Жазбаша сөз сөйлеу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...2-4бет
I.Адамның сөйлеу әрекеті жайлы теориялық мәселелер
1.Сөйлеу туралы жалпы
ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5-
11бет
2.Сөйлеудің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..11-23бет
3. Адамның сөйлеу
қасиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..23-26бет
II Сөйлеудегі тіл кемістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26-35бет
2.1Сөйлеу тілінің даму
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35-
39бет
2.2Тіл кемістіктері, бала тілінің тежелу
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... 39-42бет
2.3 Сөйлеудің анатомиялық психофизиологиялық механизмі ... ... ... ..42-
49бет
2.4Олигофренияның бесінші
түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49-55 бет
2.5Афазия.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..56-63бет
III Сөйлеудің тежелуін түзету жұмыстары ... ... ... ... ...63-69бе т
3.1Жазу мен оқудағы кемістіктерді түзету жұмысының басты бағыттары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70-73бет
3.2Тілінде кемістігі бар балаларды комплексті
тексеру ... ... ... ... ... ... .73- 78бет
3.3Сөздік қорды дамытудың педагогикалық-психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...78-8 2бет
3.4Тіл кемістіктерін түзетуге арналған жаттығу
тәсілдері ... ... ... ... ...82-бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Конституциясында Қазақстан азаматтары:
...оқуға, демалуға, денсаулығын сақтауға, т.б. жақсы жағдайларды толық
пайдалануға және иеленуге құқылы- деп жазылған. ( 1тармақ 29бап, 30бап,
4тармақ 134бет) Еліміздің егемендігін толық сақтап тұру үшін, оны дамытып,
алға жылжуымыз үшін болашағымыз – бала тәрбиесіне баса назар аудару
қажеттілігін ел басы Н.Ә.Назарбаев та өзінің халқына жолдаған жолдауында
атап кеткен болатын. Ендеше, ұрпағымыз ұлықты, қызымыз қылықты бойжеткен
болу үшін, денсаулық мәселесі баса назарда болмақ.
Тілдің дамуы - бүкіл онтогенез барысында баланың денсаулығы мен ақыл-
есінің дамуымен қатар жүреді және оның жалпы өсіп- дамуының көрсеткіші
болып табылады. Сөйлей білу- туа біткен қасиет емес.
Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасының басты мақсаттарының бірі – қазақ тілін жоғары оқу
орындарында оқытуды жетілдіру, жақсарту. Оның бағдары – дүниеге
жауапкершілікпен қарайтын, инновациялық, шығармашылықпен ойлауға
дағдыланған, мәдениеті жетілген, адамгершілігі мол, білікті мамандардың
жаңа ұрпағын қалыптастыру (Студенттер тілін дамыту әдістемесі. Монография.
-Алматы: Інжу-Маржан, 2008, 190 б.)шебер сөйлейтін, шешен мамандарды
дайындау.
Тілдің сөйлегенде бұзылып, дыбыстың дұрыс қолданылмауы адамның
әлеуметтік белсенділігіне, жеке басының қызметіне, сонымен қатар психикалық
дамуына әсерін тигізуі мүмкін. Күрделі тіл мүкістері немесе тұтықпалықты
кемістіктер мектепте баланың оқу үлгерімінің төмендеуіне себебін тигізсе,
өскенде мамандық тандауына да әсер етіп, қиындық туғызады.
Қазіргі таңдағы экологиялық, медициналық, әлеуметтік, т.б.
мәселелермен қоса, өз бойымыздан кеткен келеңсіздіктердің арқасында
елімізде кеміс балалардың тууы көбейіп тұр. Осыдан кемтар баланың өмірге
келіп, ұрпағымызды қиналтар қиын жағдайларды болдырмау және оларды
тәрбиелеп өсірудің маңыздылығынан диплом жұмысымыздың тақырыбының
өзектілігі туындайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Өмірде кездесетін жағдайларға сәйкес
сөйлеудің тежелуіне сәйкес тіл мүкістігі, тұтықпасы бар бала тәрбиесіне
тиімді білім беру мен тәрбиелеу жолдарын анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
-тақырыпқа сәйкес әдебиеттерге шолу жасау;
-осы тақырыпқа жазылған ғылыми еңбектерге анализ жасап, талдау жасау;
-зерттеудің ғылыми-әдістемелік жағын айқындау;
-жұмыстың болжамын тәжірибе жүзінде дәлелдеп, көру;
-жинақталған теориялық және тәжірибелік материалдарды қорыту,
салыстыру.
Диплом жұмысымның зерттеу пәні: тіл кемістігі
Зерттеу объектісі: сөйлеу кемістігі бар балалардың тәрбиесі мен білім
беру жолдары.
Зерттеу жұмысына қойған болжамымыз: тіл кемістігі бар бала тәрбиесін
жақсартуға сәйкес тиімді әдіс тәсілдерді жинақтап, айқындасақ, келешек
ұрпағымыздың тәрбиесіне аз да болса үлес қосып, бала жанын жадыратып,
болашақ Қазақстан азаматтарының жақсы, дені сау адам болуының маңыздылығын
арттыра түсер едік.
Жұмысымыздың практикалық базасы: Арқалық қалалақ №4 профилді мектеп,
Арқалық қалалық түзету мектеп.
Дипломдық жұмысының практикалық және ғылыми маңыздылығы: зерттеу еңбегі
психолог-педагог студенттермен, тәрбие мекемелерінің қызметкерлеріне
әдістемелік құрал бола алатындығында.
Жұмысты жазу үш кезеңнен тұрды: тақырып белгілеп, материал
жинақтадық; теориялық материалдарды салыстырып, болжамын құрып, зерделедік;
іс-тәжірибе арқылы теориялық мәтіндердің тәжірибелік жағын айқындадық.
Зерттеу жұмысына: анализ, синтез, абстракциялау, тест, сауалнама, бақылау
т.б. әдістерді пайдаландық.
Дипломдық жұмысқа теориялық негіз болған: ҚР Білім(2007)Заңы,ҚР
Конституциясы, Сабет БАП-БАБА ның, Қ.Жарықпаевтің, Н.С.Сайлауова,
К.С.Жұмасова, Ә.Алдамұратова т.б. ғалымдардың психология, тіл кемістігі,оны
түзету жолдары туралы мәліметтер мен ғылыми-әдістемелік еңбектері.
Зерттеу жұмысы республикалық ғылыми практикалық конференцияда ()және
тәжірибе кезінде әдістемелік жұмыстарда баяндама жасау негізінде
апробациядан- талқылау сынынан өтіп, негізделді.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қортынды мен әдебиеттер
тізімінен және қосымша тәжірибелік материалдардан тұрады.
I.Адамның сөйлеу әрекеті жайлы теориялық мәселелер
1.1.Сөйлеу туралы жалпы ұғым
Адам өзінің өмір қажетін өтеуге байланысты басқа біреулермен пікірлеседі,
ой алмасады. Бұл үшін сол ұлтың,тілді грамматикалық ережелеріне сәйкес сөз
тіркестерін пайдаланады.
Адам баласының сана сезімінің дамуында дыбысты тілдің пайда болуының
маңызы зор болды.
Адам баласының сана –сезімінің дамуында дыбысты тілдің пайда болуының
маңызы зор болды. Сөйлеудің пайда болуы нәтежесінде адам организімі
анатомиялық озгерістерге түсіп, артикуляциясына қабілеті бар сөйлеу
аппараты жасалады. Осының арқасында адам жеке дыбыстарды ғана емес, түрлі
дыбыс тіркестерін, тиісті мән-мағынасы бар сөздерді айта алатын қабілетке
ие болады. Сөйлеу-адам санасының басты белгісі. Ол бізді жануарлар
дүниесінен ерекшелендіріп тұратын негізгі жан қуаты.Сөйлеумен сананың
пайда болып, біртіндеп қалыптасуын тек биологиялық жағдайлардан емес, ең
бастысы -қоғамдық-әлеуметтік, тарихи факторлардан іздестіруіміз қажет.Сана
мен тіл-адамзат қоғамының тарихи дамуының, олардың іс-әректпен
айналысуының, еңбек құралдарын жасап, пайдалана білудің нәтежесі.
Тіл,сөйлеу-ежелден бері жеке адамның да, қоғамдық ой-санасын дамытып
жетілдіруде аса маңызды роль атқарады. Сөз ойлау да, мәнерлі де болуы тиіс.
Әйтпесе, ол көздеген мақсатына жете алмайды.Халқымыз мәнді сөйлейтіндерді
сөзі мірдің оғындай екен дейді.Ескі қазақ жұртының ғұлама ғалымны Жүсіп
Баласағұн Ақылдың көркі –тіл, тілдің көркі сөз-деп тауып айтқан.Тіл
арқылы жеке адамның тәжірибесі, санасы ұжымның басқа мүшелердің игілігіне
айналады. Ал жеке адамның жеке санасы да сыртқы ортаның ықпалымен, оқу-
тәрбие процесінің әсерінің нәтежесінде үздіксіз дамып отырады. Бұл екеуінің
дамуы бір-бірімен шарттас. Адамдардың арасында қатынас құралы ретінде
тілдің қызымет атқаруы, оның негізгі қызметі болды. Тіл сондай-ақ адам сана
сезімінің, оның псхологиясының көрсеткіші де. Тіл адамды қимыл- әрекетке де
итермелейді.Бұл оның атқаратын екінші қызыметі.
Тілдің-бұл екі қызыметі өзара тығыз байланыста болады. Олар үнемі
қатарласа, не бірі екіншісін демеп, кейде қарама –қарсы бағытта жүріп
отырады. Мәселен, Мұғалім келді деген сөйлемде мұғалімнің келгені жөнінде
айтылса, мұғалім келдіме? деген сөйлем екінші бір адамды осыған жауап
қайтаруға мәжүбір етеді.
Әрбір адам кішкентай кезінен бастап айналасындағы адамдармен
пікірлеседі, өзінің күнбе-күнгі сөйлеу тәжірибесінде тілдің мағаналық
мағаналық жағын меңгереді, біртіндеп сөздік қоры молайып отырады. Алғашқы
кезде бала көптеген дыбыстарды, жеке сөздерді үлкендерге еліктеу арқылы
үйренеді. Осы кездегі сөздерді көбінесе жеке, нақтылы болып келеді. Өсе
келе өз ана тілінің нгізгі сөздік қорын, сол тілдің ішкі заңдылықтарын
үйренеді, кейін есейе келе тілдің дамуы қоғам дамуының көп ғасырлық тарихи
кезеңдерінде қалыптасып отыратын құбылыс екенін аңғарады.
Тіл арқылы ойымызды басқа біреуге жеткізуді сөйлеу деп атайды. Сөйлеу-
пікір алысу процесінде жеке адамның белгілі тілді пайдалануы. Бір тілдің
өзінде сөйлеудің сан алуан формалары болуы мүмкін. Сөйлеу жеке адамдардың
арасындағы өзара түсінісуді реттестіру үшін, пікір алысу үшін қызымет
етеді.Сөйлеу процесі арқылы адам өзінің білімін, практикалық тәжірибесін
байытып қана қоймай, сонымен қатар ғасырлар бойы жинақтаған қоғамдық
тәжірибені меңгеруге де мүмкіндік алады. Ойдың тілі- сөз. Біз сөз арқылы
ғана неше түрлі ойымызды сыртқа білдіре аламыз (М.Жүмабаев).
Сөзді қабылдау және оны ұғыну бір- бірімен тығыз байланысты. Сөзді
дұрыс қабылдамай тұрып, оны ұғынуға болмайды. Жеке сөздерді қабылдаудың өзі
оны ұғынуды қажет етеді. Қабылдау мен ұғыну бір мезгілде жүріп отырады,
бірінсіз бірі іске аспайды. Интонацияны қабылдау сөйлеу аппаратында,
адамның мәнерлі қозғалыстарында түрліше реакця тудырады. Мәселен, бұйрық
интонациясы бойынша іс орындалса, тілдік интонациясына келісу немесе
келіспеушілік білдіреді.
Адамға тән сөйлеу әрекетінде екі сипат болуы шарт. Бұларсыз сөйлеу
өзінің қызыметін дұрыстап атқара алмайды. Мұның біріншісі –сөйлеудің
мазмұндылығы, екіншісі, оның мәнерлілігі делінеді. Сөйлейтін сөзді мазмұн
болмаса ол өзіндік сөздік мәнән жояды. Сөздің мазмұндылығы дегеніміз екінші
біріуге жеткізілетін ойдың айқындығы.Ойы саяз кісі бос сөзді болады, оның
сөзі де айқын, таза болмайды.
Сөздің мәнерлілігі дегеніміз- адамның сөйлеу кезіндегі эмоциялық
қалпын білдіре алуы, яғыни әрбір сөйлемді өзінің сазымен айта алуы. Халық
жақсы сөйлейтін адамдарды сөзі мірдің оғындай екен дейді. Мәнерлі сөйлей
білудің мұғалімдік мамандық үшін маңызы зор. А.С.Макаренко бұл жөнінде:
Балалар сіздің сөзіңізден еркіңізді, сіздің мәдениетіңізді, сіздің жеке
ерекшелігіңізді сезіне алатындай болуы керек,-деді. Сөйлеу әрекетінің
тиісті анатомиялық аппараттардың (тіл, ерін, таңдай, ауыз қуысының бұлшық
еттері т.б) дұрыс қызымет етуін қажет етеді.
Сөлеу әрекеті үлкен ми сынарларының анализдік, синтездик ұызметинин
нәтижесі.Бұл,біріншіден,сөлеу оргондарындағы қозғалыстарды,жазылған
өріптердіңтүрлерін,тілдегі дыбыстарды нәзік талдаудан; екіншіден, сөздік
сигналдардың бөлшектенген элементтерін байланыстырудан
көрінеді.Физалогиялық тұрғыдан сөздін мәнән И.П.Повлов былай түсіндіреді:
Егер айналадағы дүниеден алынатын біздін түсініктеріміз бен елестеріміз
шындықтын бірінші сигналдары болып табылатын болса,онда тіл ең әуелі сөлеу
органдарынан ми қабығына баратын кинестезиялық тітіркенулер екінші
сигналдар- сигналдардың сигналы болып табылады.Олар шындықтан дерексіздену
болып табылады да,жалпылауға мүмкіншілік береді, ал бұл соңғы бізге ғана
тән ең жоғарғы ойлауды құрайды.
Француз ғалымы Брока адамдардың ми сыңарларының сол жақ бөлігінде
(маңдай қыртысының төменгі жағында) адамның дыбыстап сөлей алуын басқарып
тұратын нерв орталығы бар,ал сөз қабылдау көптеген анализаторлардың
(көру,есту,қозғалыс т.б.) бірлескен қызметін қажет етеді дейді.
Неміс ғалымы
Бернике басқа біреудің сөзін есту мидың сол жақ сыңарындағы самай бөлігінің
арт жағына орналасқан нерв орталығының қызметіне байланыстылығын айтады
Сөзді қабылдау,оның мәнісіне түсінуіне мидың есту,көру,сипау,сипап-
сезу,қозғалыс зоналарының бірлескен қызметін реттестіріп отыратын сол жақ
ми сыңарының төбе, самай желке бөліктерінің қызметі де ерекше.Сөлеу
қабілеті мидың анатомиялық функциясына байланысты болып келетіндігін мына
мысалдан жақсы көруге болады.Егер оның сол жақ бөлігі зақымданса,адам сөлей
алмайтын жағдайға душар болады.Мұндай құбылысты ғылымда афазия деп
атайды.Мұның үш түрі бар.Бірінде сөлеу органдары толық
сақталғанымен,қиналып сөйлейді,тілі күрмеледі,дыбыс,үн шығуы қиынға
соғады.Афазияның екінші түрінде адам өзісөйлей алғанымен,басқа біреудің
айтқанына түсінбейді.Мидың бір жеріне қан құйылу,оның тамырының
тығындалуы,жарақаттанып,қабынуы,ісу т.б. афазияның пайда болуына себеп
болатын факторлар.Мұның емін логопед-дәрігерлер жасап отырады.
Сөздік сигналдарды дұрыс анализдей алу адам психикасы дамуының түрлі
кезеңдерінде түрліше көрінеді.Мәселен,жас баланың алғашқы кезде дыбыстарға
қайтаратын жауап реакциясы жалпылама түрде,яғни генерализация сипатында
болады.Балаға сағат деген сөзді айтқанда немесе сағатқа қарап
сөйлегенде,сол сағатқа ұқсас дыбыстардың жиынтығына назар аударады
да,дыбыстын қалай шығып жатқанын дұрыс айыра алмайды.Бұл жағдай баланың ми
қабығының анализдік,синтездік жұмысы әлі дұрыс жетілмегендігін,яғни онда
сөзді дұрыс қабылдау,түсіну әлі мардымсыз екендігін көрсетеді.Сөзді
жалпылай алу- адам ойлауы мен сөйлеудің ең басты ерекшілігі.Бала мұндай
қабілетке тілі шығып ,жүре бастағаннан киін біртіндеп ие болып отырады.
Сөйлеу,тіл, қарым-қатыныс ұғымдарының мән-мағынасын жақын
болғанмен,ғылыми тұрғыдан бұлар бір-бірінен ажыратылады.Қарым-қатынас адам
іс әрекетінің ауқымды саласы,ол өмір сүрудің,тыныс-тіршіліктің негізгі
арқауы.Сөз бен сөйлеуге қарағанда оның аясы кең,ауқымды.Адам тек сөйлесу
арқылы ғана қарым-қатынас жасамайды.Ол айналасындағылармен түрлі ым-ишара
(жест),белгі,таңба (Морзе әліппесі,стенографиялық жазу,эсперонто
т.б.)арқылыда бір-біріне ақпарат (мағлқмат)бере алады.Халқымыз ымға
түсінбеген дымға түсінбейді деп өте тауып айтқан. Тіпті күлу мен
күлімсіреудің де, жылау мен жылаусыраудың да қарым- қатынастық қызымет
атқарытыны белгілі. Сөйлеу- қарым-қатынастың негізгі түрі. Мұның неше түрлі
нұсқалары болады. Мәселен, қызмет бабы жоғары адаммен сөйлесу рәсімі бір
түрлі болса, отбасында, құрбы-құрдастарымен пікірлескенде кісі басқа
формада сөйлейтін болады.Осы айтылғанға орай сөз арқылы пікірлесу
тікелей, жанама, әзіл-қалжың, эмоциялы, интеллект (ақыл-парасат) түрінде
көрініп отырады. Қарым- қатынас, сөйлеу ұғымдарының мән- мәнісін
негізінен психология ғылымы қарастырады.
Тіл ұғымының да (дыбысты тіл) ауқымы кең, ол көбінесе қоғамдық
ғылымдарда жие қолданады. Тіл- жеке адамның еңшісі ғана емес, бүкіл
адамзатқа ортақ қоғамдық құбылыс. Тіл арқылы әр қоғамның ғасырлар бойына
жинақтаған рухани мұрасы ұрпақтан ұрпаққа жеткізіліп отырылды. Ал сөз,
сөйлеу жеке адамның өзіндік ерекшелігі. Ол жас балада, ересек, не қарт
адамдарда, әртүрлі мамандық иелерінде сөз саптаулары түрліше көрінеді.
Психология тіпті есі кіресілі- шығысылы адамдардың да сөйлеу ерекшеліктерін
зеріттеумен айналысады. Басқа ғылымдар сөйлеудің осы жақтарын қарастырып
жатпайды, олар тіл ұғымын адамзат қоғамына ортақ құбылыс ретінде әр қырынан
сөз етеді.
Сөйлесу- табиғи, яғни, пікір алысуға байланысты қажеттілік. Бұл
қажеттілік адамның өз қажеттіліктері сияқты оның өмірінде ерекше маңызды
орын алады. Бұл жәйттің мәнін түсіну үшін мынадай аңыз әңгімеден үзінді
келтірейік. Серб патшасының құлағы есектің құлағындай үлкен болыпты. Патша
өз бойындағы мінінен қатты ұялса керек. Ол сақал шашын өзі қырынып
жаттықпағандықтан шаштаразды үйіне шақырады екен. Бір жағы бойындағы мінін
шаштаразы жұртқа айтып қояды деп те қатты қауіптенсе керек. Сақал- шашын
қырыққан шаштараздардың бәрін өлтіруге бұйырып отырыпты. Шаһарында ешбір
шаштараз қалмаған. Патшаға уәзірлері бір жас баланы жібереді. Патша сақал-
мұртын алдырып болған соң,баланы аяйды да оған: егер сен ешкіммен
сөйлеспеймін және ешкімге де айтпаймын деп уәде берсең, мен сені өлтірмеуге
жарлық етемін,- дейді. Бала бұл талапқа көнеді. Арада быраз уақыт өтеді.
Бала ешкіммен сөйлеспегендіктен, күрт өзгереді; жүдеп жадайды, өңі бозарып,
іші пысады. Бұл мысал адам үшін тілдесіп сөйлесу өте өажет екеніндігін
көрсетеді. Баланың жүдеп- жадау себін түсінген туыстары: Сен патшаға өзге
адамдармен сөйлеспеймін деп уәде бердің, сол уәдеңде тұра бер. Алайда, сен
қатты жүдеп кеттің, сондықтан қолыңа күрек ал да, елден аулақ далаға бар,
шұңқыр қаз, сөйтіп қазған шұңқырға аунап жатып, сырыңды жерге айт,-дейді.
Бұл кеңеске бала келіседі. Ол жерге аунап жатып: Серб патшаның құлағы
есектің құлағындай екен,- деп жеті рет айқайлайды.Сонан соң ол бойындағы
дертінен айығады.
Осы келтірілген аңыз әңгімедегі оқиғаның мәні тіл десіп, қатынас жасау
қажеттілігінің адам өмірінде аса зор маңызды болатындығын дәйіктейді.
Тіл мен сөйлеу бір емес. Адам сөйлегенде тілді пайдаланады. Тіл деген
көзге көрінбейтін, әр адамның басында қалыптасқан қатынас жасау мөлшері. Ал
сөйлеу сол қатынас мөлшерін жүзеге асырушы адамның әрекеті. Бұл анықтаманың
мәнән жете түсіну үшін Фердинанд де Соссюрдың тіл мен сөйлеудің
айырмашылығын шахматпен салыстырып көрсеткен мысалын қарастырып көрейік.
Шахматтың бір бетінде сан мен он алты фегура бар. Фегуралар тіл
лексикасымен ұқсас, ал фегуралар жүрісі сол тілдің грамматикасы сияқты
дейді. Фердинанд,- мысалы, ат Г әріпімен жүрсе, тура тікелей, офицер-
қиғаш жолмен жүреді, т.б. Фегуралардың жеке- жеке түрлері сөздерге ұқсас
келсе, ал фегуралардың жүретін ережелері тілдің грамматикасына дәл келеді.
Ал тіл деген ұғымға лексика мен граматика да жатады.
Шахматшы белгілі ережелерге орай жүреді.Шахматшының фегураларды
жүргізуі адамды сөйлеу әрекетіне ұқсас келеді. Өйткені шахмат фегураларын
жүру мен тілдесіп сөйлесу де әр қилы әрекеттермен қимыл- қозғалыстар
жасалады ғой.
Қорытып айтқанда, тілдің лексикасы мен грамматикасы шахмат
фегураларының жүріс ережесі сияқты болса, жүру адамның сөйлеу әрекетіне
үқсас.
Тілді пайдалана отырып, өзгелер мен қатынас жасау, яғни әркімнің
сөйлеуі- көліктің қызыметі сияқты. Адам басын- станция, ойды- жолаушы
десек, онда осылардың өзара байланысын былайша түсінуге болады. Тіл-
(көлік) ойды (жолаушы) мінгізіп, бір станциядан екінші станцияға
тасиды.Осыны негіздеп адамдар арасындағы қатынас механизімін түсінуге
болады.
Соның нәтежесінде бір адамның ойы өзгелерге беріліп, ол қоғамдағы
көпшіліктің меншігіне айналды.
2. Сөйлеудің түрлері
Адамның сөйлеу әрекеті түрлі белгілеріне қарай бірнеше түрге бөлінеді.
Біріншіден, сөйлеу күрделігіне, өзінің психикалық және физиологиялық
механизміне орай, көпшіліктің бірге қосылып айтатын сөзі- хормен сөйлеу
және қарапайым түрде қайталау болып отыратын- жаңғырық сөзі болып бөлінеді.
Осы негізде сөздер атаушы сөздер мен коммуникативті сөйлеу болып та
бөлінеді.Ал сөйлеудің жоспарлы түрде мақсат- міндеттерді көздейтін түрі
бағдарлы сөйлеу делінеді. Бұл орайда, сөздер үнемі бағдарлы түрде айтылатын
белсенді сөйлеу мен сөйлеудің өұрылысын талап ететін реактивті сөйлеу болып
жіктеледі. Сондай- ақ, сөйлеудің тағы бір түрі қосалқы сөз деп аталады.
Сөйлеудің қосалқы түрі сөйлеудің қалыпты құрылысын қатаң талап етпеседе,
өздігінен сөйлеу түрі болып саналады. Қосалқы сөйлеуге, мәселен, жазба
мәтіндерді оқу жатады. Сөйлеу әрекетін топтастырып ажыратуда ерекше маңызы
бар жайт- сөйлеудің еркін болуы. Бұл сөйлеуді топтастырып бөлудегі үшінші
негіз болып саналады. Ал төртінші негіз бойынша сөйлеу сыртқы және ішкі
белгілеріне орай жіктеледі. Осы негізге сүйене отырып, сөйлеуді сыртқы сөз-
дауыстап естіртіп сөйлеу және іштей сөйлеу (үнсіз сөйлеу) деп екі топқа
бөлеміз.
Сөйлеудің адамдар әрекетінде жетекші қызымет атқаратын түрі-
коммуникативті сөйлеу. Ол күнделікті қарым- қатынас барысында кеңінен
қолданады. Сөйлеудің бұл түрі: а) монологтық сөйлеу (дара сдамның
сөйлеуі), ә) диалогтық сөйлеу (екі не бірнеше адамның сөйлесуі,
әңгімелесу), б) үнсіз (іштей) сөйлеу, в) жазба сөз болып төрт топқа
бөлінеді. Сөйлеудің бұл салаларының әр қайсысының өзіндік ерекшеліктері
бар.
Психологияда сөйлеудің сыртқы және ішкі деп екі келеді. Сыртқы
сөйлеудің құрамына ауызша сөйлеу (диалогты және монологты) және жазбаша
сөйлеу кіреді.
Диалогты сөйлеу. Сөйлесудің ең байырғы түрі-ауызша диалогтық сөйлеу.
Диалог дегеніміз-екі немесе бірнеше адамның тікелей қарым- қатынас жасауы.
Диалог сөйлесу немесе сөз жарыстыру формасында өтеді. Бірге еңбек етіп,
бірге өмір сүретін адамдар әрдайым өздері бірлесіп атқаратын істерді кесіп
алуды, болып жатқан оқиғалар жайлы бір- бірімен пікір алысуды қажетсініп
келеді және осылай бола береді.
Диалогты сөйлеу- сөйлесудің неғұрлым қарапайым түрі.Біріншіден диалог-
қуатталып отыратын сөйлеу. Тыңдаушы әңгіме үстінде бір нәрсені анықтамақ
болып сұрақ қояды, жанындағы адамның ойын қорытуы, өз тарапынан сөз
қыстырыуы да мүмкін. Бұл жағдайда сөйлеушінің өз ойын түгел айтып беруін,
сөз болып отырған затқа қатынасын білдіруіне және тыңдауға сөзін
түсіндіре алуына көмектеседі. Екіншіден, диалог сөйлеушілердің әлденеге
тебірене- толқи сөйлеп, бір- бірін еліктіріп әкетуі жағдайында өтеді.
Сөйлеушілер қолды сермей сөйлеу, ымдау, мимика, дауысты құбылту арқылы бір-
біріне әсер етеді, көбінесе талқылап отырған затты бірлесе отырып
бақылайды.
Заттарды бірлесе отырып қабылдау кезінде және диалог кезінде, өзара
түсінісуінде қолды сермеп қойып сөйлеу мен ым- мимиканың атқаратын ролін
анықтау үшін тікелей сабақ үстінде алған әсерді, осы сабақтың магнитофонға
жазылып алынған жерімен салыстыру жеткілікті. Сабақта мұғалім мен
оқушыларды бақылай отырып, тіпті мұндағы өтіп жатқан қарым- қатынасқа
селсоқ күйде қала отырып, біз сөйлесуге себі тигенмен үнсіздік жағдайында
өтетін үзіліс-паузаларды аңғармаймыз. Ал магнитофон жазбаларын тыңдай
отырып, біз толып жатқан паузаларды аңғарамыз және олар бізге орны
толмайтын мүлдем қажетсіз, босқа уақыт кетіру сияқты болып көрінеді. Мұндай
жағдайды радио арқылы концерт немесе постоновка тыңдағанда да аңғаруға
болады.
Диалогты сөйлесу бірлесіп атқарған жұмыс барысында анда-санда өзара тіл
қатысу түрінде жие кездеседі. Диалогты сөйлесудің үшінші ерекшелігін-
ситуациялығы көрсетеді.
Белгілі тақырып бойынша диалог- әңгәмелесу деп аталады. Диалог-
гректің диалогос деген сөзі, қазақшасы әңгімелесу деген мағананы білдіреді.
Әңгімелесуде оған қатысушыларының бірі немесе бәрі белгілі бір мәселені
талқылап, айқындауды мақсат етеді. Барысы қарым- қатынас жағдайларымен және
сөйлесушілердің қалауымен бағытталатын жайшылықтағы диалогта мұндай мақсат
қойылмайды. Әңгімелесудің барысында білім жайлы хабарлануы немесе анықтлуы,
тыңдаушыларға белгілі бір ықпал жасауы мүмкін. Әңгімелесудің нысаны,
көздеуі, сұрақтарды алдын ала әзірленуі әңгімелесуді материалды аузша
баяндап методына, сондай- ақ психологиялық зерттеу методына айналдыруға
мүмкіндік береді.
Диалог сөздің кейбір психологиялық ерекшеліктері төмендегідей:
1) Диалог сөз бөгелмей еркін айтылады, ол ойды кең жайып жатуды тілейді;
2) Үнемі кездесіп айтылатындықтан ықшам келеді, тек әңгімелесуші адамның
өзіне ғана түсінікті болады.Мәселен, келе жатқан тоғызыншы деген сөйлемге
осындай номерлі автобусты күтіп тұрған адамдар ғана түсіне алады.
3) Диалогтың логикалық жағы (жоспарлылығы, дәлелділігі т.б.) кемдеу болады;
4) Диалог сөз ым- ишаралармен, бет пен көздегі мәнерлі қозғалыстарымен
(қолдың, ауыздың, көздің, қабақтың қозғалысы т.б.) толықтырады;
Монологты сөйлеу. Монологты сөйлеу дегеніміз- бір адамның өз ойын,
білімнің ұзақ уақыт жүйелейді, сабақтай баяндау. Ол баяндама, әңгіме,
лекция, сөз сөйлеу формасында көрінеді. Монологты сөйлеу диалогты сөйлеу
негізінде дамыды. Диалогты сөйлеуде бір сөйлеуші хабарлап отырған
материалдың көлемінің ұлғаюы біртіндеп жаңа сапаға жеткізеді, яғни
монологты сөйлеуді туғызады. Монолог – бұл гректің монологос деген сөзі
қазақша бір сөз деген мағынаны білдіреді.
Монологты сөйлеу де қарым- қатынас жағдайында дамиды, бірақ мұнда қарым-
қатынас сипаты басқаша. Атап айтқанда монолог үзілмейді, сондықтан
сөйлеушінің қимыл- қозғалысы, ым- мимикасы мейлінше әсер ететін болады.
Тыңдаушылардың әлпетіне қарап ол сөздің оларға қаншалықты түсінікті жәй
әсерлі екенін ғана байқайды. Сөйтіп монологты сөйлеу аудиториямен тығыз
қатынаста өтеді деу керек.
Монологты сөйлеуде диалогты сөйлесуге қарағанда мағаналық жағы
анағұрлым елеулі түрге өзгеріске ұшырайды. Монологты сөйлеу- байланысты,
тұжырымды болып келеді. Монолог логикалық ойға қойылатын дәйектілік,
дәлелді сияқты талаптарға бағынады. Бұл ойдың байланыстылығн қамтамасыз
ететін бірінші шарт болып табылады. Бірінші шартпен тығыз байланысты екінші
шарт- сөйлемдерді грамматикалық жағынан мүлтіксіз жатық құру. Монолог сөзге
тән кейбір психологиялық ерекшеліктері төмендегідей:
1) Монолог сөз үнемі белгілі жоспарға сәйкес құрылады, бұл алдын ала
дайарлықты тілейді;
2)Монолог сөздерге логикалық жағынан қатаң талаптар қойылады (мәселен,
баяндамашы мен лектор сқздің мағаналығы мен түсініктілігіне ерекше көңіл
бөледі);
3)Монолог сөз мәнерлі, адамға әсер ететін моменттерді (сөзді сазына
келтіріп айту) көбірек қажет етеді.
Диалог және монолог сөздер көбінесе беттің мимикасының өзгеруімен,
ымдау сипатындағы түрлі қозғалыстармен қосарланып отырады. Орынды ымдар
біздің сезіміміздің мәнерлі етумен қатар, оның өзімізге де, жұртқа да
түсінікті болуына жағдай туғызады. Бірақ осындай ым- ишаралардың дербес
күйінде аса үлкен маңызы жоқ. Адам оны көмекші құрал ретінде ғана
пайдаланады.
Диологты сөйлеуде аяқталмаған ой, екінші ұшты қолданылған сөздер онша
аңғарылмайды. Өзара қарым- қатынас жағдайы бұл кемшіліктерді жуып- шайып
жібереді. Ал монолог ой жүйесінің дұрыс құрылмауын көтермейді.
Монолог сөйлеудің қарқыны мен үніне бірқатар талаптар қояды. Диалогта
аңғарылмайтын жыпылдатып тез сөйлеу, міңгірлеу, бір сарындылық монологта
аса айқын байқалып тұрады. Монологтың мағаналық жағы оның тыңдаушысын
баурап алатын тартымдылығымен ұштасуы қажет. Тартымдылық туыстың әсерлі
болуынан туындайды. Монолог арқылы қимыл -қозғалыстың болмауын қалайды.Аяқ-
қолын ербендетіп сахнада жүріп жүрген шешен ұшқалақ көрінеді.
Монологтың анағұрлым байырғы алғашқы түрі- ауызша әнгіме .Әігімеде
сөлеуші өзінін көрген-білгендерін немесе естіген,яки көңіліне түйген
жайларды бұдан бейхабар тыңдаушыларға суреттей айтып береді.Халықтың
ертегілері мен аңыздарын айтушы жыраулар-монологтың осы бір анағұрлымкөне
формасын тамаша насихаттаушылар болып табылады.
Білімнің дамуы, жалпы әлем туралы ғылыми деректерді басқаларға жеткізу
қажеттігі монологтың ерекше формасы- лекция өмірге келтіркді. Лекцияның
әңгімеден айырмашылығы, мұндай құбылыстар жай ғана суреттерге баяндалып
қана қоймай, сонымен бірге себеп- салдарлық байланысты іздестіру, белгілі
бір ғылыми қағидаларды дәлелдеу жүзеге асырылады.
Баяндама жасау және сөз сөйлеу монологты сөйлеудің формасы болып
табылады. Баяндама дегеніміз- документтерге негізделген, белгілі бір мәселе
төңірегіндегі сарапталған ауызша хабар. Мысалы, оқу жылының қорытындысы
туралы мектеп директорының баяндамасы, жүргізілген эксперименттік
нәтежелері туралы баяндама.
Сөйленген сөз сананы оятып, адамның жүрегіне жол табуы тиіс. Сөйлеуде
оқиға туып отырған жағдайға немесе салтанатқа байланысты жайлар
түсіндіріліп, ұғындырылады. Бұл, мысалы, жаңа оқу жылының басталуына
байланысты мектеп директорының сөз сөйлеуінің немесе жаңа ескерткіш яки
ғимыратты ашу кезінде сөйлеген сөз. Сөз сөйлеудің міндеті әдетте
тыңдаушыларды мінез- құлқына тікелей әсер ету болып табылады.
Сөз сөйлеуде коммуникативтік форма ретінде ырықты білдіру тағы басым
болады.
Радио, теледидар сияқты көпшілік коммуникация құралының дамуы
монологты сөйлеудің анағұрлым формасы- микрофон және телевизия камерасы
алдында сөз сөйлеуді туындатады. Бұл көпшілік коммуникациясы құралының
сөйлеуге келтіріп отырған психологиялық қиындығы- тыңдаушылармен тікелей
қарым- қатынастың жоқтығында. Сөз сөйлеуші оқушыдан бастап академикке дейін
есепсіз кеңейген аудиторияның қандай кейіпте тыңдап отырғанын көре алмайды.
Сабақ беру практикасында мұғалім монологты сөйлеудің барлық формаларын
пайдаланады. Бастауыш мектепте мұғалім монологты сөйлеудің әңгіме формасы
көбірек қолданады. Оқушылар есейген сайын олармен мектеп қабырғасында және
одан тыс жерлердегі қарым- қатынаста мұғалімнің монологты сөзі басым орын
алады. Жоғарғы сыныптарда мұғалім кейбір материалдарды мектеп лекциясы
формасында баяндайды. Тәрбие жұмысында, сыныптан тыс жұмыста және ата-
аналармен жұмыс істеуде мұғалім баяндамалар жасайды, тыңдаушыларға арнап
сөз сөйлейді.
Мұғалімнің міндеті- монологты сөйлеуді өзі ғана жақын игеріп қоймай,
мектеп оқушыларының да оның сан алуан түріне жаттығатын болуын қадағалау.
Монологты сөйлеудің қай формасы болса да үлкен дайындық қажет етеді.
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың бас кезіндегі орыстың ірі юрисі және
қоғам қайраткері А.Ф. Константин баяндамашыларға сөйлейтін сөзді қағазға
түсіруді, жаттықтыру үшін оны біреуге оқып, содан соң жаттап алуды усынады.
Монолонгты сөйлеу, аудитория алдында сөз сөйлеу қағаздан оқып беруді жоққа
шығаратынын есте ұстау ләзім. Сөйлеудің айтпақ ойы мен сөз сапасы
тыңдаушылардың көз алдында туатын болуы керек. Ал мұның өзі кез келген сөз
сөйлеуге тиянақты әзірленіп, ойды еркін баяндауды талап етеді.
Ауызша сөйлеуде (оның диалог және монолог түрінде де) актив және пассив
сөздер болады. Актив сөздер күнбе- күнге жиі қолданатын сөздер. Пассив
сөздер тілімізге сирек пайдалынатын, мағынасына түсінгенмен күн сайын
айтылмайтын сөздер. Мұндай сөздерге көбінесе ғылыми – техникалық атаулар
және ескерген сөздер жатады. Актив сөздің мол болуы адамның сөйлеу
әрекетіне айналысқан кәсібіне байланысты. Егер ересек адамдардың актив
сөздері орта есеппен 6000-7000 болып келсе, жазушылар мен ақындардың,
ғалымдардың актив сөздері 10000- 13000 сөзге жетіп отырады. Мәселен
Шекспирдің сөздік қоры 12000 дай болған.
Сөйлеуудің ерекше бір түрі- Жазбаша сөйлеу. Жазбаша сөйлеу арнаулы
әдістер арқылы меңгерілетін сөйлеудің түрі. Мұны игеру адамға оңайлықпен
түспейді. Жазбаша сөйлеу адам баласы хат танырлықтай дәрегежеге жеткенде,
ауызша сөйлеудің біршама дамыған кезінде ғана пайда бола бастады.
Жазбаша сөйлеудің кейбір ерекшеліктері:
1) Жазатын адамның қасында сөйлесетін адам болмағандықтан, мұнда ешбір
ым- ышара қолданылмайды;
2)Жазбаша сөйлеудің логикалық жағына аса қатаң талап қойылады. Мәселен,
белгілі тақырыпқа шығарма жазған кезде адам осындай талаптарды орындауға
тырысады, көп ойланып, толғанады.Өтпейнше бұдан нәтиже шығару қиын;
3)Жазуда грамматиканың ережелері де қатты ескеріледі;
4)Жазу кезінде адам қатты зейін қойып,әр сөзін ойлап
құрастырады,мағыналы сөз дейді.Бұл үлкен ой жұмысын қажет
етеді.Мәселен,адам өзінің туысқандарына,таныстарына хат арқылы ойын
білдіргенде осы жағдай байқалады.Жазбаша сөйлеудің түрлері мен стильдері әр
алуан. Олардың бастылары ғылыми, публицистика,көркем әдебиет,іс-қағаздық
т.б. сөздер.
Жазбаша сөз сөйлеу. Жазбаша сөз сөйлеу ауызша сөз сөйлеуден киін пайда
болады. Адамзат мәдениеті дамуының алғашқы кезеңдерінің өзінде-ақ адамдар
белгілі бір оқиғалар туралы деректерді ұзақ мерзімге сақтау мерзімдігін
сезіне бастады. Жазбаша сөз сөйлеудің алғақы қадамы-болған оқиғаны рет
арқылы беру амалдарынан басталады. Жазу,сызу дамуы бұл кезеңнің
идеографикалық сөз сөйлеу деген атқа ие болады. Психологиялық көзқарас
тұрғысынан алып қарағанда идеографикалық сөз сөйлеу білім беруден гөрі,
айтпақ ой жайында еске салу ғана болып табылады.
Кейінірек иероглифтік жазу пайда болды.Ироглифтердіде заттардың
белгілерінде –сол заттардың өздеріне болар-болмасына ұқсастық
сақталады.Иероглифтер заттың немесе тұтас ойды білдіреді. Бір топ заттармен
құбылыстарға бір топ ироглифтер сәйес келеді,ойды жазбаша беру үшін осы
белгілерді ұмытпай есте сақтау қажет.
Қазіргі біздің пайдаланып жүрген жазу көп кейін туған.Оны ойлап
табушы ежелгі финикийліктер деседі.Ол алфабетикалық жазу деп аталды және
ауышша сөйлеумен тығыз байланысты:графемамен (әріппен), фонема (сөйлеген
сөздің дыбысы)белгіленеді. Әр тілде фонеманың саны шектеулі болады,
сондықтан да шығын мөлшердегі графемамен кез келген ойды білдіруге болады.
Жазу сөз сөйлеудің мүлде жаңа психофизиологиялық миханизмін
қалыптастырады. Жазылған сөз көзбен қабылданады, қолмен жазылады,ал ауызша
айтылған сөз есту-кинестезикалық нерв байланыстарының арқасында қызмет
етеді.
Жазбаша сөзде сөздердің өздерінен, олардың тіркесе келуі және сөйлемді
ұйымдастыратын таныс белгілерімен басқаны қабылдаушыға әсер етудің қосымша
құралы болмайды. Жазбаша сөз барыншаның оқуына арналған. Автордың көңіл
күйі,яғни оның сүйсінуі мен жек көруі орнын тауып қойылған сөздер арқылы
беріледі және ол жазудың бастан –аяқ оқушыға түсінікті болуы шарт. Жазбаша
сөзді қабылдау оқушының ой-өрісіне, оның тексті беріле оқуына байланысты
болады. Ғасырлар ауысуынан біз Шекспирдің үнін естіп отырмыз. Пушкин мен
Белинскийдің шығармаларын адамдар арада ондаған жылдар өтенмен күні бүгінде
тебірене оқиды.
Өмірде жұрттың бәрі жазушы бола бермейді, алайда әркімнің де өз ойын
оны оқушы адам түсінетіндей етіп жаза білу қажет.Өз ойын білдіру үшін
сөйлеудің анағұрлым адекватты формасын іздеу мүмкіндігі адамның жазбаша
сөздің өзінде, сондай-ақ монологты сөз сөйлеуді де жетілдіре беруіне жол
ашады. Әйгілі сөз зергерлерінің өз шығармаларын үздіксіз тыңдауда орасан
зор еңбек еткендерін естен шығармау керек. Жазушы өз жазғанына қайта-қайта
оралып, сан қайыра өңдеп, бейне және ой бірлігін табуға тырысады.
Сөйлеудің жеке бір түрі- ішкі сөйлеу, ішкі сөйлеу деп тілдік
материалдар негізінде дауыстамай- ақ сөйлей алушылықты айтады. Әр ұлтың
өкілі қандай бір нәрсе туралы ойласа да алдымен өз тілінде ойлайды. Осындай
кезде адам ішкі сөйлеуді пайдаланады. Ішкі сөйлеу адамдармен тікелей қарым-
қатынас жасауға арналмаған. Оны адам өзінің ойлау әрекетінің ішкі мақсаты
үшін пайдаланады. Ішкі сөйлеуді сөйлеу аппаратының жасырын жұмысы деуге
болады. Өйткені мұнда оның жұмысы жөнді еленбейді. Тек тиісті аспаптармен
зеріттегенде ғана сөйлеудің осы түрінің де кенестезиялық
тітіркендіргіштерге орай тауып отыратындығы анықталған. Ішкі сөйлеу жөнінде
И. М. Сеченов былай дейді: бес жастағы баланың ойы сөзбен немесе сыбырлап
сөйлеумен немесе тіпті тілдің қозғалуы, еріннің жыбырлауы мен айтылады.
Мұның өзі де ересек адамдарда да (тек түрлі дәрежеде болуы мүмкін) жие
кездеседі. Мен тіпті өзімнен де білемін: ойымның ауыздың жабық,
қозғалмайтын күйінде тілсіз сөйлеумен, яғни ауыз қуысында тілдің бұлшық
еттерінің қозғалуымен қоса қабаттасуы өте жие болады. Барлық жағдайда да
басқалардың алдында да бір ойға баса назар адарғым келсе, оны алдымен дереу
сыбырлап айтып аламын. Ішкі сөйлеу өте қысқа, икемді болып келеді. Өйткені
адам әр кез өз ойлауының мазмұнын жақсы біліп отырады, сондықтан ішкі
сөйлеуге ұзақ тұжырым жасап жатудың қажеті де болмайды.
Іштей сөйлеу. Осы сөздің мағанасын- ақ көрінетіндей, іштей сөйлеу
басқа адамдармен қарым- қатынас жасауға арналмайды. Іштей сөйлеу- адамның
өзімен- өзі сөйлесуі. Ол алғашында ар үні деп аталып, түсіндірілді. Іштей
сөйлеуде ой қысымы болады, әлдебір шешім туып, әрекет жоспарланады.
Іштей сөйлеудің негізгі белгісі- оның дауыстап айтылмауында, оны
айналадағылар естімейді. Іштей сөйлеу- іштей күбірлеуден және іштей
сөйлеуден тұрады. Бұл қарым- қатынас суретте көрсетілген.
Іштей сөйлеу мен сыртқы сөйлеудің ұқсастықтары да, айырмашылықтары да
бар.Атап айтқанда, іштей сөйлеу тым қысқа келеді, онда сөйлемнің қосалқы
мүшелерінің көпшілігі қатынаспайды. Көп жағдайда адам үшін қажеттірек
бастауыш пен баяндауыштар қорына сақталады. Құрылымының өзгеруі ойды
білдірітін сөздің өзінде шарпиды. Мысалы орыс тілінде мағаналық мәні жоқ
дауысты дыбыстар түсіп қалады. Іштей сөйлеу, сыртқы сөйлеу сияқты сөздің
кинестезикалық (есту немесе көру бейнесі ретінде көрінеді. Осы сөздің шын
мағанасындағы іштей сөйлеуге қарағанда іштей меңгеру құрылымы жағынан
сыртқы сөйлеуге ұқсас болады.
Іштей сөйлеу сыртқы сөйлеу негізінде қалыптасады. Сыртқы сөйлеуді
ішкі сөйлеуге айналдыру- интериоризация деп аталады. Мұндай ауыстыру
балаларда шамамен үш жаста байқалады, яғни балалар өзімкн- өзі сөйлесе
бастацды. Бұл сөйлеу бірте-бірте азая келіп, іштей сөйлеу формасына
айналады.
Іштей сөйлеудің сыртқы сөйлеуге алмасуы экстериоризация деп аталады.
Экстериоризация дағдысы ұзақ жаттығуды қажет етеді. Іштей сөйлеуде ой
адамның өзіне түсінікті болады, алайда осы ойын өзгелерге білдірмек
болғанда көбінесе өзге адам мұны ұқпайды, тіпті сөйлеушінің өзі кейде басқа
бір нәрсе айтып тұрғанын сезінеді. Бұл қиындық іштей сөйлеуге тән, яғни
адамның өзіне ғана түсінікті, қысқа тұжырымдалған ойды көпшілікті түсінікті
болуы үшін кеңейтілген грамматикалық және логикалық формада жеткізу
қажеттігіне байланысты. Сондықтан оқу кезінде оқушылардың ауызша жауап
беруінің және жазбаша жұмыстаржасауының маңызы зор. Бұлар іштегі ойды
сезімді және ниетті сыртқа шығара білуге жаттықтырады.
Бұрын атағанымыздай, қалған ақпаратты екінші адамға жеткізу үшін
таңбалар, не таңбалар жүйесін қолданамыз. Осыған орай тілдестік қатынас
процесінде вербалды (таңба ретінде – сөз, баян ) және вербалды емес (таңба
ретінде – сөзден тыс белгі, ишаралар) байланыстар қолданады.
Вербалды тілдесуде таңбалық жүйе ретінде сөз қабылданған. Мұнда сөйлеу-
лексикалық және синтаксистік екі принціпті қамтыған дыбысты тіл, яғни
фонетикалық белгілер жүйесін түсінеміз. Сөйлеу-тілдестік байланыстың ең
өнімді әмбебап құралы, себебі мұның жәрдемімен берілген ақпарат мағыналық
толықтығын жоғалтпайды. Сөз бен сөйлеу арқылы ақпарат таңбалық бекімін
тауып, қажет кезде мағыналық шешімге келеді. Әңгімелесудің ерекше түрі
ретінде диалогтық сөйлеуде хабарлаушылар рөлі бір ізді алмасып отырады,
осыған орай біз не жөнінде әңгіме болып жатқанын түсінеміз.
Әңгіме мағынасын жеткізу мен қабылдау барысындағы адамдардың сөз
саптау сипаты әртүрлі. Хабарлаушы үшін ақпарат мағынасы сөйлеуден бұрын
келеді, себебі ол алдымен мақсат қойып, кейін оны сөзбен баламалайды. Ал
тыңдаушы үшін қабылданатын ақпараттың мәні, оны сөзге келтірумен бірге
ұғылады (Я.Яноушек).
Хабарлаушының айтқан ой мағынасының тыңдаушыға түсінікті болғандығы
тыңдаушы хабарлаушы рөліне еніп, өз сезімен қабылданған ақпараттың
түсінікті екендігі жайлы белгі бергенде ғана айқындалады.
Вербалды емес тілдесуде ең алдымен көру- қозғалыс жүйесіне байланысты
өз ішіне ым, ишара, пантонима т.б қамтыған белгілер тобы өте маңызды.
Әрқилы дене мүшелерінің (бет, бас, қол ұшы, иық т.б.) жалпы қозғалысқа
келуі адамның көңіл-күйі көрінісін беріп, тілдестік қатынасқа көркем-
көріктік нәр береді. Ал бұл ишара белгілер әртүрлі мәдениет иелерінде,
яғни әртүрлі ұлт өкілдерінде бірдей емес. Мысалы, қазақ келіспесе басын
шайқайды, ал болгарлар басын изейтін көрінеді.
Вербалды тілдесуге қосымша ретінде паралингвистикалық және
экстралингвистикалық белгілер жүйесі де қолданалады. Паралингвистикалық
қосымшалар-бұл дауыс ырғағы, әуені, ал экстралингвистикалық дегеніміз сөз
барысындағы іркіліс, сонымен бірге жөтелу, жылау, күлу.
Қорыта айтқанда, сөздік емес тілдесудің қай түрі де сөз алысу барысында
өте маңызды жірдемші (кейде дербес) рол атқара отырып, сөз мәнісін күшейту
не кемітумен бірге, әңгімелесуге қатысқандардың ниеттерін білдіреді. Сөзбен
бірге қолдана отырып, вербалды емес белгілер де адамдардың өзара байланысты
қызымет ірекетін ұйымдастыыру үшін қажетті ақпарат алмасуын қамтамасыз
етеді.
Ишара, емеурін, қимыл әліппесін білетін адам қарсыластарының,
әріптестерінің сырын еш қиналмай-ақ ұғып, қандай жағдайда қалай әсер етудің
жолдарын пайдаланады, өз мүддесін жүзеге асыру үшін түрлі әрекеттерге
барады. Тіпті адамның бетіне қарағанда, қай нүктенің қалай әсер ететінін,
қай тұстан қандай қуат келетінін іштей түсініп, қалауына орай нәтежеге
жетуге әбден болады. Тек пиғыл, ниет таза болсын. Адамның ойлау мазмұнынан
төгілетін пайда, зианның өлшемі шексіз. Әрбір сөз, әрбір әліппенің өз саны,
өз жүйесі бар, әрбәр әріптің өз иесі бар. Біреуді жөн-жосықсыз ренжіту,
қианат жасау, қалай болса, солай сөйлеудің түпкі тамырында магнитті
толқындар жасырынған. Жақсы сөз- жарым ырыс, Жылы-жылы сөйлесең, жылан
інінен шығады, Жүйелі сөз жүйесін табады, жүйесіз сөз иесін табады
дейді. Науқасты сөзбен құлан таза айықтыруға болады, сөзбен өлтіріп
жіберуге, тыпырлатпай тастауға болады. Сөз төркінін түсінгендер мұны жақсы
біледі.
3Адамның сөйлеу қасиеті
Мінездің коммуникатик белгілері. Адамның мінезіндегі бір қасиет оның
өзгелермен қарым-қатынас жасауды қажет ету болып табылады. Бұл қажеттілік
оның көріну дәрежесінде, адамның темпераментіне және қарым-қатынас
тәжірибесіне орай мінездің әрбір адамға тән коммуникативті белгілерін
қалыптастырады. Мұндай белгілерге көпшілдікті, тұйықтықты және мылжыңдықты
жатқызуға болады.
Көпшілдік дегеніміз- басқа адамдармен қарым-қатынасқа мейлінше өұштар
болу. Басқалармен сөйлескенде адам өз ойын, сезімін, тілегін, болып жатқан
оқиғаға қатысын білдіру, сөйтіп тыңдаушының көзқарасына ықпал жасау
мақсатын қояды. Көпшілдікті көп сөйлеуші деп ұғуға болмайды. Көпшіл деп
рухани өмірі бай және басқаларға айтары бар адамдары айтуға болады.
Көпшілдік сөйлесетін адамдарды ажырата білуде, қай адамды не нәрсені,
қай формада айтуға болатынын білуді қажет ететіні. Бұл адамның көзқарасы,
сенімі және басқаларға көрсетер тәрбиелігіне байланысты. Көпшіл адам не
айту керек екенін білумен қатар не айтқанында әрдайым есте сақтайды. Бір
айтылған әңгімені бәр ойды қайталай беру, көпшіліктің негізі болып
табылатын ой байлығының жоқтығын білдіреді.
Тұйықтық көпшілдікке қарама-қайшы мінез болып табылады. Тұйық адам
басқалармен бөлісуге болатын ойы мен сезімін де ішінде бүгіп қалады.
Тұйықтықтың себебі көп жағдайда адамдарға сенбеуден немесе басқалармен
сырласқысы келмейтіндіктен емес, өзгелермен қарым-қатынас жасау дағдысының
жоқтығынан және оны қажетсінбегендіктен болады. Мұндай тұйықтықтың
тымыраюмен, айналадағының бәріне сенбей, күдіктене қараумен үш қайнаса
сорпасы қосылмайды.
Мылжындық тұйықтыққа мүлде қарама-қайшы, мылжындық дегеніміз тежеусіз
сөйлей беру. Ол мән-мағанасыз, түкке тұрмайтын жайларды бет алды айта
беруді әдет ету, кейде әдептілік сақтап үндемей-ақ қоюға болатын жайларды
да айтып салып қарап отыру. Мылжындық ақылдың саяздығына, қарым-қатынас
жасау талғамының жоқтығына, адамның ерік-жігері әлсіз дамуына байланысты.
Адамға тән мінез қыры көңіл күйге байланысты өзгеруі мүмкін. Сондықтан
кейде мұндай сәттерде қарым-қатынас дәрежесі сол көңіл күйдің ырқында болуы
мүмкін. Көңіл күйінің көтеріңкі болуы тұйық адамды бір сәтке көпшіл, ашық
жарқын, етуі мүмкін. Кейде қатты қорқу тұйық адамды мылжындық жағдайына
жеткізеді.
Адамның ерекше бір қасиеті- сөзге шншендік деу керек. Бұл ерекшелік
көбінесе қоғам қайраткерлерінде, оқушыларда, актерлерде байқалады. Мұндай
адамдарға ой мен сөз бірлігі тән. Ой бейнелі, айқын да көкейге қонымды сөз
арқылы беріледі. Тілге шешен адам нысаналығымен және сендіре білумен
ерекшеленеді. Шешендік аз сөзбен көп мағына бере қысқа сөйлеуді жоққа
шығармайды. Сөзуарлықты шешендікпен шатыстыруға болмайды. Сөзуарлықты
сылдыр сөзге беріліп кетіп, ой мен іс алшақ қалады. Мағанасыздық, сылдыр
сөзге салынған дауырықпалық сөзуарлықтың ерекше белгісі.
Адамның моральдық және ерік-жігер қасиеті темперамент және сөз сөйлеу.
Сөйлеуде адамның моральдық және ерік жігер қасиеті көрінеді. Белгілі бір
адаммен әңгімелескенде сол адамның сеніммен немесе жалтақтай сөйлегеннен
әрқашан байқауыш болады. Әбден төселген тіс қаққан шешеннің өзі әңгіме
болып отырған мәселеге өз қатынасын жасыра алмайды. Құрметтеу, арсыздық,
сыйлау, мінездің тағы басқа да осындай белгілері сөйленген сөздің
мазмұнынан, дауыстың ырғақ- әуенінен ап-айқын аңғарылып тұрады.
Не айтып, не қойып тұрғанын аңғара сөйлеу адамның байсалдылығын
танытпақ. Мұндайда сөйлеуші тек сөйлеп қана қоймай, сонымен бір мезгілде өз
сөзіне құлақ түргендей де болады. Шешен ойша өзін тыңдаушының орнына
қойып, осыған сәкес өзінің дауыс күшін, көңіл күйін ұтымды бағыттауы керек,
өзінің ойын неғұрлым көкейге қондыра жеткізетін сөздерді іріктеп алып,
қолдана білуі керек. Ойлай білетін адам өзінің логикасымен тыңдаушыларды
әрқашан баурап алады.
Сөйлеуде адамның сезімініің де әсері аз емес. Әңгімешіге өз сөзі өзін
баурайтын, баурамайтынын немесе өзі баяндап тұрған жайларға немқұрайды, дел-
сал қарайтынын әрқашан айқын аңғаруға болады. Тыңдаушы баяндап тұрған
жайлардың сөйлеушілердің өзін жалықтырғанын бірден байқай қояды. Қорқу
немесе қуану, таңдану және масаттану сияқты көңіл күйдің анағұрлым күшті
құбылыстарды да белгілі бір дәрежеде сөз сөйлеген кезде байқалып тұрады.
Баяндамашының көңіл күйі тыңдаушыларға да әсер етеді. Сол себепті
педагогикалық процесте материалды қуанатын жерде қуанып, ренжитін тұсында
жабырқау тартып т.б. осындай күйде баяндаудың, мұғалімнің өз сабағына жан-
тәнімен берілуінің маңызы зор. Өйткені бұл қасиет шәкірттерге де даритын
болады. Шын жүректен шыққан жалынды сөз үлкенді ді, кішіні дееліктіріп
әкететін аса ықпалды құралдардың бірі.
Н.И. Красногорский: сөз сөйлеу қызыметінің ерекшеліктерін игермейінше
адамда жоғары нерв қызыметінің типі болмас емес - деп жазады. Сөзді және
фразаны айту шапшаңдығы (сөйлеу қарқыны), сөйлемдерді айтудың біркелкілігі
(сөйлеу ритмі), қарым-қатынастың жайшылық жағдайындағы дауыстың қалыпты
күші, сөйлегенде дауыс ырғағының байлығы және тебірене сөйлеу- міне, осы
көрсеткіштердің бәрі адамның типі логикалық ерекшеліктерін көрсетеді.
Сөйлеу қарқыны және дауыстың қалыпты күші әдетте қозу процесінің күшіне
байланысты болады. Сөйлеу ритімі, әсіресе оның белгілі бір жағдай талабына
орай өзгеруі (шектеулі уақытта жазылғаны оқып шығу) нерв процестерінің
қозғалғыштығын көрсетеді. Сөйлеу эмоциялығы психологтар ежелден-ақ
темпераменттің көрсеткіші деп қабылдап келеді. Жоғарыда айтылған сөйлеу
сапаларын бақылай отырып, мұғалім оқушылардың типологиялық ерекшеліктері
туралы пікір қорыта алады.
II Сөйлеудің дамуы жане оны тарбиелу
Жана туган балада дыбыска уксас реаксалар байкалганымен буларда дыбыстык
сипат болмайды.Жеке дыбыстардын корінуі үш айдан былай карай
байкалады.Мұндай баланың улдеуінен дыбыстардын косылуынан болатын
реакциалар жаксы коруге болоды.Улдеудің өзі оның үлкендерден естіген
сөздеріне,дыбыстары орайлас жасалатын реаксалар.Мәселен,үш−төрт айлық бала
мә, ға, ге секілді жеке буындарды,бес−алты айдан былай карай мама,
папа деген екі буыннан келетін жеке сөздерді айтатын күйге жетеді.Сегіз
айлык бала сөздің интонациясын,дауыстын ырғағын аңғара алады.Бірак жеке
сөздердің айырмашылыктарын,олардын манін әлі толык ұға алмайды.Бір жарым
жастан былай карай бала жеке сөздерді айтуга үйренеді.Онын алғашқысөздері
мама, папа, ата, әже, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
... ... ...2-4бет
I.Адамның сөйлеу әрекеті жайлы теориялық мәселелер
1.Сөйлеу туралы жалпы
ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5-
11бет
2.Сөйлеудің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..11-23бет
3. Адамның сөйлеу
қасиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..23-26бет
II Сөйлеудегі тіл кемістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26-35бет
2.1Сөйлеу тілінің даму
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35-
39бет
2.2Тіл кемістіктері, бала тілінің тежелу
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... 39-42бет
2.3 Сөйлеудің анатомиялық психофизиологиялық механизмі ... ... ... ..42-
49бет
2.4Олигофренияның бесінші
түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49-55 бет
2.5Афазия.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..56-63бет
III Сөйлеудің тежелуін түзету жұмыстары ... ... ... ... ...63-69бе т
3.1Жазу мен оқудағы кемістіктерді түзету жұмысының басты бағыттары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70-73бет
3.2Тілінде кемістігі бар балаларды комплексті
тексеру ... ... ... ... ... ... .73- 78бет
3.3Сөздік қорды дамытудың педагогикалық-психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...78-8 2бет
3.4Тіл кемістіктерін түзетуге арналған жаттығу
тәсілдері ... ... ... ... ...82-бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Конституциясында Қазақстан азаматтары:
...оқуға, демалуға, денсаулығын сақтауға, т.б. жақсы жағдайларды толық
пайдалануға және иеленуге құқылы- деп жазылған. ( 1тармақ 29бап, 30бап,
4тармақ 134бет) Еліміздің егемендігін толық сақтап тұру үшін, оны дамытып,
алға жылжуымыз үшін болашағымыз – бала тәрбиесіне баса назар аудару
қажеттілігін ел басы Н.Ә.Назарбаев та өзінің халқына жолдаған жолдауында
атап кеткен болатын. Ендеше, ұрпағымыз ұлықты, қызымыз қылықты бойжеткен
болу үшін, денсаулық мәселесі баса назарда болмақ.
Тілдің дамуы - бүкіл онтогенез барысында баланың денсаулығы мен ақыл-
есінің дамуымен қатар жүреді және оның жалпы өсіп- дамуының көрсеткіші
болып табылады. Сөйлей білу- туа біткен қасиет емес.
Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасының басты мақсаттарының бірі – қазақ тілін жоғары оқу
орындарында оқытуды жетілдіру, жақсарту. Оның бағдары – дүниеге
жауапкершілікпен қарайтын, инновациялық, шығармашылықпен ойлауға
дағдыланған, мәдениеті жетілген, адамгершілігі мол, білікті мамандардың
жаңа ұрпағын қалыптастыру (Студенттер тілін дамыту әдістемесі. Монография.
-Алматы: Інжу-Маржан, 2008, 190 б.)шебер сөйлейтін, шешен мамандарды
дайындау.
Тілдің сөйлегенде бұзылып, дыбыстың дұрыс қолданылмауы адамның
әлеуметтік белсенділігіне, жеке басының қызметіне, сонымен қатар психикалық
дамуына әсерін тигізуі мүмкін. Күрделі тіл мүкістері немесе тұтықпалықты
кемістіктер мектепте баланың оқу үлгерімінің төмендеуіне себебін тигізсе,
өскенде мамандық тандауына да әсер етіп, қиындық туғызады.
Қазіргі таңдағы экологиялық, медициналық, әлеуметтік, т.б.
мәселелермен қоса, өз бойымыздан кеткен келеңсіздіктердің арқасында
елімізде кеміс балалардың тууы көбейіп тұр. Осыдан кемтар баланың өмірге
келіп, ұрпағымызды қиналтар қиын жағдайларды болдырмау және оларды
тәрбиелеп өсірудің маңыздылығынан диплом жұмысымыздың тақырыбының
өзектілігі туындайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Өмірде кездесетін жағдайларға сәйкес
сөйлеудің тежелуіне сәйкес тіл мүкістігі, тұтықпасы бар бала тәрбиесіне
тиімді білім беру мен тәрбиелеу жолдарын анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
-тақырыпқа сәйкес әдебиеттерге шолу жасау;
-осы тақырыпқа жазылған ғылыми еңбектерге анализ жасап, талдау жасау;
-зерттеудің ғылыми-әдістемелік жағын айқындау;
-жұмыстың болжамын тәжірибе жүзінде дәлелдеп, көру;
-жинақталған теориялық және тәжірибелік материалдарды қорыту,
салыстыру.
Диплом жұмысымның зерттеу пәні: тіл кемістігі
Зерттеу объектісі: сөйлеу кемістігі бар балалардың тәрбиесі мен білім
беру жолдары.
Зерттеу жұмысына қойған болжамымыз: тіл кемістігі бар бала тәрбиесін
жақсартуға сәйкес тиімді әдіс тәсілдерді жинақтап, айқындасақ, келешек
ұрпағымыздың тәрбиесіне аз да болса үлес қосып, бала жанын жадыратып,
болашақ Қазақстан азаматтарының жақсы, дені сау адам болуының маңыздылығын
арттыра түсер едік.
Жұмысымыздың практикалық базасы: Арқалық қалалақ №4 профилді мектеп,
Арқалық қалалық түзету мектеп.
Дипломдық жұмысының практикалық және ғылыми маңыздылығы: зерттеу еңбегі
психолог-педагог студенттермен, тәрбие мекемелерінің қызметкерлеріне
әдістемелік құрал бола алатындығында.
Жұмысты жазу үш кезеңнен тұрды: тақырып белгілеп, материал
жинақтадық; теориялық материалдарды салыстырып, болжамын құрып, зерделедік;
іс-тәжірибе арқылы теориялық мәтіндердің тәжірибелік жағын айқындадық.
Зерттеу жұмысына: анализ, синтез, абстракциялау, тест, сауалнама, бақылау
т.б. әдістерді пайдаландық.
Дипломдық жұмысқа теориялық негіз болған: ҚР Білім(2007)Заңы,ҚР
Конституциясы, Сабет БАП-БАБА ның, Қ.Жарықпаевтің, Н.С.Сайлауова,
К.С.Жұмасова, Ә.Алдамұратова т.б. ғалымдардың психология, тіл кемістігі,оны
түзету жолдары туралы мәліметтер мен ғылыми-әдістемелік еңбектері.
Зерттеу жұмысы республикалық ғылыми практикалық конференцияда ()және
тәжірибе кезінде әдістемелік жұмыстарда баяндама жасау негізінде
апробациядан- талқылау сынынан өтіп, негізделді.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қортынды мен әдебиеттер
тізімінен және қосымша тәжірибелік материалдардан тұрады.
I.Адамның сөйлеу әрекеті жайлы теориялық мәселелер
1.1.Сөйлеу туралы жалпы ұғым
Адам өзінің өмір қажетін өтеуге байланысты басқа біреулермен пікірлеседі,
ой алмасады. Бұл үшін сол ұлтың,тілді грамматикалық ережелеріне сәйкес сөз
тіркестерін пайдаланады.
Адам баласының сана сезімінің дамуында дыбысты тілдің пайда болуының
маңызы зор болды.
Адам баласының сана –сезімінің дамуында дыбысты тілдің пайда болуының
маңызы зор болды. Сөйлеудің пайда болуы нәтежесінде адам организімі
анатомиялық озгерістерге түсіп, артикуляциясына қабілеті бар сөйлеу
аппараты жасалады. Осының арқасында адам жеке дыбыстарды ғана емес, түрлі
дыбыс тіркестерін, тиісті мән-мағынасы бар сөздерді айта алатын қабілетке
ие болады. Сөйлеу-адам санасының басты белгісі. Ол бізді жануарлар
дүниесінен ерекшелендіріп тұратын негізгі жан қуаты.Сөйлеумен сананың
пайда болып, біртіндеп қалыптасуын тек биологиялық жағдайлардан емес, ең
бастысы -қоғамдық-әлеуметтік, тарихи факторлардан іздестіруіміз қажет.Сана
мен тіл-адамзат қоғамының тарихи дамуының, олардың іс-әректпен
айналысуының, еңбек құралдарын жасап, пайдалана білудің нәтежесі.
Тіл,сөйлеу-ежелден бері жеке адамның да, қоғамдық ой-санасын дамытып
жетілдіруде аса маңызды роль атқарады. Сөз ойлау да, мәнерлі де болуы тиіс.
Әйтпесе, ол көздеген мақсатына жете алмайды.Халқымыз мәнді сөйлейтіндерді
сөзі мірдің оғындай екен дейді.Ескі қазақ жұртының ғұлама ғалымны Жүсіп
Баласағұн Ақылдың көркі –тіл, тілдің көркі сөз-деп тауып айтқан.Тіл
арқылы жеке адамның тәжірибесі, санасы ұжымның басқа мүшелердің игілігіне
айналады. Ал жеке адамның жеке санасы да сыртқы ортаның ықпалымен, оқу-
тәрбие процесінің әсерінің нәтежесінде үздіксіз дамып отырады. Бұл екеуінің
дамуы бір-бірімен шарттас. Адамдардың арасында қатынас құралы ретінде
тілдің қызымет атқаруы, оның негізгі қызметі болды. Тіл сондай-ақ адам сана
сезімінің, оның псхологиясының көрсеткіші де. Тіл адамды қимыл- әрекетке де
итермелейді.Бұл оның атқаратын екінші қызыметі.
Тілдің-бұл екі қызыметі өзара тығыз байланыста болады. Олар үнемі
қатарласа, не бірі екіншісін демеп, кейде қарама –қарсы бағытта жүріп
отырады. Мәселен, Мұғалім келді деген сөйлемде мұғалімнің келгені жөнінде
айтылса, мұғалім келдіме? деген сөйлем екінші бір адамды осыған жауап
қайтаруға мәжүбір етеді.
Әрбір адам кішкентай кезінен бастап айналасындағы адамдармен
пікірлеседі, өзінің күнбе-күнгі сөйлеу тәжірибесінде тілдің мағаналық
мағаналық жағын меңгереді, біртіндеп сөздік қоры молайып отырады. Алғашқы
кезде бала көптеген дыбыстарды, жеке сөздерді үлкендерге еліктеу арқылы
үйренеді. Осы кездегі сөздерді көбінесе жеке, нақтылы болып келеді. Өсе
келе өз ана тілінің нгізгі сөздік қорын, сол тілдің ішкі заңдылықтарын
үйренеді, кейін есейе келе тілдің дамуы қоғам дамуының көп ғасырлық тарихи
кезеңдерінде қалыптасып отыратын құбылыс екенін аңғарады.
Тіл арқылы ойымызды басқа біреуге жеткізуді сөйлеу деп атайды. Сөйлеу-
пікір алысу процесінде жеке адамның белгілі тілді пайдалануы. Бір тілдің
өзінде сөйлеудің сан алуан формалары болуы мүмкін. Сөйлеу жеке адамдардың
арасындағы өзара түсінісуді реттестіру үшін, пікір алысу үшін қызымет
етеді.Сөйлеу процесі арқылы адам өзінің білімін, практикалық тәжірибесін
байытып қана қоймай, сонымен қатар ғасырлар бойы жинақтаған қоғамдық
тәжірибені меңгеруге де мүмкіндік алады. Ойдың тілі- сөз. Біз сөз арқылы
ғана неше түрлі ойымызды сыртқа білдіре аламыз (М.Жүмабаев).
Сөзді қабылдау және оны ұғыну бір- бірімен тығыз байланысты. Сөзді
дұрыс қабылдамай тұрып, оны ұғынуға болмайды. Жеке сөздерді қабылдаудың өзі
оны ұғынуды қажет етеді. Қабылдау мен ұғыну бір мезгілде жүріп отырады,
бірінсіз бірі іске аспайды. Интонацияны қабылдау сөйлеу аппаратында,
адамның мәнерлі қозғалыстарында түрліше реакця тудырады. Мәселен, бұйрық
интонациясы бойынша іс орындалса, тілдік интонациясына келісу немесе
келіспеушілік білдіреді.
Адамға тән сөйлеу әрекетінде екі сипат болуы шарт. Бұларсыз сөйлеу
өзінің қызыметін дұрыстап атқара алмайды. Мұның біріншісі –сөйлеудің
мазмұндылығы, екіншісі, оның мәнерлілігі делінеді. Сөйлейтін сөзді мазмұн
болмаса ол өзіндік сөздік мәнән жояды. Сөздің мазмұндылығы дегеніміз екінші
біріуге жеткізілетін ойдың айқындығы.Ойы саяз кісі бос сөзді болады, оның
сөзі де айқын, таза болмайды.
Сөздің мәнерлілігі дегеніміз- адамның сөйлеу кезіндегі эмоциялық
қалпын білдіре алуы, яғыни әрбір сөйлемді өзінің сазымен айта алуы. Халық
жақсы сөйлейтін адамдарды сөзі мірдің оғындай екен дейді. Мәнерлі сөйлей
білудің мұғалімдік мамандық үшін маңызы зор. А.С.Макаренко бұл жөнінде:
Балалар сіздің сөзіңізден еркіңізді, сіздің мәдениетіңізді, сіздің жеке
ерекшелігіңізді сезіне алатындай болуы керек,-деді. Сөйлеу әрекетінің
тиісті анатомиялық аппараттардың (тіл, ерін, таңдай, ауыз қуысының бұлшық
еттері т.б) дұрыс қызымет етуін қажет етеді.
Сөлеу әрекеті үлкен ми сынарларының анализдік, синтездик ұызметинин
нәтижесі.Бұл,біріншіден,сөлеу оргондарындағы қозғалыстарды,жазылған
өріптердіңтүрлерін,тілдегі дыбыстарды нәзік талдаудан; екіншіден, сөздік
сигналдардың бөлшектенген элементтерін байланыстырудан
көрінеді.Физалогиялық тұрғыдан сөздін мәнән И.П.Повлов былай түсіндіреді:
Егер айналадағы дүниеден алынатын біздін түсініктеріміз бен елестеріміз
шындықтын бірінші сигналдары болып табылатын болса,онда тіл ең әуелі сөлеу
органдарынан ми қабығына баратын кинестезиялық тітіркенулер екінші
сигналдар- сигналдардың сигналы болып табылады.Олар шындықтан дерексіздену
болып табылады да,жалпылауға мүмкіншілік береді, ал бұл соңғы бізге ғана
тән ең жоғарғы ойлауды құрайды.
Француз ғалымы Брока адамдардың ми сыңарларының сол жақ бөлігінде
(маңдай қыртысының төменгі жағында) адамның дыбыстап сөлей алуын басқарып
тұратын нерв орталығы бар,ал сөз қабылдау көптеген анализаторлардың
(көру,есту,қозғалыс т.б.) бірлескен қызметін қажет етеді дейді.
Неміс ғалымы
Бернике басқа біреудің сөзін есту мидың сол жақ сыңарындағы самай бөлігінің
арт жағына орналасқан нерв орталығының қызметіне байланыстылығын айтады
Сөзді қабылдау,оның мәнісіне түсінуіне мидың есту,көру,сипау,сипап-
сезу,қозғалыс зоналарының бірлескен қызметін реттестіріп отыратын сол жақ
ми сыңарының төбе, самай желке бөліктерінің қызметі де ерекше.Сөлеу
қабілеті мидың анатомиялық функциясына байланысты болып келетіндігін мына
мысалдан жақсы көруге болады.Егер оның сол жақ бөлігі зақымданса,адам сөлей
алмайтын жағдайға душар болады.Мұндай құбылысты ғылымда афазия деп
атайды.Мұның үш түрі бар.Бірінде сөлеу органдары толық
сақталғанымен,қиналып сөйлейді,тілі күрмеледі,дыбыс,үн шығуы қиынға
соғады.Афазияның екінші түрінде адам өзісөйлей алғанымен,басқа біреудің
айтқанына түсінбейді.Мидың бір жеріне қан құйылу,оның тамырының
тығындалуы,жарақаттанып,қабынуы,ісу т.б. афазияның пайда болуына себеп
болатын факторлар.Мұның емін логопед-дәрігерлер жасап отырады.
Сөздік сигналдарды дұрыс анализдей алу адам психикасы дамуының түрлі
кезеңдерінде түрліше көрінеді.Мәселен,жас баланың алғашқы кезде дыбыстарға
қайтаратын жауап реакциясы жалпылама түрде,яғни генерализация сипатында
болады.Балаға сағат деген сөзді айтқанда немесе сағатқа қарап
сөйлегенде,сол сағатқа ұқсас дыбыстардың жиынтығына назар аударады
да,дыбыстын қалай шығып жатқанын дұрыс айыра алмайды.Бұл жағдай баланың ми
қабығының анализдік,синтездік жұмысы әлі дұрыс жетілмегендігін,яғни онда
сөзді дұрыс қабылдау,түсіну әлі мардымсыз екендігін көрсетеді.Сөзді
жалпылай алу- адам ойлауы мен сөйлеудің ең басты ерекшілігі.Бала мұндай
қабілетке тілі шығып ,жүре бастағаннан киін біртіндеп ие болып отырады.
Сөйлеу,тіл, қарым-қатыныс ұғымдарының мән-мағынасын жақын
болғанмен,ғылыми тұрғыдан бұлар бір-бірінен ажыратылады.Қарым-қатынас адам
іс әрекетінің ауқымды саласы,ол өмір сүрудің,тыныс-тіршіліктің негізгі
арқауы.Сөз бен сөйлеуге қарағанда оның аясы кең,ауқымды.Адам тек сөйлесу
арқылы ғана қарым-қатынас жасамайды.Ол айналасындағылармен түрлі ым-ишара
(жест),белгі,таңба (Морзе әліппесі,стенографиялық жазу,эсперонто
т.б.)арқылыда бір-біріне ақпарат (мағлқмат)бере алады.Халқымыз ымға
түсінбеген дымға түсінбейді деп өте тауып айтқан. Тіпті күлу мен
күлімсіреудің де, жылау мен жылаусыраудың да қарым- қатынастық қызымет
атқарытыны белгілі. Сөйлеу- қарым-қатынастың негізгі түрі. Мұның неше түрлі
нұсқалары болады. Мәселен, қызмет бабы жоғары адаммен сөйлесу рәсімі бір
түрлі болса, отбасында, құрбы-құрдастарымен пікірлескенде кісі басқа
формада сөйлейтін болады.Осы айтылғанға орай сөз арқылы пікірлесу
тікелей, жанама, әзіл-қалжың, эмоциялы, интеллект (ақыл-парасат) түрінде
көрініп отырады. Қарым- қатынас, сөйлеу ұғымдарының мән- мәнісін
негізінен психология ғылымы қарастырады.
Тіл ұғымының да (дыбысты тіл) ауқымы кең, ол көбінесе қоғамдық
ғылымдарда жие қолданады. Тіл- жеке адамның еңшісі ғана емес, бүкіл
адамзатқа ортақ қоғамдық құбылыс. Тіл арқылы әр қоғамның ғасырлар бойына
жинақтаған рухани мұрасы ұрпақтан ұрпаққа жеткізіліп отырылды. Ал сөз,
сөйлеу жеке адамның өзіндік ерекшелігі. Ол жас балада, ересек, не қарт
адамдарда, әртүрлі мамандық иелерінде сөз саптаулары түрліше көрінеді.
Психология тіпті есі кіресілі- шығысылы адамдардың да сөйлеу ерекшеліктерін
зеріттеумен айналысады. Басқа ғылымдар сөйлеудің осы жақтарын қарастырып
жатпайды, олар тіл ұғымын адамзат қоғамына ортақ құбылыс ретінде әр қырынан
сөз етеді.
Сөйлесу- табиғи, яғни, пікір алысуға байланысты қажеттілік. Бұл
қажеттілік адамның өз қажеттіліктері сияқты оның өмірінде ерекше маңызды
орын алады. Бұл жәйттің мәнін түсіну үшін мынадай аңыз әңгімеден үзінді
келтірейік. Серб патшасының құлағы есектің құлағындай үлкен болыпты. Патша
өз бойындағы мінінен қатты ұялса керек. Ол сақал шашын өзі қырынып
жаттықпағандықтан шаштаразды үйіне шақырады екен. Бір жағы бойындағы мінін
шаштаразы жұртқа айтып қояды деп те қатты қауіптенсе керек. Сақал- шашын
қырыққан шаштараздардың бәрін өлтіруге бұйырып отырыпты. Шаһарында ешбір
шаштараз қалмаған. Патшаға уәзірлері бір жас баланы жібереді. Патша сақал-
мұртын алдырып болған соң,баланы аяйды да оған: егер сен ешкіммен
сөйлеспеймін және ешкімге де айтпаймын деп уәде берсең, мен сені өлтірмеуге
жарлық етемін,- дейді. Бала бұл талапқа көнеді. Арада быраз уақыт өтеді.
Бала ешкіммен сөйлеспегендіктен, күрт өзгереді; жүдеп жадайды, өңі бозарып,
іші пысады. Бұл мысал адам үшін тілдесіп сөйлесу өте өажет екеніндігін
көрсетеді. Баланың жүдеп- жадау себін түсінген туыстары: Сен патшаға өзге
адамдармен сөйлеспеймін деп уәде бердің, сол уәдеңде тұра бер. Алайда, сен
қатты жүдеп кеттің, сондықтан қолыңа күрек ал да, елден аулақ далаға бар,
шұңқыр қаз, сөйтіп қазған шұңқырға аунап жатып, сырыңды жерге айт,-дейді.
Бұл кеңеске бала келіседі. Ол жерге аунап жатып: Серб патшаның құлағы
есектің құлағындай екен,- деп жеті рет айқайлайды.Сонан соң ол бойындағы
дертінен айығады.
Осы келтірілген аңыз әңгімедегі оқиғаның мәні тіл десіп, қатынас жасау
қажеттілігінің адам өмірінде аса зор маңызды болатындығын дәйіктейді.
Тіл мен сөйлеу бір емес. Адам сөйлегенде тілді пайдаланады. Тіл деген
көзге көрінбейтін, әр адамның басында қалыптасқан қатынас жасау мөлшері. Ал
сөйлеу сол қатынас мөлшерін жүзеге асырушы адамның әрекеті. Бұл анықтаманың
мәнән жете түсіну үшін Фердинанд де Соссюрдың тіл мен сөйлеудің
айырмашылығын шахматпен салыстырып көрсеткен мысалын қарастырып көрейік.
Шахматтың бір бетінде сан мен он алты фегура бар. Фегуралар тіл
лексикасымен ұқсас, ал фегуралар жүрісі сол тілдің грамматикасы сияқты
дейді. Фердинанд,- мысалы, ат Г әріпімен жүрсе, тура тікелей, офицер-
қиғаш жолмен жүреді, т.б. Фегуралардың жеке- жеке түрлері сөздерге ұқсас
келсе, ал фегуралардың жүретін ережелері тілдің грамматикасына дәл келеді.
Ал тіл деген ұғымға лексика мен граматика да жатады.
Шахматшы белгілі ережелерге орай жүреді.Шахматшының фегураларды
жүргізуі адамды сөйлеу әрекетіне ұқсас келеді. Өйткені шахмат фегураларын
жүру мен тілдесіп сөйлесу де әр қилы әрекеттермен қимыл- қозғалыстар
жасалады ғой.
Қорытып айтқанда, тілдің лексикасы мен грамматикасы шахмат
фегураларының жүріс ережесі сияқты болса, жүру адамның сөйлеу әрекетіне
үқсас.
Тілді пайдалана отырып, өзгелер мен қатынас жасау, яғни әркімнің
сөйлеуі- көліктің қызыметі сияқты. Адам басын- станция, ойды- жолаушы
десек, онда осылардың өзара байланысын былайша түсінуге болады. Тіл-
(көлік) ойды (жолаушы) мінгізіп, бір станциядан екінші станцияға
тасиды.Осыны негіздеп адамдар арасындағы қатынас механизімін түсінуге
болады.
Соның нәтежесінде бір адамның ойы өзгелерге беріліп, ол қоғамдағы
көпшіліктің меншігіне айналды.
2. Сөйлеудің түрлері
Адамның сөйлеу әрекеті түрлі белгілеріне қарай бірнеше түрге бөлінеді.
Біріншіден, сөйлеу күрделігіне, өзінің психикалық және физиологиялық
механизміне орай, көпшіліктің бірге қосылып айтатын сөзі- хормен сөйлеу
және қарапайым түрде қайталау болып отыратын- жаңғырық сөзі болып бөлінеді.
Осы негізде сөздер атаушы сөздер мен коммуникативті сөйлеу болып та
бөлінеді.Ал сөйлеудің жоспарлы түрде мақсат- міндеттерді көздейтін түрі
бағдарлы сөйлеу делінеді. Бұл орайда, сөздер үнемі бағдарлы түрде айтылатын
белсенді сөйлеу мен сөйлеудің өұрылысын талап ететін реактивті сөйлеу болып
жіктеледі. Сондай- ақ, сөйлеудің тағы бір түрі қосалқы сөз деп аталады.
Сөйлеудің қосалқы түрі сөйлеудің қалыпты құрылысын қатаң талап етпеседе,
өздігінен сөйлеу түрі болып саналады. Қосалқы сөйлеуге, мәселен, жазба
мәтіндерді оқу жатады. Сөйлеу әрекетін топтастырып ажыратуда ерекше маңызы
бар жайт- сөйлеудің еркін болуы. Бұл сөйлеуді топтастырып бөлудегі үшінші
негіз болып саналады. Ал төртінші негіз бойынша сөйлеу сыртқы және ішкі
белгілеріне орай жіктеледі. Осы негізге сүйене отырып, сөйлеуді сыртқы сөз-
дауыстап естіртіп сөйлеу және іштей сөйлеу (үнсіз сөйлеу) деп екі топқа
бөлеміз.
Сөйлеудің адамдар әрекетінде жетекші қызымет атқаратын түрі-
коммуникативті сөйлеу. Ол күнделікті қарым- қатынас барысында кеңінен
қолданады. Сөйлеудің бұл түрі: а) монологтық сөйлеу (дара сдамның
сөйлеуі), ә) диалогтық сөйлеу (екі не бірнеше адамның сөйлесуі,
әңгімелесу), б) үнсіз (іштей) сөйлеу, в) жазба сөз болып төрт топқа
бөлінеді. Сөйлеудің бұл салаларының әр қайсысының өзіндік ерекшеліктері
бар.
Психологияда сөйлеудің сыртқы және ішкі деп екі келеді. Сыртқы
сөйлеудің құрамына ауызша сөйлеу (диалогты және монологты) және жазбаша
сөйлеу кіреді.
Диалогты сөйлеу. Сөйлесудің ең байырғы түрі-ауызша диалогтық сөйлеу.
Диалог дегеніміз-екі немесе бірнеше адамның тікелей қарым- қатынас жасауы.
Диалог сөйлесу немесе сөз жарыстыру формасында өтеді. Бірге еңбек етіп,
бірге өмір сүретін адамдар әрдайым өздері бірлесіп атқаратын істерді кесіп
алуды, болып жатқан оқиғалар жайлы бір- бірімен пікір алысуды қажетсініп
келеді және осылай бола береді.
Диалогты сөйлеу- сөйлесудің неғұрлым қарапайым түрі.Біріншіден диалог-
қуатталып отыратын сөйлеу. Тыңдаушы әңгіме үстінде бір нәрсені анықтамақ
болып сұрақ қояды, жанындағы адамның ойын қорытуы, өз тарапынан сөз
қыстырыуы да мүмкін. Бұл жағдайда сөйлеушінің өз ойын түгел айтып беруін,
сөз болып отырған затқа қатынасын білдіруіне және тыңдауға сөзін
түсіндіре алуына көмектеседі. Екіншіден, диалог сөйлеушілердің әлденеге
тебірене- толқи сөйлеп, бір- бірін еліктіріп әкетуі жағдайында өтеді.
Сөйлеушілер қолды сермей сөйлеу, ымдау, мимика, дауысты құбылту арқылы бір-
біріне әсер етеді, көбінесе талқылап отырған затты бірлесе отырып
бақылайды.
Заттарды бірлесе отырып қабылдау кезінде және диалог кезінде, өзара
түсінісуінде қолды сермеп қойып сөйлеу мен ым- мимиканың атқаратын ролін
анықтау үшін тікелей сабақ үстінде алған әсерді, осы сабақтың магнитофонға
жазылып алынған жерімен салыстыру жеткілікті. Сабақта мұғалім мен
оқушыларды бақылай отырып, тіпті мұндағы өтіп жатқан қарым- қатынасқа
селсоқ күйде қала отырып, біз сөйлесуге себі тигенмен үнсіздік жағдайында
өтетін үзіліс-паузаларды аңғармаймыз. Ал магнитофон жазбаларын тыңдай
отырып, біз толып жатқан паузаларды аңғарамыз және олар бізге орны
толмайтын мүлдем қажетсіз, босқа уақыт кетіру сияқты болып көрінеді. Мұндай
жағдайды радио арқылы концерт немесе постоновка тыңдағанда да аңғаруға
болады.
Диалогты сөйлесу бірлесіп атқарған жұмыс барысында анда-санда өзара тіл
қатысу түрінде жие кездеседі. Диалогты сөйлесудің үшінші ерекшелігін-
ситуациялығы көрсетеді.
Белгілі тақырып бойынша диалог- әңгәмелесу деп аталады. Диалог-
гректің диалогос деген сөзі, қазақшасы әңгімелесу деген мағананы білдіреді.
Әңгімелесуде оған қатысушыларының бірі немесе бәрі белгілі бір мәселені
талқылап, айқындауды мақсат етеді. Барысы қарым- қатынас жағдайларымен және
сөйлесушілердің қалауымен бағытталатын жайшылықтағы диалогта мұндай мақсат
қойылмайды. Әңгімелесудің барысында білім жайлы хабарлануы немесе анықтлуы,
тыңдаушыларға белгілі бір ықпал жасауы мүмкін. Әңгімелесудің нысаны,
көздеуі, сұрақтарды алдын ала әзірленуі әңгімелесуді материалды аузша
баяндап методына, сондай- ақ психологиялық зерттеу методына айналдыруға
мүмкіндік береді.
Диалог сөздің кейбір психологиялық ерекшеліктері төмендегідей:
1) Диалог сөз бөгелмей еркін айтылады, ол ойды кең жайып жатуды тілейді;
2) Үнемі кездесіп айтылатындықтан ықшам келеді, тек әңгімелесуші адамның
өзіне ғана түсінікті болады.Мәселен, келе жатқан тоғызыншы деген сөйлемге
осындай номерлі автобусты күтіп тұрған адамдар ғана түсіне алады.
3) Диалогтың логикалық жағы (жоспарлылығы, дәлелділігі т.б.) кемдеу болады;
4) Диалог сөз ым- ишаралармен, бет пен көздегі мәнерлі қозғалыстарымен
(қолдың, ауыздың, көздің, қабақтың қозғалысы т.б.) толықтырады;
Монологты сөйлеу. Монологты сөйлеу дегеніміз- бір адамның өз ойын,
білімнің ұзақ уақыт жүйелейді, сабақтай баяндау. Ол баяндама, әңгіме,
лекция, сөз сөйлеу формасында көрінеді. Монологты сөйлеу диалогты сөйлеу
негізінде дамыды. Диалогты сөйлеуде бір сөйлеуші хабарлап отырған
материалдың көлемінің ұлғаюы біртіндеп жаңа сапаға жеткізеді, яғни
монологты сөйлеуді туғызады. Монолог – бұл гректің монологос деген сөзі
қазақша бір сөз деген мағынаны білдіреді.
Монологты сөйлеу де қарым- қатынас жағдайында дамиды, бірақ мұнда қарым-
қатынас сипаты басқаша. Атап айтқанда монолог үзілмейді, сондықтан
сөйлеушінің қимыл- қозғалысы, ым- мимикасы мейлінше әсер ететін болады.
Тыңдаушылардың әлпетіне қарап ол сөздің оларға қаншалықты түсінікті жәй
әсерлі екенін ғана байқайды. Сөйтіп монологты сөйлеу аудиториямен тығыз
қатынаста өтеді деу керек.
Монологты сөйлеуде диалогты сөйлесуге қарағанда мағаналық жағы
анағұрлым елеулі түрге өзгеріске ұшырайды. Монологты сөйлеу- байланысты,
тұжырымды болып келеді. Монолог логикалық ойға қойылатын дәйектілік,
дәлелді сияқты талаптарға бағынады. Бұл ойдың байланыстылығн қамтамасыз
ететін бірінші шарт болып табылады. Бірінші шартпен тығыз байланысты екінші
шарт- сөйлемдерді грамматикалық жағынан мүлтіксіз жатық құру. Монолог сөзге
тән кейбір психологиялық ерекшеліктері төмендегідей:
1) Монолог сөз үнемі белгілі жоспарға сәйкес құрылады, бұл алдын ала
дайарлықты тілейді;
2)Монолог сөздерге логикалық жағынан қатаң талаптар қойылады (мәселен,
баяндамашы мен лектор сқздің мағаналығы мен түсініктілігіне ерекше көңіл
бөледі);
3)Монолог сөз мәнерлі, адамға әсер ететін моменттерді (сөзді сазына
келтіріп айту) көбірек қажет етеді.
Диалог және монолог сөздер көбінесе беттің мимикасының өзгеруімен,
ымдау сипатындағы түрлі қозғалыстармен қосарланып отырады. Орынды ымдар
біздің сезіміміздің мәнерлі етумен қатар, оның өзімізге де, жұртқа да
түсінікті болуына жағдай туғызады. Бірақ осындай ым- ишаралардың дербес
күйінде аса үлкен маңызы жоқ. Адам оны көмекші құрал ретінде ғана
пайдаланады.
Диологты сөйлеуде аяқталмаған ой, екінші ұшты қолданылған сөздер онша
аңғарылмайды. Өзара қарым- қатынас жағдайы бұл кемшіліктерді жуып- шайып
жібереді. Ал монолог ой жүйесінің дұрыс құрылмауын көтермейді.
Монолог сөйлеудің қарқыны мен үніне бірқатар талаптар қояды. Диалогта
аңғарылмайтын жыпылдатып тез сөйлеу, міңгірлеу, бір сарындылық монологта
аса айқын байқалып тұрады. Монологтың мағаналық жағы оның тыңдаушысын
баурап алатын тартымдылығымен ұштасуы қажет. Тартымдылық туыстың әсерлі
болуынан туындайды. Монолог арқылы қимыл -қозғалыстың болмауын қалайды.Аяқ-
қолын ербендетіп сахнада жүріп жүрген шешен ұшқалақ көрінеді.
Монологтың анағұрлым байырғы алғашқы түрі- ауызша әнгіме .Әігімеде
сөлеуші өзінін көрген-білгендерін немесе естіген,яки көңіліне түйген
жайларды бұдан бейхабар тыңдаушыларға суреттей айтып береді.Халықтың
ертегілері мен аңыздарын айтушы жыраулар-монологтың осы бір анағұрлымкөне
формасын тамаша насихаттаушылар болып табылады.
Білімнің дамуы, жалпы әлем туралы ғылыми деректерді басқаларға жеткізу
қажеттігі монологтың ерекше формасы- лекция өмірге келтіркді. Лекцияның
әңгімеден айырмашылығы, мұндай құбылыстар жай ғана суреттерге баяндалып
қана қоймай, сонымен бірге себеп- салдарлық байланысты іздестіру, белгілі
бір ғылыми қағидаларды дәлелдеу жүзеге асырылады.
Баяндама жасау және сөз сөйлеу монологты сөйлеудің формасы болып
табылады. Баяндама дегеніміз- документтерге негізделген, белгілі бір мәселе
төңірегіндегі сарапталған ауызша хабар. Мысалы, оқу жылының қорытындысы
туралы мектеп директорының баяндамасы, жүргізілген эксперименттік
нәтежелері туралы баяндама.
Сөйленген сөз сананы оятып, адамның жүрегіне жол табуы тиіс. Сөйлеуде
оқиға туып отырған жағдайға немесе салтанатқа байланысты жайлар
түсіндіріліп, ұғындырылады. Бұл, мысалы, жаңа оқу жылының басталуына
байланысты мектеп директорының сөз сөйлеуінің немесе жаңа ескерткіш яки
ғимыратты ашу кезінде сөйлеген сөз. Сөз сөйлеудің міндеті әдетте
тыңдаушыларды мінез- құлқына тікелей әсер ету болып табылады.
Сөз сөйлеуде коммуникативтік форма ретінде ырықты білдіру тағы басым
болады.
Радио, теледидар сияқты көпшілік коммуникация құралының дамуы
монологты сөйлеудің анағұрлым формасы- микрофон және телевизия камерасы
алдында сөз сөйлеуді туындатады. Бұл көпшілік коммуникациясы құралының
сөйлеуге келтіріп отырған психологиялық қиындығы- тыңдаушылармен тікелей
қарым- қатынастың жоқтығында. Сөз сөйлеуші оқушыдан бастап академикке дейін
есепсіз кеңейген аудиторияның қандай кейіпте тыңдап отырғанын көре алмайды.
Сабақ беру практикасында мұғалім монологты сөйлеудің барлық формаларын
пайдаланады. Бастауыш мектепте мұғалім монологты сөйлеудің әңгіме формасы
көбірек қолданады. Оқушылар есейген сайын олармен мектеп қабырғасында және
одан тыс жерлердегі қарым- қатынаста мұғалімнің монологты сөзі басым орын
алады. Жоғарғы сыныптарда мұғалім кейбір материалдарды мектеп лекциясы
формасында баяндайды. Тәрбие жұмысында, сыныптан тыс жұмыста және ата-
аналармен жұмыс істеуде мұғалім баяндамалар жасайды, тыңдаушыларға арнап
сөз сөйлейді.
Мұғалімнің міндеті- монологты сөйлеуді өзі ғана жақын игеріп қоймай,
мектеп оқушыларының да оның сан алуан түріне жаттығатын болуын қадағалау.
Монологты сөйлеудің қай формасы болса да үлкен дайындық қажет етеді.
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың бас кезіндегі орыстың ірі юрисі және
қоғам қайраткері А.Ф. Константин баяндамашыларға сөйлейтін сөзді қағазға
түсіруді, жаттықтыру үшін оны біреуге оқып, содан соң жаттап алуды усынады.
Монолонгты сөйлеу, аудитория алдында сөз сөйлеу қағаздан оқып беруді жоққа
шығаратынын есте ұстау ләзім. Сөйлеудің айтпақ ойы мен сөз сапасы
тыңдаушылардың көз алдында туатын болуы керек. Ал мұның өзі кез келген сөз
сөйлеуге тиянақты әзірленіп, ойды еркін баяндауды талап етеді.
Ауызша сөйлеуде (оның диалог және монолог түрінде де) актив және пассив
сөздер болады. Актив сөздер күнбе- күнге жиі қолданатын сөздер. Пассив
сөздер тілімізге сирек пайдалынатын, мағынасына түсінгенмен күн сайын
айтылмайтын сөздер. Мұндай сөздерге көбінесе ғылыми – техникалық атаулар
және ескерген сөздер жатады. Актив сөздің мол болуы адамның сөйлеу
әрекетіне айналысқан кәсібіне байланысты. Егер ересек адамдардың актив
сөздері орта есеппен 6000-7000 болып келсе, жазушылар мен ақындардың,
ғалымдардың актив сөздері 10000- 13000 сөзге жетіп отырады. Мәселен
Шекспирдің сөздік қоры 12000 дай болған.
Сөйлеуудің ерекше бір түрі- Жазбаша сөйлеу. Жазбаша сөйлеу арнаулы
әдістер арқылы меңгерілетін сөйлеудің түрі. Мұны игеру адамға оңайлықпен
түспейді. Жазбаша сөйлеу адам баласы хат танырлықтай дәрегежеге жеткенде,
ауызша сөйлеудің біршама дамыған кезінде ғана пайда бола бастады.
Жазбаша сөйлеудің кейбір ерекшеліктері:
1) Жазатын адамның қасында сөйлесетін адам болмағандықтан, мұнда ешбір
ым- ышара қолданылмайды;
2)Жазбаша сөйлеудің логикалық жағына аса қатаң талап қойылады. Мәселен,
белгілі тақырыпқа шығарма жазған кезде адам осындай талаптарды орындауға
тырысады, көп ойланып, толғанады.Өтпейнше бұдан нәтиже шығару қиын;
3)Жазуда грамматиканың ережелері де қатты ескеріледі;
4)Жазу кезінде адам қатты зейін қойып,әр сөзін ойлап
құрастырады,мағыналы сөз дейді.Бұл үлкен ой жұмысын қажет
етеді.Мәселен,адам өзінің туысқандарына,таныстарына хат арқылы ойын
білдіргенде осы жағдай байқалады.Жазбаша сөйлеудің түрлері мен стильдері әр
алуан. Олардың бастылары ғылыми, публицистика,көркем әдебиет,іс-қағаздық
т.б. сөздер.
Жазбаша сөз сөйлеу. Жазбаша сөз сөйлеу ауызша сөз сөйлеуден киін пайда
болады. Адамзат мәдениеті дамуының алғашқы кезеңдерінің өзінде-ақ адамдар
белгілі бір оқиғалар туралы деректерді ұзақ мерзімге сақтау мерзімдігін
сезіне бастады. Жазбаша сөз сөйлеудің алғақы қадамы-болған оқиғаны рет
арқылы беру амалдарынан басталады. Жазу,сызу дамуы бұл кезеңнің
идеографикалық сөз сөйлеу деген атқа ие болады. Психологиялық көзқарас
тұрғысынан алып қарағанда идеографикалық сөз сөйлеу білім беруден гөрі,
айтпақ ой жайында еске салу ғана болып табылады.
Кейінірек иероглифтік жазу пайда болды.Ироглифтердіде заттардың
белгілерінде –сол заттардың өздеріне болар-болмасына ұқсастық
сақталады.Иероглифтер заттың немесе тұтас ойды білдіреді. Бір топ заттармен
құбылыстарға бір топ ироглифтер сәйес келеді,ойды жазбаша беру үшін осы
белгілерді ұмытпай есте сақтау қажет.
Қазіргі біздің пайдаланып жүрген жазу көп кейін туған.Оны ойлап
табушы ежелгі финикийліктер деседі.Ол алфабетикалық жазу деп аталды және
ауышша сөйлеумен тығыз байланысты:графемамен (әріппен), фонема (сөйлеген
сөздің дыбысы)белгіленеді. Әр тілде фонеманың саны шектеулі болады,
сондықтан да шығын мөлшердегі графемамен кез келген ойды білдіруге болады.
Жазу сөз сөйлеудің мүлде жаңа психофизиологиялық миханизмін
қалыптастырады. Жазылған сөз көзбен қабылданады, қолмен жазылады,ал ауызша
айтылған сөз есту-кинестезикалық нерв байланыстарының арқасында қызмет
етеді.
Жазбаша сөзде сөздердің өздерінен, олардың тіркесе келуі және сөйлемді
ұйымдастыратын таныс белгілерімен басқаны қабылдаушыға әсер етудің қосымша
құралы болмайды. Жазбаша сөз барыншаның оқуына арналған. Автордың көңіл
күйі,яғни оның сүйсінуі мен жек көруі орнын тауып қойылған сөздер арқылы
беріледі және ол жазудың бастан –аяқ оқушыға түсінікті болуы шарт. Жазбаша
сөзді қабылдау оқушының ой-өрісіне, оның тексті беріле оқуына байланысты
болады. Ғасырлар ауысуынан біз Шекспирдің үнін естіп отырмыз. Пушкин мен
Белинскийдің шығармаларын адамдар арада ондаған жылдар өтенмен күні бүгінде
тебірене оқиды.
Өмірде жұрттың бәрі жазушы бола бермейді, алайда әркімнің де өз ойын
оны оқушы адам түсінетіндей етіп жаза білу қажет.Өз ойын білдіру үшін
сөйлеудің анағұрлым адекватты формасын іздеу мүмкіндігі адамның жазбаша
сөздің өзінде, сондай-ақ монологты сөз сөйлеуді де жетілдіре беруіне жол
ашады. Әйгілі сөз зергерлерінің өз шығармаларын үздіксіз тыңдауда орасан
зор еңбек еткендерін естен шығармау керек. Жазушы өз жазғанына қайта-қайта
оралып, сан қайыра өңдеп, бейне және ой бірлігін табуға тырысады.
Сөйлеудің жеке бір түрі- ішкі сөйлеу, ішкі сөйлеу деп тілдік
материалдар негізінде дауыстамай- ақ сөйлей алушылықты айтады. Әр ұлтың
өкілі қандай бір нәрсе туралы ойласа да алдымен өз тілінде ойлайды. Осындай
кезде адам ішкі сөйлеуді пайдаланады. Ішкі сөйлеу адамдармен тікелей қарым-
қатынас жасауға арналмаған. Оны адам өзінің ойлау әрекетінің ішкі мақсаты
үшін пайдаланады. Ішкі сөйлеуді сөйлеу аппаратының жасырын жұмысы деуге
болады. Өйткені мұнда оның жұмысы жөнді еленбейді. Тек тиісті аспаптармен
зеріттегенде ғана сөйлеудің осы түрінің де кенестезиялық
тітіркендіргіштерге орай тауып отыратындығы анықталған. Ішкі сөйлеу жөнінде
И. М. Сеченов былай дейді: бес жастағы баланың ойы сөзбен немесе сыбырлап
сөйлеумен немесе тіпті тілдің қозғалуы, еріннің жыбырлауы мен айтылады.
Мұның өзі де ересек адамдарда да (тек түрлі дәрежеде болуы мүмкін) жие
кездеседі. Мен тіпті өзімнен де білемін: ойымның ауыздың жабық,
қозғалмайтын күйінде тілсіз сөйлеумен, яғни ауыз қуысында тілдің бұлшық
еттерінің қозғалуымен қоса қабаттасуы өте жие болады. Барлық жағдайда да
басқалардың алдында да бір ойға баса назар адарғым келсе, оны алдымен дереу
сыбырлап айтып аламын. Ішкі сөйлеу өте қысқа, икемді болып келеді. Өйткені
адам әр кез өз ойлауының мазмұнын жақсы біліп отырады, сондықтан ішкі
сөйлеуге ұзақ тұжырым жасап жатудың қажеті де болмайды.
Іштей сөйлеу. Осы сөздің мағанасын- ақ көрінетіндей, іштей сөйлеу
басқа адамдармен қарым- қатынас жасауға арналмайды. Іштей сөйлеу- адамның
өзімен- өзі сөйлесуі. Ол алғашында ар үні деп аталып, түсіндірілді. Іштей
сөйлеуде ой қысымы болады, әлдебір шешім туып, әрекет жоспарланады.
Іштей сөйлеудің негізгі белгісі- оның дауыстап айтылмауында, оны
айналадағылар естімейді. Іштей сөйлеу- іштей күбірлеуден және іштей
сөйлеуден тұрады. Бұл қарым- қатынас суретте көрсетілген.
Іштей сөйлеу мен сыртқы сөйлеудің ұқсастықтары да, айырмашылықтары да
бар.Атап айтқанда, іштей сөйлеу тым қысқа келеді, онда сөйлемнің қосалқы
мүшелерінің көпшілігі қатынаспайды. Көп жағдайда адам үшін қажеттірек
бастауыш пен баяндауыштар қорына сақталады. Құрылымының өзгеруі ойды
білдірітін сөздің өзінде шарпиды. Мысалы орыс тілінде мағаналық мәні жоқ
дауысты дыбыстар түсіп қалады. Іштей сөйлеу, сыртқы сөйлеу сияқты сөздің
кинестезикалық (есту немесе көру бейнесі ретінде көрінеді. Осы сөздің шын
мағанасындағы іштей сөйлеуге қарағанда іштей меңгеру құрылымы жағынан
сыртқы сөйлеуге ұқсас болады.
Іштей сөйлеу сыртқы сөйлеу негізінде қалыптасады. Сыртқы сөйлеуді
ішкі сөйлеуге айналдыру- интериоризация деп аталады. Мұндай ауыстыру
балаларда шамамен үш жаста байқалады, яғни балалар өзімкн- өзі сөйлесе
бастацды. Бұл сөйлеу бірте-бірте азая келіп, іштей сөйлеу формасына
айналады.
Іштей сөйлеудің сыртқы сөйлеуге алмасуы экстериоризация деп аталады.
Экстериоризация дағдысы ұзақ жаттығуды қажет етеді. Іштей сөйлеуде ой
адамның өзіне түсінікті болады, алайда осы ойын өзгелерге білдірмек
болғанда көбінесе өзге адам мұны ұқпайды, тіпті сөйлеушінің өзі кейде басқа
бір нәрсе айтып тұрғанын сезінеді. Бұл қиындық іштей сөйлеуге тән, яғни
адамның өзіне ғана түсінікті, қысқа тұжырымдалған ойды көпшілікті түсінікті
болуы үшін кеңейтілген грамматикалық және логикалық формада жеткізу
қажеттігіне байланысты. Сондықтан оқу кезінде оқушылардың ауызша жауап
беруінің және жазбаша жұмыстаржасауының маңызы зор. Бұлар іштегі ойды
сезімді және ниетті сыртқа шығара білуге жаттықтырады.
Бұрын атағанымыздай, қалған ақпаратты екінші адамға жеткізу үшін
таңбалар, не таңбалар жүйесін қолданамыз. Осыған орай тілдестік қатынас
процесінде вербалды (таңба ретінде – сөз, баян ) және вербалды емес (таңба
ретінде – сөзден тыс белгі, ишаралар) байланыстар қолданады.
Вербалды тілдесуде таңбалық жүйе ретінде сөз қабылданған. Мұнда сөйлеу-
лексикалық және синтаксистік екі принціпті қамтыған дыбысты тіл, яғни
фонетикалық белгілер жүйесін түсінеміз. Сөйлеу-тілдестік байланыстың ең
өнімді әмбебап құралы, себебі мұның жәрдемімен берілген ақпарат мағыналық
толықтығын жоғалтпайды. Сөз бен сөйлеу арқылы ақпарат таңбалық бекімін
тауып, қажет кезде мағыналық шешімге келеді. Әңгімелесудің ерекше түрі
ретінде диалогтық сөйлеуде хабарлаушылар рөлі бір ізді алмасып отырады,
осыған орай біз не жөнінде әңгіме болып жатқанын түсінеміз.
Әңгіме мағынасын жеткізу мен қабылдау барысындағы адамдардың сөз
саптау сипаты әртүрлі. Хабарлаушы үшін ақпарат мағынасы сөйлеуден бұрын
келеді, себебі ол алдымен мақсат қойып, кейін оны сөзбен баламалайды. Ал
тыңдаушы үшін қабылданатын ақпараттың мәні, оны сөзге келтірумен бірге
ұғылады (Я.Яноушек).
Хабарлаушының айтқан ой мағынасының тыңдаушыға түсінікті болғандығы
тыңдаушы хабарлаушы рөліне еніп, өз сезімен қабылданған ақпараттың
түсінікті екендігі жайлы белгі бергенде ғана айқындалады.
Вербалды емес тілдесуде ең алдымен көру- қозғалыс жүйесіне байланысты
өз ішіне ым, ишара, пантонима т.б қамтыған белгілер тобы өте маңызды.
Әрқилы дене мүшелерінің (бет, бас, қол ұшы, иық т.б.) жалпы қозғалысқа
келуі адамның көңіл-күйі көрінісін беріп, тілдестік қатынасқа көркем-
көріктік нәр береді. Ал бұл ишара белгілер әртүрлі мәдениет иелерінде,
яғни әртүрлі ұлт өкілдерінде бірдей емес. Мысалы, қазақ келіспесе басын
шайқайды, ал болгарлар басын изейтін көрінеді.
Вербалды тілдесуге қосымша ретінде паралингвистикалық және
экстралингвистикалық белгілер жүйесі де қолданалады. Паралингвистикалық
қосымшалар-бұл дауыс ырғағы, әуені, ал экстралингвистикалық дегеніміз сөз
барысындағы іркіліс, сонымен бірге жөтелу, жылау, күлу.
Қорыта айтқанда, сөздік емес тілдесудің қай түрі де сөз алысу барысында
өте маңызды жірдемші (кейде дербес) рол атқара отырып, сөз мәнісін күшейту
не кемітумен бірге, әңгімелесуге қатысқандардың ниеттерін білдіреді. Сөзбен
бірге қолдана отырып, вербалды емес белгілер де адамдардың өзара байланысты
қызымет ірекетін ұйымдастыыру үшін қажетті ақпарат алмасуын қамтамасыз
етеді.
Ишара, емеурін, қимыл әліппесін білетін адам қарсыластарының,
әріптестерінің сырын еш қиналмай-ақ ұғып, қандай жағдайда қалай әсер етудің
жолдарын пайдаланады, өз мүддесін жүзеге асыру үшін түрлі әрекеттерге
барады. Тіпті адамның бетіне қарағанда, қай нүктенің қалай әсер ететінін,
қай тұстан қандай қуат келетінін іштей түсініп, қалауына орай нәтежеге
жетуге әбден болады. Тек пиғыл, ниет таза болсын. Адамның ойлау мазмұнынан
төгілетін пайда, зианның өлшемі шексіз. Әрбір сөз, әрбір әліппенің өз саны,
өз жүйесі бар, әрбәр әріптің өз иесі бар. Біреуді жөн-жосықсыз ренжіту,
қианат жасау, қалай болса, солай сөйлеудің түпкі тамырында магнитті
толқындар жасырынған. Жақсы сөз- жарым ырыс, Жылы-жылы сөйлесең, жылан
інінен шығады, Жүйелі сөз жүйесін табады, жүйесіз сөз иесін табады
дейді. Науқасты сөзбен құлан таза айықтыруға болады, сөзбен өлтіріп
жіберуге, тыпырлатпай тастауға болады. Сөз төркінін түсінгендер мұны жақсы
біледі.
3Адамның сөйлеу қасиеті
Мінездің коммуникатик белгілері. Адамның мінезіндегі бір қасиет оның
өзгелермен қарым-қатынас жасауды қажет ету болып табылады. Бұл қажеттілік
оның көріну дәрежесінде, адамның темпераментіне және қарым-қатынас
тәжірибесіне орай мінездің әрбір адамға тән коммуникативті белгілерін
қалыптастырады. Мұндай белгілерге көпшілдікті, тұйықтықты және мылжыңдықты
жатқызуға болады.
Көпшілдік дегеніміз- басқа адамдармен қарым-қатынасқа мейлінше өұштар
болу. Басқалармен сөйлескенде адам өз ойын, сезімін, тілегін, болып жатқан
оқиғаға қатысын білдіру, сөйтіп тыңдаушының көзқарасына ықпал жасау
мақсатын қояды. Көпшілдікті көп сөйлеуші деп ұғуға болмайды. Көпшіл деп
рухани өмірі бай және басқаларға айтары бар адамдары айтуға болады.
Көпшілдік сөйлесетін адамдарды ажырата білуде, қай адамды не нәрсені,
қай формада айтуға болатынын білуді қажет ететіні. Бұл адамның көзқарасы,
сенімі және басқаларға көрсетер тәрбиелігіне байланысты. Көпшіл адам не
айту керек екенін білумен қатар не айтқанында әрдайым есте сақтайды. Бір
айтылған әңгімені бәр ойды қайталай беру, көпшіліктің негізі болып
табылатын ой байлығының жоқтығын білдіреді.
Тұйықтық көпшілдікке қарама-қайшы мінез болып табылады. Тұйық адам
басқалармен бөлісуге болатын ойы мен сезімін де ішінде бүгіп қалады.
Тұйықтықтың себебі көп жағдайда адамдарға сенбеуден немесе басқалармен
сырласқысы келмейтіндіктен емес, өзгелермен қарым-қатынас жасау дағдысының
жоқтығынан және оны қажетсінбегендіктен болады. Мұндай тұйықтықтың
тымыраюмен, айналадағының бәріне сенбей, күдіктене қараумен үш қайнаса
сорпасы қосылмайды.
Мылжындық тұйықтыққа мүлде қарама-қайшы, мылжындық дегеніміз тежеусіз
сөйлей беру. Ол мән-мағанасыз, түкке тұрмайтын жайларды бет алды айта
беруді әдет ету, кейде әдептілік сақтап үндемей-ақ қоюға болатын жайларды
да айтып салып қарап отыру. Мылжындық ақылдың саяздығына, қарым-қатынас
жасау талғамының жоқтығына, адамның ерік-жігері әлсіз дамуына байланысты.
Адамға тән мінез қыры көңіл күйге байланысты өзгеруі мүмкін. Сондықтан
кейде мұндай сәттерде қарым-қатынас дәрежесі сол көңіл күйдің ырқында болуы
мүмкін. Көңіл күйінің көтеріңкі болуы тұйық адамды бір сәтке көпшіл, ашық
жарқын, етуі мүмкін. Кейде қатты қорқу тұйық адамды мылжындық жағдайына
жеткізеді.
Адамның ерекше бір қасиеті- сөзге шншендік деу керек. Бұл ерекшелік
көбінесе қоғам қайраткерлерінде, оқушыларда, актерлерде байқалады. Мұндай
адамдарға ой мен сөз бірлігі тән. Ой бейнелі, айқын да көкейге қонымды сөз
арқылы беріледі. Тілге шешен адам нысаналығымен және сендіре білумен
ерекшеленеді. Шешендік аз сөзбен көп мағына бере қысқа сөйлеуді жоққа
шығармайды. Сөзуарлықты шешендікпен шатыстыруға болмайды. Сөзуарлықты
сылдыр сөзге беріліп кетіп, ой мен іс алшақ қалады. Мағанасыздық, сылдыр
сөзге салынған дауырықпалық сөзуарлықтың ерекше белгісі.
Адамның моральдық және ерік-жігер қасиеті темперамент және сөз сөйлеу.
Сөйлеуде адамның моральдық және ерік жігер қасиеті көрінеді. Белгілі бір
адаммен әңгімелескенде сол адамның сеніммен немесе жалтақтай сөйлегеннен
әрқашан байқауыш болады. Әбден төселген тіс қаққан шешеннің өзі әңгіме
болып отырған мәселеге өз қатынасын жасыра алмайды. Құрметтеу, арсыздық,
сыйлау, мінездің тағы басқа да осындай белгілері сөйленген сөздің
мазмұнынан, дауыстың ырғақ- әуенінен ап-айқын аңғарылып тұрады.
Не айтып, не қойып тұрғанын аңғара сөйлеу адамның байсалдылығын
танытпақ. Мұндайда сөйлеуші тек сөйлеп қана қоймай, сонымен бір мезгілде өз
сөзіне құлақ түргендей де болады. Шешен ойша өзін тыңдаушының орнына
қойып, осыған сәкес өзінің дауыс күшін, көңіл күйін ұтымды бағыттауы керек,
өзінің ойын неғұрлым көкейге қондыра жеткізетін сөздерді іріктеп алып,
қолдана білуі керек. Ойлай білетін адам өзінің логикасымен тыңдаушыларды
әрқашан баурап алады.
Сөйлеуде адамның сезімініің де әсері аз емес. Әңгімешіге өз сөзі өзін
баурайтын, баурамайтынын немесе өзі баяндап тұрған жайларға немқұрайды, дел-
сал қарайтынын әрқашан айқын аңғаруға болады. Тыңдаушы баяндап тұрған
жайлардың сөйлеушілердің өзін жалықтырғанын бірден байқай қояды. Қорқу
немесе қуану, таңдану және масаттану сияқты көңіл күйдің анағұрлым күшті
құбылыстарды да белгілі бір дәрежеде сөз сөйлеген кезде байқалып тұрады.
Баяндамашының көңіл күйі тыңдаушыларға да әсер етеді. Сол себепті
педагогикалық процесте материалды қуанатын жерде қуанып, ренжитін тұсында
жабырқау тартып т.б. осындай күйде баяндаудың, мұғалімнің өз сабағына жан-
тәнімен берілуінің маңызы зор. Өйткені бұл қасиет шәкірттерге де даритын
болады. Шын жүректен шыққан жалынды сөз үлкенді ді, кішіні дееліктіріп
әкететін аса ықпалды құралдардың бірі.
Н.И. Красногорский: сөз сөйлеу қызыметінің ерекшеліктерін игермейінше
адамда жоғары нерв қызыметінің типі болмас емес - деп жазады. Сөзді және
фразаны айту шапшаңдығы (сөйлеу қарқыны), сөйлемдерді айтудың біркелкілігі
(сөйлеу ритмі), қарым-қатынастың жайшылық жағдайындағы дауыстың қалыпты
күші, сөйлегенде дауыс ырғағының байлығы және тебірене сөйлеу- міне, осы
көрсеткіштердің бәрі адамның типі логикалық ерекшеліктерін көрсетеді.
Сөйлеу қарқыны және дауыстың қалыпты күші әдетте қозу процесінің күшіне
байланысты болады. Сөйлеу ритімі, әсіресе оның белгілі бір жағдай талабына
орай өзгеруі (шектеулі уақытта жазылғаны оқып шығу) нерв процестерінің
қозғалғыштығын көрсетеді. Сөйлеу эмоциялығы психологтар ежелден-ақ
темпераменттің көрсеткіші деп қабылдап келеді. Жоғарыда айтылған сөйлеу
сапаларын бақылай отырып, мұғалім оқушылардың типологиялық ерекшеліктері
туралы пікір қорыта алады.
II Сөйлеудің дамуы жане оны тарбиелу
Жана туган балада дыбыска уксас реаксалар байкалганымен буларда дыбыстык
сипат болмайды.Жеке дыбыстардын корінуі үш айдан былай карай
байкалады.Мұндай баланың улдеуінен дыбыстардын косылуынан болатын
реакциалар жаксы коруге болоды.Улдеудің өзі оның үлкендерден естіген
сөздеріне,дыбыстары орайлас жасалатын реаксалар.Мәселен,үш−төрт айлық бала
мә, ға, ге секілді жеке буындарды,бес−алты айдан былай карай мама,
папа деген екі буыннан келетін жеке сөздерді айтатын күйге жетеді.Сегіз
айлык бала сөздің интонациясын,дауыстын ырғағын аңғара алады.Бірак жеке
сөздердің айырмашылыктарын,олардын манін әлі толык ұға алмайды.Бір жарым
жастан былай карай бала жеке сөздерді айтуга үйренеді.Онын алғашқысөздері
мама, папа, ата, әже, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz