін жасөспірімдерді негативті
көзқарас пен ұстанымды әлі қалаыптаспайды. Көптеген жасөспірімдер
алғашқы кезде топтың нормальарын қабылдау, өзін жүзеге асырудың
обьективті және суьбективті мүмкіндіктері туралы ойланады. Көптеген
жағдайларда жасөспірімдердің жасаған қылмыстары топтиың қылмысы мен,
оптаритет болу, жолдастарын қолдау мотивтері негізінде жүзеге асады.
Кримогенді топтың тұрақтылығы, бүтінділігі қылымыс жасаумен шартас
болып келеді. Қылмыстық қылық-әрекет негізінде бірнеше мотивтер жатыр:
топта өдзінің орнына ие болу, өзу мотиві. Өсу мотиві бір-біріне қарама-
қарсы екі формадан тұрады: Біріншісі-жасөспірім бапла мен басқалар
сияқтымын, Екіншісі-Мен-жеке тұлға деп белгіліеуі.
А.И.Долгованың айтуы бойынша: мен басқалар сияқтымын позиссиясы топтың
дәстүрін қолдауды, жолдастарына еліктеуді, силастықты жоғалтпауы
білдіреді. Ал мен жеке тұлға позисиясы ережесі бойынша ерекше болуды
талап етеді.
Кримогенді топ өзінің мүшелеріне специпикалық психолиялық механизмдер
арқылы жан-жақты әсер етеді. Кримогенді топ қылмыстық қылық-әрекеттің
негізінде болатын көзқарастар мен принциптерді қалыптастыратын, база,
мақсатты әсер етуден горі, амролды және қылмыстық әрекеттерді жапсыру,
байлау ретінде қызмет атқарады. Топтың әлеуметтікке қарсы бағыттылығы
неғұрлым жоғары болғандықтан психологиялық әсер ету механизмі,
конформенизмі қатаң боладыы. Конферменизм арқылы жасөспірім баланың
кримогенді топпен идентификасиясы әлсіз болады, кейінірек толық, қатаң
интифакцияға айалады.
Кримогенді топпен индифекатция қылмыс жасауға мүмкіндік бермейтін ішкі
мотивтердің белсенділіктің, әлсізденуіне және тұлғалақ жауапкершіліктің
төмендеуіне әкеледі. Кримогенді топтар өзінің мүшелеріне қылмыстық және
оғаш қылық әрекетті көрсетеді. Жасөспірімдердің әлеуметтік күрделі қылық
әрекеттері қалыптасады. Кримогенді топ жазалау алдында қорқыныш
сезімінін төимендететін амалдарды іздейді.
Өте сирек жағдайда кримогенді топтар қылмыстық топтарпға айналады.
Қылмыстық топтардың кримогенді топтардан айырмашылығы топ мүшелерінің
қылмыстық әрекетке деген бейімділігімен анықталады. Топтың мүшелері
қылмыстық әрекет жасауға қолайлы жағдайларда іздестіреді және жасайды.
Жас ерекшелігіне сәйкес мінезді қалыптастыру
Мінез бітістерінің алғашқы ақылауы мектеп жасына дейінгі кезеңде
көріне бастайды. Төрт-бес жастағы балалардың мазмұнды, рөльді ойындарынан
мінез бітістерін көрсететін жолдастық, коллектившілдік, ұстамдылық сияқты
сапаларды байқауға болады. Оларда мәдени мінез-қулықтың қарапайым
ережелеріне түсіне алушылық және ол ережелердің кейбір нақтылы түрлерін іс
жүзінде орындай алушылық жиі кездеседі. Жас балалар мінез бітістерінің
көпшілігі ересек адамдардың ісіне, мінез-құлқына, өнегесіне еліктеу арқылы
қалыптасып отырады. Сондықтан тәрбиешілердің жеке басының өнегесі, беделі
балаға дұрыс із қалдыратындай, үлгілі болып келулері тиіс.
Бала тілінің шығуы, осының нәтижесінде оның өз маңайындағылармен
біртіндеп пікірлесе алуы мінез бітістерінін ірге тасы қалануында ерекше
маңыз алады. Мәселен, бала біртіндеп жаман, болады, болмайды деген
ұғымдардың мәніне түсіне бастайды. Осы ұғымдардың ішкі мәніне біртіндеп
түсіну арқылы бала мінез-құлықтың негізгі сапаларының (тәртіптілік,
ұстамдылық, борыш сезімі т. б.) алғашқы нышаны қалыптасады. Осы кезеңде
бала өзінің және басқалардың мінез-құлқына өзінше баға беруге тырысады.
Эксперименттік зерттеулер алты-жеті жасар балалардың өз мінез-құлқын біраз
тежеп, бақылай алатындығын, ал осы жағдайдың үш-төрт жасар бөбектерде
көрінбейтіндігін байқатады.
Мектеп — бала мінезінің жақсы жақтарын жүйелі түрде дамытып отыратын
негізгі орын. Мектептік өмір балалардың мінез-құлқының қалыптасуында шешуші
роль атқарады. Оқушылардың мінезін тәрбиелеудегі басты міндет — олардың жан-
жақты болып өсуін, мінез-құлқының әлеуметтік мәнге ие болу жағын
көздестіру. Бұл үшін мұғалім жас ұрпақтың адамгершілік идеалын (мұрат)
баяндайтын иманшарт принциптерін басшылыққа алып, тәрбие жұмысының жоспарын
сонда көтерілген мәселелердің теңірегіне құруы тиіс. Иманшарт мінезді
қалыптастырудың да тамаша программасы. Осында көрсетілген моральдық
қасиеттерді бала жанына егіп, оны мінез-құлықтың үйреншікті әдетіне
айналдыру — мұғалімдер мен ата-аналар үшін абыройлы іс. Мінез тәрбиесі...
жан иесіне тиісті азық беріп, сол жан иесінің дұрыс өсуіне көмек көрсету
деген сөз. (М. Жұмабаев).
Адамның мінез бітістерінің түрлері қаншама көп болса, бұларды
тәрбиелеудің жолдары мен әдістері де сан алуан. Мінез бітістерін тәрбиелеу
әдістері бірнеше топқа бөлінеді. Осындай әдістердің біріне адамдардың
санасына әсер ету, яғни сөзбен ұғындыру әдісі жатады. Осы әдіс арқылы
адамға қажетті мінез бітістерінің қандай болатындығы, бұларды қалайша
тәрбиелеу қажеттігі түсіндіріледі. Оқушылардың санасына сөзбен ұғындыру
арқылы оқушылардың дүниетанымы мен сенімін, талғамы мен мұратын
қалыптастыруға мүмкіндік туады. Ол үшін көркем әдебиет, газет-журнал
шығармаларын, радио, кино, телевизор тағы басқаларды ретімен пайдаланып
отыру —мінез тәрбиесі үшін таптырмайтын құралдар. Бала мінезін тәрбиелеуде
семьяның, коллективтің, ұлы адамдардың өнегесінің, алатын орны да ерекше.
Осы әдістердің ішінен бастылары мына төмендегілер:
1) Халқымыздың әр заманда ғұмыр кешкен ардагер перзенттерінің (Әл-
Фараби, Асан-Қайғы, Қабанбай, Бөгембай, Абылай, Қазыбек би, Әйтеке би,
Амангелді т. б. үлгі-өнегелеріне тәрбиелеу — осындай әдістердің
негізгілерінің бірі. Бұлардың өмір-жолы, моральдық тұлғасы — жоғары
идеялықтың, батылдық пен ерліктің, табандылық пен ұстамдылықтьщ, халық
ісіне қалтқысыз берілгендіктің теңдесі жоқ өнегелері.
Мәселен, мектеп оқушыларына ерік-жігері аса күшті, іскерлігі мықты
адам ретінде профессор А. А. Любищевтік өмірінен нақты мысалдар келтіру
мұны үлгі-өнеге ретінде ұсынуға болады. Жасы сексенге келген ғалым
зоология, генетика, философия, бирция ғылымдары саласында 500 баспа
табақтан астам (12000 бет) еңбек жазған. Оның өмірі — уақытқа деген
құнттылық, барынша ұйымшылдық, өз күші мен мүмкіндігін сарқа жұмылдырудың
теңдесі жоқ мысалы. Ол елу жыл бойына күн сайынғы тыныс-тіршілігіне
бүкпесіз есеп жүргізіп оның егжей-тегжейіне дейін жазып отырған. Мәселен,
жаяу не көлікпен жүргенде, біреуді күткенде, кезекте тұрғанда, біреумен
сөйлескенде, хат жазғанда, газет-журнал оқығанда т. б. сан алуан
жағдайларда әр минутты есептеп, оны тиімді пайдалануға тырысқан. Тәуліктің
он сағаты бойына үздіксіз жұмыс істеп, бұларды минөттік дәлдікпен
есептеген. Әр айдың, әр жылдың соңында іс-әрекетінің нәтижесін шығарып,
оған талдау жасап, жұмыстың орындалуын күнге, айға, тоқсанға, жылға әр
түрлі ұзағырақ мерзімдерге бөліп қойған. Оның пікірінше, адамда бос, артық
уақыт болмауы тиіс, тынығу дегеніміз-іс әрекеттің бір түрінен екіншісіне
көшуі кез-келген уақыт ол үшін игілік көзі, оны бос өткізу ғылыми санасынан
орын алмайтын.
Ұлы адамдардың өмірі туралы балаларға әңгіме айту, олардың осы
тақырыпқа байланысты кітап оқуына дұрыс басшылық жасап, бағыт беру,
оқығандары жайлы әқгімелесу, пікірлерін тыңдау, мұғалімнің тәлім-тәрбие
жұмысынан елеулі орын алып отыруы қажет.
2) Балалар ұжымы (Атамекен т. б.) оқушы мінез бітістерін дамытатын
және оны тереңдете түсетін шешуші фактор. Белгілі дәстүрі, жұмыс стилі бар
балалар ұжымы өзінің әрбір мүшесіне түрлі талаптар қояды, олардың орындауын
үнемі қадағалап отырады. Келе-келе ұжымның жеке адамға қоятын талабы сол
адамның өзіне-өзі қоятын талап-тілегіне де айналатын болады.
Ұжым адамның алдына мақсат қоя білуді, сондай-ақ ол мақсатты қалай
орындау жолдарын да үйретеді. Ұжым адамға жол көрсетіп қана қоймайды, оны
теріс қылықтан да сақтандырады, түрлі қиыншылықтарды жеңуге жәрдемдеседі.
Ұжымда өмір сүре білу, бір жағынан, адамның іс-әрекетін жеңілдетіп, оны
өрге бастырса, екінші жағынан, оның өзі күшіне сене білу мүмкіншілігін де
қалыптастырады. Жалғыз адам еш уақытта да алдындағы қиыншылықтар мен
кедергілерді жеңе алмайды. Сондықтан ол өз мақсатына жетуде үнемі ұжымның
көмегіне сүйеніп отыруы қажет.
А. С. Макаренко кезінде жақсы ұжым ұйымдастыра алды. Мұнда ол әрбір
тәрбиеленушінің жеке ерекшелік терін ескеріп, әрқайсысына ұжым ішінен
тиісті орын тауып беретін. Сонымен қоса, ұжымньщ пікірімен санасын, осы
арқылы жеке тәрбиеленушілерге ықпал жасап отырды. Макаренко адам мінезінің
кемшілік жақтарын әділ бағалайтын ең негізгі төреші — қоғамдық пікір деп
тұжырымдады. Ұжым ішіндегі тәрбиеде түрлі әдістерді ете шебер пайдаланып,
жарамсыз қылық жасағандарды ұжым талқысына салды. Тентектік жасаған
балалармен жеке, ие ұжым ішінде әңгімелесу, не күні бұрын белгіленген
әңгімелесуге шақыру т. б. неше түрлі әдістерді жүргізіп отырған.
А. С. Макаренконың шәкірт мінезін тәрбиелеудегі шебер әдістерін
пайдалана білу ар мұғалімнен шығармашылық әдісті талап етеді. Ұжымшылдық
сезім жеті-сегіз жасар балада оншама дами қоймайды. Бұлар біз деудің
орнына мен деп айтқанды жақсы көреді. Мәселен, мектеп есігін тұңғыш ашқан
бала мұғалімнің бүкіл классқа жасаған ескертуін өзіне қатысы жоқ деп
ойлайды. Балаларға біздікі деген ұғымды үйретудің өзі мұғалімнің үлкен
шеберлігін қажет етеді. Мұндайда мұғалім барлық нәрселердің жалпы жұртқа
ортақтығына баса назар аударады. Мәселен, балалардың тұратын үйі, мектеп,
емхана, транспорт т. б. нәрселердің бәрімізге ортақ екендігін айтып
түсіндіреді. Мектеп айналасына басқа балалармен бірлесіп гүл егетін болса,
енді оны біздің гүліміз деп айту қажет дейді. Осындай алғашқы тәрбиелік
істер қайталана берсе, біртіндеп баланың мінез бітісі қалыптасады. Үшінші,
төртінші класс оқушылары пионер ұйымының жұмысына белсене араласа бастайды.
Сондықтан да олардың коллектившілдік қасиеті ана ғұрлым жоғарылай түседі.
3) Оқушылардың мінез бітістерін тәрбиелеуде еңбектің алатын орны
ерекше.
Еңбек үстінде адам өзіне қажетті материалдық игіліктерді өндірумен
бірге өзінің психологиялық қасиеттерін де дамытып отырады. Еңбек арқылы
адамның өзіне-өзі қызмет етуіне практикалық және психологиялық жағынан әзір
болуы, адамның істегі дербестілігі, ынтасы, тапқырлығы, инициативасы
қалыптасады.
Адам еңбек етпесе моральдық жағынан азғындап бұзылады, пасық істерге
барады. Еңбек әрекетінің болмауы жалқаулыққа әкеліп соғады, ондай адамның
өмір сүруі мақсатсыз болады да, бұдан надандық, топастық, арамдық, зұлымдық
сияқты небір шірік қасиеттер келіп шығады.
Тек қажырлы творчестволық еңбек қана адамды осы кемшіліктердің бәрінен
сақтандырады, оның моральдық жағынан кіршіксіз таза болуына жағдай жасайды.
Адам тек еңбек ету арқылы ғана өзінін, алдындағы мақсатын айқын сезіне
алады және оған жете алатынына сенімі мол болады.
) Оқушыларға талап қоя білу, оның нәтижесін қадағалау. Оқушыларға
талап қойып отыру, оның нәтижесін қадағалау баланың мінезін тәрбиелеудегі
басты әдістердің бірі. Өйткені адамға тиісті талап қойылмаса,
тапсырылған іс қадағаланбаса, берекесіздік туады. Адамға тіпті
кішкентай кезінен бастап түрлі талаптар қойып, міндеттер жүктеп отыру
оны жауапкершілікке, өзінің борышын түсіне білуге тәрбиелейді. Талап қою,
міндет жүктеу бала оқуға түскеннен кейін ерекше байқалатын болады. Мәселең,
жеті жасар бала мұғалімнің тапсырмаларын орындауға дағдыланады, оның талап-
тілектерін орындау оқушы үшін заң. Міндет алу, басқа адамның талабын
мүлтіксіз орындап шығу — үлкен жауапты іс. Осы айтқандарға орай баланың
психикасы да күрт өзгере бастайды. Өйткені, мектепке дейінгі тәрбиеде шын
мәнісіндегі талап қоюшылық, міндет алушылық болмайды, міндет алу, белгілі
талаптарды орындау оңай емес. Талап қоюдың түрлі әдістерін адамның, дара
ерекшеліктеріне қарай әр жағдайда түрліше пайдаланып отыру қажет. Талап
қоюдың қарапайым түрі балаға өз міндеті туралы жайлап ескерту, ал мұның
жоғары түрі кесімді түрде бұйыру. Адамға талап қою, оны бір нәрседен
сақтандыру тыйым салу турінде де болып отырады. Дұрыс талап қоя білудің
тиімділігі, тәрбиелік мәні ұстаздың байыптылығына да байланысты. Талап қоя
білу — үлкен өнер. Оқушыларға жөндеп талап қоя алмайтын, қойса да оны
орындауды аяғына дейін қадағаламайтын, тіпті оған қалай болса солай
қарайтын мұғалімдер де кездеседі. Дұрыс талап қоя алмайтын мұғалімнің класс
коллективін ынтымақтыққа, бір ауыздылыққа тәрбиелей алуы да қиын. Балаға
дұрыс талап қоя білумен қатар, оның іс-әрекетін қадағалап отыру да қажет.
Бақылау жүргізу оқушының іске жауапкершілігін арттырады, өзіне деген
сенімін күшейтеді, әрекетінің қоғамдық маңызын аңғара білуге, сөз бен істің
арасын-дағы алшақтықты жойып отыруға мүмкіндік береді. Оқушыларға талап
қою мен олардың іс-әрекетіне бақылау жүргізуде мұғалім мына төмендегілерді
ескеріп отырады. Біріншіден, әр уақытта күмәнсыз орындалатын нәрселерге
ғана талап қойылуы қажет. Балаға ауыр талап қою, сондай-ақ оның шамасы
келетін-келмейтінін ескермеу әрқашанда да жақсы нәтиже бермейді. Сондықтан
талап дәл, анық, нақтылы келіп, одан қайшы пікірлер орын алмауы тиіс.
Екіншіден, талап ықшам сөздермен қойылып, оның орындалу жолын бала жақсы
түсінсе ғана нәтижелі болып орындалады. Үшіншіден, талап баланың ожданын
сыйлау жағдайында қойылғаны жөн. Ең негізгісі оның орындалғаны жөнінде
баладан есеп алуды ұмытып кетпеу керек. Осы айтылғандарды ретіне қарай
жүзеге асырып отыру мүғалім мен ата-ананың шеберлігін қажет етеді. Мінезді
тәрбиелеуде адамның кол жеткен табыстарын уақытыида көре біліп, оны
мадақтап отырудың маңызы зор. Мұның ен қарапайым түрі — мақұлдау. Егер
адамның ісі мақұлданып отырса, - ол әрекет етуге онан сайын ынталана
түседі. Мәселен, бәрекелді, дұрыс, жақсы, тамаша, мынауынан нәтиже
шығады т. б. осы секілді сөздер адамның жігеріне жігер қосып, үлкен демеу
болады. Баланың әр бір ісіне әділ баға беріп отыру мұғалімнің беделін онан
сайын арттыра түседі. Мұғалімнің адамгершілік қасиеті неғұрлым жоғары болса
(коммунизм ісіне берілгендік, өз ісінің асқан шебері, еңбек сүйгіш, ерік-
жігері мол т. б.), оның беделі мен өнегесі де, балаларға тигізетін әсері де
жақсы болып келеді. Балаларды айқай-ұйқаймен басқарғысы келетін мұғалімдер
де болады. Мұндай мүғалімдер көп сөйлейді, бала да көп сөйлегенді
жаратпайды, бала мұғалімнің қай сөзін тындарын білмей дағдарады.
Баланың мінезін қалыптастыруда оның теріс істері мен қылықтарын
кезінде көре біліп, ретіне қарай оған түрлі жаза қолданып отырған да дұрыс
жазалаудағы негізгі мақсат — теріс жолға түскен баланы қайтадан жақсы
қасиеттерге тәрбиелеу. Бұл әдістің маңызы да осында. Жазалауды да мадақтау
сияқты ептілікпен, ерекше байсалдылықпен қолдану қажет. Үшінші, төртінші
класс оқушылары өздерінің тәртіпсіз істерінен ұяла-тын, жапа шегіп,
қапаланатын дәрежеге жете бастайды. Мұндайда кінәсы үшін әділ жазалау оны
қатты ойландырып, мінез-құлқын өзгерте бастауға себепші болады. Бала теқ
кінәсына сәйқес жазаланғанда ғана жоғарыда айтылған жеңіл күйлерін бастан
кешіреді. Бала теріс жазғырылса, бұл оның мінез тәрбиесіне кері әсер етеді.
Егер осындай жағдай қайталана берсе, ол әділет-тік, шындық деген ұғымға
жөнді мән бермейтін болады. Орынсыз жаза баланы ашулы, ызақор, кекшіл,
қасарыспа етіп, не қорқақ, жігерсіз, әр нәрсеге селсоқ қарайтын күйге
түсіруі де мүмкін. Сондай-ақ, адамның теріс қылықтарын керетұра
жазаламаудың да кесір-кесапаты аз емес. Кейбір бала оқыс қылықтарды әдейі
жасамай, оны балалығымен, білместігінен, аңғарымсыздығынан жасайды. Ал
екінші бір бала мұны орынсыз батылдығы мен сотқарлығына, қасарыспалығына
басып істейді. Мәселен, бір бала терезенің желдеткішін ашамын деп оның
әйнегін сындырып алса, екінші бала оны жолдасымен алысып жүріп сындырады.
Бұл жерде осы екі балаға бірдей шара қолдануға болмайтыны белгілі. Өйткені
екеуінің кінәсы екі түрлі, сондықтан екеуіне екі түрлі жаза ойлап табу
қажет.
Шара қолдану мәселенің түпкі есебебінен басталуы қажет, Өйткені әр
уақытта да себепсіз ештеңе болмайды. Адамдардың теріс қылықтарын айыптап
,тиісті жаза қолданып отыру белгілі талаптарға сәйкес жүргізіледі. Бұлардың
кейбірі мына төмендегілер: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты.
Педагогика және филология факультеті
Педагогика және психология кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Дарынды баланың психикасын қалыптастыру жолдары
Орындаған:
050103 Педагогика және психология
мамандығының
4 курс студенті
Мухышева.Г.М.
Ғылыми жетекшісі:
оқытушы
Абдиганиева.С.Ж.
Қорғауға жіберілді:
кафедра меңгерушісі
Ахметова П.А.
Жоспары:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
І. Дарындылықтың теориялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1.Дарынды балалар жөніндегі ғалымдардың
көзқарасы ... ... ... ... ... ... .. ... ...10
1.2.Дарынды бала мәселесі және оның психологиялық
ерекшіліктері ... ... ... .20
1.3.Балалар дарындылығының түрлерін классификациялау және диогностикалаудың
негізгі концептуалдық принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ІІ. Дарынды балалармен жұмыс.
2.1.Дарынды балаларды даярлау арқылы дарындылықты
дамыту ... ... ... ... ...33
2.2.Дарынды тану және оқыту тәрбиелеу
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3.Қазақстан Республикасындағы дарынды балалар мәселесін Қытай еліндегі
дарынды балалар мәселесімен
салыстыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .43
2.4.Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыс
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
ІІІ. Дарынды балаларды анықтау және
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
3.1.Дарынды балаларды анықтауға қажет
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
3.2. Зерттеу нәтижесін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..63
3.3. Зерттеу
қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...88
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .95
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...100
Кіріспе
Қазақстан -2030 стратегиясы анықтап берген және республиканың
ғылым мен білім беру жүйесінің алдында тұрған жауапты міндеттердің бірі-
мемлекет үшін Қазақстанның гүлденуіне, егеменді еліміздің өсіп -
өркендеуіне өз үлесін қосар білімді, мәдениетті жастарды тәрбиелеу. Осы
жолдауда негізгі жетекші күш- адамдар, олардың еркі, жігері, табандылығы,
білімі. Бұл мақсатты орындау үшін республиканың ақыл-ойлы, шығармашыл
әлеуетін өсіру қажет, дарынды балалар анықтау мен дамыту үшін өркениетті
жағдайлар жасау керек.
Қоғам үнемі даму үстінде. Осы қоғамда өмір сүріп жатқан адамдардың даму
деңгейі мен тыныс-тіршілігі әр алуан. Қазақта адам ұрпағымен мың жасайды
дейді.Қазақстан Республикасының президенті Н.Назарбаев: Біздің жас
мемлекетіміз өсіп-жетіліп, кемелденеді, біздің балаларымыз бен
немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз ұрпағының өресі биік,
денсаулығы мықты өкілдері болады дейді.[11;13]. Елбасымыз қазақ елінің
азаматтары Орталақ Азия барысына айналады, дамушы елдерге үлгі болады,
дамыған елдер қатарына қосылып, әлемдік биік дәрежеге жетеміз деп асқақ
сезіммен алға тартып, үлкен сенім білдіреді.
Ал пайғамбарымыз Мұхаммед ғ.с.: Оқымысты адамдар – Алла тағаланың
алдындағы сенімді жандар. Білім үйрену ғибадаттан да артық және ол діннің
де тірегі дегенді бұдан он төрт ғасыр бұрын айтып кеткен. [10; 8]. Бұдан
шығатын тұжырым: барлық кезеңде, әрқилы уақытта байқап, анықтауда Алла
тағаланың сенімді адамадарының сіңірер еңбегі зор. Білім үйретуде ел үмітін
ақтауға барлық күш - жігерімізді, жауапкершілігімізді жұмылдырып, дарынды
балаларды тәрбиелеп шығаруымыз керек.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының Білім беру
заңында мемлекеттік саясат негізінде ең алғаш рет Әр баланың жеке
қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын дамыту
сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отыр. Бүгінгі күннің өзекті мәселесі
саналы да, салауатты ұрпақ тәрбиесі.
Қазіргі таңда дарындылар азайып барады. Оның бірден бір себебі, қолдау
көрсетудің аз болуынан. Сондықтан дарынды балалар мен жұмыстың жалпы
мемлекеттік бағдарламасын ұйымдастыруды ел президенті Н.Ә.Назарбаев
бастады. Президенттің 1996 жылғы 24 мамырдағы №3002 Дарынды балалар
мектебін мемлекеттік қолдау мен дамыту туралы жарлығы жас таланттарды
іздестіру мен қолдауға бағытталған жұмысты ұйымдастырудың кең көлемді
бағдарламасын жазуға негіз болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Дарынды балалардың қабілеттері мен
таланттарын жан-жақты аша түсу үшін дарындылықтың ерекшеліктерін анықтау
және дарынды балалар психикасын қалыптастыру жолдарын айқындау болып
табылады.
Міндеттері:
1. Дарындылық ұғымы және дарынды баланы зерттеудің теориялық негіздеріне
талдау жасау.
2. Орта буындағы дарынды балаға тән даму ерекшеліктерін анықтау.
3.Дарынды әр түрлі әдіс-тәсілдермен зерттей отырып, дарынды бала психикасын
қалыптастыру жолдарын қарастыру.
Зерттеу пәні: Дарынды баланың психикасын зерттеу.
Дипломдық жұмыстың болжамы: Егер дарынды баланың ерекше дарындылық
қабілетін ескеріп, тиімді жан-жақты жұмыс жүргізу, басты назарға алынып
отырса, жүргізілген жұмыстар тиімді нәтиже береді деп топшылаймыз.
Дарынды баланы дұрыс жолға қойсақ, дарынды бала ашыла түсер еді және
олардың санын көбейтер едік.
Зерттеу обьектісі: Орта мектеп жасындағы дарынды балалардың
психикасын қалыптастыру жолдары.
Зерттеу базасы: А.Құнанбаев атындағы жалпы білім беретін профильді
№ 6 орта мектептің 5 А гимназия сынып оқушылары және 5 Б сынып
оқушылары.
Дипломдық тәжірибеде: Дарынды баланы қабілетті баламен салыстыра
отырып жұмыс жасадық. Әдістемелер, диогностикалар, сұрақнамалар жүргізіп
қортындылап анализ жасадық. Сол қорытынды нәтижесі бойынша диограмма
жасадық.
Зерттеу әдістері: Тақырып бойынша әдебиеттерге теориялық талдау
және дарынды балалардың психикасын анықтауға арналған әдістемелер арқылы
эксперимент жасадық, сұрақнама, тест, диогностикалар, салыстыру,
әңгімелесу, бақылау, матиматикалық сандық әдістер қолдандық және ой қорыту
жасадық.
Жұмысыма теориялық негіз болған: Қ.Жарықбаев Психология, Алматы
1993 жыл, Н.С.Лейтес Возрастная одаренность школьников М 2001 г,
Б.Н.Теплов Способности и одаренности, Москва 1985г, Сәбеп Бап-Баба Жалпы
психология, Алматы 2005 жыл. т.б.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі
бөлімнен тұрады, әр тарау үш төрт параграфқа бөлінген және қорытынды мен
әдебиеттер тізімінен тұрады.
ЖОСПАРЫ:
1 Мінез жөнінде түсінік
2 Мінез жөніндегі білімдер
3 Мінез түрлері мен типтері
4 Мінез жене адамның жас сатылары
5 Жас ерекшелігіне сәйкес мінезді қалыптастыру
6 Мінездің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жолдары
Мінез жөнінде түсінік
Мінез жеке адамның өзіне тән қылық - әрекетінде, тіл қатынасында
тұрақты қалыптасатын дара ерекшеліктерінің жиынтығы.
Мәнез нақты адамның шыншыл, адал, ақкөңілдігіне орай сипатталмайды,
аталған сапалар - әртүрлі жағдайларды көрініс беретін жеке адам қасиеттері.
Адам мінезін біле отырып, оның алдағы ықтималды әрекеттері мен қылықтарын
күні ілгері барластырумен оларға тиісті реттеулер және түзетулер ендіруге
болады. Мінезді адамның қандай әрекетке келетінің жаңылмай дәл, айтуға
болады.
Алайда, жеке тұлға ерекшелікке бай келеді, ал солардың бәрі де адам
мінезін танытады деу қате. Мінез көрсеткіші – адамның барша жағдайлардағы
мәнді сипаты мен тұрақты сақталатын таңдаулы қасиеттері. Егер адам қандайда
дау-дамайлы жағдайда дөрекілік көрсетсе, сондай тұрпайылық пен ұстампаздық
осы адамның төл қасиеті деу жөн емес. Жайдары мінезді, көңілді адамның өзі
кей кезде мұңайып, сылбыр халге түсуі мүмкін. Өмірге келумен бастауын алып,
мінез нақты адамның өмір барысында қалыптасады, тұрмыс жағдайларымен
айқындалады. Тұрмыс қалпы әр адамның ойлау, сезім, ниет, әрекет сипатын
бірлікті анықтап барады. Мұнда адамның бүкіл өмірін жан-жақты қамтыған
қоғамдық шарттар мен әлеуметтік жағдайлар маңызды келеді. Дегенмен,мінездің
нақты қалыптасуы әртүрлі деңгейде дамыған топтарда қалыптасады. Осы топтар
сипаты мен оларда ардақталатын адамгершілік, қоғамдық құндылықтарға тәуелді
мүшелерінің мінез ерекшеліктері орнығады. Мінез бітістері, сонымен бірге
тұлғаның отбасындағы абыройы, топтың басқа мүшелерімен арақатынасына
байланысты тұрақталып не, аса қажет болса, өзгеріске түседі. Жоғары
деңгейлі дамыған топ, ұжым мінездің мәнді де ұнамды бітістерінің
қалыптасуына оң әсер етеді. Жақсы мінезді адам қалыптастыра отырып, ұжым өз
дәреже, деңгейін арттыра түседі.
Қоғам әсерлері мен ықпалдарын бейнелейтін мінез мазмұны жеке адамның
өмірлік бағыт-бағдарын құрайды, яғни оның заттай және рухани қажеттеріне,
қызығуларына, наным-сенімдеріне, мұраттарына т.б. негіз болады. Бағыт-
бағдарға сай жеке адам өз мақсаттарын, өмірлік жоспары мен сол жоспарды
іске асыруда қажет белсенділік деңгейін белгілей алады. Мінезге орай
адамның дүние талғамы, өмір мәні, белгіленген мақсат-мүдделерінің, әрекет
қылықтарының себептері ашылады.
Мінезді дұрыс түсінуде адам үшін маңызды болған қоғамдық құндылытар
мен жеке талғамдар арақатынасы шешуші мәнге ие. Әр қоғамның өзіне сай
маңызды да мәнді міндеттері болады. Міне, осы міндеттерді іске асыру
барысында мінез қалыптасады. Кейін солар тұрғысынан тексеріледі,
бағаланады. Сондықтан да мінез қандай да адам қасиетінің көрінісі ғана
болып қоймастан, қоғамдық мәні бар іс-әрекетке болған бағыт-бағдары
негізінде нақты бір қалыпқа келеді. Мінез қалыптасудағы басты шарт -
өмірлік мақсат, мұраттың нақтылығы. Мақсаттың болмауы не оның шашыраңқылығы
– босбелбеулік, мінезсіздіктің белгісі. Солайда болса, жеке адам мінезі мен
оның бағыт-бағдары екіталай нәрсе. Алдыңызға ақ көңіл кейіппен келген
адамның бірі – ізгі ниетті де, ал екіншісі – жауыз болуы мүмкін. Жеке
адам бағыт –бағдары оның барша әрекет-қылығына із береді. Әрдайым қылық
Осынау болсын деген ниеттен емес, адам қатынастарының біртұтас жүйесіне
негізделеді, ал бұл жүйеде қандай да қасиет басымдау болумен адам мінезіне
белгілі сипат ендіреді.
Қалыпқа түскен мінезде адамның наным-сенімдер жүйесі жетекшілік етеді.
Тиянақты көзқарас – наным адамның өз іс-әрекетін ұзақ мерзімді бағыт-
бағдарға сай белгілеп, мақсатқа жетуде жігерліліктің, орындап жатқан ісінің
дұрыс та маңызды екеніне сенімділік туғызады.
Мінез ерекшеліктері адам қызығуларымен тығыз байланысты, бірақ оның
бұл қызығулары мәнді де тұрақты болуы шарт. Ал, қызығулар үстірт, тұрақсы
болған жағдайда, дербестігінің кемдігі мен тиянақтылығы болмағанын жеке
адам еліктегіш келеді. Қызығулар ұқсастығы мінез теңдігін аңдатпайды.
мысалы, өнертапқыштар арасында көңілді не мұңды, кішіпейіл не өзімшіл
тұлғаларды айыруға болады.
Мінез адамның қолы бос уақытындағы өзі қалап шұғылданған істерінен де
танылуы мүмкін. Мұндай қызығулар тұлға мінезінің жаңа, ерекше қырларынан
хабардар етеді. мысалы, ұлы ғалым-химик Ебней Бөкетов қолы босаса,
аудармашылықпен айналысып, орыс, батыс қаламгерлерінің небір әйгілі көркем
шығармаларын қазақ оқырманына жеткізген; атақты тіл ғалымы Әбдуәли Хайдари
демалыс уақытында қазақы ер-тұрман, қамшы және т.б. заттарды оюлап,
жолдастарын таң қалдырған; ғұлама-түркітанушы академик Рахманкүл Бердібай
қолы босаса, күйшілік өнерімен айналысады. Адамның рухани немесе заттай
қажеттіліктерінің қайсысының басым болуына қарай оның тек ой, сезімдерінің
ғана емес, сондай-ақ іс-әрекетінің де бағыт-бағдары айқындалады. Бұл арада
аса маңызды нәрсе іс-әрекеттің алға қойылған мақсатқа тікелей сай болғаны,
себебі адам не істеп жатқаны немесе не істейтініне қарай бағаланбайды,
әңгімек сол істі қалай орындайтынында. Осыдан мінез қалпй адамның бағыт-
бағдары мен іс-әрекет кейіпінің бірлігіен келіп шығады.
Мақсатқа жетуде бағыт-бағдар бірдейлілігі болғанымен, әр адам өз жолын
таңдайды, өзіне қолай, қайталанбас әдіс-тәсілдерді пайдаланады. Осы
дербестіктен адам мінезінің ерекшенлігі көрінеді. Белгілі ықпалға ие мінез
бітістері әрекет немесе қылық түрін таңдауда айқын жүз береді. Бұл тұрғыдан
тұлғаның табысқа жету қажеттігін туындатқан ықылас, ниет көрінісінің
деңгейін мінез бітісі деп тануға болады. Осыған байланысты кей адамдар
күмәнсіз табыс қамтамасыз ететін әрекеттерді таңдап алады, ал екіншілері –
сәтсіздіктен қашуды көздейді.
Мінез жөніндегі білімдер
Мінез құбылысын зерттейтін ғылым – характерология ұзақ даму тарихына
ие. Ғасырлар бойы бұл психология саласы мінездер типін саралап, адамның
әртүрлі өмір жағдайларындағы әрекет-қылығын болжастыру мақсатында әрқандай
мінез сипатын нақтылаумен шұғылданып келді. Адамның тума емес, өмір
барысында қалыптасатын белгісі болғандықтан, мінез типтерін жіктеу көбіне
тұлға дамуындағы сыртқы, жанама факторларға негізделеді. Осы бағытта
ежелден өрістеп келе жатқан, мінез танып, әрекет-қылық болжастырудың
психологиялық жолдары бар. Солардың кейбіріне қысқаша түсінік:
Жұлдызнама – адам мінезін туған күні ме байланыстырып түсіндіреді.
Жалпы қабылданған уақыт өлшемдері белгілі кезең, аралыққа бөлінед, олардың
әрқайсысына нақты белгі, символ береді. Осы символға тән әртүрлі
қасиеттерге орай адам мінезі суреттеледі. мысалы, кельт жұлдызнамасын де 22
желтоқсан 1 қаңтар аралығында туыған алмаға тектес, осыдан мұндай адам
сүйкімді, ақ жарқын, күлкішең т.б., ал қазақы жұлдызнамада жоғарыда аталған
күндері туылғандар – туатеке, яғни мұндайлар - өжет, тұрақты, төзімді,
тұйық, сыршыл келеді.
Физиогномика (phisis – табиғат, gnomon – білу) – адамның сыртқы
келбетіне және сондай келбетті тұлғаларды ұқсастығымен белгілі топқа
біріктіріп, олардың психологиялық сипатын анықтайтын ғылым. адам дене
бітістеріне қарай жануармен салыстырылады да сол жануарға тән мінез
ерекшелігі оған таңылады. мысалы, Аристотель пікірінше, адамның мұрын
танауы өгіздікіндей жуан да қалың болып келсе, ол еріншектік белгісі;
шошқадай кең танау, жалпай мұрын – ақымақтық; қой, ешкі жүніне ұқсас шашты
адам – үркек; доңыз, арыстан қылшықтарындай тіке шашты адам – ержүрек,
батыл, т.б.
Адамның басқа да келбет көріністері негізінде мінезді байқастыру осы
физиогномика аймағында жоғары дамыған.
Хиромантия (cheir – қол, mantia – бал ашу) – адам мінезін алақанның
тері бедерлері, түсі арқылы болжастыру жүйесі.
Дерматоглифика – бармақ, алақан терісіне тумадан түсетін өрнектер
арқылы адам мінезін анықтайтын ғылым жүйесі.
Графология – мәнерлі әрекет жазу таңбасына орай адам мінезін
анықтауға бағытталған ғылым.
Мінез түрлері мен типтері
Мінез түрі өзінің құрамындағы бітістердің жалпы сипатына тәуелді
келеді, ал бітістер негізгі немесе жетекші және қосалқы болып бөлінеді.
Негізгілері адамның бағыт-бағдарын айқындауға ықпалын тигізіп, яғни адамның
тұрақты мінезінің сипатын береді де, қосалқылары мінез қырларын толықтыра
түседі. Мысалы, батылсыздық, қорқақтық және альтруистік ітістердің алғашқы
екеуі жетекші мәнге ие болса, онда адам секемшіл мінезді келіп, біреуге
жақсылық, яғни альтруистік қадамында жалтақшыл, күдікті болуынан көздеген
ісіне бара алмайды. Керісінше, альтуристік қасиет басым келсе, алғы екі
жағымсыз бітістерді қаймықпай басып, қайырымдылық ісінде батыл мінезді
қадам жасайды.
Адам мінезінің белгілі түрде қалыптасуы оның қоршаған дүниеге
қатынасына баланысты. Бұл қатынастардың мәні адам араласып, байланысқа
келген өмірлік объектердің маңызымен анықталады:
1. Басқа адамдармен қатынасына қарай (шыншыл-өтірікші, әдепті-дөрекі.
т.б.)
2. Орындалатын іс қызметіне орай (еңбеккер-еріншек, т.б.)
3. Өз басына болған қатынасына байланысты (сыншыл-өзімшіл, т.б.)
4. Заттарға қатынасынан (сақи-ашкөз, ұқыпты-салақ, т.б.)
Аталған қатынастардың бәрінің де мінез түрінің қалыптасуында үлкен
маңызға ие екені сөзсіз, дегенмен тұрақты, нақты мінездің орнығуы ең
алдымен адамның адаммен, қоғамға араласып, қатынасу дәрежесіне тәуелді.
Ұжымнан тыс тұлғаның жолдастық, достық, махаббат, т.б. формаларда көрінетін
ізгі ниеттерінен бөлек мінез түрі болмайды. Адамдар өзара ұзақ қатынасқа
келе отырып, бірі екіншісінің мінезіне таңбасын салады, осыдан кей адамдар
әрекет-қылығында өзара ұқсатыққа келеді немесе қарама-қарсы, бірақ бірінің
кемшілігін екіншісі толықтыратын бітістерді игереді. Алайда, еңбек, іс-
әрекет қатынастарында қалыптасқан мінез бітістері мәндірек келп, мінез
түрінің басқларынан ажыралуына себепші болады.
Мінез әр тұлғада өзінше көрініске ие, солайда болса, оның құрамында
белгілі топ адамдарына ортақ бітістерді біріктіруге болады. Осыдан, мінез
түрі – адамдардың кейбір тобына тән қасиеттің біреудің дара мінезінде нақты
көрінуі. Мұның түпкі себебі – мінез тума берілмейді, әр адамның белгілі
топ, қоғам өкілі болуынан оның өмір жағдайы мен іс-әрекетіне сай
қалыптасады.
Мінезде жеке бітістер және сапалармен қатар тұлғаның қоршаған ортаға
икемдесуін қамтамасыз етуші жалпы қылық тәсілі – мінез типтерін ажыратуға
болады. Мінез типін анықтауда ақты адамдар мінезінің жалпы да мәнді,
өмірлік қажетті тараптары ескеріледі
Осыған орай мінез келесі типтерге бөлінеді:
1. Үйлесімді мінез типі – қоршаған ортаға икемділігімен ерекшеленеді.
Мұндай мінезді адамда ішкі қарама-қарсылықтар болмайды, ойлаған ойы мен
істеген іс бір-біріне сай келеді. Көпшіл, ерік күші мол, қайсар, бір сөзді.
Өмірдің барша қиын жағдайларында таңдаған бағыт-бағдарынан қайтпайды,
көзқарас, талғамын ауыстырмайды. Мақсат-мұраттары мен принциптері үшін
күреске дайын. Бұл адамдардың өмір сүру тәсілі жағдайға бағыну емес, оны өз
қалаауына орай өзгерту.
2. Іштек қарама-қарсылықты, бірақ сырттай келісімді мінез адамы. Бұл
типті адамның ішкі ниеттері мен сырт әрекет-қылығы арасында келіспестік
бола тұрып, өзінің қоршаған ортамен қатынасында әлеумет талаптарына ыңғай
береді. Өзін ерік билегенін бірде босатпайды, жан, ой дүниесін сырттай
болмыс шындығынан ажыратпаудың жолдарын іздестіруге дайын тұрады.
Сыртқы дүниемен болған араздықты мұндай адамдар өздерінің ой-
пікірлерін қайта қарастырумен, психологиялық қорғаныс іздестіру және
әлеумет қолдамаған күнделікті тұрмыс күйбеңіне берілмеу жолдарымен шешуге
бейім келеді. Қоғам мүшелері қабылдаған рухани құндылықтарды мойындайды,
бірақ сыртқы жағдайларды өзгертуге ынталы емес.
3. Икемі кем, қарама-қарсылық мінез адамы: көңіл-күй, ниеттері мен
әлеуметтіе борыштары арасында үйлеспестік орын алған, шамданғыш, ұнамсыз
эмоциялары басым, тілдесу қабілеті нашар дамыған, іс-әрекетін ақыл сарабына
ала бермейді. Бұл мінез адамдарына тән қасиет: қоршаған дүниемен
арақатынасынан нақты әрекет-қалық жүйесіне келтірмеген, өмір желісі
қарапайым бағытты – тез өзгеріп тұратын қажеттері, олар пікірінше, қандай
да күш жұмсамай-ақ бір сәтте қанағаттандырылуы тиіс.
Олар өмір үшін күреске дағдыланбаған, қажырсыз. Балалық шағында бұл
адамдар шектен тыс мәпеленкп, төңірегіндегілердің орынсыз қамқорлығынан
дербестік қалыпқа үйренбеген. Осыдан, әрқандай кедергіден қорқады, ойланып,
жол іздестіруге шамасы жетпейді. Қиыншылықтарды абыржумен қабылдап, ырықсыз
психологиялық қорғаныстармен айалып өтуге тырысады.
5. Тиянақсыз мінезді адам – бағыт-бағдарының тұрақсыздығынан,
принциптік бостығынан төңіректегі жағдайға ыңғайшыл келеді. Жеке адамдық
деңгейі төмен. Тұрақты мінзе-құлығы қаланбаған, осыдан барша іс-әрекетінде
қоршаған ортаға ыңғайлану, қатынас адамдарына жағымпаздану бұл адамынң
бойына сіңген мінездік көрініс.
Мұндай адамдардың ішкі жан дүниесі дөрекі қарапайымдылыққа
негізделген; тіршілік үшін болған әрекет-қимылы тіке, бірбеткей. Күнделікті
күйбең мүдделеріне жетуде ойланып-толғануды білмейді, өз мүдделерін шектей
алмайд. Олар үшін кедергі біреу-ақ – сыртқы; ішкі сапалық, жандүниелік
қиыншылықтарды өлшестіруге ақылы жетпейді, бар көздегені – мол, оңай олжа,
бір мезеттік игілік. Бұл адамдардың барша ынта-ықыласы, нақты, қалыпты
жағдайды пайдаланумен қажеттерін мейлінше толық қамтамасыз ету. Ыңғайласу,
жағымпаздықпен ішкі дүниесін тысқы жағдайларға бағындыру – мұндайлардың
негізгі мінездік болмысы.
Мінез жене адамның жас сатылары
Адамның алғашқы өмір қадамдары тіршілік проблемаларын шешуден гөрі
көбірек төңіректегі оғиғалар мен құбылыстарды бақылауға бағытталады.
Негізінен объектілермен қатынасқа түсе отырып, бала болмыс мәнін түсінуге
ұмтылады. Соған байланысты өз қылық-әрекеттерінің орынды не орынсыз екенін
бағамдай бастайды. Баланың сезімталдығы жас ұлтайған сайын кеми бастайды.
Солайда болса, балалық шақта игерілген тәжірибе мен білім бобалалық
кезеңнің тұрақты мінез бітістеріне арқау береді.
Бозбалалық шақтың өмірге қойған талаптары өте жоғары да бірбеткей келеді,
қажеттіктер ауқымы кеңейеді, аласапыран, күйзелісі мол, ерік күшін
керек ететін өмір басталады. Қоршаған дүиемен белсенді араласу, тікелей
қатынас жасау сырттай бақылаудан гөрі анағүрлым қиын. Көрер көзге әдемі іс
оқиға, зат нақты орындауға келгенде сүйкімсіз де ауыр болуы мүмкін.
Жағдайға билік ету оңай емес, ал өзіңді - өзің басқаруың одан да
күрделірек. Өмір бұрқасынында әрекет ете білу алғы шарт, ал кей
жағдайларда өз әрекетті басқалар қимылынан ұтымды болғаны керек. Бұрын
жағымды түр-түс әуенге толы дүние енді бозбаланы әлеуметтік талаптар мен
қалтқысыз міндеттерге орайды. Бозбалалық шақтың дағдарысынан балалық
шақтағы жасанды бағыт моделі құрдымға кетіп, бақыт мән-мағынасы
өзгеріске келеді. Бақытқа деген көзсіз ұжтылыс енді "бақытсыздықтың"
қорқынышына ауысады. Бірақ бұл жаста бұрқасын қуат мол, сондықтан
қиыншылықтардың бәрі де өтпелі. Болашаққа деген сенім шексіз. Сонымен
бірге, өзіңді дербес, бірде біреуге керегі жоқ дүние екеніңді сезіп,
оқшаулана түсесін. Бірақ дүние жұмбақ, оны тануға болған ұмтылыс өте
күшті.
Адамның ендігі өмірі желісі көп шарпусыз, байсалды да аңдап басу
кейпіне келе бастайды. Өмірдің бәрі тек бақыттан тұрмайтын түсінік, адам
қанағат, шүкіршілікке бой бағындару қажеттігін аңдай түседі. Қиялдық
өмірден кешегі бала нақты күтілмеген бұлтарыстары көп ақиқат өмірге өте
бастайды. Енді бозбала өзінің бар қуат-жігерін пайдалы да қажетті қолынан
келер іске бағыштайды. Тәжірибеде, нақты іс- әрекеттке араласудан жас жігіт
бойжеткен бұрынғы жалған түсінік, ұғымдарынан арыла бастайды. Өмір енді
адамға ішкі тұңғиық тылсым тарапынан танылып айқындала түседі.
Тұлғаның әлеуметтік кемелденуі байқалады. Бірақ әліде жас жігіт
басқаларды бағалауда өз сезімі өлшемін көбірек сенеді, махаббат, достық,
әлеуметттік қатынастардың басқа да формаларында, өзінің тлғалық бейнесін
нығайта түседі
36-40 жаста адам өмірдің жаңа сатылық деңгейіне көтеріледі. Осы шақтан
бастап өмір қуаты кеми бастайды. Бірақ бұл процесс алғашында, рухани
құндалықтар молылығынан онша байқала бермейді
Ал адам егде тартқан сайын оның көптеген рухани құндалықтары қайта
қарастырылып, көбі жойылып , өткен өмір жеке оқиғалар жиынтығы ретінде
еске алынады. Тек өмірдің алғашқы шерегі гана ең ұзақ, қымбат әрі бақытты
көрініп, қайталана жадқа келе береді. Қалған шақтардың бәрі қысқа да
сарсаң өмір күйбеңівдей көрінеді. Көп жайт естен шығады. Өткендегі
күйзелткендер мен мш қинашағандардың баршасы мәнін шоғалтып, елеуден
қалады. Осы жайтты даналықпен түсінген ұлы бабамыз Қожа Ахмет Яссауи былай
депті Бас кештім елу екіде жиғанмын, Мал – мүлкім артық емес бір
жанымнан. Ендігі өмірдің әр күні жылдарымдай шалт ағып ізін ізін
жуып-шайып, өткеннің бәрін татымсыз күйге түсіреді Кешкен дүние
тұманданып, көз алдыңнан ете бастайды
Солай да болса, кейбір бастан өткен қызғылықты оқиғалар анда-санда
жылт ете, көрініп, қөңілді рахатқа бөлейді а
Адам мінезінің сан-қилы көріністері жас сатыларына байланысты әрқилы.
Бұған дәлел "Диуани хикмет" шумақтары:
"Ғашық боп жырма сегіз жасымда
мен, жан кешіп, мехнат шегіп,
бас ұрған ем ..." "Қанағат елу сегізде
сезіндіріп, Тыя гөр, қаһарлы ием өзің біліп,
Құдайым бар непсімді безіндіріп
Қ. А Яссауи
Қоғамда әдейі, масап иелеу үшін бүркенген жалған бәлеқорлар (мишура) мен
дүниеқорыздық күйбендерін ысырып қойып, кәрілік ақиқат дүние құндылықтарына
объетив баға береді
Кәрі адамың ең күшті психикалық қасиеттері - өткен өмірдегі өз
мәнділігін сезінуі, жетісгсен адамдық дәрежесі және жеісті іс-әрекеттерінен
қанағат рахатын тауып мәңгілік өмір дариясының бір тамшысы болғанынан
-қуанышқа бөленуі. Бұл фанвден бақи дүниеге жолдама алып тұрған шақта
да адам өзінің мәңгіліктен өшіп кетпейтінін біліп, оны медет тұтады. Оның
өмірі адамзаттың мәңгілік ағымын жалғастыруға себін тигізді; мұны түсіну
- кәрілік даналығы
Әр бір топ өзінің жас ерекшелігіне байланысты психикалық ерекшеліктеріне
ие.Жасөспірімдер қылық әрекетінің өзіне тән ерекшеліктерін жас өспірімдік
реакциялары немесе қылық-әрекет стереотиптері арқылы түсіндіруге болады.
Эмансипация реакцясы-үлкендердің қамқорлығынан ,бақылауынан,
басқарылуынан шығуға ұмтылыс.Бұл реакция үлкендерге ғана емес, сонымен
қатар,қоғамда қалыптасқан заңдарға ережелерге,пікірлерге, рухани
құндылықтарға да бағытталады.Жасөспірімдер үшін өзін-өзі жүзеге асырудың
формасы болып келеді.Қыздарға қарағанда ұл балаларда айқын
көрінеді.Эмансипация реакциясының күшеюіне әсер ететін факторлар-
үлкендердің мөлшерден тыс аса жоғары бақылауы, кішкентай ретінде қарауы,
мұнын қызығушылықтары мен армандарын елелеу. Эмаципацияның көрінуі түрліше
болады: ата-аналарға қарсы бағытталған бүлік пен өз бетімен әрекет
етуге ұмтылыс.
Қызығушылық немесе хобби реакциясы- жас өспірімдердің физологиялық
қасиеті. Психология тұрғысынан қызығушылық мотеивтерді білдіреді. Жас
өспірім бала оқу, демалыс уақытында да өз қызығушылығымен айналысуы мүмкін.
А.Е Личко мақсатты ұстанымдарға байланысты жасөспірімдердің төмендегідей
қызығушылықтарын көрсетті:
• Интелектуалды-эстетикалық қызығушылықтар да диотехникаға бейнелеу
өнеріне, ән-әуенге, әдебиетке, тариха деген қызығушылықпен
анықталады. Жасөспірім үшін процестін өзі қызығушылық тудырады.
• Дене минуалды қызығушылықтары күшті, шыдамдылықтың нығайуына белгілі
бір дағды мен іскерлікті дамытуға арналған қызығушылықтары кіреді.
Мысалы: спортпен шұғылдану, көлік айдау, тігу, тоқу. Жас өспірім бала
үшін нәтижесі маңызды болып келеді.
• Лидерлік қызығушылықтар өзімен жасты балалар арасында лидер, басшы
жетекші болуымен анықталады.
• Жинау қызығушылығына маркерлерді суреттерді тағы басқа жинау кіреді.
• Эгоцентрлік қызығушылықтар қоршаған адамдардың ортасында болу,
назардын бәрін өзіне аудармен: сыртқы сымбаттылықпен, ерекшеленумен
сирек кездесетін материалдық құндылықтарға ие болу мен шетел тілін
меңгеру мен сипатталады.
• Құмарлық қызығулықтар лотерия, карта, эмоционалды, спорттық ойындар
ойнау және бай болуға деген құмарлықпен анықталады.
• Ақпараттық комативтік хобби-жеңіл әрі тиімді ақпараттарды жинау. Бұл
қызығушылыққа кино, фонтастика турал ұзақ уақыт бойында бос
әңгімелесу жатады. Алынған ақпарат өңделмей тез арада ұмытылады.
Өзімен жасты балалармен топтасу реакциясы. Жасөспірімдердің инсптиктивті
түрде топтасу мен жиналуымен сипатталады. Жасөспірмдердің топтары
біркелкі бағыттылықпен, өз терреториясына билік ету үшін күресі мен
қарапайым символикасымен ерекшеленеді.
Келіспеушілік реакциясы-балаларға тән реакция,бірақ жасөспірімдерде де
кездеседі.Қалыптасқан жағдайлардың,қоршаған ортаны аяқ астынан
өзгеруінен болады және қарым-қатынастан , ойындардан әрекеттерден
қашумен келіспеумен сипатталады.
Опизациялық реакция жасөспірімдерге қойылатын жас талаптарға және ата-
аналардың ересектердің әдеттегі назарларының төмендеуіне дегн белсенді
келіспеушілігі. Бұл реакция-жариялы түрде мектептен қашу ұрлау өзіне қол
жұмсаумен көрінуі мүмкін.
Имитация реакциясы белгілі бір адамға не бинеге еліктеумен сипатталады.
Еліктеу үлгісіне әдетте жағымсыз кейіпкер алынады.
Иматацияның кері реакциясы. Белгілегнген модельге қарама-қарсы әрекет
болып келеді. Мысалы, жасөспірім бала отбасы ұсынған материалдық
көмектен бас тартуы, ескі киімді киюі. Таныстары арқылы ЖОО-на түсуге
мүмкіндігіне,жалақысы төмен жұмыс орнын таңдауы. Оның әрекеттері
идиялға қарсы жасалады. Екінші мысал, жасөспірім балалық шақта ішімдік
ішетін әкесімен өсіп ересек жасында ішімдіктен мүлдем бас тартуы.
Конпенсация реакция жасөспірім бала бұл салады сәтсіздікке ұшырап,
екінші салада жетістікке жетуге ұмтылады. Мысалы, әлсіз спортқа
қабілетсіз бала өзінің толымсыздық сезімін оқудағы үлкен жетістіктермен
ауыстырады.
Гиперконпенсация реакциясы. Жасөспірім баланың шамасы келмейтін салада
үлкен жетістіктерге жетуге деген белсенді ұмтылысы. Мысалы, әлсіз бала
белсенді түрде гемнастикамен шұғылданып үлкен жетістіктерге жетеді.
Ауытқушылық қылық әрекетің қалыптасуында маңызды роль адамның жеке
тұлғалақ ерекшіліктері атқарады. Көптеген зерттеу жұмыстарында мінез
акцентуациясы бар жасөспірімдерде потелогиялық әлеуметтіке қарсы
әрекеттерге жақұын болатыны дәлелденген.
Жасөспірімдердің қылмыстық әрекетті қалыптасуы мінез-құлықтарындағы
ауытқушылыққа, акцентуациясына байланысты. Мінез-құлықтарындағы мінез
акцентуациясын сипаттасақ: мектептегі сәтсіздігі және отбасының қолайсыз
жағдайларына байланысты жағымда эмцоналдықты жоғалтқан жасөспірім бала
өзіне сүйіспеншілікті, жан жылуын талап етеді. Эмоционалды
қанағаттанушылық конпенциясиясы құрбыларымен бірге топтарда өзін жүзеге
асырумен қамтамасыз етеді және жасөспірімдердің әлеуметтенуінде үлкен
рол атқарады. Топқа жиналған балалардың мақсаттары-достық, қарым-
қатынас. Егер топ басында огрессивті, жасы үлкен арсыз ер бала топ
қауіпті жағдайда болады. Себебі, жасы үлкен ер бала жасөспірімдерге
ішімдік ішуді ақшыа болмаған жағдайда ұрлап алуға, қоғамға қарсы шығуға
үйреттеді.
Жасөспірімдермен мүмкіндіктері мен қызығушылықтарына қарай топтасады.
Қиыншылық, күйзеліс мәселелері бірде жасөспірімдер бір-біріне
жанашырлықпен, түсінушілікпен қарайды. Бұндай топтан өзің жеңіл ұстайтын
жасөспірім бала өз еркімен кетпейді. Керісінше ол орнығып қоғамғы,
құқыққы және өзінің көзқарасына қарсы келетін іс-әрекетті жоққа
шығарады.
Біртіндеп балалар мен қарым-қатынасы эмоционалды болмай, топтан
ығыстырылады. Кримолгенді топтарға деген қызығушылығы артып эмоценалды
болып келеді.
Кримогенді топтар мен бірлескенге дейін жасөспірімдерді негативті
көзқарас пен ұстанымды әлі қалаыптаспайды. Көптеген жасөспірімдер
алғашқы кезде топтың нормальарын қабылдау, өзін жүзеге асырудың
обьективті және суьбективті мүмкіндіктері туралы ойланады. Көптеген
жағдайларда жасөспірімдердің жасаған қылмыстары топтиың қылмысы мен,
оптаритет болу, жолдастарын қолдау мотивтері негізінде жүзеге асады.
Кримогенді топтың тұрақтылығы, бүтінділігі қылымыс жасаумен шартас
болып келеді. Қылмыстық қылық-әрекет негізінде бірнеше мотивтер жатыр:
топта өдзінің орнына ие болу, өзу мотиві. Өсу мотиві бір-біріне қарама-
қарсы екі формадан тұрады: Біріншісі-жасөспірім бапла мен басқалар
сияқтымын, Екіншісі-Мен-жеке тұлға деп белгіліеуі.
А.И.Долгованың айтуы бойынша: мен басқалар сияқтымын позиссиясы топтың
дәстүрін қолдауды, жолдастарына еліктеуді, силастықты жоғалтпауы
білдіреді. Ал мен жеке тұлға позисиясы ережесі бойынша ерекше болуды
талап етеді.
Кримогенді топ өзінің мүшелеріне специпикалық психолиялық механизмдер
арқылы жан-жақты әсер етеді. Кримогенді топ қылмыстық қылық-әрекеттің
негізінде болатын көзқарастар мен принциптерді қалыптастыратын, база,
мақсатты әсер етуден горі, амролды және қылмыстық әрекеттерді жапсыру,
байлау ретінде қызмет атқарады. Топтың әлеуметтікке қарсы бағыттылығы
неғұрлым жоғары болғандықтан психологиялық әсер ету механизмі,
конформенизмі қатаң боладыы. Конферменизм арқылы жасөспірім баланың
кримогенді топпен идентификасиясы әлсіз болады, кейінірек толық, қатаң
интифакцияға айалады.
Кримогенді топпен индифекатция қылмыс жасауға мүмкіндік бермейтін ішкі
мотивтердің белсенділіктің, әлсізденуіне және тұлғалақ жауапкершіліктің
төмендеуіне әкеледі. Кримогенді топтар өзінің мүшелеріне қылмыстық және
оғаш қылық әрекетті көрсетеді. Жасөспірімдердің әлеуметтік күрделі қылық
әрекеттері қалыптасады. Кримогенді топ жазалау алдында қорқыныш
сезімінін төимендететін амалдарды іздейді.
Өте сирек жағдайда кримогенді топтар қылмыстық топтарпға айналады.
Қылмыстық топтардың кримогенді топтардан айырмашылығы топ мүшелерінің
қылмыстық әрекетке деген бейімділігімен анықталады. Топтың мүшелері
қылмыстық әрекет жасауға қолайлы жағдайларда іздестіреді және жасайды.
Жас ерекшелігіне сәйкес мінезді қалыптастыру
Мінез бітістерінің алғашқы ақылауы мектеп жасына дейінгі кезеңде
көріне бастайды. Төрт-бес жастағы балалардың мазмұнды, рөльді ойындарынан
мінез бітістерін көрсететін жолдастық, коллектившілдік, ұстамдылық сияқты
сапаларды байқауға болады. Оларда мәдени мінез-қулықтың қарапайым
ережелеріне түсіне алушылық және ол ережелердің кейбір нақтылы түрлерін іс
жүзінде орындай алушылық жиі кездеседі. Жас балалар мінез бітістерінің
көпшілігі ересек адамдардың ісіне, мінез-құлқына, өнегесіне еліктеу арқылы
қалыптасып отырады. Сондықтан тәрбиешілердің жеке басының өнегесі, беделі
балаға дұрыс із қалдыратындай, үлгілі болып келулері тиіс.
Бала тілінің шығуы, осының нәтижесінде оның өз маңайындағылармен
біртіндеп пікірлесе алуы мінез бітістерінін ірге тасы қалануында ерекше
маңыз алады. Мәселен, бала біртіндеп жаман, болады, болмайды деген
ұғымдардың мәніне түсіне бастайды. Осы ұғымдардың ішкі мәніне біртіндеп
түсіну арқылы бала мінез-құлықтың негізгі сапаларының (тәртіптілік,
ұстамдылық, борыш сезімі т. б.) алғашқы нышаны қалыптасады. Осы кезеңде
бала өзінің және басқалардың мінез-құлқына өзінше баға беруге тырысады.
Эксперименттік зерттеулер алты-жеті жасар балалардың өз мінез-құлқын біраз
тежеп, бақылай алатындығын, ал осы жағдайдың үш-төрт жасар бөбектерде
көрінбейтіндігін байқатады.
Мектеп — бала мінезінің жақсы жақтарын жүйелі түрде дамытып отыратын
негізгі орын. Мектептік өмір балалардың мінез-құлқының қалыптасуында шешуші
роль атқарады. Оқушылардың мінезін тәрбиелеудегі басты міндет — олардың жан-
жақты болып өсуін, мінез-құлқының әлеуметтік мәнге ие болу жағын
көздестіру. Бұл үшін мұғалім жас ұрпақтың адамгершілік идеалын (мұрат)
баяндайтын иманшарт принциптерін басшылыққа алып, тәрбие жұмысының жоспарын
сонда көтерілген мәселелердің теңірегіне құруы тиіс. Иманшарт мінезді
қалыптастырудың да тамаша программасы. Осында көрсетілген моральдық
қасиеттерді бала жанына егіп, оны мінез-құлықтың үйреншікті әдетіне
айналдыру — мұғалімдер мен ата-аналар үшін абыройлы іс. Мінез тәрбиесі...
жан иесіне тиісті азық беріп, сол жан иесінің дұрыс өсуіне көмек көрсету
деген сөз. (М. Жұмабаев).
Адамның мінез бітістерінің түрлері қаншама көп болса, бұларды
тәрбиелеудің жолдары мен әдістері де сан алуан. Мінез бітістерін тәрбиелеу
әдістері бірнеше топқа бөлінеді. Осындай әдістердің біріне адамдардың
санасына әсер ету, яғни сөзбен ұғындыру әдісі жатады. Осы әдіс арқылы
адамға қажетті мінез бітістерінің қандай болатындығы, бұларды қалайша
тәрбиелеу қажеттігі түсіндіріледі. Оқушылардың санасына сөзбен ұғындыру
арқылы оқушылардың дүниетанымы мен сенімін, талғамы мен мұратын
қалыптастыруға мүмкіндік туады. Ол үшін көркем әдебиет, газет-журнал
шығармаларын, радио, кино, телевизор тағы басқаларды ретімен пайдаланып
отыру —мінез тәрбиесі үшін таптырмайтын құралдар. Бала мінезін тәрбиелеуде
семьяның, коллективтің, ұлы адамдардың өнегесінің, алатын орны да ерекше.
Осы әдістердің ішінен бастылары мына төмендегілер:
1) Халқымыздың әр заманда ғұмыр кешкен ардагер перзенттерінің (Әл-
Фараби, Асан-Қайғы, Қабанбай, Бөгембай, Абылай, Қазыбек би, Әйтеке би,
Амангелді т. б. үлгі-өнегелеріне тәрбиелеу — осындай әдістердің
негізгілерінің бірі. Бұлардың өмір-жолы, моральдық тұлғасы — жоғары
идеялықтың, батылдық пен ерліктің, табандылық пен ұстамдылықтьщ, халық
ісіне қалтқысыз берілгендіктің теңдесі жоқ өнегелері.
Мәселен, мектеп оқушыларына ерік-жігері аса күшті, іскерлігі мықты
адам ретінде профессор А. А. Любищевтік өмірінен нақты мысалдар келтіру
мұны үлгі-өнеге ретінде ұсынуға болады. Жасы сексенге келген ғалым
зоология, генетика, философия, бирция ғылымдары саласында 500 баспа
табақтан астам (12000 бет) еңбек жазған. Оның өмірі — уақытқа деген
құнттылық, барынша ұйымшылдық, өз күші мен мүмкіндігін сарқа жұмылдырудың
теңдесі жоқ мысалы. Ол елу жыл бойына күн сайынғы тыныс-тіршілігіне
бүкпесіз есеп жүргізіп оның егжей-тегжейіне дейін жазып отырған. Мәселен,
жаяу не көлікпен жүргенде, біреуді күткенде, кезекте тұрғанда, біреумен
сөйлескенде, хат жазғанда, газет-журнал оқығанда т. б. сан алуан
жағдайларда әр минутты есептеп, оны тиімді пайдалануға тырысқан. Тәуліктің
он сағаты бойына үздіксіз жұмыс істеп, бұларды минөттік дәлдікпен
есептеген. Әр айдың, әр жылдың соңында іс-әрекетінің нәтижесін шығарып,
оған талдау жасап, жұмыстың орындалуын күнге, айға, тоқсанға, жылға әр
түрлі ұзағырақ мерзімдерге бөліп қойған. Оның пікірінше, адамда бос, артық
уақыт болмауы тиіс, тынығу дегеніміз-іс әрекеттің бір түрінен екіншісіне
көшуі кез-келген уақыт ол үшін игілік көзі, оны бос өткізу ғылыми санасынан
орын алмайтын.
Ұлы адамдардың өмірі туралы балаларға әңгіме айту, олардың осы
тақырыпқа байланысты кітап оқуына дұрыс басшылық жасап, бағыт беру,
оқығандары жайлы әқгімелесу, пікірлерін тыңдау, мұғалімнің тәлім-тәрбие
жұмысынан елеулі орын алып отыруы қажет.
2) Балалар ұжымы (Атамекен т. б.) оқушы мінез бітістерін дамытатын
және оны тереңдете түсетін шешуші фактор. Белгілі дәстүрі, жұмыс стилі бар
балалар ұжымы өзінің әрбір мүшесіне түрлі талаптар қояды, олардың орындауын
үнемі қадағалап отырады. Келе-келе ұжымның жеке адамға қоятын талабы сол
адамның өзіне-өзі қоятын талап-тілегіне де айналатын болады.
Ұжым адамның алдына мақсат қоя білуді, сондай-ақ ол мақсатты қалай
орындау жолдарын да үйретеді. Ұжым адамға жол көрсетіп қана қоймайды, оны
теріс қылықтан да сақтандырады, түрлі қиыншылықтарды жеңуге жәрдемдеседі.
Ұжымда өмір сүре білу, бір жағынан, адамның іс-әрекетін жеңілдетіп, оны
өрге бастырса, екінші жағынан, оның өзі күшіне сене білу мүмкіншілігін де
қалыптастырады. Жалғыз адам еш уақытта да алдындағы қиыншылықтар мен
кедергілерді жеңе алмайды. Сондықтан ол өз мақсатына жетуде үнемі ұжымның
көмегіне сүйеніп отыруы қажет.
А. С. Макаренко кезінде жақсы ұжым ұйымдастыра алды. Мұнда ол әрбір
тәрбиеленушінің жеке ерекшелік терін ескеріп, әрқайсысына ұжым ішінен
тиісті орын тауып беретін. Сонымен қоса, ұжымньщ пікірімен санасын, осы
арқылы жеке тәрбиеленушілерге ықпал жасап отырды. Макаренко адам мінезінің
кемшілік жақтарын әділ бағалайтын ең негізгі төреші — қоғамдық пікір деп
тұжырымдады. Ұжым ішіндегі тәрбиеде түрлі әдістерді ете шебер пайдаланып,
жарамсыз қылық жасағандарды ұжым талқысына салды. Тентектік жасаған
балалармен жеке, ие ұжым ішінде әңгімелесу, не күні бұрын белгіленген
әңгімелесуге шақыру т. б. неше түрлі әдістерді жүргізіп отырған.
А. С. Макаренконың шәкірт мінезін тәрбиелеудегі шебер әдістерін
пайдалана білу ар мұғалімнен шығармашылық әдісті талап етеді. Ұжымшылдық
сезім жеті-сегіз жасар балада оншама дами қоймайды. Бұлар біз деудің
орнына мен деп айтқанды жақсы көреді. Мәселен, мектеп есігін тұңғыш ашқан
бала мұғалімнің бүкіл классқа жасаған ескертуін өзіне қатысы жоқ деп
ойлайды. Балаларға біздікі деген ұғымды үйретудің өзі мұғалімнің үлкен
шеберлігін қажет етеді. Мұндайда мұғалім барлық нәрселердің жалпы жұртқа
ортақтығына баса назар аударады. Мәселен, балалардың тұратын үйі, мектеп,
емхана, транспорт т. б. нәрселердің бәрімізге ортақ екендігін айтып
түсіндіреді. Мектеп айналасына басқа балалармен бірлесіп гүл егетін болса,
енді оны біздің гүліміз деп айту қажет дейді. Осындай алғашқы тәрбиелік
істер қайталана берсе, біртіндеп баланың мінез бітісі қалыптасады. Үшінші,
төртінші класс оқушылары пионер ұйымының жұмысына белсене араласа бастайды.
Сондықтан да олардың коллектившілдік қасиеті ана ғұрлым жоғарылай түседі.
3) Оқушылардың мінез бітістерін тәрбиелеуде еңбектің алатын орны
ерекше.
Еңбек үстінде адам өзіне қажетті материалдық игіліктерді өндірумен
бірге өзінің психологиялық қасиеттерін де дамытып отырады. Еңбек арқылы
адамның өзіне-өзі қызмет етуіне практикалық және психологиялық жағынан әзір
болуы, адамның істегі дербестілігі, ынтасы, тапқырлығы, инициативасы
қалыптасады.
Адам еңбек етпесе моральдық жағынан азғындап бұзылады, пасық істерге
барады. Еңбек әрекетінің болмауы жалқаулыққа әкеліп соғады, ондай адамның
өмір сүруі мақсатсыз болады да, бұдан надандық, топастық, арамдық, зұлымдық
сияқты небір шірік қасиеттер келіп шығады.
Тек қажырлы творчестволық еңбек қана адамды осы кемшіліктердің бәрінен
сақтандырады, оның моральдық жағынан кіршіксіз таза болуына жағдай жасайды.
Адам тек еңбек ету арқылы ғана өзінін, алдындағы мақсатын айқын сезіне
алады және оған жете алатынына сенімі мол болады.
) Оқушыларға талап қоя білу, оның нәтижесін қадағалау. Оқушыларға
талап қойып отыру, оның нәтижесін қадағалау баланың мінезін тәрбиелеудегі
басты әдістердің бірі. Өйткені адамға тиісті талап қойылмаса,
тапсырылған іс қадағаланбаса, берекесіздік туады. Адамға тіпті
кішкентай кезінен бастап түрлі талаптар қойып, міндеттер жүктеп отыру
оны жауапкершілікке, өзінің борышын түсіне білуге тәрбиелейді. Талап қою,
міндет жүктеу бала оқуға түскеннен кейін ерекше байқалатын болады. Мәселең,
жеті жасар бала мұғалімнің тапсырмаларын орындауға дағдыланады, оның талап-
тілектерін орындау оқушы үшін заң. Міндет алу, басқа адамның талабын
мүлтіксіз орындап шығу — үлкен жауапты іс. Осы айтқандарға орай баланың
психикасы да күрт өзгере бастайды. Өйткені, мектепке дейінгі тәрбиеде шын
мәнісіндегі талап қоюшылық, міндет алушылық болмайды, міндет алу, белгілі
талаптарды орындау оңай емес. Талап қоюдың түрлі әдістерін адамның, дара
ерекшеліктеріне қарай әр жағдайда түрліше пайдаланып отыру қажет. Талап
қоюдың қарапайым түрі балаға өз міндеті туралы жайлап ескерту, ал мұның
жоғары түрі кесімді түрде бұйыру. Адамға талап қою, оны бір нәрседен
сақтандыру тыйым салу турінде де болып отырады. Дұрыс талап қоя білудің
тиімділігі, тәрбиелік мәні ұстаздың байыптылығына да байланысты. Талап қоя
білу — үлкен өнер. Оқушыларға жөндеп талап қоя алмайтын, қойса да оны
орындауды аяғына дейін қадағаламайтын, тіпті оған қалай болса солай
қарайтын мұғалімдер де кездеседі. Дұрыс талап қоя алмайтын мұғалімнің класс
коллективін ынтымақтыққа, бір ауыздылыққа тәрбиелей алуы да қиын. Балаға
дұрыс талап қоя білумен қатар, оның іс-әрекетін қадағалап отыру да қажет.
Бақылау жүргізу оқушының іске жауапкершілігін арттырады, өзіне деген
сенімін күшейтеді, әрекетінің қоғамдық маңызын аңғара білуге, сөз бен істің
арасын-дағы алшақтықты жойып отыруға мүмкіндік береді. Оқушыларға талап
қою мен олардың іс-әрекетіне бақылау жүргізуде мұғалім мына төмендегілерді
ескеріп отырады. Біріншіден, әр уақытта күмәнсыз орындалатын нәрселерге
ғана талап қойылуы қажет. Балаға ауыр талап қою, сондай-ақ оның шамасы
келетін-келмейтінін ескермеу әрқашанда да жақсы нәтиже бермейді. Сондықтан
талап дәл, анық, нақтылы келіп, одан қайшы пікірлер орын алмауы тиіс.
Екіншіден, талап ықшам сөздермен қойылып, оның орындалу жолын бала жақсы
түсінсе ғана нәтижелі болып орындалады. Үшіншіден, талап баланың ожданын
сыйлау жағдайында қойылғаны жөн. Ең негізгісі оның орындалғаны жөнінде
баладан есеп алуды ұмытып кетпеу керек. Осы айтылғандарды ретіне қарай
жүзеге асырып отыру мүғалім мен ата-ананың шеберлігін қажет етеді. Мінезді
тәрбиелеуде адамның кол жеткен табыстарын уақытыида көре біліп, оны
мадақтап отырудың маңызы зор. Мұның ен қарапайым түрі — мақұлдау. Егер
адамның ісі мақұлданып отырса, - ол әрекет етуге онан сайын ынталана
түседі. Мәселен, бәрекелді, дұрыс, жақсы, тамаша, мынауынан нәтиже
шығады т. б. осы секілді сөздер адамның жігеріне жігер қосып, үлкен демеу
болады. Баланың әр бір ісіне әділ баға беріп отыру мұғалімнің беделін онан
сайын арттыра түседі. Мұғалімнің адамгершілік қасиеті неғұрлым жоғары болса
(коммунизм ісіне берілгендік, өз ісінің асқан шебері, еңбек сүйгіш, ерік-
жігері мол т. б.), оның беделі мен өнегесі де, балаларға тигізетін әсері де
жақсы болып келеді. Балаларды айқай-ұйқаймен басқарғысы келетін мұғалімдер
де болады. Мұндай мүғалімдер көп сөйлейді, бала да көп сөйлегенді
жаратпайды, бала мұғалімнің қай сөзін тындарын білмей дағдарады.
Баланың мінезін қалыптастыруда оның теріс істері мен қылықтарын
кезінде көре біліп, ретіне қарай оған түрлі жаза қолданып отырған да дұрыс
жазалаудағы негізгі мақсат — теріс жолға түскен баланы қайтадан жақсы
қасиеттерге тәрбиелеу. Бұл әдістің маңызы да осында. Жазалауды да мадақтау
сияқты ептілікпен, ерекше байсалдылықпен қолдану қажет. Үшінші, төртінші
класс оқушылары өздерінің тәртіпсіз істерінен ұяла-тын, жапа шегіп,
қапаланатын дәрежеге жете бастайды. Мұндайда кінәсы үшін әділ жазалау оны
қатты ойландырып, мінез-құлқын өзгерте бастауға себепші болады. Бала теқ
кінәсына сәйқес жазаланғанда ғана жоғарыда айтылған жеңіл күйлерін бастан
кешіреді. Бала теріс жазғырылса, бұл оның мінез тәрбиесіне кері әсер етеді.
Егер осындай жағдай қайталана берсе, ол әділет-тік, шындық деген ұғымға
жөнді мән бермейтін болады. Орынсыз жаза баланы ашулы, ызақор, кекшіл,
қасарыспа етіп, не қорқақ, жігерсіз, әр нәрсеге селсоқ қарайтын күйге
түсіруі де мүмкін. Сондай-ақ, адамның теріс қылықтарын керетұра
жазаламаудың да кесір-кесапаты аз емес. Кейбір бала оқыс қылықтарды әдейі
жасамай, оны балалығымен, білместігінен, аңғарымсыздығынан жасайды. Ал
екінші бір бала мұны орынсыз батылдығы мен сотқарлығына, қасарыспалығына
басып істейді. Мәселен, бір бала терезенің желдеткішін ашамын деп оның
әйнегін сындырып алса, екінші бала оны жолдасымен алысып жүріп сындырады.
Бұл жерде осы екі балаға бірдей шара қолдануға болмайтыны белгілі. Өйткені
екеуінің кінәсы екі түрлі, сондықтан екеуіне екі түрлі жаза ойлап табу
қажет.
Шара қолдану мәселенің түпкі есебебінен басталуы қажет, Өйткені әр
уақытта да себепсіз ештеңе болмайды. Адамдардың теріс қылықтарын айыптап
,тиісті жаза қолданып отыру белгілі талаптарға сәйкес жүргізіледі. Бұлардың
кейбірі мына төмендегілер: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz