Қазақ хрестоматиясы оқулығынан

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

Ы. Алтынсариннің оқулықтары мен әдістемелік жүйесі және оқытудың өзекті
мәселелері.
Қазақ балалар әдебиетінің атасы Ыбырай Алтынсарин- аса көрнекті
ағартушы, жазушы, ақын, этнограф, ғалым қазақ алфавитін жасаушы жаңашыл
педагог дей келе, қазақ тіліндегі алғаш оқулықтың негізін қалаушы екенін,
мектеп табалдырығының алғашқы сатысынан- ақ бойымызға қалыптастырдық.
Ы.Алтынсариннің 1979жылы жарыққа шыққан Қазақ хрестоматиясы, Қазақтарға
орыс тілін үйретудің бастапқы құралы атты еңбектері қазіргі жылдан жылға
дамып, түрленіп, талайды білім нәрімен сусындатып жүрген оқулықтарымыздың
атасы, бастапқы кәусар бұлағы.
Екі мың тиражбен жарық көріп, Қазақстанға кеңінен тараған
К.Д.Ушинскидің Бааллар әлемі және басқа да орыс классиктерінің
педагогикалық үлесінде жасалған Қазақ хрестоматиясы мынадай бөлімдерден
тұрады:
1. Тақпақтар. Балаларға арналған әңгіме, ертегілер, оқушылардың
туысқандарына хат жазу үлгілері
2. Үлкендерге арналған әңгімелер.
3. Ауыз әдебиетінің үлгілері
4. Мақал –мәтелдер
Түрлі қиындықтар мен өзгерістерге толы кезеңде жарық көрген оқулық мақсаты
ағартушы педагогтың: Бұл тұрғыда жазылып отырған алғашқы еңбек ретінде
хрестоматияның бәлкім кейбір кемшілік жақтар бар шығар, алайда бұл кітап
ізсіз қалмас, алғашқы оқу кітабы ретінде өзінің міндетін орындай- алар
деген үміттемін деп жазған автор сөздерінен, кітап жазудағы мақсаты айқын
аңғарылады.
Орыс тілін үйретудің алғашқы оқу құралы Қазақтарға орыс тілін
үйретудің алғашқы құралы 8 бөлімнен құралып, түсініктілігімен, орыс
грамматикасының негізгі ережелерін анық жеткізе білуімен ерекшеленеді.
Ғұламаның қаламынан шыққан бұдан басқа Орынбр ведомствасы қазақтарының
құда түсу, той жасау әдет ғұрпының- очеркі, Орынбор ведомствасы
қазақтарының кісі жерлеу және ас беру рәсімдерінің очеркі, Иператорлық
орыс географиялық қоғамының Орынбор бөлімі жазбалары атты еңбнетнрң
баршылық.
Бар ғұмырын ағартушылық- педагоктік жолға арнаған Ыбырайдың Қазақ
хрестоматиясы еңбегіне ерекше тоқталғым келеді.
Оқулықты жазудағы автордың мақсатын Бұл кітапты құрастырған да мен
біріншіден, осы біздің ана тілімізде тұңғыш рет шыққалы отырған жалғыз
кітаптың орыс-қазақ мектептерінде тәрбиеленіп жүрген қазақ балаларына оқу
кітабы бола алу жағын көздедім, екіншіден, бұл кітапта келтірілген
әңгімелердің қазақтар үшін ұнамды болу жағын көздедім деп өзі жазып кеткен
сөздерінен айқын аңғарамыз. Яғни автор өзінің ағартушылық жолындағы
қиыншылықтың бірі оқулықтың жоқты
екендігін танып, тығырықтан шығар жолды тапты, жәнеде оқулықты жазу
барысында жазушы халықтың сана сезімі, ойлау қабілеті, тарихи жағдайларын
қырағылықпен байқап. Ескере отырып жазды. Мәселенки мысал әңгімелерді
аудакрған қалпында оқулыққа енгізбей, қатаң тұрмыста өске қазақ балаларының
деңгейіне, санасына, олардың ата-аналарының санасына, өмірлік көзқарасына
сай мәнді әңгіме негізінде енгізді. Қазақ хрестоматиясы оқулығынан
Ыбырайдың әдебиетті қоғамдық құбылыс ретінде танып, қадірлейтінін және
ағартушылық ой- тұжырымдарын, қоғамның шынайы айнасын, айтпақшы идея, озық
ойларының ұшқынын көреміз.
Жалпы біздер Ыбырай еңбегі жайлы сөз еткенде ауыр жүк арқалап, феодалдық
ескішілдік ұғымдағы қараңғылығы басым топтың ортасында өмір сүріп оқырман
санасыан орын алап, көңіл кілтін ашатындай еңбек жазып, жүрегіне ұялау,
жаңа өмір жетістіктерін жастар түйсігіне жеткізу оңай міндет

болмады десек, оқулығы жайлы сөз еткенде де осы жайттарды көкйде тоқыған
жөн.
Өмірде әкімшілдік жолды емес, ағартушылық жолды таңдап алған
Ы.Алтыцнсариннің білім және тәрбие беру мақсаттары өмір талабынан туып
қазақ халқының жалпы мұң мұқтажымен астарласып жатыр. Ыбырайдың
педагогикалық мұраты балаларға Жан-жақты және кең еөлемде білім беру.
Ол оқыту процесінде:
1.Білім беру мен тәрбиелеуде мұғалімнің ролін Мұғалім балалармен істес
болады: егер олар бір нәрсені түсінбесе, онда мұғалм шәкірттерді кіәламай,
олардың көкейіне қорндыра алмағаны үшін өзін-өзі кінәлауға тиіс деп баға
беріп, ұстаз шоқтыцғынң биіктігін айтады.
2. Оқу матеиалдық базасының шешуші маңызын атап көрсетті.
3. Оқулықтарды таңдап ала білуге үлкен мән берді.
Инспектор ретінде тиісті оқулықтарды әуелі өзі оқып шығып, кейін қажет
деп тапса, мектепке пайдалануға ұсынып отырады. Ыбырай педпгогикалық
жұмыста барлық іс мұғалімнің әдіс тәсілінде, баламен тіл таба білуінде
екендігін атап көрсетіп барнлық уақытта оқытушы оқу бағдарламасмен
шектелмей, оларды кеңейте қолға түскен материалдармен толықтыра түсуді,
және түрлі әдіс-тәсілдерді қолдану керектігін талап етті. Осы орайда,
бастауыш мектептерде және екі клесты училищелерде сабақтың екі тілде жүруін
талап ете отырып, мысал өлеңдер, ертектер арқылы балаларды қызықтыра біліп,
орыс тілін меңгертуде грматикалық ережелерді теория жағынан ұсынбай ана
тілімен салыстыра ұсыну әдісін және де мысады күнделікті өмірмен, тұрмыспен
байланстыруды ұсынды.
Ағартушы мектепте балаларды оқытуда ланкестрлік әдіс қолданды. Ол
әдістің негізгі мазмұны сабақты жақсы оқитын жоғары кластың оқушылары
өзінен төменгі кластардың балаларын оқытады, мұңалімге жәрдемдеседі.
Ы.Алтынсариннің осы әдісі қазіргі кездегі оқу мен жазу арқылы сын
тұрңынынан ойлауды дамыту әдісімен сәл ұштасатын тәрізді. Топтарңа бөліп
оқытатын бұл әдісті Сұрақ қою қайтадан сұрақ қою стратегиясында әр топ өз
іштерінде бір оқушы мұғалім болады да, қалған топ мүшелері оқушы болып
сауалдарын қойып ой бөліседі. Кезекпен топ оқушылары мұғалім рөлін атқарып
шығады. Бұл орайда мұғалімге қойылатын бес түрлі талапты оқушы орындап
отыруы қажет. Ол талаптар мыналар.
1.оқығанды қорытындылау,
2.текст бойынша сұрақ қойып оқушы жауабын алу.
3. басқа қатысушыларға түсініксіз жағдайларды түсіндіру.
4. келесі абзатста не болатынын түсіндіру
5. келесі абзтсты оқуды нұсқайды.
Осы стратегиядағы оқушыны мұғалім рөліне қою. Ыбырайдығ ланкестірлік
әдісімен бағыттас секілді.
Ұлы Ыбырай ұстаздың әдісінің бір ерекшелігі? Ол халықты
отырықшыландырып, жылы үйлер салдыру ісіне балаларды да қатыстыруға
талпынып, солар арқылы ата-аналарға күні салғандығы мәселенки, Қазақ
хрестоматиясында Оқудағы балалардың үйіне жазған хаттары деген
әңгімелерінде Ай, аға әкеме айтып, жылы ағаш үй салып алсаңызшы. Киіз үй
жаздың күні қанша жақсы болса, қыстың күні сонша жаман ғой. Суық киіз үйде
қыс күні бүрісіп алдығ отқа жылынса, арқаң тоңып отыцрып, не таза тамақ
ішуге болмайды -деп жеткізсе осы ойын. Кйіз үймен ағаш үй әңгімесінде де
жалғастырады. Бұл әңгімеде киіз үй мен жер үй айырмашылығы, қажеттігі,
пайдасы жайлы ой айтады. Сондай ақ Қыпшақ-Сейтқұл әңгімесінде де әғгіме
желісі отырықшылықты уағыздау, егіншілік кәсібін уағыздау идеясымен
жапсарлас өрбиді. Мұндай жазушы әдісіне көз жүгірте келе халық санасында
айтпақшы ойды жеткізу үшін пайдалануға тиімді әдіс екенін мойындаймыз.
Ғылым жайын, өнер білім құндылығын техника жетістігін дамыған елдің
жарқын болашағын оқырман санасына жеткізуде, ізгі, үлгілі істерге
тәрбиелеуде Ыбырайдың қолданған әдісін қарапайым тілде, көріп біліп жүрген
нәрселермен, қазақ балаларының ұғымымен астарласатын естіп айтып жүрген
қарапайым тілді пайдалану әдісі...Бұл тәсілі Бұл кім? Ананың сүюі т.б
туындыларында көрінеді,
Ы.Алтынсариннің кебір шығармалары басқа ғылым техника салаларында
қамтып жатады. Сондықтакн сабақ барысында бірнеше пәннен байланыстыра өтуге
болады. Мысалы әӨнер білім бар жұрттар, Тастан сарай салғызды, Айшылыұ алыс
жерлерден., Көзімді ашып жұмғанша., Жылдам хабар алғыцзды деп басталатын
Өнер білім бар жұрттар Өлеңінің алғашқы жолдарының өзі Қандай зат
бейнеленген? Не айтқысы келіп тұр деген оқушы қызығушылығын
артыратын сауалға толы жұмбақты оймен басталып, еріксіз таң қалып
Көрсем.білсем деген талпынысты оятады. Бұл өлеңді тек психология, қазақ
тілімен емес, ғылым техника саласымен де байланыстырған.
Ы.Алтынсарин бірізділік және жүйелілік әдісін қолдап, өзінің іс
шараларын осы әдіс төңірегінде өрбітті. Оқу ісіндегі тұтастыққа мән берегн
ол, өзінің бір хатында Әрбір орыс тілін, жаратылыстану, жағрафия мен
тарихты оқыту, бір жүйеге, бір басшылыққа бағынуы керек. Оқыту ісінде жүйе
болмаса мұғалім бірден бір пәнді тұтас оқыта алмайды деп нақты дәлелді
сөзімен жазып кетті.
Ы.Алтынсарин өмір сүрген кезеңнің өзіндік талабы, өзіндік ерекшелігі
болса оқыту міселесі білім беру барысындағы талаптар да өзгеше.
Ы.Алтынсарин шығармаларында еңбекті сүю, білімдіден үйрену, талпыну,
адамды силау үгіттеледі. Мысалы, Киіз үй мен ағаш үй, Бір уыс мақта,
Өнер білім бар жұрттар, Қыпшақ Сейітқұл
Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің дегендей, жас өспірімдердің
басында кездемсетін түрлі жаман мінездерді отбасындағы тәрбиемен терең
астастырады. Ыбырай Қазақ халқы азбаған халық, оның келешегі үшін оған тек
сана сезім жағынан жалпы білім мен пайдалы өнерді үйрену керек болып отыр,
-деп кқрсетті.
1860-1862жж хаттарында ол қазақ халқының ұлтық ерекшелігі мен
мәдениетке талпынуы туралы былай деп жазды Қазақ халқы қарапайым, қулық
сұмдығы жоқ, бірақ сол қарапайыдылықтың өзінен көп жақсылық табамыз.
Олай болса, қазіргі кезеңде ұлттық қолданбалы өнердік көркемдік даму
ерекшеліктерін қайта жетілдіру аса маңызды.
Қазақстан Республикасындаңы білім беру жүйесі ұлттыцұ өнеріміздегі
мыңдаған жылдар бойы мол қазыналар, иедеялар мен бастамалар негізінде
құрылып, қазақ халқының мәдени және рухани дәстүрін, өнер мен шыңармашылық
күш ұуатын, әлемдік өркениет жасаған қазыналарды тұғыр етуі тиіс.
Сондықтан аталған проблемаларды жүзеге асырудың негізгі шарттары.
-білім беру мен мектептің ұлттық қайнарларын нығайту
-жеке адам мен қоғамның мәдени –эстетикалық мүделерін жүзег асыруға
бағытталған ағартушылық қызметтің жүйелілігі,
-мемлекеттік біріңғай бағдарламалар негізінде аталған проблема бойнша
аймақтық бағдарламалардың болуы, деп білеміз.
Олай болса ұлттық қолданбалы өнердің ұлттық ерекшеліктерін
зерттеудің зор мағызы бар.
Сол себепті де бүгінде ұлттыұ қолданбалы өнерді қалыптастыру міндеті
жаңашы қалыптасу керек.
Біріншіден, халқымыздың дәстүрлі ұлттық қол өнердің келек ұрпақты
тәрбиелеудегі аса зор әсерін тұсіндіру және оның даму тарихын жүйелі түрде
талдау.
Екіншіден. Халық өнерінің өзіндік ерекшелігіне сәйкес оның жасалу,
орындалу және сақталуына ерекше незер аудару.(өйткенә педагогикалық зерттеу
еңбектердің көбі осы қолданбалы ұлттық қол өнер тұрғысыеда ғана атап
өтіліп, тәрбиелік ерекше мақсаттары жете анықталмай
Сонымен мұғалім оқушыларға бір пәнді таныстырғанда олардың сол пәнді
бақылауына және бақылағандарын айтып біруге мүмкіндік жасайды, олардың
бақылаңандарын көз алдына елестетуі қиялдауы және еске түсірулері ақырында
өз юағалағандарынан дұрыс қорытынды ой шыңаруға әкеліп соқтырады.
Мектептік оқудың екінші шындық мақсаты да бірінші мақсатындай ерекше
маңызды мақсат, тіпті шынын айтсам, біріншіден де гөрі маңыздырақ. Осы
мақсатқа жету үшін ең алдымен бақылау, елестету және қиялдау үшін пәндерді
дұрыс іріктеп ала білу қажет әрине жексенбі сайын оқитын мектептердіе
тұрақты мектептердегі тәрізді ерекше назар аударылатын сстемалық пен
толықтылыөты талап ету орынсыз болған болар еді. Бірақ жексенбі сайын
оқитын мектептің оқушылырының шын мағынасындағы әрекеті, ынталы зейілі бір
жұманың ішінде өтетінді бір сағатқа сиғызады. Оқудың мерзімі қаншалықты
қысқа болған сайн және оқушылар зейілін қатты аударған сайын мұғалым сол
уақытты мен зейлді соншадлықты бағалай біліп отыруы тиіс, сондықтан да ол
ақыл ой жаттығулары үшін қажетті пәндерді өте сақтылықпен айқындылықпен
ірікткп ала білуге міндетті болады.
Мектеп оқытушылары уақытты мүмкіндігінше ұту жайында алдын ала
келісіп алғаннан кейін, ол өзінің сабағын созып жібермеу үшін оқушыларға
жыл бойына әңгімелейтін өзінің пәнін күні бұрвын анықтап және ең керектісін
іріктеп алуға міндетті. Бұл іріктеліп алынғандар жоспар етіп жазылып,
мектеп басқарушысы бекітуі керек, міне, осыны өзінің жексенбі күнінің
бірнеше сағатын мектепке арнағысы келген әрбір жаңа мұғалімдерге ұсынамыз,
әрбір жаңа мұағалім осы мен бірдемені ұмытып кеткен жоқ па екемін деп
пәндерді өзінің жолдастарына таныстырып, сынатып алу мүмкіншілігінен еш
уақытта қашпауы керек, сондықтан да алдан ала осылйша анықтап алушылық
жексембілік мектептерге көптеген өзінің пайдасын тигізеді., біріншіден, ол
әрбір мұғалімді сабақты дайындауға және сабақ бермей тұрып, өзінің күшін
алдан ала сынап алуға мәжбүр етеді, өйткеті, бұл тұрақты мектептен гөрі
жексембілік мектептерге ерекше қажетті, екіншіден, бұл әртүрлі
мұғалыімдердің ісін бір жерге жинақтап оқытудың әсерін мейлінше күшейтеді,
үшіншіден, уақытты үнемдейді, төртіншіден, оқытушыға өзінің өткен жолдарын
шолып шығуға және алда жатқандарын аңғаруға мүмкіндік жасайды
Қазақстан Россияға қосылғаннан кейінгі кезеңде орыс
революцияшыл демократтарының мұралары кеңінен тарап ағартушылық және
прогрестік идеялар қазақ халқының қоғамдық ойына шешуші ықпал жасай
бастады. Аса көрнекті ойшылдар Шоқан, Абай,Ыбырай орыс халқының мәдени
жетістіктерін ойы мен сезімін білдіруші Россияның революцияшыл
демокракттарының озық идеяларын өз бойынак сіңірумен ғана шектеліп қалған
жоқ, сонымен бірге бұл озық идеяларды қазақ еңбекшілерінің қалың бұқарасына
толығынан жеткізуге ұмтылды.
Россиямен етене араласуңдың нәтижесінде ағартушылық идеясы кең тарай
бастады. Орыс революцияшыл демократтарының тікелей әсерімен ағартушылық
идеясы аса маңызды қоғамдық идеяға айналды. Осының нәтижесінде қалыптасқан
әлуметтік –философиялық озық ойлар ескі қоғамның қарама-қайшылықтарын
шешуге, сөйтіп, рухани байлықтар мен адамгершілік принцптер жүйесін қайта
қарауға, қоғамдық процеске ұмтылды. Сөйтіп, жақсы мен жаман, қайрымдылық
пен зұлымдық, әсемдік пен ұсқынсыздық сияқты адамгершілік категорияларына
да ағартушылық идея тұрғысынан баға беріле бастады.
Көрнекті ойшылдар қазақ қоғамының қарама-қайшылықтардан, экономикалық
әлеуметтік және рухани мешеуліктен шығудың бірден бір жолы қалың бұқараға
жалпыға бірдей білім беру деп санады. Олар ағарту мекемелері мен білімді
адамдар қатарын көбейту арқылы прогреске жетуді армандады, сөйтіп, ағарту,
халыққа білім беру ісі тек озық Россиядан келетін, орыс тілі арқылы ғана
мүмкін болатынын айқын аңғарды. Біліммен сусындаған адам ғана халық басына
түскен қайғы қасіреттің түп төркінін дұрыс түсініп, одан құтылудың дұрыс
жолын көрсете алады деп санады. Тек оқу ғана емес, сонымен бірге табанды
еңбек ету де керек деп түйді олар өз ойларын.
Ағартушылар қоғамдық дамудағы еңбектің ролін терең түсіне
отырыпқоғамның әрбір мүшесі адамдардың игілігі үшін табанды да адал еңдек
етуі тиіс деп есептеді. Әсіресе Ыбырай мен Абай еңбекті адамгершілік
парасатының көрінісі ретінде бағалады. Олар өз өлеңдерінде еңбекті, еңбек
адамын дәріптеп, арамтамақтықты, бойкүйездікті қатты шенеді.
Жоғарыда айтқанымыздай, аса көрнекті ағартушыларымыз прогрестік
идеяны насихаттады. Ал прогрестік бұл идея ағартушылардың қоғам мүшесінің
адамгершілік-интелектілік жағынан жан-жақты жетілуін ғана емес, сонымен
бірге қоғамның эканомикасын, шаруашылығын, тұрмысы мен мәдениетін дамытуды
көздеген олардың пайымдауларынан, ой тұжырымдарынан да айқын көрініс
табады.
Ал патриярхтық-рулық өмір салтын жақтаушылар прогрес атаулының
бәріне, жаңа эканомикалық құбылыстарға, праыо тәртібіне, мәдениеттегі,
тұрмыстағы және басқа саладағы өзгерістерге қарсы шықты. Олар халықтың
өткендегі өмірін, оның әлдеқашан тозығы жеткен формаларын, ескі-әдет
ғұрыптарды барынша дәріптеп бақты.
Қазақтың-ағартушы демократтары, жоғарыда атап көрсетілген дей,
қоғамдық прогреске мүлде басқаша қарады. Ол Қазақстанның Россияға
қосылыуының прогрестік сипатын айқын сезінді. Сондықтан да Абай Орысша оқу
керек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылым да- бәрі де орыста зор... Сен оның
тілін білсең, көкірек-көзің ашылады...Орыстың ғылымы, өнері- дүниенің
кіліті... деп жазды. Ш Уәлиханов та халық игілігі, оның ізгі мақсаттары
жолында қызмет етті.
Ы. Алтынсариннің қазақ ауылын прогрестік жағынан қайта құру жөніндегі
кейбір тұжырымдары Н.Г.Чернышевскийдің, Н.А.Добролюбовтың, орыс шаруа
қауымы туралы оц\йларымен, қағидаларымен үндесіп жата\ды. Отырықшылық пен
егіншілік қазақтар үшін прогрестік құбылыстардың бірі болыып табылады деп
санады ол. Сонымен бірге ол қоғамдықө прогресті обективті табиғи құбылыс
ретінде қарастырды. Ы.Алтынсарин қазақ қоғамы табиғи дамып отырып
щаруашылықтың ескі формаларынан қоғамдық дамудың жолдары сатысына заңды
түрде өтетіндіг жөнінде пікір айтқан еді. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.