Наным - сенімдер немесе көне діни ұғымдар

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Діни нанымдар мен салт-саналар
Қазақтар ислам дініне сенеді. Бірақ көшпелі қазақ арасында ислам діні
жансарлау болды. Отырықшы қалалар мен егіншілік аудандардағыдай терең
тамыр тартып кете алмады. Көшпелі аудандарда қалалардағыдай мешіт,
медреселер болмады, бірен-саран бола қалған күнде тек қыстау маңында ғана
болды. Қазақтар ислам дініне енгеннен кейін де өздерінің исламнан
бұрынғы көптеген салт-саналарын сақтап келді. Бұл салт-сана, әдет-ғұрып,
ырымдар ретінде ислам дінімен сіңісіп, айыра танығысып болып кетті.
Қазйқтар Орта Азия өңіріне таралған талай дінді басынан кешірді. Ерте
кездегі қазақ тайпалары ата-бабаларының аруағына, көк пен жерге аспан
әлеміндегі жарық денелерге — күнге, айға және жұлдыздарға табынды.
Тарихи даму барысында олардың діни нанымдары да алма кезек ауысып
отырды, шаманизм, одан соң будда дініне, христиан дінінің бір мазһабы
болған несториан дініне сенді, ең соңында ислам дініне кірді. Алғашында
ислам дініне кірушілердің басым көпшілігі жоғарғыы жік адамдары еді, бұқара
арасында шамандық наным күшті болды.
Тарихи деректердің айтуына қарағанда, 15—16-ғасырлардағы қазақ
шаруалары арасында киізден, жібек пұлдан істелген буддалар болған. Қазақтар
ислам дінін қабылдаумен қатар осы қолдан жасап алған буддаларына жасырын
табынып жүрген. Оларды буд тәңірі деп атаған, Ислам дінінің алласы мен
арғы заманнан келе жатқан тәңір жанаса жүріп отырған.
Қазақтар ерте кезде қайтыс болған ата-бабаларының аруақтарына сиынған,
ол аруақтар өзінің ұрпақтарын, руластарын қолдайды деп сенген. Сондықтан
соғыс шайқасына кіргенде, ат бәйгеден келе жатқанда, палуан күресінің
жұлқыстарында қазақ ру-тайпалары ата-бабаларының яки сол рудан шыққан
батырлардың атың ұран етіп шақырып, олардың аруағынан медет күткен. Малға
ауру-індет келгенде ата-бабаларының моласына апарып түнетіп, отпен
аластайтын әдеттер сақталған.
Қазақ мифологиясында ертеден келе жатқан нанымдардың белгілері
сақталған. Олар: табиғат күштерінің, жаратылыс құбылыстарының жаны бар,
олардың бәрі басқаратын иесі бар деп білген. Оларды киелер мен кесірлер
деп екі топқа бөледі. Киелер адамдар мен жан-жануарларға жақсылық
істейді, кесірлер ауру, індет, жұт-апат, пәле-қаза таратып, қаскөйлік
істейді, киелер , мен кесірлер үнемі күресіп отырады деп білді. Қазақтардың
ескілікті нанымында төрт түлік малдың иелерін киелері бар делінеді. Мысалы:
қой киесі — Шопаната, жылқы киесі — Қамбарата, түйенің киесі — Ойсылқара,
сиырдың киесі — Зеңгібаба, ешкінің киесі — Шекшеката, егіншіліктің киесі—
Диқанбаба, т. б. Бұлардың бәрі қолдаушы киелер. Ал төрт түлік малға апат
әкеліп, оларды қырғынға ұшырататын топалаң, қарасан, шелек, мәлік, кемелік,
т. б. ауру-індеттер мен жұт апаттары — қаскөйлік істейтін кесірлер. Бұл
киемен кесірлер үнемі күресіп отырады деп таныған. Бұл киелерді
шамдандыруға болмайды, шамдандырған адам, оның кәріне жолығады. Малды
мәпелеп күтпесе, орынсыз жәбірлеп қинаса мал төркініне жаман болады
деседі.
Қазақтардың ескілікті нанымында жазғытұрым жаңа шыққан көк шөп пен
ағаш бұталардың жапырақ бүрлері өмірдің үздіксіз жалғасы және өркені. Көк
шөпті беталды жұлуға, көкөрім шыбықты сындыруға, орманды бет алды бүлдіруге
болмайды, оның киесі атады, жапан түзде жалғыз өскен ағаш киелі болады,
оған тиісуге болмайды дейді, жер бетіндегі өсімдіктерді аялауды, жер-суды
қадірлеуді дәріптейді. Қазақ ғұрпында жер өртеу мен суға зәр сындыру аса
ауыр қылмыс еселеледі. Көк шөпті жұлып, көкке-қарап қарғау жан түршігерлік
қатты қарғыс есептеледі.
Қазақ ғұрпында көкке (көк тәңірге), жерге (жер анаға), суға (су анаға),
отқа (от анаға), күн көзіне, айға және басқа аспан денелеріне сиыну салты
сақталды. Жұқпалы ауру-індет таралған және жазда -жаңбыр жаумай қуаңшылық
болған кездерде, жұрт өзен бойына яки бір төбеге жиналып мал сойып (қара
лақ құрбан етіп), тасаттық береді тасаттыққа сойылған малдың етін,
далада асып жеп: пәле-жаладан қалас ет, көктен жаудыр, жерден өндір деп
көкке сыйынады. Жаңа туған Айды көргенде: Ай көрдім, аман көрдім,
бұрынғыдай заман көрдім, ескі айда есіркей көр, жаңа айда жарылқай көр!
деп айға сыйынады. Ауырған адамдарды сумен соғып ұшықтау, жерұшық жасау —
жер мен суға сиынудың сарқыншақтары. Бұрынғы қазақ қауымы отты жарық
нұрдың, күн көзінің нышаны, барлық пәле-жаладан аластайтын киелі зат деп
қастерлеген. Сондай-ақ, от — отбасының бейнесі есептелген, менің үйім
деудің орнына от жаққан жерім, бір үй деудің орнына бір түтін деген
тұрақты тіркес қолданылған. Оты өшті, түтін түтетері қалмады деген
сөздер бір отбасының құруын, ұрпағының үзілуін бейнелейді. Олар отты —
үйдің, қазандағы ырыстың қамқоршысы санаған, оттың орнын басуға, әсіресе
отты сабауға тиым салған. Жаңа түскен келінді үлкен үйге алғаш
енгізгенде отқа май құйдырып сәлем еткізеді. Маймен лапылдап жанған отқа
қарап: от- ана, май ана, жарылқа! деп сыйынады.
Ертедегі қазақтар арасында ежелгі заманнан келе жатқан отпен
аластау салты сақталды. Малға ауру-індет келгенде, қыстаудан көшкен кезде
малды отпен аластады, қазақтардың ертедей түсінігінше: қыс бойы отырған
қыстау лас болады, онда адамға, малға зиянды кесірлер болады. Ал жайлау
қыстауға қарағанда таза қоныс, оған тазаланып шығу керек. Бұл тазаруды
аластау деп атаған. Жайлауға шыға беріс көш жолына екі жерден үлкен от
жағып, жетектелген түйелі көшті, айдалған қоралы қой және сиырларды осы
екі оттың ортасынан өткізіп аластаған. Әдетте от басында алас-алас,
бар пәлемен талас деп зікір айтып, екі кемпір тұратын болған. Қазақ
ұғымында жылқы таза жануар, киелі мал саналады, сондықтан алас отының
арасынан жылқы өткізілмейді.
Қазақтар қыс мезгілін қылышын сүйреп, қабағынан қар жаудырған,
демалысы аяз бен үскірік, ақ киімді, ақ сақалды қияңқы шал деп бейнеленген.
Ол қырына алса, жеті ағайынды жұтын қаптатып, алдындағы малыңды ақ сүйек
қылып қырып салады, сондықтан жаудан қорғанғандай қыс қысымынан қорғанып,
жаздыгүні қыстың қамын істеу керек деп қарайды. Ырыс-береке мен молшылықтың
жаршысы көктемде алғашқы рет күркіреген күн деп қарады. Көктемде алғаш рет
күн күркірегенде аналар үй айналып, шөміш қағып, сүт көп, көмір аз деп
тілек тілейтін болды. Көктемде тұңғыш рет жауған жаңбырға қазақтар тымағын
алып, басын төсеп: көктен тамдыр, жерден өндір деп күбірлейді.
Жаңбыр жауса, шөптің ырысы деп жаздың жаңбырлы, шөптің шүйгін, ақтың мол
болуын аңсайды.
Қазақтардың әдет-ғұрып, салт-санасындағы сақталған осындай
құбылыстардың бәрі ислам дінін қабылдаудан бұрынғы нанымдардың
қалдығы екені айқын. Бірақ осы қалдықтардың сақталуына қарап, қазақты қос
дінді халық деуге болмайды. Қазақтағы үстем дін — ислам діні, исламнан
бұрынғы діни нанымдардан қалған сарқыншақтар ислам дінімен тоғысып, оған
үйлесіп, діндік дәрежеден ығысып, тұрмыс салтындағы ырымдарға
айналған.

Бақсы-балгерлік
Қазақ арасындағы бақсы-балгерлер қазақ қауымы ислам дініне
кіруден бұрын тұтынған шамандық дінінің өкілдері еді. Қазақтар ислам дінін
қабылдағаннан кейін де осы бақсы-балгерлер қазақ арасында едәуір көп болды.
Олар домбыра мен қобызға қосып сарын айтып, жын шақырып ойнады, бал ашып
ғайыпты болжады, алақан қарап адамдардың тағдырына сәуегейлік істеді.
Ауру-науқастардың тамырын ұстап, оларды ұшықтады, Дәрі-дәрмекпен
емдеп, тәуіптік істеді. Бұл іспен шұғылданушы еркектер бақсы-балгер,
әйелдер құшынаш деп аталды. Тағы осы сияқты басына аққу терісін киіп,
мойнына әлем-жәлем байлаған асқан дуаналар болды. Бұлар атқа мініп, зікір
айтып, ел ақтап жүретін болды. Бұрынғы кездерде қазақ қауымы осыларға
сенетін, әсіресе ауру-сырқауға тап болғанда бақсыларды ойнатып емделетін
болды.
Қазақ арасына ислам діні таралғаннан кейін, бақсы-балгерлер бірте-
бірте шамандық әрекетті ислам дініне үйлестіріп бейімдей бастады.
Бақсылар ойнағанда өзінің жындарын шақырып, иелеріне сыйынумен қабат,
исламның алласына да мінәжат ететін болды. Ел ақтаған дуаналар шайқы
бұрқы дуана, жын-шайтанды қуала деген ескі шамандық сарынға алла
хақ деген исламдік ұранды қосып айтатын болды. Дегенмен, қазақ қоғамында
ислам дінін таратушы моллалар мен бұрынғы шамандық діннен қалған бақсы-
балгерлер арасында қайшылық сүріп отырды.
Қазақ арасындағы бақсы-балгерлер, құшнаштар ішінде ауру-науқастарға
дәрі-дәрмек беріп емдейтін, тамыр айыратын тәжірибелі тәуіптер де болды,
олардың емшілік тәжірибесі атадан балаға мұра болып қалып отырды. Олар
қазақ қауымы ішінде беделді болды.
Бақсылардың өзіне тән күйі, сарыны болды. Бақсылар көптеген домбыра,
қобыз күйлерін ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырып отырды. Ерте заманда
өмір сүрген бақсылар мен абыздар орхон және соғды жазуын жетік білетін
бітікшілер (жазушылар) болған. Жетісу бақсылары (бітікші) сүйген ісін
тасқа, ағашқа, сүйекке, теріге, киізге (киіз кітап) жазып түсіріп
отыруды ерекше әдет қылған.

Наным-сенімдер немесе көне діни ұғымдар.
Бабаларымыздың алғашқы тотемдік сенімдері тас ғасырындағы құралдарды
пайдалану кезеңінде қалыптасқан. Ол тотемдік миф болып бізге жеткен.
Олардың дүниетанымына сәйкес өсімдік, аң, жан-жануар мен күнделікті
қолданыстағы бұйымдардың жаны бар дейтін ұғым шыққан. Сондықтан ежелгі
тайпалар өз руларының тотемдерін (рудың, отбасының қорғаушысы) аң, жануар,
құс кейпінде қабылдайтын болған. Өздерінің осындай тотемдерінің тылсым
қасиетте ріне табынған.
М.О.Косвеннің: "Тотемдік миффольклордың бастауы, бұдан кейін ертегі,
өлең, эпос, жұмбақ, мақал-мәтел пайда болған. Алғашқы адамзат өздерін тотем
бабадан жаралдық деп ойлаған", -деген пайымдауы мен тарихшы
С.Жолдасбайұлының: "Археологиялық қазбалар кезінде тастан жасалған
құралдардың өзендер мен көлдердің жағасындағы от жағылған жер ошақтардың
айналасынан табылуы алғашқы адамдардың топтасып өмір сүргендігін
білдіреді",- деген пікірлері осы ойымызды құптайды. Олар ертеңгі аңшылықтың
сәтті болуы үшін от төңірегінде жиналып, аңдардың қимылдарына салып билеген
және оның иелеріне сыйынған. Тамақ табудың қиындығы кейде өздері сыйынған
тотем бабаларын атып алуға да мәжбүр еткен. Сондықтан аңға шығар алдында
тотем иелері өздерін танып қойса жаманшылық жібереді деген үреймен,
беттерін басқа аңдардың келбетіне келтіріп тастың қыналарымен бояп алатын
болған. Бүл өздеріне жамандық жасап жүрген солар екен деп қалсын деген
нанымды тудырған. Кейін жауларын қорқыту үшін беттерін, кейде денелерін
қызыл қынамен бояған.
Осыдан келіп үндістер "Қызыл терілілер" атанған. Жорық алдында
қарсыластарына қорқыныш тудыру мақсатында беттерін бояу сақтар мен
масагеттерде, ғұндарда да болған. Сақтар мен ғұн әйелдері соғыс алдында
шаштарын қынаға бояп алатындықтан қып-қызыл оттай алаулаған. Оны
археологиялық қазбалар кезіндегі мәйіттердің жанынан табылған тас қыналары
дәлелдеп отыр.
Көшпенділердің космогониялық діни идеологиясында әртүрлі таңбалар,
күннің, оттың нышанын тұспалдайтын қызыл түс өте маңызды рөл атқарған.
Хакас-қырғыздар таштық аталатын кезеңінде мәйітті өртегеннен кейін бетін
қызыл жамылғышпен жауып, бетбейнесіне (маскі) қызыл түсті космогониялық
таңбалар (күннің айналуын тұспалдайтын орам) түсірген.
Зигмунд Фрейд: "Тотем бір тайпаның, бір отбасының қорғаушысы болып
белгіленген. Тотем балалардың болашағын болжаушы, оларды қорғайтын магиялық
әсері бар тұмар болып есептелді. Тотем қасиетті саналып, оны өлтіруге, етін
жеуге тыйым салынған" - дейді. Бұл полинезиялық тайпаларға қатысты болған,
Ал сақтар өз тотемдерінің етін жеп, терісінен киім тігіп, жүнінен мата
тоқыған.
Аққудың "киелі" құс болып саналатындығы біздіңше тотемдік нанымның
нәтижесі. Ел арасында аққуға байланысты түрлі ырымдар мен тиымдар мол. Оны
атқан адам бұл дүниеде де, о дүниеде де оңбайды. Хайуанаттар туралы қазақ
ертегілерінде, дүрлігіп жаудан қашып кеткен елдің соңында қалған екі
ағайынды баланың бірі аспанда ұшып жүрген екі аққуды көріп, аштыққа шыдай
алмай ұрғашысын атып алады. Сол кезде атқан баланың бір қол, бір аяғы
тартылып қалады. Қорыққан бала жанындағы пірлері мен құдайға жалбаруының
нәтижесінде бастапқы қалпына келеді. Мифтік ертегіде тотемдік маңызы бар
аққуды атуға болмайтындығы жайлы көне сенім байқалады. Әйтсе де, "аққуды
атуға болмайды" дейтін әдептік қағида ел санасында әлі күнге өз күшін
жоймаған. Оған мысал ретінде ақиық ақын Мұқағали Мақатаевтың "Аққулар
ұйықтағанда" атты поэмасын айтуға болады. Ондағы "...Аққуды неге атасың
арың бар ма?" деген жыр жолдары киелі құсқа қару кезенудің күнә екендігін
мойындатады.
Бұл тиымға екінші қырынан қарасақ, аққулардың адамдарға эстетикалық
ләззәт сыйлауы өз алдына, аққулардың сиреп кетпеуі керектігін ескертіп тұр.
Оны құстың көркемі деп санағандықтан, қыздардың сұлулығы аққуға баланған.
Осыдан келіп мифтік ертегілерде аққудың сұлу қызға айналуы жайлы түрлі
мотивтер кезігеді. Қырғыздың "Манас" эпосында Семетей жоғалып кеткенде,
Айчүрек аққуға айналып оны іздеп шығатыны белгілі. Ж.К.Лебедева:
"Эвенктердің эпостарында олардың арғы тегі аққудан жаратылады. Осындай
сарындар олардың эпостарының барлық нұсқаларына тән", - дейді.
Аңыздар мен ертегілердің бас қаһармандары болып келетін сұлу ханымдар
мен батырларды ғажайып жолмен өмірге әкелген - аққу аналар. Мәселен, күллі
түркі әлеміне аса танымал болған "Едіге батыр" жырының бас қаһарманы, батыр
Едігенің шешесі Кенжекей, аққу бейнесіндегі сұлу қыз болған.
Аққудың тотемдік мәні көнере келе, өзге діндердің ықпалына ауысады.
Шамандық діннің ықпалынан оны бақсылар пайдаланады. Мәселен, Сібірдегі
түркі тектес халықтардың шамандары, қазақтардың бақсылары тәрізді зікір
салу кезінде, бастарына аққудың терісін киіп, көрермендерін қимылсыз
сиқырлап тастаймыз деп иландырған. Сол арқылы өздерінің неден болса да
қорықпайтындарын дәлелдеп қана қоймай, осы әрекеттері арқылы бақсылықты
"әулиелік" деп тануға мәжбүр еткен. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.