Кейінгі палеолит дәуірі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

ЕЖЕЛГІ ҒАСЫРЫ (ПАЛЕОЛИТ) ДӘУІРІНДЕГІ
ҚАЗАҚСТАН

Планетмыздың барлық түкпірлерінде адамның шығуы мен даму тарихында,
сондай-ақ оның еңбек қызметінің іздерінде ортақ нәрсе көп және олар өзара
тағыз байланысты. Алайда адамзаттың ежелгі өткен заманының көптеген беттері
осы кезде дейін ашылған жоқ, анықталған мәселелер мен даулы қағидалар әлі
де көп. Біздің ертедегі бабаларымыздың өмірі туралы қазіргі түсініктер
еңбегінің қалдықтары – тас құралар, оларды дайындаған кездегі қалдықтар,
тамақ қалдықтары – жануарлардың сүйектері сақталып, үңгілерді, үңгіме
қуыстарды зерттеуге негізделеді. Осы заманғы мешеу халықтар дейтідердің
өмірінен алынатын этнографиялық деректердің де маңызы аз емес. Олар ежелгі
адамзаттың материалдық және рухани мәдениетінің кейбір жақтарын жақсырық
түсіндіруге мүмкіндік береді. Бірақ басты ақпаратты дегенмен де алғашқы
қауымдық қоғамның ең көп таралған материалды – тастан жасалған еңбек
құралдары береді.
Ежелгі адам өз дамуында бірінен кейін бірі келетін бірнеше
кезендерден өтті. Олардың негізінде тасты өндеу техникасының жетілдірілуі
және соған байланысты еңбек өнімділігінің, материалдық және мәдениеттің
өсуі жатыр. Археологияда қабылданған кезендерге бөлуге сәйкес адамзат
тарихы тас, қола және темір дәуірлеріне бөлінеді. Аталған дәуірлердің
әрқайсысы өз кезегінде хронологиялық ірі кезендерге бөлінеді. Тас ғасыры үш
кезеңнен: палеолит, неолит кезендерінен тұралы. Палеолиттің ерекшелігі
Евразия мен Африка аймақтарының сол дәуірлегі мәдениеттерінін едәуір
ұқсастығы болып табылады. Палеолиттің кеңінен мәлім кезеңге бөлінуі соңғы
жылдарда жеткілікті дәрежеде елеулі өзгерістерге ұшырады. Қазір палеолиттің
бірінші, ең ертедегі мәдениеті деп олдувай мәдениеті дейтін танылады.
Осыған байланысты Қазақстанның палеолитін кезендерге бөлу де басқаша
көрінеді.
Ежелгі тас ғасыры дәуірі – адам мен шаруашылығы қалыптасуының
бастапқы уақыты. Алғашқы қауым адамы жабайы өсетін дәндерді, жеміс-
жидектерді жинап, жануарларды аулаған. Палеолит дәуіріндегі адамдардың
қоғамдық ұйымы күрделі де ұзақ даму жолынан өтті. Оның бастапқы кезеңі
алғашқы тобын – бірлесіп қорғану және шабуыл жасау, ан аулау және жиын-
терін үшін бірлесу болды. Бұл әлеуметтік құралым бейнесіздігімен, қоғамдық
қатынастардың жетілмегендігімен ерекшеленеді. Сонмен бірге оған неке
байланыстарының кейбір реттелгендігі тән болады.
Алағшқы тобын төменгі палеолиттің алдыңғы кезендерінің бірі – ашель
дәуіріне сәйкес келеді. Ашель уақытында жаңа әлеуметтік организм - алғашқы
қауымның алғышарттары бірте-бірте толыса бастайды. Ал мустье дәуірінде
жынысы мен жаныса қарай табиғи еңбек бөлінісі болады, қауымның бастапқы
нысандары шыға бастайды. Әлеуметтік жағынан алғанда соңғы палеолиттегі адам
ұжымы жаңа межемен – алғашқы қауымның толысқан нысандарының қалыптасуымен
сипатталады. Көптеген зерттеушілердің топшылауынша, бұл сапалық секіріс
неандерталдың осы заманғыдай дене бітімі бар адамға айналуымен тұстас
келеді.

Қазақстан жеріндегі тас дәуірі.
Қазақстан аумағындағы ежелгі адамдар іздері ерте палеолит (б.з.д. 800-
140 мың ж.) кезеңіне жатады.
• 1958 жыл-археолог Х.Алпысбаев Қаратау жотасынан (Оңтүстік
Қазақстан) көптеген тұрақтар тапты.
а) Ерте палеолит дәуірі.
Бұл дәуір - 600 мың жылдан астам уақытқа созылды.
Ерекшеліктері: алғашқы адамдардың тас еңбек құралдарын жасай білуі, аң
аулау, терімшілікпен айналысуы, тобыр болып бірігуі, хайуаннан еңбек
құралдарын жасауы нәтижесінде бөлектенуі. Климаттың жылы және құрғақ болуы.
Ерте палеолит дәуірінде тас құралдар жасау тәсілі-жарып түсіру
техникасы, яғни малтатас мәдениеті деп аталды. (шикізат ретінде өзен
малтатастарын қолданған). Тасты жару үшін жұмыр тас қолданылды. Солтүстік
Балқаш өңірінің Семізбүғы мекенінен 1611 тас құрал табылды. Алғашқы еңбек
құралдарын ғылымдар чоппер және чопплинг деп атайды. Алғашкы тобыр ашель
дәуіріне сәйкес келеді.
Ерте палеолит дәуірінің археологиялық ескерткіштері.

Оңтүстік Бөріқазған, Тәңірқазған, Қазанғап, Шабақты,
Қазақстан Ш.Уәлиханов атындағы тұрақ, Арыстанды, Қарасу.
Орталық Құдайкөл, Жаманайбат, Семізбұғы
Қазақстан
Шығыс Қозыбай
Қазақстан
Батыс Шабақтысай, Сарытас
Қазақстан

ә) Орта палеолит дәуірі.
Бұл дәуірде (б.з.д. 140-40 мың ж.) ежелгі адамдар оңтүстікте Қаратау
жотасынан солтүстікте Есіл өзенінің жоғарғы ағысына дейін, батыста Сарысу
өзенінің орта ағысынан шығыста Ертіс өзеннің жоғарғы ағысына дейінгі
аралықты мекендей бастады.
Ерекшеліктері: от алуды үйрену, алғашқы діни сенімнің қалыптасуы,
аналық рулық қоғамның белгілерінің байқала бастауы, неандерталь адамның
пайда болуы.
Осы кезеңде тас өңдеу әдісі жетілдіріле түсті. Еңбек құралдарын жасау
тәсілі -нуклеустік. Дөңгелек өзектастың (нуклеус) шетінен ортасына қарай
жару арқылы тас жарықшақтарын алу. Қырғыш — ең негізгі құрал.
Мустьер дәуірінде қауымның бастапқы нысандары шыға бастады.
Мустьерліктер өлген адамның аяғын бүгіп, бір қырымен жатқызып жерлеген.
1938 ж. Өзбекстанның оңтүстігіндегі Тесіктас үңгірінен 8-9 жасар
неандертальдық баланың қаңқасы табылған. (антрополог-Герасимов) Мустьер
кезеңінің археологиялық ескерткіштері Оңтүстік Қазақстаннан, Батыс және
Шығыс Қазақстаннан табылды. Орталық Қазақстаннан

табылған ескеткіштердің ең көнесі-Обалысай тұрағы.
Орта палеолит дәуірінің археологиялық ескерткіштері.

Оңтүстік Ш. Уәлиханов атындағы тұрақ, Тоқалы, Қызылрыспек,
Қазақстан Үшбүлақ
Орталық Обалысай, Мүзбел, Өгізтау, Үлкен Ақмая
Қазақстан
Батыс Өніжек, Аққыр, Құмақаж
Қазақстан
Шығыс Бөдене, Қызылсу
Қазақстан

б) Кейінгі палеолит дәуірі
Бұл кезең уақыты: бұдан бұрынғы 35-30 мың жыл - 12-10 мың жылдар
аралығы. Бұл -адамзаттың кең тарап коныстанған және нәсілдер мен нәсілдік
топтардың құрылған кезеңі.
Ерекшеліктері: қазіргі адамға ұқсас-кроманьондықтың қалыптасуы, жеңіл
найза (дротик), ілмекті сүңгі, болас жасап, баспана сала білуі, өнер мен
діни сенімнің дамуы, аналық рулық қауым белгілерінің орнауы.
Кейінгі палеолитте еңбек құралдарын жасау әдістері одан әрі
жетілдірілді. Бір нуклеустен бұрынғыдай 2-4 қалақ емес, 10-даған жұқа өткір
тіліктер алынды (пышақ тіліктер). Тас өңдеу әдістері де жетілдіріліп,
тастарды түзету (ретушь) арқылы өңдейтін болды. Тас құралдарын жасау тәсілі
— ретушьтік. Осы кезеңде еңбек құралдарының 20-ға тарта түрі болған. Болас-
оқ есебінде қолданылатын домалақ тастар. Ірі жыртқыш аңдарды аулағанда
пайдаланылган. Кейінгі палеолит алғашқы қауымның толысқан нысандарының
қалыптасуымен сипатталады.
Қоғамдық қатынастар жетіліп, адамдардың бірлескен ұйымының алғашқы
түрі - аналық рулық қауым қалыптаса бастады. Бұл- матрилиниялық (ана
жағынан есептелген) және матрилокалді (ана жағымен тұйықталған) сипатта
болды.
Кейінгі палеолит дәуіріндсгі адамдар үңгірлер қабырғаларына жылқы. аң
аулау сәттерін және би қимылдарын бейнелеген. Сүйектен адам мүсінін ойып
жасай білген, әсіресе рудың пірі болып саналатын әйел-ана бейнесі кең
тараған. Жануарлардың бас сүйектерін, ортан жіліктерін саз әуен құралын
жасарда пайдаланған. Күрделі діни сенімдері - жерлеу кезінде әшекейлік
заттарды көму, денеге қызыл бояу жағу.
Қазақстаннан осы кезеиге тән баспаналар табылған жоқ, қазақстандық
ежелгі адамдар таулы аймақтардағы үңгірлерді, үңгіме куыстарды жәле жартас
қалқасын баспана еткен. Үшінші Қарабас тұрағынан 172 порфириттен жасалған
заттар, Ертістегі Шүлбі тұрағынан 5000 тас құрал табылды. Негізгі шикізат -
халцедон, яшма, шақпақ тас, тау хрусталі.
Кейінгі палеолит дәуірінің археологиялық ескерткіштері.

Оңтүстік Ащысай, Үсіктас
Қазақстан
Орталық Батпақ, Қарабас, Агренсор
Қазақстан
Батыс Аққыр, Шақпақата, Өніжек
Қазақстан
Шығыс Свинчатка, Шульбинка, Пещеры, Новоникольский, Қанай
Қазақстан

в) Мезолит дәуірі
Мезолит кезеңі шамамен 7 мың жылға созылды. Бұл кезең аз зерттелген,
сондықтан Қазақстан жерінен табылған ескеркіштер де сирек (20 шақты
түрақтар).
Ерекшеліктері: климат жылынып, мүз еруі басталды, ірі жануарлар
азайып, кішігірім аң-қүстар пайда болды, жебелі садақ, бумеранг, балық
аулау құралдары, қайық шықты, дәнді дақылдарды өсіруге қадам жасалып,
жануарларды қолға үйрете бастады.
Мезолит дәуірінің ең маңызды өнертабысы - садақ. Ол 10 мың жылдан
астам уақыт бойы ең тез атылатын қару болды.
Аңшылық үшін неғүрлым жетілдірілген қару түрлері қажет бола
бастағандықтан жебелі садақ пен бумеранг ойлап табылды. Садақтың доғал және
домалақ үштары терісі бағалы аңдардың терісін бүлдірмей аулау үшін
қолданылды. Осымен қатар уланған немесе өртегіш жебелер де кең
пайдаланылды. Шебер садақшы минутына 20 оқ атты. Садақ оғы 80-100 м,
күрделі садақ оғы 450 м. жетті. Садақ пен жебенің пайда болуынан бастап
шағын адам топтары мен жеке аңшылар аңшылықпен айналыса алатын болды.
Тас өңдеу әдісі жетілдіріліп, пышақ тілгіштерге ағаштан сап орнату
шықты. Балық аулау кең тарап, қайықты ойлап тапты.
Мезолит дәуірінде адам көптеген жерлерді игерді: Еуропа мен Азия,
Сібір, бірте- бірте Америка материгі.
Қазақстанда бұл дәуірдің ескерткіштері негізінен солтүстік және
орталық аймақтарда кездеседі. Алғашқы аңшылар солтүстікке Ертіс, Есіл,
Тобыл, Торғай, Орал өзендерінің бойына қоныс аударды.
Мезолит дәуірінің археологиялық ескерткіштері

Солтүстік Мичурин, Боголюбово, Явленка, Тельман, Виноградовка,
Қазақстан Дачная, Евгеньевка, Дүзбай, Селетин, Ерейментау,
Екібастүз.
Орталық Әкімбек, Қарағанды
Қазақстан

г) Неолит дәуірі
Бұл кезеңде экономикалық және қоғамдық өрлеу басталды:
• Жабайы жануарларды қолға үйрету.
• Жер өңдеудің қарапайым түрімен айналысу.
• Шаруашылық еңбек қалыптасып, өнім өндіру.
Ғылымда бұл құбылыс "неолит төңкерісі" деп аталады.
Ерекшеліктері: жерді өңдеу, мал шаруашылығымен айналысу, қыш ыдыс
(керамика) жасау, тігін тігу, кен өндіру.
Неолит дәуірінің басты ерекшелігі -өнімді еңбектің пайда болуы.
Бұл кезең- тас өндеу техникасының әбден жетілген кезі. Адамдар тасты
кесуді, жонуды, жылтыра тегістеуді меңгерді. Еңбек құралдарын дайындаудағы
ірі жаңалық - тас сыналар (микролиттер) жасау. Тастың тұтқыр түрлерінен
балта, кетпен, келі, келсап, ал граниттен дән үккіштер жасады.
Кен өндірудің алғашқы белгілері пайда болып, мыс, алтын, қорғасын
өндіру шықты. Солтүстік-Шығыс Балқаш маңынан табылған құралдар яшма мен
кварциттен жасалған. Ботай тұрағынан (Сол гүстік Қазақстан) табылған
жертөледегі жылқы сүйектері жабайы жануарларды қолға үйрету ісінің
басталғандығын дәлелдейді. Сексеуіл тұрағынан (Арал өңірі) табылған жылқы,
сиыр мен қой сүйектері де осыны растайды. Сүйек өңдеу жетілдіріліп, біз бен
ине жасап, жүннен, өсімдік талшығынан мата тоқып, киім тігуді үйренді.
Неолиттік ежелгі адамдардың жерлеу дәстүріндегі өзгерістер: Железинка
ауылы (Солтүстік Қазақстан) маңынан табылған қабірде өртелген мәйіттін күлі
(кремация) болған. Қайтыс болған адамды өзі өмір сүрген тұрағында жерледі.
Бұл дәуір- тайпалар мен тайпалық бірлестіктер құрылған кезең.
Қазақстан жерінде 600-ден астам неолиттік және энеолиттік ескерткіштер
бар. Неолит тұрақтары орналасу сипатына қарай 4 тұрге бөлінеді:
1. Бұлак бойындағы тұрақтар.
2. Өзен жағасындағы тұрақтар.
3. Көл жиегіндегі тұрақтар.
4. Үңгірдегі тұрақтар.
Қазақстанның шөл даласындағы неолиттік ескерткіштердің ерекшелігі -
ашық үлгідегі тұрақтар.
Атбасар мәдениетінің тұрақтары шоғырланған жер - Атбасар ауданы
(Ақмола обл.). Таралған аумағы: Есіл өзенінің аңғары — Қазақтың ұсақ шоқылы
өңірінің солтүстік-батысы. (б.з.б. VII мың ж. аяғы - VI мың ж. басы).
Келтеминар мәдениетінің (б.з.б. IV мың ж. аяғы- II мың ж. басы,
Қазақстан және Орта Азия территориясындағы мәдениет) батыс-қазақстандық
варианты ерекше болып саналады. Бұл мәдениетке жататын қоныстар 1989-90
ж.ж. Атырау облысынан табылған Шатпақкөл, Құлсары-П-І, Шаңдыауыл, Қайнар,
Сарықамыс т.б. тұрақтары.
Мақанжар мәдениетінің көпшілігі Торғай ойпатының түбінде жатыр.

Неолит дәуірінің археологиялық ескерткіштері.

Арал маңы Сексеуіл (Арал түрақтар тобы), Ақеспе
Оңтүстік Қараүңгір, Қарақұдық, Бүркітті, Үшбұлақ.
Қазақстан
Шығыс Нарым, Қызылсу, Сатшықыз
Қазақстан
Солтүстік Қаратомар, Иман-Бұрлық, Дамсы, Ботай.
Қазақстан
Батыс Тоқсанбай, Сам, Көктүбек, Жағалбүлақ, Темір,
Қазақстан Шатпақкөл, Құлсары, Шаңдыауыл, Сарықамыс.
Орталық Қосқұдық, Ырғыз, Қаратоғай, Батпақ.
Қазақстан
Солтүстік-батыЯвленка, Карлуга, Боголюбово, Виноградовка,
с Қазақстан Тельман, Мақанжар, Тұздыкөл, Дұзбай,
Бестамақ, Аманкелді.

ЭНЕОЛИТ
Археологиялық кезендерге бөлу елшемдеріне сәйкес, адамдар өміріне мыс
құралдар енген дәуірді энеолит деп түсіну керек. Әдетте, бұл жалпы алғанда
шақпақ тас индустриясының құлдырап, тас құралдар жиынтығының кемуіне әкеп
соғады. Археологиялық үлгілердің материалдық мәдениетке жататын жаңа
жиынтыктары: жалпақтүпті, ернегі бай керамика, Ұсақ қалақша, тұрғын үйлер
айкын көрінеді. Мыс қосылған шакпақ тас бұйым-дарымен ұштасқан бұл үлгідер
жиынтығы энеолиттік үлгідегі археология-лықкешендерді сипаттайды.
Энеолиттік кешендер онтүстікөңірлерде неғұ-рлым айқын көрінеді, оларда мыс
құралдардың енгізілуі егіншілер мен мал-шыларға өндірісті дамытуда елеулі
табыстарға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.