Қазақ халықтық педагогикасының мәні
Жоспар:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
І. Негізгі бөлім
І.1.Жеткіншек ұрпақты халықтық педагогика негізінде тәрбиелеудің
әдіснамалық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..6
1.1.1. Педагогика ғылымының құрамдас бөлігі ретінде халық
педагогикасының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.6
1.1.2. Қазақ халық педагогикасының мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1.3. Жас ұрпақты халықтық педагогика арқылы тәрбиелеудің
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.1.3.1. Адамгершілікке тәрбиелеудің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ..13
1.1.3.2. Халықтық педагогика – отбасындағы тәрбиенің
негізі ... ..13
1.1.3.3. Халық – қапысыз
тәрбиеші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
І.2.Бастауыш сыныптарда халықтық педагогика элементтерін пайдаланудың әдіс
– тәсілдері,
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .15
І.2.1. Тіл сабақтарында халықтық
мұралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
І.2.2. Математика сабағындағы халық ойындарының
сипаты ... ... ... ... ..21
І.2.3. Ұлттық ойындардың дене тәрбиесіндегі
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
І.2.4. Сәндік қолданбалы өнерді сабаққа енгізу арқылы адамгершілікке
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
І.2.4.1. Бейнелеу
өнері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..28
І.2.4.2. Еңбекке
баулу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..29
ІІ. Практикалық бөлім
ІІ.1. Халықтық педагогика – тәрбиенің қайнар
көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
ІІ.1.1. Халықтық педагогиканы оқу үрдісінде қолданудың мақсаты,
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ІІ.1.2. Халықтық педагогика құралдарын жаңа технология
әдістерімен
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .31
ІІ.1.2.1.Математика пәні. Уақыт
бірліктері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...32
ІІ.1.3. Халық педагогикасына негізделген сабақ
құрылымы ... ... ... ... ... ..36
ІІ.1.3.1.Ана тілі пәні. Ұзын
сары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
ІІ.1.3.2.Қазақ тілі пәні. Сөз таптары. Өткенді
қайталау ... ... ... ... ..39
ІІ.1.3.3.Халық тағылымы пәні. Төрт түлік бағыты бойынша
тест
сұрақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...45
ІІ.1.3.4.Қазақ халық
есептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
8
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Түсіндірме
сөздіктер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .52
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..57
Кіріспе.
Ұлы сөзден- ұлағат
Қазақ даналығы.
Біз үлкен болайық, кіші болайық, бәрімізде талай-талай тәлімнің
төліміз, тоқсан тарау арнамен кеп тоғысқан татымды тәрбиенің жемісіміз. Оны
айтасыз: бағзы заманда көз жұмған арғы бабаларымыз, үлкен әкелеріміз бен
кіші әжелеріміз де мәңгі өшпес ізгі дәстүрдің өнегесімен бізді баулып
жатыр, баули да береді...
Адамның өмірлік тәжірбиесі, бастан кешерлері әр алуан, аса мол
және сан-салалы. Соның ішінде бала тәрбиесі - тәрбиенің барлық түрлерін
қамтитын әрекет. Оны жүзеге асыру үшін ата-ана, мектеп және қоғам бірлесе
отырып атсалысатыны белгілі.
Әрбір ата-ана, мектеп және қоғам өз тәжірибесін, ұстанған қағидасын
жолай уақытпен үндестіре түзетіп, өзгертіп, жаңалап, жаңғыртып отырады.
Тегінде ең берекелі, ең парасатты тәжірибе - әрине, халық түйген
тұжырымдар, ғасырлар бойы зергерлік ұқыптылықпен сұрыпталған үрдістер,
дамыған даналық дәстүрлер, ұстаздық ойлар болса керек-ті.
Бұның аты - халық педагогикасы. Сонымен халық педагогикасы дегеніміз
не? Ол халықтың рухани мәдениетіне толқын-толқын ұрпақтардың көп болып,
қауымдасып қосқан шығармашылық үлесінің нәтижесі. Халық педагогикасы-
тәрбиенің бастауы және қайнар бұлағы, ол тәрбие жөніндегі халықтың білімі
мен тәжірибесі.
Халық педагогикасы - халықтың рухани мәдениетінің көрінісі.
Халықтың мұң-мұқтажына, қажетіне сай бұл педагогика тәрбиенің ең
адамгершіл, ең демократияшыл мұраттарын ұсынады.
Тәрбие тамыры халық қазынасында, соның қадір қасиеті мен білім
болмысында. Сондықтан да өсер ұрпақтың тәрбиесі қай халықты болмасын аз
ойландырған емес және оған көп көңіл де бөлген. Ұрпақтарының бойына адал
да, инабатты, еңбек сүйгіш қасиеттерді дамытып жақсы бала - ата-анаға сын
деген сөздерді есіне алып отырған.
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігінің
тұжырымдамасында: Тәрбие халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған
озық тәжірибесімен, ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, баланың
қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, дүниетанымын, өмірге деген көзқарасын
және соған сай мінез-құлығын қалыптастыру деген түсінік береді.
Өз халқының ұлттық салт-дәстүрін білмеген адам қоғамның келешегін
де ойламайды. Сондықтан да оқу-тәрбие үрдісіне халқымыздың асыл мұраларын
барынша ендіріп, балаларға халықтық педегогикасының сан-қырынан дәріс беру-
бүгінгі күннің негізгі міндетіне айналып отыр. Ұлттық дәстүр мен салт-
санадан, тегі мен дінінен, ділінен хабарсыз болып өскен ұрпақ жарымжан,
мәңгүрттердің саны көбейіп еліміздің дамуына үлкен зиянын тигізетіні
сөзсіз.
Ал бүгінгі күнгі ұрпақ тәрбиесінің негізгі өзегі –олардың ұзақ
жылдар бойы қалыптасқан халқының салт-дәстүрлері рухында тәрбиелеу.
Ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық тәлім-тәрбиенің белгілі жүйесінде жас буын
жадында біртіндеп сіңіріп отыратын арнаулы жолдары, тиісті тәсілдері де
болған. Мәселен, мақал-мәтелдерде адамгершілік, имандылық тәрбиесіне
байланысты әдет-ғұрыптар насихатталса, жұмбақтар мен айтыстарда ақыл-ой
тәрбиесі, өлең, жыр-дастандарда - әсемдік тәрбиесінің негізгі қағидалары,
ал ертегілер халықтық тәрбиенің сан алуан мәселелерін қозғайтын тәлімдік
құрал ретінде пайдаланылған. Қазақ халқының тәлімдік мәні зор ой-
толғаныстары бесік жыры, батырлық эпостарда, ертегі, аңыздарда, мақал-
мәтелдерде көптеп кездеседі. Бала тәрбиесіндегі барлық жұмыстарымызды
халықтық педагогика негізінде құрып, ата-баба дәстүрінің озық үлгілерін
үйренгенде ғана алға қойған мақсат орындалады.
Ұрпақ тәрбиесінің келешегіне жауапкершілікпен қарап XXI ғасыр ұрпағын
ізгілікке, имандылыққа, адамгершілікке тәрбиелей білсек, еліміздің елдігі
кеңінен көрінер еді. Тәрбие бала дүниеге келген сағатынан басталады
деген сөздің жаны бар. Бесік жыры, ана әлдиін естіп өспеген бала халық
дәстүрінде тәрбиеленбеген, ал халық дәстүрінде тәрбиеленген баладан туған
халқын сүйетін, дінін, тілін құрметтейтін мейірімді де, тәрбиелі азамат
өсіп шығары анық. Осындай азаматты тәрбиелеуде мектептің де ролі аз емес.
Мектеп-білім ордасы,
Ұстаз-мектеп тұлғасы.
деген нақыл сөздің өзі, сол азаматты болашақта тәрбиелі, адамгершілігі мол,
білімді, ізгі ниетті адам (индивид) қатарына қалыптастыруда ұстаздың
еңбегіне де зор баға беріп тұрған жоқ па?! Иә, өз ісіне адал, кәсіптік
шеберлігі мол, тәжірибелі мұғалім қашанда оларды оқытып, тәрбиелеп қана
қоймайды, екінші ата-анасы болып та саналады.
Мұғалім өз оқу-тәрбие үрдісінде халық педагогикасын тиімді жолдармен
қолданып, пайдаланып, нәтижесінде оқушыларының бойынан ізгі қасиеттерін
көріп-таныса, оны да өз еңбегінің жемісі деуге болады емес пе?!
Сабақта халық педагогикасының ұсақ жанрларын пайдалану арқылы
оқушыларды эстетикалық тәрбиеге, адамгершілікке, имандылыққа,
кішіпейілділікке тәрбиелеуге болатынын бүгінгі күні ол жан-жақты
дәлелденіп зерттелген. Сондай-ақ зерттеуді менде №4 орта мектепте 2Э
сыныбына жүргіздім. Ондағы: халық педагогикасының асыл мұраларын сабақта
қалай тиімді пайдалану керектігі жайында және оның оқушыларға тигізетін
пайдасы осы еңбектің соңғы Практикалық бөлімінде жан-жақты талданып,
баяндалған. Сондай-ақ халық педагогикасының бір саласы-ауыз әдебиетінін
сабақта пайдалану арқылы оқушыларды гуманистік тұрғыдан тәрбиелеуге ғана
емес, оларды тапқырлыққа, логикалық ойлауын, шапшаң жауап беруге, мәнерлі
де мағыналы сөздермен жүйелі сөйлеуге осы практика барысында жете мән
берілген.
Мақсаты – халықтық педагогика элементтерін сабақта пайдаланудың
тиімді әдіс-тәсілдерінің түрлері мен мазмұнын ашып көрсету.
Тақырыптың міндеттері. Тақырыпқа байланысты ғылыми деректер мен
Қазақстандық зерттеуші ғалымдардың еңбектерін қамтып, тәжірибеде халықтық
педагогика элементтерін сабақта тиімді қолданудың әдіс-тәсілдерін меңгеру
және жан-жақты зерттеу, бүгінгі күн талабына сай ұрпақ тәрбиесінен алған іс
тәжірибесімен байланыстыра отырып саралау, талдау жасау. Халықтық
педагогиканы оқу үрдісімен ұштастыру.
Зерттеу объектісі – халық педагогикасының элементтерін сабақта
қолданудың әдіс-тәсілдерін, ерекшеліктерін, жолдарын көрсету.
Зерттеу пәні – халық педагогикасын үйретудің этнопедагогикалық мәні.
Тақырыптың жаңашылдығы – бұл тақырыпқа арналған көптеген
мақалалар мен еңбектер жазылғанымен, тәжірибелерде арнайы нақты түрде
қолданысқа енгізіліп, кеңінен қолданып, тұжырымдар жасады. Кіші мектеп
оқушыларының білімдерін жан-жақты көтерудегі оқу үрдісіндегі халық
педагогикасының пайдалы жақтарын көрсету.
Тақырыптың өзектілігі – оқу-тәрбие үрдісінде халықтық педагогика
элементтерін қолдану, мұғалімнің кәсіби шеберлігін, шығармашылық ізденісін
шыңдауын қажет етеді. Жас ұрпақты халық педагогикасы арқылы тәрбиелеудің
мүмкіндіктерінің маңызын ашып көрсету. Халықтық педагогиканы жаңа
технология әдістермен жүргізудің жолдарын көрсету және бастауыш сыныптарда
пайдаланудың әдіс-тәсілдерінің ерекшеліктерін зерттеу.
Ғылыми болжам – егер халықтық педагогика элементтерін мектептегі
сабақта орынды, жүйелі қолданса, онда жас ұрпақты ұлттық тәлім-тәрбиенің
нәрі мен сусындатып, ұлттық болмысын танытып, ұлтжанды, елжанды көзі ашық,
көкірегі ояу азамат етіп тәрбиелеуге болады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері – анализ, сызбалар, тірек сызбалар,
практикалық байқаулар.
Ғылыми теориялық базасы – бұл жұмысты С.Қалиевтің Халық
педагогикасынң ауыз әдебиетіндегі көрінісі, С.Ұзақбаеваның Тамыры терең
тәрбие, Е.Сағындықовтың Ұлттық ойындарды оқу тәрбие ісінде пайдалану
т.б. және журналдардағы халықтық педагогикаға байланысты мақалаларға
сүйендім.
Практикалық маңыздылығы – бұл жұмыста халықтық педагогика
элементтерін тиімді әдіс-тәсілдерін, жолдарын қамтып қана қоймай, сонымен
қатар халық педагогикасының тарихына, маңыздылығына, ерекшеліктеріне де
тоқталады. Оқу тәрбие үрдісінде оқушылардың дүниетанымдарын кеңейтіп жан-
жақты дамытуда әдістемелік құрал ретінде методикалық кеңестерде, ғылыми
конференцияларда қолдануға болады.
І.Негізгі бөлім.
І.1.Жеткіншек ұрпақты халықтық педагогика негізінде тәрбиелеудің
әдіснамалық негіздері
Халықтық педагогика мыңдаған жылдар бұрын болып, нақты өмірдің мәнін,
оның даму заңдылықтарын танып-білуге бағытталған өзіндік адам қызметі
ретіндегі ғылым болмаған, дәлірек айтқанда, жаңа пайда болған кезде
қарқындап дамыды, бірақ педагогика оны арнаулы сала ретінде ғылыми білімнен
бөліп алған жоқ.7 Халықтық педагогика идеяларын, аса бай тәжірибесін талай
ұрпақ пайдаланып келеді.
І.1.1.Педагогика ғылымының құрамдас бөлігі ретінде халық педагогикасының
қалыптасуы
Түрлі кезеңдегі педагогтар мен ойшылдар ауызекі халық шығармашылығын
және халықтық педагогикадан алынатын үлгілі-өнегені халық даналығының
қөрінісі ретінде пайдалану жөніндегі құнды идеяларды аз айтқан жоқ. Чехтың
ұлы педагогы Я.А.Коменский: Бұрын әлде кім жасаған жалпыға ортақ және
арнаулы, ескі және жаңа шолуларды пайдалану қажет,26-деген болатын. Оның
пікірінше, адамзаттың ұзақ уақыт тәжірибесі адамзат баласы бірлесіп
иеленетін жалпыға бірдей даналық қазынасы26 болып табылады.
Я.А.Коменскийдің идеясын ағартушы Иоганн Генрих Песталоций де
толығымен қолдаған болатын. Песталоцийдің барлық мәселе түралы ежелгі
өмірдің ұлы куәгері – тілді үйрене отырып, балалар халықтың тарихи
тәжірибесі мен мәдени құндылықтарын игереді деген сөздері де – көкейтесті
мәселе.
Халықтық педагогикаға орыс педагогикасының таңдаулы өкілдері
(В.Г.Белинский, К.Д.Ушинский және т.б.) де ден қойды. Олар тәрбие
саласындағы халық күшіне сенді. Олардың бұл сенімі қоғамдық дамудың
үздіксіз прогесі (өркениентті) туралы ұғымдарға ғана емес, сонымен бірге
халық өмірін жетік білуге, халыққа деген ыстық сүйіспеншілікке негізделген
еді.
В.Г.Белинский тәрбиешілер мен балалар жазушыларына ұн тастай отырып,
оларды балаларға Жалпы азаматтық, әлемдік құбылыстарды мүмкіндігінше
көбірек беруге тек оларды өзіндік және ұлттық құбылыстар арқылы таныстырып
отыруға шақырды. В.Г.Белинский балаларды баурап алатын поэтикалық
образдарын, көптеген жан жылуы мен патриоттық сезімдерге бай, балалар қиялы
мен сезіміне жақын соншалықты түсінікті мысалдарды, ертегілерді,
поэмалардан үзінділерді, өлеңдерді оқып беруді ұсынды. Сөйтіп, балалардың
сезіміне неғұрлым күштірек әсер етуге тырысу керектігін, оларды халық
мұраларымен таныс болуға ерте жастан баулудың маңыздылығын атап көрсетті.9
Д.К.Ушинский халықтық деп халықтың менін сақтауға және оны қоғамдық
экономикалық өмірдің барлық салаларында дамытуға жәрдемдесуге ұмтылысын
түсінді. Халықтықсыз халық – заңды іріп шіруі ғана қалған жансыз дене -
деді К.Д. Ушинский. Ол өзінің бүкіл теориясына халықтық принципті ұстана
отырып, орыстың педагогикалық ғылымы орыс халқының өмірлік мүдделерімен
тұтаса түзілуі тиіс деген дұрыс қағиданы басшылыққа алды.
К.Д.Ушинскийдің педагогикадағы халықтық принципі туралы пікірлері
ол орыс педагогикалық ғылымын бөлектеді деген сөз емес,
керісінше, оның айтқандарын толық дәрежеде әлемдегі әр халықтың
педагогикалық біліміне жатқызуға болады.
Халықтық педагогика, егер тәрбие туралы халық түсінігін ескермесе,
өзінің бүкіл сан ғасырлық тарихына да жинақтаған, педагогикалық тәжірибесін
зерттемесе бұл міндетті шеше алмаған болар еді. А.С.Макаренко,
В.А.Сухомлинскийлер де өз қызметінде халықтық педагогика материалдарын
кеңінен пайдаланып, оны өте жоғары бағалаған.
Осы орайда А.С.Макаренконың балалармен жұмыс тәжірибесін айта кету
орынды секілді. А.М.Горкий атындағы колонияда Ж.Ф.Дзержинский атындағы
коммунада ол тәрбие процесінде халық ертегілері мен ойындарына ерекше маңыз
берген болатын. Ондағы колонистердің ертегіге құлай берілуіне, ертегілерді
қатты құрметтейтіне өз жетекшілерінің ықпалы тиген еді. А.С.Макаренко бұл
жөнінде; Жақсы айтылған ертегі-мәдени тәрбиенің басы, егер әрбір отбасының
кітап сөресінде ертегілер жинағы тұрса, қандай жақсы болар еді,30-деген
тұжырым айтады. Балалардың ертегімен бұлай әуестенуі олардың тәрбиесіне
айтарлықтай септігін тигізгені, демек, жақсымен жаманды айыра білуге
үйретіп, қиял зердесін дамытып, олардың бойында әлеуметтік, әдептілік,
адамгершілік ұғымдарды қалыптастырады. Сонымен бірге ол халық ойындарының
тәрбиелік мүмкіндіктерін жоғары бағалады. Ойын арқылы балаға өмірге деген
сүйіспеншілік пен құштарлықты дамытуына туған халқының мәдениетіне
құрметпен қарауды қалыптастыруына, эстетикалық талғамын дамытып,
эстетикалық ләззәт алу үшін эмоциялық оңды негіз жасауына ұмтылды.
А.С.Макаренко секілді В.А.Сухомлинский де халық даналығынан сарқылмас
көздерінен нәр ала білуді уағыздады. Ол мектептің тиімді жұмысын халықтық
педагогиканың мәдени-тарихи дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың мыңдаған жылдар
тәжірибесі негізінде ғана құруға болатынына кәміл сенді.
В.А.Сухомлинскийдің ойынша руханилық тамырын қалыптастырудың қайнар
көздерінсіз, халықтық педагогиканың пәрменді құралдарынсыз жеткіншек
ұрпақты толыққанды тәрбиелеуді ұйымдастыру мүмкін емес. Жеткіншек ұрпақты
тәрбиелеу ісінде тарихи білімдерді пайдалануды халықтан үйрену қажет.
Сонымен жоғарыда аталған еңбектерде халықтық педагогика жеке проблема
ретінде зерттелмейді, оның үстінде халықтық педагогика деген термин де
қолданыла қоймайды. Оны орыс педагогы К.Д.Ушинский бірінші рет пайдаланды.
Алайда, бұған қарамастан, ғалымдардың, педагогтардың жеткіншек ұрпақты
тәрбиелеу мен оқытуда халық педагогикаларының мұралары жөніндегі кеңестері
мен идеяларын беруге ұмтылысы, сондай-ақ оларды мектеп практикасында
пайдалануға тырысуы олардың халық педагогикасының мәнін терең түсінгенін,
халықтың тәрбие саласындағы тәжірибесіне толық сенімін білдіреді.
Халықтық педагогика мәселелері 50-жылдардың II-жартысынан бастап
арнаулы зерттеу нысанасына айналды. Бұған 1926 жылда
шыққан Б.О.Виноградовтың еңбегі ғана жатпайды. Ол өзінің
еңбегінде халықтық педагогиканы, жеке адамды белгілі бір бағытта
қалыптастыру мақсатында қолданған дағдылар мен тәсілдердің жиынтығы
ретінде сипаттайды.
Чуваш педагогі Г.Н.Волков Этнопедагогика атты еңбегінде халықтық
педагогика проблемасын неғұрлым толық қарастырады. Педагогикалық әдебиетте
тұңғыш рет этно педагогика терминін қолдана отырып, оған жеткіншек
ұрпақты тәрбиелеу жөніндегі халық бұқарасының тәжірибесі туралы ғылым,
тұрмыс педагогикасы туралы отбасы, ру, тайпа, ұлыс және ұлт педагогикасы
туралы ғылыми этникалық тарихи жағдайлардың әсерімен қалыптасқан ұлттық
сипаттағы ерекшеліктерді зерттейді,- деген анықтама береді.
Этнопедагогиканың халықтық педагогикадан айырмашылығын көрсетіп, егер
халықтық педагогика тәжірибеге және оның сипатына қатысты болса,
этнопедагогика-теориялық ой саласы, ғылым саласы12-деп түсіндіреді.
Бүгінгі таңдағы халықтық педагогикадағы тарихи-педагогикалық
зерттеулерде халықтық педагогика анықтамасына бірнеше көзқарас
қалыптасқан. Атап айтсақ:
-тәрбие жөніндегі халықтың білім тәрбиесі. Халықтық педагогиканың
зерттеу негізіне халық ауыз әдебиетінің шығармалары, этнографиялық
материалдар, халықтық тәрбие дәстүрлері, халықтық ойындар, отбасы
тәрбиесінің тәжірибелері т.б. жатады.
-халық қалаған жеке адам саналарын дамыту мақсатында еңбекшілер
қолданған тәрбиелеу мен оқыту, педагогикалық дағдылар мен тәсілдер
мақсаттарының, міндеттерінің жиынтығы және өзара байланысы, ол тәрбие
мәселелері жөніндегі эмпирикалық мәліметтер мен білімдер жиынтығы, ол
ауызша тарайды және өзінше жеткіншек ұрпақты тәрбиелеу жөніндегі
еңбекшілердің практикалық қызметін де қамтиды.
-кең мағынасында алғанда халық бұқарасының тәрбие мәселелері
жөніндегі көзқарастарының, идеяларының, әдет-ғұрыптарының, дәстүрлерінің
жиынтығы. Оның нысанасы - тәрбие, ал тәрбие обьектісі - жасымен жынысына
қарамастан адам, жеке адам.
-балалардың және өзінің күнделікті өмірі үшін қажетті білімдерді
меңгеруін қамтамасыз еткен және қамтамасыз етіп келе жатқан халық бұқарасы
білімдерінің жиынтығы. Жинақталып практикада тексерілген бұл білімдердің
жиыны халықтық педагогиканың мәнін құрайды.
-халықтық эмпирикалық білімдер саласы, оларда тәрбиенің мақсаттары
мен міндеттері, еңбекшілердің кең бұқарасы қолданатын тәрбие мен оқытудың
халықтық құралдары, іскерліктері мен дағдылары көрініс табады.
-... халық бұқарасының таптық педагогикалық санасы.
-тарихи және әлеуметтік тәжірибесінің өнім ретінде көбіне ауызекі
түрде ұрпақтан ұрпаққа беріліп келген жинақталған және практикада
тексерілген эмпирикалық білімдердің, мәліметтердің, іскерліктер мен
дағдылардың жиынтығы....
Айтылып өткен анықтамалар мынаны көрсетеді: олар мазмұны жағынан
жақын, қайшы келмейді, қайта бірін-бірі өзара толықтырып, өзара байыта
түседі және біртұтас мақсатты білу болып табылады.
Осының бәріне қарамастан, халықтық педагогикада маңызды сала ұлттық
әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер болып табылады, олар педагогикалық білімдерді,
іскерліктерді, дағдыларды ғана баянды етіп қоймай, сонымен бірге олардың
ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыруына жәрдемдескен.
Осыған байланысты, қарастырылып отырған ұғымдардың мәнін былай
анықтауға болады:
Халықтық педагогика - тәрбие мен оқыту саласындағы халық бұқарасы
білімдерінің, іскерліктерінің, дағдыларының жиынтығы, солардың негізінде
ұрпақтан-ұрпаққа халық шығармашылығы арқылы (поэтикалық, музыкалық, сәндік-
қолданбалы өнер) беріліп отыратын әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер қалыптасқан.
Халықтық педагогиканың мақсаты - жас ұрпақты ата-бабалар тәжірибесінің ең
жақсы мұраттарына тәрбиелеу.
Адамның рухани байлығының көзі - ең алдымен олардың білімділігі, ана
тілін білуі және мәдени деңгейі, адамгершілік сезімталдығы, жеке
дүниетанымдық ой-өрісі. Олардың негіздері, ең алдымен өз халқының ұлттық
әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерін игеру және оларға тікелей іс жүзінде қатысу
үрдісінде қалыптасуға тиіс. Ұлттық әдет-ғұрыптармен дәстүрлер оның үстіне
санамен, ұлттық намыспен, отансүйгіштік және интернационализм мен
байланысты ұлттық сезімдерді дамытуға да жәрдемдесуге тиіс.
I.1.2. Қазақ халықтық педагогикасының мәні
Барлық ұлттардағы секілді қазақтың халықтық педагогикасының да өзіне
тән ерекшеліктері, өзіндік белгілері бар, олар халықтық педагогика
мұраларының мазмұны мен түрлерінде бейнеленген. Көне замандарда-ақ халықтық
көркемдік шығармашылығының белгілі үлгілерін дүниеге келтірген өкілдері:
білгір педагогтар, тәрбиешілер, ұстаздар болған, мұны халық фольклорының
бастау көздері айғақтайды. Олардың педагогикалық мұрасы бір ұрпақтан,
екінші ұрпаққа беріліп, үздіксіз дами отырып, халықтық педагогика
қазынасына қосылып отырады.
Тарихтан Қазан төңкерісіне дейінгі материалдық және рухани мәдениетке
талдау жасау, білімнің түрлі салаларындағы ғалымдардың зерттеу жұмыстары
қазақ халқының өзіндік көркемдік шығармашылығы болған, оның негізін бағзы
замандардағы ізашарлар салған деген пайымдау жасауымызға негіз береді.
Ежелгі түркі тайпалары фольклорының үлгілерін, бұрынғы қазақтардың түркіше
жазба ескерткештері және басқа да деректерін зерттеу осындай қорытындыға
келуге мүмкіндік береді.
Қазақ халқының өткен өмірінде жазбаша нұсқалар аз кездеседі, сондықтан
тарихи оқиғалардың ең елеулі белгілері туралы зердеде сақталып қалған
халықтың ауызекі шығармашылығы ерекше маңызға ие болды.
Халықтың ауызекі шығармашылығынан нәр алмаған еңбектерінде тәрбиенің
халықтық ізгі идеялары көрініс таппаған қазақ ағартушылары, ғалымдары, ақын-
жыраулары жоқ деуге болады. Олардың ішінде аты әлемге жайылған Әл-
Фарабидің шоқтығы ерекше биік тұрады. Ол өзінің ғылыми- педагогикалық
шығармаларында имандылық - адамгершілік тәрбиені беруге ерекше маңыз
береді. XV-XIX ғасырлардағы ақын-жырау поэзияларынан халықтың көзқарасын,
идеяларын, арман тілегін, дәстүрі мен әдет-ғұрыптарын аңғару қиын емес.
Өйткені, халықтың асыл идеялары, үміт - арманы, қайғы - қуанышы жыраулар
толғауларында басты өзек болып отырады. Мұны Асанқайғы (XVғ.)
шығармашылығынан көруге болады. Аңыздағы Асан өз алдына бір ғана міндет -
өз халқына жерұйық табу міндетін қояды. Әйткенмен де Асан аңыздағы ғана
адам емес екені баршаға мәлім. Оның бізге келіп жеткен аздаған әдеби
мұрасы өзінің ауқымдылығымен, жан-жақтылығымен, онда демократиялық
идеялардың басым болуымен таң қалдырады. Сондай-ақ ақын - жыраулардың қай
туындыларын алмайық, бәрінде халықтың ұлттық өмірі, тұрмысы мен мінез-
құлқы, олардың дүниеге көзқарасы, адамгершілік санасы, имандылық ой-
пікірлері, халықтың болашақ ұрпаққа қалдырған өсиеті шынайы бейнеленеді.
Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев пен Ы.Алтынсарин өз шығармаларында ауызекі
халық шығармашылығын басшылыққа алған.
Қазақтың ұлы ғұлама ақыны Ш.Уәлиханов өзінің аз ғұмырында көптеген
баға жетпес құнды еңбектер қалдырды.
Оның ағартушы ретінде айтқан ой-пікірлері, кейбір ескертпелері мен
болжамдары қазақ халық шығармашылығына байланысты.
Шоқанның халық шығармашылығына деген сүйіспеншілігінің қалыптасуына
көркемдік талғамының жетілуіне, ой-өрісінің рухани әлемінің кеңге түсуіне
бірнеше факторлар әсер етті (өскен ортасы: табиғат, туыс, жолдас, өнер
т.б.) .Шоқан еңбектерінің қай дәуірде болмасын өзінің құндылығын
жоймайтынын, әрқашан халықтың жеткіншектер тәрбиесінің игілігі үшін қызмет
ететінін дәлелдейді.
Шоқан ауыз әдебиеті үлгілерінің ішінде тәрбиенің таптырмас құралы-
ертегілер жайлы құнды пікірлер айтады. Ертегілердің мазмұнының бай екенін
ескертеді, ондағы батыр, жезтырнақ, алып секілді көптеген кейіпкерлерді
көрсету арқылы адам баласының жағымды-жағымсыз моральдық қасиеттерін
(кішіпейілділік, әділеттілік, шыншылдық, ізеттілік, инабаттылық,
қайырымдылық-қайырымсыздық, т.б.) ажырата білуге, әдемілікті сезіне
қабылдап - тани білуге шақырады. Мақал – мәтелдерді жинақтау арқылы
халықтың балалар мен жастар тәрбиесінің әлеуметтік тарихи тәжірибесін
әсерлі көрсете білді (барлығы үш жүзге жуық мақал жинаған).44
Шоқанның мақсаты - болашақ ұрпаққа халықтың өткендегі өмірінің
ақиқатын толығырақ, тереңірек түсіндіруге көмектесу, көрнекті адамдардың іс-
әрекеті мен таныстыру, мәдени мәнін ашып көрсету.
Өзінің барлық педагогикалық теориясында жас-жеткіншектердің тәрбиесін
қалыптастырып, жетілдіруде қазақ халқының ғасырлар бойы тәрбие саласында
жиған бай тәжірибесін негізге алу қажет деген пікірді ұстанғандардың бірі -
Ы.Алтынсарин.
Ыбырай қазақ сахарасында ғылыммен білімнің алғашқы қоңырауын соққан
ұлы ғалым-педагог.
Ы.Алтынсарин Қазақ хрестоматиясы деген алғашқы еңбегі қазақ
халқының рухани мәдениетінің даму тарихына аса зор оқиға болып бағаланады
және болашақ ұрпақтың ақыл-ойының, адамгершілік қасиетінің тәрбиеленуінің
негізі болып есептеледі.
Дала ұрпақтарын оқу, өнерге, мәдениетке, адамгершілікке тәрбиелеуде
Алтынсарин аса бағалы қор - қазақ фольклорына ерекше назар аударды. Ол
халық творчествосынан өз кітабы үшін ертегілерді, мақал-мәтелдердің
тәрбиелік мақсатқа сай келетінін ғана таңдап алып шебер қолданды. Ыбырайдың
хрестоматиясына енгізілген ірі шығармаларында ( Қара батыр, Жәнібек
батыр т.б.) төменгі сынып оқушыларының түсінігіне сай дәстүрлі әдеттерді
сипаттайды, балалар арасындағы сүйкімді, сүйкімсіз мінез-құлықты, жолдастық
қарым-қатынастарды әңгімелейді.
Ы.Алтынсаринның еңбектерінің, олардың әр қайсысына белгілі тәрбиелік
маңызы бар идеялар, әсіресе, адамгершілік қасиет сапалар жан-жақты
қамтылғаны айрықша көзге түсті. Ол мақалалары: Әке мен бал (еріншектік
сазайы), Асыл шөп (сабырлылық), Ана мен қыз (мейірімділік, әдептілік),
Түлкімен ешкі (өтірік), Екі жолдас (жаман дос), Бір уыс мақта
(үнемшілдік).5
Ұлы Абай Құнанбаевта балалармен жас-жеткіншектерге ұлттық тәрбие
беруде халық мұрасының тәрбиелік күшін жоғары бағалаған.
Абайда, Шоқан, Ыбырай сияқты халық педагогикасынан сусындап, әжесі
Зере мен анасы Ұлжаннан, ауыл адамдарынан дастан, аңыз-ертегілерді, өлең-
жырларды, мақал-мәтелдер мен жұмбақ-жаңылтпаштарды естіп, бойына сіңіріп,
атақты әнші – күйшілердің, жыршы – термешілердің өнерін, ақындар айтысын
қызықтап өсті.
Абайдың қара сөздері, өлеңдері мен әндері балалар мен жастарды
өткірдің жүзі, кестенің бізі салған ою-өрнектер тәрізді өзінің
көркемдігімен, бояуының қанықтылығымен қызықтырады, әрқилы ойға жетелейді,
әсемдік сезімге бөлейді, көңілін сергітеді. Өлеңдегі қара сөздерге
эпитеттер, теңеулер, әсіреулер, көріктеулер, мақал-мәтелдер өзіне тәнті
етеді, дүниетанымдық, адамгершілік көзқарастарының дұрыс қалыптасуына
бағдар береді.
Мұның өзі олардың ауызекі шығармашылықты сол халықтың көзқарасы,
рухани бет-бейнесі және ұлттық мінез-құлқы деп түсінгеннің айғағы.29
Қазақстандағы халықтық педагогика проблемасына М.Жұмабаевта назар
аударды. Ол қазақ мектептерінің мұғалімдері үшін Педагогика (1922) оқу
құралын жазды.19 Бұл оқу құралы қазақ халық педагогикасын жасаудың ең
алғашқы тәжірибесі болып табылады.
К.Д.Ушинский сияқты ол да балаларды ана тілінде тәрбиелеуге шақырып,
ана тілінің бай да сарқылмас мүмкіндіктерін ашып көрсетеді, жас анаға ана
тіліндегі әуендерді жиі пайдалануға, ана тілінде тартымды әңгімелер айтуға
кеңес береді.
Сайып келгенде, халықтық педагогика жөніндегі алғашқы ғылыми еңбектер
70-жылдары пайда болды. Оған дейін халық педагогикасы мерзімді баспасөз
беттерінде бірқатар мақалаларда үстірт қана сөз болды.
70-жылдары пайда болған ғылыми еңбектер И.Оршыбеков пен
А.Мұхамбаеваның жұмыстары еді. И.Оршыбековтың зерттеуінде қазақтың ауызекі
шығармашылығындағы адамгершілік тәрбие идеялары және халық даналығы жайында
сөз қарастырылса, А.Мұхамбаеваның диссертациясында қазақ халқының қолданып
жүрген ұлттық дәстүріне талдау жасалып, балалар мен жастарды тәрбиелеудегі
олардың ықпалы зерттелген.
80-жылдары орта және жоғары мектепті қайта құруға байланысты
оқушыларға көркемөнер білімін және тәрбие ісін жандандыруға едәуір көңіл
бөлінгенін айта кету орынды. Ал мұның өзі халықтық педагогика саласында
терең мазмұнды дәстүрлер жүргізуді талап етті.
І.1.3. Жас ұрпақты халықтық педагогика арқылы тәрбиелеудің
мүмкіндіктері
Қай заманда, қай елде отбасының адамзат ұрпағына тигізетін ықпалы мен
әсерін өмірдегі басқа еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайды.
Адамға оның еңбек және қоғамдық қызметінде ғана емес, сонымен бірге
тұрмысында да тікелей ықпал жасап отыратын қандай да болсын бір ұя керек.
Осы міндеттің бәрін белгілі дәрежеде отбасы атқарады.
Ғылыми философиялық, психологиялық әдебиеттерде отбасы тәрбиесі жалпы
тәрбиенің аса маңызды құрамды бөлігі екендігі айқындалған.
Тұтастай алғанда педагогикалық зерттеулердің негізінде отбасы
тәрбиесі ұғымына әр қырынан анықтама берілген.
Мәселен Отбасы тәрбиесі ата-анаға арналған сөздікте: Бірге тұратын
жақын туыстар (Әке - шеше, балалар т.б.) тобы,-деп көрсетсе, ал отбасы
проблемасын зерттеуші ғалымдар: Қоғамның маңызды институты, оның
микроортасының элементі - отбасы - деген.
Осыдан отбасы күрделі қоғамдық құбылыс болып есептеледі. Қоғамдық
ортаның шағын бір бөлігі ретінде балаға өмірге жолдама береді,
көзқарасының әдеп-ғұрпының іргетасын қалайды. Еліміздің өміршеңдігі отбасы
жағдайымен тығыз байланысты. Баланы адамгершілікке, имандылыққа жалпы жақсы
қасиеттерге тәрбиелеуде отбасы беделі үлкен рол атқарады.
1.1.3.1.Адамгершілікке тәрбиелеудің маңызы
Халық өзінің өмір сүру барысында балалардың психологиясына зор мән
берген. Сондықтан да баланы бастан деген сөз бекер айтылмаған.
Халықтың шығармашылық мұрасында халықтық тәрбие жөніндегі жинақталған
нақыл сөздері, ертегілер, мақал-мәтелдер өлеңдер жеке адамның басынан
шыққан нәрсе емес, бүкіл халықтың шығармашылық байлығы. Халықтық
педагогиканың пәрменділігінің бір көрінісі оның үнемі өмір мен адамның
сәбилік кезеңінен барлық жас кезеңдеріне бағытталған тәлім-тәрбие беру,
тәжірибе беру практикасымен байланыстылығы. Сол себепті халықтық педагогика
мұрасының адам психологиясымен байланыстылығы жөнінде ойлап жатудың қажеті
жоқ. Өйткені халықтық педагогиканың өзі тұнып тұрған өмір психологиясы.
Халықтық педагогикада рухани мәдениеттің басқа көріністері сияқты адамның,
дамып-жетілуі, адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруда ықпал жасайтын
біріне-бірі нәр беретін құбылыс, процесс.
Өмір сүру жағдайындағы әдет-ғұрыптармен, дәстүрлер мазмұны жағынан
төменгі сынып оқушыларының тәрбиесіне ықпал жасайды. Мысалы: Ақырып айтқан
ақылдан, ақылмен айтқан сөз артық, Атасынан ақыл алса, тентек ұлда
жөнделер.
Нәресте анасынан туғанда екі түрлі мінезбен туады, біреуі-ішсем,
жесем, ұйықтасам – бұлар тән құмары. Екіншісі – білсем деген, не көрсем
соған талпынып...көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап тыныштық
көрмейді – мұның бәрі жан құмары. Абайдың бұл ой тұжырымдамасы қазіргі
ғалым психологтардың тұжырымды зерттеуімен тепе-тең деп бағалаймыз.
Сонымен бастауыш сынып оқушыларының жас кезеңі осы жасқа ғана тән
белгілерімен сипатталатын, жеке бастың тұлға болып қалыптасуында айрықша
орын алатын және басқа жас кезеңдеріне негіз болатын ерекше шақ. Бала – ата-
ананың, отбасының адамгершілік өміріне тәрбиелілігінің айнасы.
І.1.3.2.Халықтық педагогика – отбасындағы тәрбиенің негізі
Отбасы - адам баласы тарихи дамуының барысында қалыптасқан және
үздіксіз дамып келген. Ол алғашқы қауымдық құбылыстың ыдырау кезінде пайда
болған әлеуметтік топ және шаруашылық негіздерінің бірі. Қоғамнан, өзін
қоршаған табиғи жағрапиялық орталықтан тыс отбасы жасалмаған. Жер шарын
мекендеген аз халықтардың отбасы сол халықтың отбасылық сол халықтың даму
жолынан ажырамаған. Қазақ халқының отбасысы да сондай.
Сондықтан жоғарыда айтылған міндеттердің ішінде қазіргі кезде отбасы
тәрбиесінің өзекті мәселелерінің бірі отбасының адамгершілік тәрбиесі болып
табылады.
Біздің тәуелсіздік мәртебесіне ие болған қазақ мемлекетінің
жасөспірімдерге жоғары адамгершілік, имандылық қасиеттер, ең алдымен жалпы
адамзаттық құндылықтарға сенім, әлеуметтік белсенділік, еңбекқорлық пен
санаға сіңген тәртіп, жеке тұлғаның еріктілігі, гумандық қарым-қатынас,
ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрыпқа құрметпен қарау ізгілікті, парасатты мінез-
құлық адамгершілік тәрбиесіне тән болуға тиіс. Бұл міндеттер адамгершілік
тәрбиесінің негізіне алынады.
Отбасындағы тәрбие процесінде жеке бастың адамгершілік белгілері
гуманизм сезімі, қайырымдылық, сезімталдық, парасаттылық, ұқыптылық,
жауаптылық, тәртіптілік, кішіпейілділік, әдептілік, мейірімділік, еңбек
сүйгіштілік т.б. қасиет сапалар қалыптасады.
Отбасы қоғамдық мақсат негізінде өмір сүретін, адамның алғашқы
адамгершілік әліппесін үйрететін адамгершілік мектебі болып есептеледі.
1.1.3.3.Халық - қапысыз тәрбиеші
Халықтық педагогика отбасындағы тәрбиенің негізі болып саналады.
Өйткені адамның жеке басының мінез-құлқын қалыптастыру, оның бойына
адамгершілік қасиеттерді сіңіру көбіне үйде ата-ананың тікелей әсерімен
жүзеге асады.
Халқымыздың ұлттық ерекшелігі саналатын үлкенді сыйлау, кішіге
қамқорлық, бауырмалдық, кеңпейілділік қасиеттердің біразынан ажырай
бастағаны шындық. Енді заманымыздың қайта түлеуіне байланысты жас ұрпақтың
бойына осынау қасиеттерімізді қайта сіңіріп өсірсек деген мақсат әсіресе
тәрбие саласы қызметкерлерінің, ата-аналардың алдындағы кезек күттірмес
міндеті болып тұр.
Бүгінгі таңда арнайы мамандық алып, мектепте келіп жатқан мамандардың
көбі сол ұлттық дәстүрден алыстау өткен жандар. Сондықтан оларға халық
педагогикасына сүйеніп ұлттық психологияда тәрбиелеу оңайға түспейді.
Адамгершілік қасиеттегі өзекті мәселесі - қайырымдылық, достық, елге
жерге, отанына қайырымды, бойындағы бар асыл қасиетін халқына , ұлтына
жасауға арнаған адамды Ел қамын жеген – ер деп бағалаған. Сондай-ақ
адамгершіліктің ең жоғарғы түрі - бауырмалдық, бүкіл адам баласын бауыр,
дос тұтыну, көпшіл болу интернационалдық қасиетті қастерлеу. Атаңның
баласы болма, адамның баласы бол, Көппен көрген ұлы той, Көпті сөкпе,
кеңді төкпе сияқты мақал-мәтелдерде дәріптелген.
От ертеден бері отбасы тұтқасы болып саналады. Ата-бабамыз қазақ
халқының тұрмыс-тіршілік сөзінде Менің үйім деген ұғымның орнына менің
отбасым сондай-ақ бір үйдің орнына бір түтін деп үй иесін отағасы деп
атаған.
Біздің елімізде бала тәрбиелеу ата-аналардың конституциялық міндеті
екендігін Қазақстан Республикасы Конституциясының 50, 51, 52 баптарында
отбасы олардың құқықтары мен міндеттері бала тәрбиесі ісіндегі
жауапкершіліктері жан-жақты көрсетілген.
Бұл заңда белгіленген міндеттен отбасы тәрбиесіндегі ең басты өзекті
мәселе адамгершілік тәрбиесі екенін айқын көруге болады.
Еліміздің үкіметі соңғы жылдары қабылданған Этникалық мәдени білім
беру тұжырымдамасында (1996) айтылғандай, қазіргі тәрбиенің түп мақсаты –
қоғамның нарықтық қарым-қатынасқа көшу кезінде саяси экономикалық және
рухани дағдарыстарды жеңіп шыға алатын, ізгіленген ХХІ ғасырды құрушы
іскер, өмірге икемделген, жан-жақты, мәдениетті жеке тұлғаны тәрбиелеп
қалыптастыру болып отыр.
І.2. Бастауыш сыныптарда халықтық педагогика элементтерін
пайдаланудың әдіс-тәсілдері, ерекшеліктері
І.2.1.Тіл сабақтарында халықтық мұралар
Жас ұрпаққа білім берудегі негізгі пән – ана тілі пәні. Өйткені ,
әрбір ұлт перзентінің өз ана тілін терең біліп, осы ана тілді көркейтуге
үлес қосқан әрбір ақын-жазушыны терең білу, оның шығармаларын оқу – басты
парызы.
Ана тілі сабағы арқылы оқушының рухани дүниесі байиды, жай білім беріп
қана қоймайды, ол өмірдің ең қымбаттысы, ең асылы – жақсылық пен ізгіліктің
ұрығын себеді. Бұл пәннің әр сабағын – адам бойындағы асқақ арман, берік
сенім, әсемдік пен сұлулыққа құштарлық тәрізді ең мөлдір сенімдер мен
кісілік қасиеттер туралы сырласу сабағы десе де жарасады.
Қазақтың көрнекті қайраткері, ірі тіл маманы А. Байтұрсынов: Кемшілік
болмас үшін әр ұлт баласын әуелі өз тілінде оқытып, өз тілінің жүйесін
білдіріп, жолын танытып, балалар әбден дағдыланғаннан кейін өзге тілді
оқыта бастайды деген екен.
Сондықтан да мектеп табалдырығын алғаш аттаған балаларға ана тілін
оқытудың тиімді әдістеріне ерекше мән берілуге тиіс. Ана тіл сабақтарында
халықтық педагогика элементтерін ұтымды пайдалану сондай әдістерге жатады.
Сол арқылы оқу процессін жандандырып, сабақтың сапасын арттыруға толық
мүмкіншілік бар. Баланың сөздік қорын молайтып, сөзді еркін, өз мағынасында
қолдануға, тез, жылдам сөйлеуге жаттықтыруға ойын бірден-бір таптырмайтын
құрал. Бала сөзбен де ойнайды. Осы сөзбен ойнағанда, өз ана тілін нәзік
қасиеттерін үйренеді, тілдің саздылығын ұғынады.
Ұлы Абайдың 19-қара сөзінде: Адам ата-анадан есті болып тумайды,
естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы-жаманды таниды-дағы,
сондайдан көргені, білгені көп адам білімді болады - дейді. Шындығында да,
дүниедегі жақсы-жаманның барлығы ойын арқылы танылатынына да күмәніміз жоқ.
Себебі, бала ойынмен өседі, ойын оның ойын өсіреді. Ойын – даналық
әліппесінің бір беті.
Ана тілі сабақтарын дәйекті жүргізу үшін, мұғалім бірінші күннен
бастап оқушылардың мінез-құлқын бақылай отырып, оларды ерекшеліктеріне
қарай жұмыс жүргізеді. Оқушылардың бірінші күннен бастап оқу құралдарын
қалай пайдалану керектігін еркін меңгеріп әкетуі оңай емес. Сондықтан да
мұғалім ең алдымен қимылдары өте баяу оқушылармен біраз жұмыс жүргізіп,
олардың қаламсапты дұрыс ұстауына баса көңіл бөледі. Баланың саусақтары
емін-еркін қимылдау үшін оларға жаттығулар жасатып, бірнеше ойындар
ойнатады. Балаларды жіті қимылдату мақсатымен халық ойыны Қуыр-қуыр
қуырмашты ойнатудың пайдасы бар. Ойынды не үшін жүргізгені тұрғаны мұғалім
үшін белгілі. Сондықтан мұғалім алдымен ойынның тәртібін балаларға
түсіндіре де, ойынды өзі бастап, ойнау тәртібін көрсетеді. Ойынға екі оқушы
кезектесіп қатысады. Бір оқушы қолының бес саусағын бір жерге түйістіреді
де, сол қолымен оны бүркемелеп, қапсыра ұстайды. Одан кейін жанында тұрған
екінші оқушыға ортаңғы саусағымды тапшы дейді. Егер ол саусағын дәл тапса,
ұпайды бірінші оқушы, таба алмаса-өзі алады. Бірақ ұтқан оқушы ұпай алу
үшін мына ережелермен сөздерді жақсы білуі шарт:
1. Бас бармақтан бастап, шынашаққа дейін бір рет саусақтардың атын
түгел айтып береді.
2. Бұдан кейін - бас бармақ , балан үйрек, ортан терек, шылдыр шүмек,
кішкене бөбек, - деп саусақтарға түгелдей ат қойып шығады. Сөйтіп, бес
саусақты түгел жұмады. Тағы да бас бармақтан бастап, былай деп, бес
саусақты түгел ашып, санап шығады.
Сен тұр, қойыңа бар,
Сен тұр, сиырыңа бар.
Сен тұр, түйеңе бар,
Сен тұр, жылқыңа бар,
Енді шынашақты алақанның шұңқырына бүгіп, тұқырта ұстайды да:
Қуыр-қуыр қуырмаш,
Балапанға бидай шаш,
Әжең келсе, есік аш,
Қасқыр келсе, мықтап бас.
Ұры, бөрі сұғанақ,
Мұның бәрі малға қас –
деп ұпай тартушының алақанын қытықтайды. Бұл әдіс жазу құралдарын меңгере
алмаған не оны меңгеру қиынға соғатын, ұяң, баяу қимылды балалардың санына
қарай қолданылады. Бұл ойын алдымен шабан қимылдайтын балалардың қимылын
тездетуге септігін тигізеді; екіншіден, тілді жаттықтырады; үшіншіден, есте
сақтау қабілетін жетілдіре түседі; төртіншіден, ұяң, тез үйлестіруге
шорқақ, жасқаншақ балалар ойын үстінде мұндай әдеттерін ұмытып кетеді;
бесіншіден, оларды топтасып (ұжым болып) жұмыс істеуге дағдыландырады;
алтыншыдан, балалардың жүйке жүйелерін шыңдап, мінез-құлқын қалыптастырады.
Суреттер арқылы жұмбақтар шешкізу, балалардың сабаққа қызығуын,
ынтасын арттыра түседі. Олардың қимылын дамытып, сабаққа белсенді
араластыруға мүмкіндік береді. Жұмбақ шешуді жарыс түрінде өткізуге болады.
Жұмбақ ойыны балалардың өздігінен ойлауына мүмкіндік жасайды, оларды
дерексіз ойлаудан нақтылы ойлауға жетелей түседі. Осының негізінде мұғалім
бірте-бірте оқушыларды күрделі іске тартады. Сабақ күрделене түскен сайын
оқушылардың ойы өсіп жетіледі. Осыған орай ойынның түрлері де күрделеніп,
өзгере береді. Ойын әрбір пән бойынша ұйымдастырылады. Бастауыш сыныптарда
ойын сабақтарын пән бойынша ұйымдастыру мұғалім үшін де, оқушылар үшін де
тиімді.
Бірінші сыныпқа келген балалардың кейбір әріптерге барлығының бірдей
тілі келе бермейді. Осындай жағдайда бала жолдастарының көзінше ол
әріптерді дауыстап айтуға жасқаншақтай беретіні сөзсіз. Мұғалім баланың осы
кемшілігін дер кезінде біліп, оны уақытылы түзеу бағытында шара қолдануы
тиіс. Бұл жауапты кезеңде бала мен мұғалімге нағыз көмекші халық ойыны
болып табылады. Тілі кейбір дыбыстарға еркін келе бермейтін балалар үшін
алдымен сол дыбыстың жеке-жеке айтқызып, артынан хормен қайталатады. Тілі
еркін келмейтін балалардың көпке елігіп, дұрыс айтып кетеді.
Бұл мақсатта ежелгі халық ойыны жаңылтпашты ұтымды пайдалануға
болады. Бастауыш мектептің бірінші сыныбына келген баланың Р, Л, С,
Т т.б. дыбыстарға тілдері еркін келе бермейді. Сондықтан, осындай
оқушылар үшін жаңылтпаштарды пайдалану орынды. Мысалы, Құдық қазып
аршыдым, топырағын жаншыдым, аршыдым да балшығын, шаншыдым да талшығын,
аршыдым да малшыдым. Мұғалім осыны оқушыға өзімен бірге ілестіре отырып,
айтқызады. Сонда Р дыбысына баса көңіл бөлгізеді.
Сабақты бірыңғай әдістермен жүргізе беру балаларды жалықтырары
сөзсіз. Егер арасында ойын араласып келіп отырса, оқушылар өтіп отырған
сабақ мазмұнына баса көңіл аударып, тез қабылдап, ұғып алады.
Халықтық педагогика элементтерін бірінші сыныпта Буын тақырыбын
өткізгенде пайдаланған орынды. Бұл тақырыпты өткенге дейін оқушы Әліппені
тәмәмдап, Қазақ тілі пәнінің едәуір бөлігін меңгереді. Дауысты, дауыссыз
дыбыстарды, олардың жуан және жіңішке болып бөлінетінін біледі, сондай-ақ
дауысты дыбыс бар сөздерге көңіл бөліп, олардың сөздердегі орны мен маңызын
ұғып алады. Ауызекі және жазба жаттығу жұмыстары, суреттер арқылы әңгіме
жүргізіледі. Ендігі жерде мұғалім оқушылардың осы білім қорына сүйеніп,
халықтық педагогика элементтерін қолданған бұрынғы тәжірибесін жалғастыра
алады. Сөздің бір буынды болып та, екі, үш, т.с.с. көп буынды болып
келетініне көз жеткізу үшін түрлі жарыс ойындарын, жаттығулар ( Өз атыңды
буынға бөле білесің бе? Сыныптағы заттардың атын ата, т.б. ойын түрлерін)
өткізуге болады.
Бірінші сыныпта Буын тақырыбын өткендегі ойын түрлерін кеңейтіп,
күрделілендіріп, екінші, үшінші сыныптардағы сабақтарда да қолданып отыруға
болады.
Екінші сыныпта Сын есім тақырыбын өткенде ойын сабағын өткізу
қолайлы. Оқушылар үш топқа бөлінеді. Тақта үшке бөлінеді де, оған сұрақтар
жазылады. Оқушылар осы сұрақтың астына сын есімдерді тауып жазулары керек.
Қандай бала? Қандай ат? Қандай үй?
Кішкене бала. Жүйрік ат. Аласа үй.
Ақылды бала. Сұлу ат. Биік үй.
Жақсы бала. Шабан ат. Жаңа үй, т.б.
Қай топ бұрын, әрі көп сөз жазып шықса, солар жеңіп шығады. Бір сын
есімде бірнеше зат есім тауып жазу керек.
бұзау
Кішкентай бала
ат арба
Мына сипат қандай малға тән? тебеген..., сүзеген..., үркек..., жібек
жүнді..., күлте жалды..., тістеуік..., сүтті... .
Бұл ойын балаларға үй жануарларын, олардың түрлерін, оларға тән мінез-
құлықты білдіреді. Оқушылардың ойлау қабілетін дамытып, есту, қабылдау
сезімдерінің жетілуіне, келешекте бір нәрсеге мән бере қарауға, абайлау,
бағдарлау, т.б. дағдыларының ұштала түсуіне себепкер болады.
Үшінші сыныпта Сан есім тақырыбын өткенде оқушыларға Сен білесің
бе? ойынын ойнатуға болады. Мұғалім балаларға бір әңгіме оқитынын, олардың
ондағы сан есімдерді атауларын ескертеді. Балалар топқа бөлініп, мұғалім
оқып тұрғанда көңіл қойып тыңдаулары шарт. Қай топ оқылған әңгімедегі сан
есімді көбірек ойға сақтап, тақтаға дұрыс жазып шықса, сол топтың балалары
жеңіп шыққан болып есептелінеді.
Бұл ойыннан оқушылардың алары көп. Халқымыздың еңбектері ерлік істері
мен танысады. Екіншіден, жаңалықтарды біледі, соған еліктеп, өз беттерімен
ізденеді, білуге деген құмарлықтары артады. Үшіншіден, дара, күрделі сан
есімдерді жазуға үйреніп, дағдыланады, сауатты жазуға жаттығады.
Мүмкіншілігіне қарай, әр тақырып бойынша ойын элементтерін қолданып сабақ
жүргізу мұғалімнің шеберлігін шыңдап, сабақтың сапасын арттыра түседі.
Оқушылар сабақты саналы меңгеретін болады.
Бастауыш сыныптарда халық педагогикасы негізінде түрлі жарыстар
өткізудің танымдық, тәрбиелік маңызы зор. Мысалы, мұғалім алдын ала жасап
әкелген тарапта материалдар арқылы сөздегі жоқ дыбысты немесе сөйлем
ішіндегі түсіп қалған сөздерді тауып, орнына қоюға арналған Не жоқ?
ойынын өткізуге болады.
...сиыр сауады.
Сауыншы сауады сиыр
мұндай сөздер, сөйлемдер, орыны бос тұрған, дыбыс түсіп қалған сөздер
көптеп алынады, олардың орындары бірнеше рет қайталанып, өзгертіліп
қойылады. Ойын соңында қорытынды шығарылады.
Әріптерді жоғалтпа ойынында оқушылар әр әріпті жаңылмай орнына
қойып, жаңылтпаш сияқты айтып беруі керек. Сәл мүдірсе болды, оқушы ойын
тәртібін бұзған болып, одан шығып қалады. Сондықтан ойын тәртібін бұзбау
үшін алфавитті жақсы білу талап етіледі. Бұл ойынды балалар сабақтан
шаршағанда, тақырыпты пысықтау кезінде, сондай-ақ олардың кейбір
дыбыстарды дұрыс атап, жаза алмаған кездерде пайдалануға болады. Төменгі
сынып оқушылары еліктегіш келеді, жаңаны жандары сүйеді. Сондықтан да
мұғалім сабақ берудің әдістерін үнемі жетілдіріп, оның түрлері мен
тәсілдерін өзгертіп отырса, олардың сабаққа деген ынтасы артып,
ізденімпаздық дағдысы жетіле түседі.
Ойын араласқан сабақтарда балалар өздерін еркін ұстап, олардың білуге
деген белсенділігі артатыны байқалады. Ойын үстінде бала өзін-өзі ұмытып,
сыныптағы іс-әрекетке ден қойып, өзгелермен еркін ынтымақтасып, бірге еңбек
етуге құштар болатындығы байқалады.
Сабақтың барысында халық педагогикасының элементтерін қосымша
материал ретінде пайдаланудың тек бастауыш сыныптарда ғана емес, сондай-ақ
жоғары сыныптарда да пайдасы мол.
Төртінші сыныпта Лексика бөлімін өткенде түрлі ойын арқылы
тақырыпты оқушыларға қызықты етіп түсіндіруге болдады. Синонимдер мен
антонимдерді түсіндіргенде, жарыс ойындарын қолдануға болады. Мұғалім
алдын ала әзірленген синонимдер жазылған таратпа материалдарды пайдаланған
жөн.
Ойынды бастамас бұрын оқушылар бірнеше топқа бөлініп, бір-бірімен
жарысқа түседі. Алдын ала жүргізілетін мұндай даярлық оқушылардың көңілін
сабаққа аудару, талқылағалы отырған тақырыпқа мән беру үшін қажет.
Оқушылар бір-бірден шығып, таратпа материалдардағы синонимдерге мағыналас
сөздерді тауып, айтуы тиіс. Немесе мұғалім сөздерді тақтаға бір жол етіп
жазады да, оқушылардың тиісті синонимдес сөздерді тауып, екінші қатарға
жазуды талап етеді. Ойынның тәртібі бойынша берілген сөздердің синонимдерін
кім бөгелмей дұрыс жазса, сол ұпай алады. Ұпайды көп жинаған қатар жеңіп
шығады. Мұғалім антонимдерді өткенде оқушылардың түсінігін байқау үшін
өткен жолғы ойындарды жалғастыра түседі.
Сан есімді өткен кезде, сан есіммен байланысты халқымыздың дәстүрлі
айтыс өнеріне орай Айтыс ойынын өткізуге болады. Бір оқушы сан ойлап
айтады да, екінші оқушы оның айтқан сан есіміне ұқсайтын күлкілі сөз тауып,
жауап қайтарады. Ол ойынға бүкіл сынып қатысады. Бірінші оқушы Бір
дегенде; екінші оқушы: Сыныпқа тез кір дейді. Ойынды оқушылар жалғастыра
түседі.
- Екі.
- Серікпен күресуге бекі.
- Үш.
- Менімен жарысқа түс.
- Төрт.
- Ол жанып тұрған өрт.
- Бес.
- Алмас жалқауларға өш.
- Алты.
- Жақсы оқу - оқушының салты.
- Жеті.
- Біз тұрған жер орманның шеті.
- Сегіз.
- Қойларымыз семіз.
- Тоғыз.
- Мынау сиқырлы қара қобыз.
- Он.
- Бүгін бізге қон.
- Он бір.
- Біздің жолымыз бір.
- Он екі.
- Жеңіс туы біздікі, т.б.
Ойынды өткізудегі мұғалімнің мақсаты - оқушыларды еркін сөйлей білуге,
айтайын деген ойын тез, әрі жүйелі жеткізуге, ойлау қабілетін дамытуға, тіл
байлығын арттыра түсуге жету. Ойын үстінде бала ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
І. Негізгі бөлім
І.1.Жеткіншек ұрпақты халықтық педагогика негізінде тәрбиелеудің
әдіснамалық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..6
1.1.1. Педагогика ғылымының құрамдас бөлігі ретінде халық
педагогикасының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.6
1.1.2. Қазақ халық педагогикасының мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1.3. Жас ұрпақты халықтық педагогика арқылы тәрбиелеудің
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.1.3.1. Адамгершілікке тәрбиелеудің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ..13
1.1.3.2. Халықтық педагогика – отбасындағы тәрбиенің
негізі ... ..13
1.1.3.3. Халық – қапысыз
тәрбиеші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
І.2.Бастауыш сыныптарда халықтық педагогика элементтерін пайдаланудың әдіс
– тәсілдері,
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .15
І.2.1. Тіл сабақтарында халықтық
мұралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
І.2.2. Математика сабағындағы халық ойындарының
сипаты ... ... ... ... ..21
І.2.3. Ұлттық ойындардың дене тәрбиесіндегі
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
І.2.4. Сәндік қолданбалы өнерді сабаққа енгізу арқылы адамгершілікке
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
І.2.4.1. Бейнелеу
өнері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..28
І.2.4.2. Еңбекке
баулу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..29
ІІ. Практикалық бөлім
ІІ.1. Халықтық педагогика – тәрбиенің қайнар
көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
ІІ.1.1. Халықтық педагогиканы оқу үрдісінде қолданудың мақсаты,
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ІІ.1.2. Халықтық педагогика құралдарын жаңа технология
әдістерімен
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .31
ІІ.1.2.1.Математика пәні. Уақыт
бірліктері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...32
ІІ.1.3. Халық педагогикасына негізделген сабақ
құрылымы ... ... ... ... ... ..36
ІІ.1.3.1.Ана тілі пәні. Ұзын
сары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
ІІ.1.3.2.Қазақ тілі пәні. Сөз таптары. Өткенді
қайталау ... ... ... ... ..39
ІІ.1.3.3.Халық тағылымы пәні. Төрт түлік бағыты бойынша
тест
сұрақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...45
ІІ.1.3.4.Қазақ халық
есептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
8
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Түсіндірме
сөздіктер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .52
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..57
Кіріспе.
Ұлы сөзден- ұлағат
Қазақ даналығы.
Біз үлкен болайық, кіші болайық, бәрімізде талай-талай тәлімнің
төліміз, тоқсан тарау арнамен кеп тоғысқан татымды тәрбиенің жемісіміз. Оны
айтасыз: бағзы заманда көз жұмған арғы бабаларымыз, үлкен әкелеріміз бен
кіші әжелеріміз де мәңгі өшпес ізгі дәстүрдің өнегесімен бізді баулып
жатыр, баули да береді...
Адамның өмірлік тәжірбиесі, бастан кешерлері әр алуан, аса мол
және сан-салалы. Соның ішінде бала тәрбиесі - тәрбиенің барлық түрлерін
қамтитын әрекет. Оны жүзеге асыру үшін ата-ана, мектеп және қоғам бірлесе
отырып атсалысатыны белгілі.
Әрбір ата-ана, мектеп және қоғам өз тәжірибесін, ұстанған қағидасын
жолай уақытпен үндестіре түзетіп, өзгертіп, жаңалап, жаңғыртып отырады.
Тегінде ең берекелі, ең парасатты тәжірибе - әрине, халық түйген
тұжырымдар, ғасырлар бойы зергерлік ұқыптылықпен сұрыпталған үрдістер,
дамыған даналық дәстүрлер, ұстаздық ойлар болса керек-ті.
Бұның аты - халық педагогикасы. Сонымен халық педагогикасы дегеніміз
не? Ол халықтың рухани мәдениетіне толқын-толқын ұрпақтардың көп болып,
қауымдасып қосқан шығармашылық үлесінің нәтижесі. Халық педагогикасы-
тәрбиенің бастауы және қайнар бұлағы, ол тәрбие жөніндегі халықтың білімі
мен тәжірибесі.
Халық педагогикасы - халықтың рухани мәдениетінің көрінісі.
Халықтың мұң-мұқтажына, қажетіне сай бұл педагогика тәрбиенің ең
адамгершіл, ең демократияшыл мұраттарын ұсынады.
Тәрбие тамыры халық қазынасында, соның қадір қасиеті мен білім
болмысында. Сондықтан да өсер ұрпақтың тәрбиесі қай халықты болмасын аз
ойландырған емес және оған көп көңіл де бөлген. Ұрпақтарының бойына адал
да, инабатты, еңбек сүйгіш қасиеттерді дамытып жақсы бала - ата-анаға сын
деген сөздерді есіне алып отырған.
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігінің
тұжырымдамасында: Тәрбие халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған
озық тәжірибесімен, ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, баланың
қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, дүниетанымын, өмірге деген көзқарасын
және соған сай мінез-құлығын қалыптастыру деген түсінік береді.
Өз халқының ұлттық салт-дәстүрін білмеген адам қоғамның келешегін
де ойламайды. Сондықтан да оқу-тәрбие үрдісіне халқымыздың асыл мұраларын
барынша ендіріп, балаларға халықтық педегогикасының сан-қырынан дәріс беру-
бүгінгі күннің негізгі міндетіне айналып отыр. Ұлттық дәстүр мен салт-
санадан, тегі мен дінінен, ділінен хабарсыз болып өскен ұрпақ жарымжан,
мәңгүрттердің саны көбейіп еліміздің дамуына үлкен зиянын тигізетіні
сөзсіз.
Ал бүгінгі күнгі ұрпақ тәрбиесінің негізгі өзегі –олардың ұзақ
жылдар бойы қалыптасқан халқының салт-дәстүрлері рухында тәрбиелеу.
Ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық тәлім-тәрбиенің белгілі жүйесінде жас буын
жадында біртіндеп сіңіріп отыратын арнаулы жолдары, тиісті тәсілдері де
болған. Мәселен, мақал-мәтелдерде адамгершілік, имандылық тәрбиесіне
байланысты әдет-ғұрыптар насихатталса, жұмбақтар мен айтыстарда ақыл-ой
тәрбиесі, өлең, жыр-дастандарда - әсемдік тәрбиесінің негізгі қағидалары,
ал ертегілер халықтық тәрбиенің сан алуан мәселелерін қозғайтын тәлімдік
құрал ретінде пайдаланылған. Қазақ халқының тәлімдік мәні зор ой-
толғаныстары бесік жыры, батырлық эпостарда, ертегі, аңыздарда, мақал-
мәтелдерде көптеп кездеседі. Бала тәрбиесіндегі барлық жұмыстарымызды
халықтық педагогика негізінде құрып, ата-баба дәстүрінің озық үлгілерін
үйренгенде ғана алға қойған мақсат орындалады.
Ұрпақ тәрбиесінің келешегіне жауапкершілікпен қарап XXI ғасыр ұрпағын
ізгілікке, имандылыққа, адамгершілікке тәрбиелей білсек, еліміздің елдігі
кеңінен көрінер еді. Тәрбие бала дүниеге келген сағатынан басталады
деген сөздің жаны бар. Бесік жыры, ана әлдиін естіп өспеген бала халық
дәстүрінде тәрбиеленбеген, ал халық дәстүрінде тәрбиеленген баладан туған
халқын сүйетін, дінін, тілін құрметтейтін мейірімді де, тәрбиелі азамат
өсіп шығары анық. Осындай азаматты тәрбиелеуде мектептің де ролі аз емес.
Мектеп-білім ордасы,
Ұстаз-мектеп тұлғасы.
деген нақыл сөздің өзі, сол азаматты болашақта тәрбиелі, адамгершілігі мол,
білімді, ізгі ниетті адам (индивид) қатарына қалыптастыруда ұстаздың
еңбегіне де зор баға беріп тұрған жоқ па?! Иә, өз ісіне адал, кәсіптік
шеберлігі мол, тәжірибелі мұғалім қашанда оларды оқытып, тәрбиелеп қана
қоймайды, екінші ата-анасы болып та саналады.
Мұғалім өз оқу-тәрбие үрдісінде халық педагогикасын тиімді жолдармен
қолданып, пайдаланып, нәтижесінде оқушыларының бойынан ізгі қасиеттерін
көріп-таныса, оны да өз еңбегінің жемісі деуге болады емес пе?!
Сабақта халық педагогикасының ұсақ жанрларын пайдалану арқылы
оқушыларды эстетикалық тәрбиеге, адамгершілікке, имандылыққа,
кішіпейілділікке тәрбиелеуге болатынын бүгінгі күні ол жан-жақты
дәлелденіп зерттелген. Сондай-ақ зерттеуді менде №4 орта мектепте 2Э
сыныбына жүргіздім. Ондағы: халық педагогикасының асыл мұраларын сабақта
қалай тиімді пайдалану керектігі жайында және оның оқушыларға тигізетін
пайдасы осы еңбектің соңғы Практикалық бөлімінде жан-жақты талданып,
баяндалған. Сондай-ақ халық педагогикасының бір саласы-ауыз әдебиетінін
сабақта пайдалану арқылы оқушыларды гуманистік тұрғыдан тәрбиелеуге ғана
емес, оларды тапқырлыққа, логикалық ойлауын, шапшаң жауап беруге, мәнерлі
де мағыналы сөздермен жүйелі сөйлеуге осы практика барысында жете мән
берілген.
Мақсаты – халықтық педагогика элементтерін сабақта пайдаланудың
тиімді әдіс-тәсілдерінің түрлері мен мазмұнын ашып көрсету.
Тақырыптың міндеттері. Тақырыпқа байланысты ғылыми деректер мен
Қазақстандық зерттеуші ғалымдардың еңбектерін қамтып, тәжірибеде халықтық
педагогика элементтерін сабақта тиімді қолданудың әдіс-тәсілдерін меңгеру
және жан-жақты зерттеу, бүгінгі күн талабына сай ұрпақ тәрбиесінен алған іс
тәжірибесімен байланыстыра отырып саралау, талдау жасау. Халықтық
педагогиканы оқу үрдісімен ұштастыру.
Зерттеу объектісі – халық педагогикасының элементтерін сабақта
қолданудың әдіс-тәсілдерін, ерекшеліктерін, жолдарын көрсету.
Зерттеу пәні – халық педагогикасын үйретудің этнопедагогикалық мәні.
Тақырыптың жаңашылдығы – бұл тақырыпқа арналған көптеген
мақалалар мен еңбектер жазылғанымен, тәжірибелерде арнайы нақты түрде
қолданысқа енгізіліп, кеңінен қолданып, тұжырымдар жасады. Кіші мектеп
оқушыларының білімдерін жан-жақты көтерудегі оқу үрдісіндегі халық
педагогикасының пайдалы жақтарын көрсету.
Тақырыптың өзектілігі – оқу-тәрбие үрдісінде халықтық педагогика
элементтерін қолдану, мұғалімнің кәсіби шеберлігін, шығармашылық ізденісін
шыңдауын қажет етеді. Жас ұрпақты халық педагогикасы арқылы тәрбиелеудің
мүмкіндіктерінің маңызын ашып көрсету. Халықтық педагогиканы жаңа
технология әдістермен жүргізудің жолдарын көрсету және бастауыш сыныптарда
пайдаланудың әдіс-тәсілдерінің ерекшеліктерін зерттеу.
Ғылыми болжам – егер халықтық педагогика элементтерін мектептегі
сабақта орынды, жүйелі қолданса, онда жас ұрпақты ұлттық тәлім-тәрбиенің
нәрі мен сусындатып, ұлттық болмысын танытып, ұлтжанды, елжанды көзі ашық,
көкірегі ояу азамат етіп тәрбиелеуге болады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері – анализ, сызбалар, тірек сызбалар,
практикалық байқаулар.
Ғылыми теориялық базасы – бұл жұмысты С.Қалиевтің Халық
педагогикасынң ауыз әдебиетіндегі көрінісі, С.Ұзақбаеваның Тамыры терең
тәрбие, Е.Сағындықовтың Ұлттық ойындарды оқу тәрбие ісінде пайдалану
т.б. және журналдардағы халықтық педагогикаға байланысты мақалаларға
сүйендім.
Практикалық маңыздылығы – бұл жұмыста халықтық педагогика
элементтерін тиімді әдіс-тәсілдерін, жолдарын қамтып қана қоймай, сонымен
қатар халық педагогикасының тарихына, маңыздылығына, ерекшеліктеріне де
тоқталады. Оқу тәрбие үрдісінде оқушылардың дүниетанымдарын кеңейтіп жан-
жақты дамытуда әдістемелік құрал ретінде методикалық кеңестерде, ғылыми
конференцияларда қолдануға болады.
І.Негізгі бөлім.
І.1.Жеткіншек ұрпақты халықтық педагогика негізінде тәрбиелеудің
әдіснамалық негіздері
Халықтық педагогика мыңдаған жылдар бұрын болып, нақты өмірдің мәнін,
оның даму заңдылықтарын танып-білуге бағытталған өзіндік адам қызметі
ретіндегі ғылым болмаған, дәлірек айтқанда, жаңа пайда болған кезде
қарқындап дамыды, бірақ педагогика оны арнаулы сала ретінде ғылыми білімнен
бөліп алған жоқ.7 Халықтық педагогика идеяларын, аса бай тәжірибесін талай
ұрпақ пайдаланып келеді.
І.1.1.Педагогика ғылымының құрамдас бөлігі ретінде халық педагогикасының
қалыптасуы
Түрлі кезеңдегі педагогтар мен ойшылдар ауызекі халық шығармашылығын
және халықтық педагогикадан алынатын үлгілі-өнегені халық даналығының
қөрінісі ретінде пайдалану жөніндегі құнды идеяларды аз айтқан жоқ. Чехтың
ұлы педагогы Я.А.Коменский: Бұрын әлде кім жасаған жалпыға ортақ және
арнаулы, ескі және жаңа шолуларды пайдалану қажет,26-деген болатын. Оның
пікірінше, адамзаттың ұзақ уақыт тәжірибесі адамзат баласы бірлесіп
иеленетін жалпыға бірдей даналық қазынасы26 болып табылады.
Я.А.Коменскийдің идеясын ағартушы Иоганн Генрих Песталоций де
толығымен қолдаған болатын. Песталоцийдің барлық мәселе түралы ежелгі
өмірдің ұлы куәгері – тілді үйрене отырып, балалар халықтың тарихи
тәжірибесі мен мәдени құндылықтарын игереді деген сөздері де – көкейтесті
мәселе.
Халықтық педагогикаға орыс педагогикасының таңдаулы өкілдері
(В.Г.Белинский, К.Д.Ушинский және т.б.) де ден қойды. Олар тәрбие
саласындағы халық күшіне сенді. Олардың бұл сенімі қоғамдық дамудың
үздіксіз прогесі (өркениентті) туралы ұғымдарға ғана емес, сонымен бірге
халық өмірін жетік білуге, халыққа деген ыстық сүйіспеншілікке негізделген
еді.
В.Г.Белинский тәрбиешілер мен балалар жазушыларына ұн тастай отырып,
оларды балаларға Жалпы азаматтық, әлемдік құбылыстарды мүмкіндігінше
көбірек беруге тек оларды өзіндік және ұлттық құбылыстар арқылы таныстырып
отыруға шақырды. В.Г.Белинский балаларды баурап алатын поэтикалық
образдарын, көптеген жан жылуы мен патриоттық сезімдерге бай, балалар қиялы
мен сезіміне жақын соншалықты түсінікті мысалдарды, ертегілерді,
поэмалардан үзінділерді, өлеңдерді оқып беруді ұсынды. Сөйтіп, балалардың
сезіміне неғұрлым күштірек әсер етуге тырысу керектігін, оларды халық
мұраларымен таныс болуға ерте жастан баулудың маңыздылығын атап көрсетті.9
Д.К.Ушинский халықтық деп халықтың менін сақтауға және оны қоғамдық
экономикалық өмірдің барлық салаларында дамытуға жәрдемдесуге ұмтылысын
түсінді. Халықтықсыз халық – заңды іріп шіруі ғана қалған жансыз дене -
деді К.Д. Ушинский. Ол өзінің бүкіл теориясына халықтық принципті ұстана
отырып, орыстың педагогикалық ғылымы орыс халқының өмірлік мүдделерімен
тұтаса түзілуі тиіс деген дұрыс қағиданы басшылыққа алды.
К.Д.Ушинскийдің педагогикадағы халықтық принципі туралы пікірлері
ол орыс педагогикалық ғылымын бөлектеді деген сөз емес,
керісінше, оның айтқандарын толық дәрежеде әлемдегі әр халықтың
педагогикалық біліміне жатқызуға болады.
Халықтық педагогика, егер тәрбие туралы халық түсінігін ескермесе,
өзінің бүкіл сан ғасырлық тарихына да жинақтаған, педагогикалық тәжірибесін
зерттемесе бұл міндетті шеше алмаған болар еді. А.С.Макаренко,
В.А.Сухомлинскийлер де өз қызметінде халықтық педагогика материалдарын
кеңінен пайдаланып, оны өте жоғары бағалаған.
Осы орайда А.С.Макаренконың балалармен жұмыс тәжірибесін айта кету
орынды секілді. А.М.Горкий атындағы колонияда Ж.Ф.Дзержинский атындағы
коммунада ол тәрбие процесінде халық ертегілері мен ойындарына ерекше маңыз
берген болатын. Ондағы колонистердің ертегіге құлай берілуіне, ертегілерді
қатты құрметтейтіне өз жетекшілерінің ықпалы тиген еді. А.С.Макаренко бұл
жөнінде; Жақсы айтылған ертегі-мәдени тәрбиенің басы, егер әрбір отбасының
кітап сөресінде ертегілер жинағы тұрса, қандай жақсы болар еді,30-деген
тұжырым айтады. Балалардың ертегімен бұлай әуестенуі олардың тәрбиесіне
айтарлықтай септігін тигізгені, демек, жақсымен жаманды айыра білуге
үйретіп, қиял зердесін дамытып, олардың бойында әлеуметтік, әдептілік,
адамгершілік ұғымдарды қалыптастырады. Сонымен бірге ол халық ойындарының
тәрбиелік мүмкіндіктерін жоғары бағалады. Ойын арқылы балаға өмірге деген
сүйіспеншілік пен құштарлықты дамытуына туған халқының мәдениетіне
құрметпен қарауды қалыптастыруына, эстетикалық талғамын дамытып,
эстетикалық ләззәт алу үшін эмоциялық оңды негіз жасауына ұмтылды.
А.С.Макаренко секілді В.А.Сухомлинский де халық даналығынан сарқылмас
көздерінен нәр ала білуді уағыздады. Ол мектептің тиімді жұмысын халықтық
педагогиканың мәдени-тарихи дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың мыңдаған жылдар
тәжірибесі негізінде ғана құруға болатынына кәміл сенді.
В.А.Сухомлинскийдің ойынша руханилық тамырын қалыптастырудың қайнар
көздерінсіз, халықтық педагогиканың пәрменді құралдарынсыз жеткіншек
ұрпақты толыққанды тәрбиелеуді ұйымдастыру мүмкін емес. Жеткіншек ұрпақты
тәрбиелеу ісінде тарихи білімдерді пайдалануды халықтан үйрену қажет.
Сонымен жоғарыда аталған еңбектерде халықтық педагогика жеке проблема
ретінде зерттелмейді, оның үстінде халықтық педагогика деген термин де
қолданыла қоймайды. Оны орыс педагогы К.Д.Ушинский бірінші рет пайдаланды.
Алайда, бұған қарамастан, ғалымдардың, педагогтардың жеткіншек ұрпақты
тәрбиелеу мен оқытуда халық педагогикаларының мұралары жөніндегі кеңестері
мен идеяларын беруге ұмтылысы, сондай-ақ оларды мектеп практикасында
пайдалануға тырысуы олардың халық педагогикасының мәнін терең түсінгенін,
халықтың тәрбие саласындағы тәжірибесіне толық сенімін білдіреді.
Халықтық педагогика мәселелері 50-жылдардың II-жартысынан бастап
арнаулы зерттеу нысанасына айналды. Бұған 1926 жылда
шыққан Б.О.Виноградовтың еңбегі ғана жатпайды. Ол өзінің
еңбегінде халықтық педагогиканы, жеке адамды белгілі бір бағытта
қалыптастыру мақсатында қолданған дағдылар мен тәсілдердің жиынтығы
ретінде сипаттайды.
Чуваш педагогі Г.Н.Волков Этнопедагогика атты еңбегінде халықтық
педагогика проблемасын неғұрлым толық қарастырады. Педагогикалық әдебиетте
тұңғыш рет этно педагогика терминін қолдана отырып, оған жеткіншек
ұрпақты тәрбиелеу жөніндегі халық бұқарасының тәжірибесі туралы ғылым,
тұрмыс педагогикасы туралы отбасы, ру, тайпа, ұлыс және ұлт педагогикасы
туралы ғылыми этникалық тарихи жағдайлардың әсерімен қалыптасқан ұлттық
сипаттағы ерекшеліктерді зерттейді,- деген анықтама береді.
Этнопедагогиканың халықтық педагогикадан айырмашылығын көрсетіп, егер
халықтық педагогика тәжірибеге және оның сипатына қатысты болса,
этнопедагогика-теориялық ой саласы, ғылым саласы12-деп түсіндіреді.
Бүгінгі таңдағы халықтық педагогикадағы тарихи-педагогикалық
зерттеулерде халықтық педагогика анықтамасына бірнеше көзқарас
қалыптасқан. Атап айтсақ:
-тәрбие жөніндегі халықтың білім тәрбиесі. Халықтық педагогиканың
зерттеу негізіне халық ауыз әдебиетінің шығармалары, этнографиялық
материалдар, халықтық тәрбие дәстүрлері, халықтық ойындар, отбасы
тәрбиесінің тәжірибелері т.б. жатады.
-халық қалаған жеке адам саналарын дамыту мақсатында еңбекшілер
қолданған тәрбиелеу мен оқыту, педагогикалық дағдылар мен тәсілдер
мақсаттарының, міндеттерінің жиынтығы және өзара байланысы, ол тәрбие
мәселелері жөніндегі эмпирикалық мәліметтер мен білімдер жиынтығы, ол
ауызша тарайды және өзінше жеткіншек ұрпақты тәрбиелеу жөніндегі
еңбекшілердің практикалық қызметін де қамтиды.
-кең мағынасында алғанда халық бұқарасының тәрбие мәселелері
жөніндегі көзқарастарының, идеяларының, әдет-ғұрыптарының, дәстүрлерінің
жиынтығы. Оның нысанасы - тәрбие, ал тәрбие обьектісі - жасымен жынысына
қарамастан адам, жеке адам.
-балалардың және өзінің күнделікті өмірі үшін қажетті білімдерді
меңгеруін қамтамасыз еткен және қамтамасыз етіп келе жатқан халық бұқарасы
білімдерінің жиынтығы. Жинақталып практикада тексерілген бұл білімдердің
жиыны халықтық педагогиканың мәнін құрайды.
-халықтық эмпирикалық білімдер саласы, оларда тәрбиенің мақсаттары
мен міндеттері, еңбекшілердің кең бұқарасы қолданатын тәрбие мен оқытудың
халықтық құралдары, іскерліктері мен дағдылары көрініс табады.
-... халық бұқарасының таптық педагогикалық санасы.
-тарихи және әлеуметтік тәжірибесінің өнім ретінде көбіне ауызекі
түрде ұрпақтан ұрпаққа беріліп келген жинақталған және практикада
тексерілген эмпирикалық білімдердің, мәліметтердің, іскерліктер мен
дағдылардың жиынтығы....
Айтылып өткен анықтамалар мынаны көрсетеді: олар мазмұны жағынан
жақын, қайшы келмейді, қайта бірін-бірі өзара толықтырып, өзара байыта
түседі және біртұтас мақсатты білу болып табылады.
Осының бәріне қарамастан, халықтық педагогикада маңызды сала ұлттық
әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер болып табылады, олар педагогикалық білімдерді,
іскерліктерді, дағдыларды ғана баянды етіп қоймай, сонымен бірге олардың
ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыруына жәрдемдескен.
Осыған байланысты, қарастырылып отырған ұғымдардың мәнін былай
анықтауға болады:
Халықтық педагогика - тәрбие мен оқыту саласындағы халық бұқарасы
білімдерінің, іскерліктерінің, дағдыларының жиынтығы, солардың негізінде
ұрпақтан-ұрпаққа халық шығармашылығы арқылы (поэтикалық, музыкалық, сәндік-
қолданбалы өнер) беріліп отыратын әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер қалыптасқан.
Халықтық педагогиканың мақсаты - жас ұрпақты ата-бабалар тәжірибесінің ең
жақсы мұраттарына тәрбиелеу.
Адамның рухани байлығының көзі - ең алдымен олардың білімділігі, ана
тілін білуі және мәдени деңгейі, адамгершілік сезімталдығы, жеке
дүниетанымдық ой-өрісі. Олардың негіздері, ең алдымен өз халқының ұлттық
әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерін игеру және оларға тікелей іс жүзінде қатысу
үрдісінде қалыптасуға тиіс. Ұлттық әдет-ғұрыптармен дәстүрлер оның үстіне
санамен, ұлттық намыспен, отансүйгіштік және интернационализм мен
байланысты ұлттық сезімдерді дамытуға да жәрдемдесуге тиіс.
I.1.2. Қазақ халықтық педагогикасының мәні
Барлық ұлттардағы секілді қазақтың халықтық педагогикасының да өзіне
тән ерекшеліктері, өзіндік белгілері бар, олар халықтық педагогика
мұраларының мазмұны мен түрлерінде бейнеленген. Көне замандарда-ақ халықтық
көркемдік шығармашылығының белгілі үлгілерін дүниеге келтірген өкілдері:
білгір педагогтар, тәрбиешілер, ұстаздар болған, мұны халық фольклорының
бастау көздері айғақтайды. Олардың педагогикалық мұрасы бір ұрпақтан,
екінші ұрпаққа беріліп, үздіксіз дами отырып, халықтық педагогика
қазынасына қосылып отырады.
Тарихтан Қазан төңкерісіне дейінгі материалдық және рухани мәдениетке
талдау жасау, білімнің түрлі салаларындағы ғалымдардың зерттеу жұмыстары
қазақ халқының өзіндік көркемдік шығармашылығы болған, оның негізін бағзы
замандардағы ізашарлар салған деген пайымдау жасауымызға негіз береді.
Ежелгі түркі тайпалары фольклорының үлгілерін, бұрынғы қазақтардың түркіше
жазба ескерткештері және басқа да деректерін зерттеу осындай қорытындыға
келуге мүмкіндік береді.
Қазақ халқының өткен өмірінде жазбаша нұсқалар аз кездеседі, сондықтан
тарихи оқиғалардың ең елеулі белгілері туралы зердеде сақталып қалған
халықтың ауызекі шығармашылығы ерекше маңызға ие болды.
Халықтың ауызекі шығармашылығынан нәр алмаған еңбектерінде тәрбиенің
халықтық ізгі идеялары көрініс таппаған қазақ ағартушылары, ғалымдары, ақын-
жыраулары жоқ деуге болады. Олардың ішінде аты әлемге жайылған Әл-
Фарабидің шоқтығы ерекше биік тұрады. Ол өзінің ғылыми- педагогикалық
шығармаларында имандылық - адамгершілік тәрбиені беруге ерекше маңыз
береді. XV-XIX ғасырлардағы ақын-жырау поэзияларынан халықтың көзқарасын,
идеяларын, арман тілегін, дәстүрі мен әдет-ғұрыптарын аңғару қиын емес.
Өйткені, халықтың асыл идеялары, үміт - арманы, қайғы - қуанышы жыраулар
толғауларында басты өзек болып отырады. Мұны Асанқайғы (XVғ.)
шығармашылығынан көруге болады. Аңыздағы Асан өз алдына бір ғана міндет -
өз халқына жерұйық табу міндетін қояды. Әйткенмен де Асан аңыздағы ғана
адам емес екені баршаға мәлім. Оның бізге келіп жеткен аздаған әдеби
мұрасы өзінің ауқымдылығымен, жан-жақтылығымен, онда демократиялық
идеялардың басым болуымен таң қалдырады. Сондай-ақ ақын - жыраулардың қай
туындыларын алмайық, бәрінде халықтың ұлттық өмірі, тұрмысы мен мінез-
құлқы, олардың дүниеге көзқарасы, адамгершілік санасы, имандылық ой-
пікірлері, халықтың болашақ ұрпаққа қалдырған өсиеті шынайы бейнеленеді.
Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев пен Ы.Алтынсарин өз шығармаларында ауызекі
халық шығармашылығын басшылыққа алған.
Қазақтың ұлы ғұлама ақыны Ш.Уәлиханов өзінің аз ғұмырында көптеген
баға жетпес құнды еңбектер қалдырды.
Оның ағартушы ретінде айтқан ой-пікірлері, кейбір ескертпелері мен
болжамдары қазақ халық шығармашылығына байланысты.
Шоқанның халық шығармашылығына деген сүйіспеншілігінің қалыптасуына
көркемдік талғамының жетілуіне, ой-өрісінің рухани әлемінің кеңге түсуіне
бірнеше факторлар әсер етті (өскен ортасы: табиғат, туыс, жолдас, өнер
т.б.) .Шоқан еңбектерінің қай дәуірде болмасын өзінің құндылығын
жоймайтынын, әрқашан халықтың жеткіншектер тәрбиесінің игілігі үшін қызмет
ететінін дәлелдейді.
Шоқан ауыз әдебиеті үлгілерінің ішінде тәрбиенің таптырмас құралы-
ертегілер жайлы құнды пікірлер айтады. Ертегілердің мазмұнының бай екенін
ескертеді, ондағы батыр, жезтырнақ, алып секілді көптеген кейіпкерлерді
көрсету арқылы адам баласының жағымды-жағымсыз моральдық қасиеттерін
(кішіпейілділік, әділеттілік, шыншылдық, ізеттілік, инабаттылық,
қайырымдылық-қайырымсыздық, т.б.) ажырата білуге, әдемілікті сезіне
қабылдап - тани білуге шақырады. Мақал – мәтелдерді жинақтау арқылы
халықтың балалар мен жастар тәрбиесінің әлеуметтік тарихи тәжірибесін
әсерлі көрсете білді (барлығы үш жүзге жуық мақал жинаған).44
Шоқанның мақсаты - болашақ ұрпаққа халықтың өткендегі өмірінің
ақиқатын толығырақ, тереңірек түсіндіруге көмектесу, көрнекті адамдардың іс-
әрекеті мен таныстыру, мәдени мәнін ашып көрсету.
Өзінің барлық педагогикалық теориясында жас-жеткіншектердің тәрбиесін
қалыптастырып, жетілдіруде қазақ халқының ғасырлар бойы тәрбие саласында
жиған бай тәжірибесін негізге алу қажет деген пікірді ұстанғандардың бірі -
Ы.Алтынсарин.
Ыбырай қазақ сахарасында ғылыммен білімнің алғашқы қоңырауын соққан
ұлы ғалым-педагог.
Ы.Алтынсарин Қазақ хрестоматиясы деген алғашқы еңбегі қазақ
халқының рухани мәдениетінің даму тарихына аса зор оқиға болып бағаланады
және болашақ ұрпақтың ақыл-ойының, адамгершілік қасиетінің тәрбиеленуінің
негізі болып есептеледі.
Дала ұрпақтарын оқу, өнерге, мәдениетке, адамгершілікке тәрбиелеуде
Алтынсарин аса бағалы қор - қазақ фольклорына ерекше назар аударды. Ол
халық творчествосынан өз кітабы үшін ертегілерді, мақал-мәтелдердің
тәрбиелік мақсатқа сай келетінін ғана таңдап алып шебер қолданды. Ыбырайдың
хрестоматиясына енгізілген ірі шығармаларында ( Қара батыр, Жәнібек
батыр т.б.) төменгі сынып оқушыларының түсінігіне сай дәстүрлі әдеттерді
сипаттайды, балалар арасындағы сүйкімді, сүйкімсіз мінез-құлықты, жолдастық
қарым-қатынастарды әңгімелейді.
Ы.Алтынсаринның еңбектерінің, олардың әр қайсысына белгілі тәрбиелік
маңызы бар идеялар, әсіресе, адамгершілік қасиет сапалар жан-жақты
қамтылғаны айрықша көзге түсті. Ол мақалалары: Әке мен бал (еріншектік
сазайы), Асыл шөп (сабырлылық), Ана мен қыз (мейірімділік, әдептілік),
Түлкімен ешкі (өтірік), Екі жолдас (жаман дос), Бір уыс мақта
(үнемшілдік).5
Ұлы Абай Құнанбаевта балалармен жас-жеткіншектерге ұлттық тәрбие
беруде халық мұрасының тәрбиелік күшін жоғары бағалаған.
Абайда, Шоқан, Ыбырай сияқты халық педагогикасынан сусындап, әжесі
Зере мен анасы Ұлжаннан, ауыл адамдарынан дастан, аңыз-ертегілерді, өлең-
жырларды, мақал-мәтелдер мен жұмбақ-жаңылтпаштарды естіп, бойына сіңіріп,
атақты әнші – күйшілердің, жыршы – термешілердің өнерін, ақындар айтысын
қызықтап өсті.
Абайдың қара сөздері, өлеңдері мен әндері балалар мен жастарды
өткірдің жүзі, кестенің бізі салған ою-өрнектер тәрізді өзінің
көркемдігімен, бояуының қанықтылығымен қызықтырады, әрқилы ойға жетелейді,
әсемдік сезімге бөлейді, көңілін сергітеді. Өлеңдегі қара сөздерге
эпитеттер, теңеулер, әсіреулер, көріктеулер, мақал-мәтелдер өзіне тәнті
етеді, дүниетанымдық, адамгершілік көзқарастарының дұрыс қалыптасуына
бағдар береді.
Мұның өзі олардың ауызекі шығармашылықты сол халықтың көзқарасы,
рухани бет-бейнесі және ұлттық мінез-құлқы деп түсінгеннің айғағы.29
Қазақстандағы халықтық педагогика проблемасына М.Жұмабаевта назар
аударды. Ол қазақ мектептерінің мұғалімдері үшін Педагогика (1922) оқу
құралын жазды.19 Бұл оқу құралы қазақ халық педагогикасын жасаудың ең
алғашқы тәжірибесі болып табылады.
К.Д.Ушинский сияқты ол да балаларды ана тілінде тәрбиелеуге шақырып,
ана тілінің бай да сарқылмас мүмкіндіктерін ашып көрсетеді, жас анаға ана
тіліндегі әуендерді жиі пайдалануға, ана тілінде тартымды әңгімелер айтуға
кеңес береді.
Сайып келгенде, халықтық педагогика жөніндегі алғашқы ғылыми еңбектер
70-жылдары пайда болды. Оған дейін халық педагогикасы мерзімді баспасөз
беттерінде бірқатар мақалаларда үстірт қана сөз болды.
70-жылдары пайда болған ғылыми еңбектер И.Оршыбеков пен
А.Мұхамбаеваның жұмыстары еді. И.Оршыбековтың зерттеуінде қазақтың ауызекі
шығармашылығындағы адамгершілік тәрбие идеялары және халық даналығы жайында
сөз қарастырылса, А.Мұхамбаеваның диссертациясында қазақ халқының қолданып
жүрген ұлттық дәстүріне талдау жасалып, балалар мен жастарды тәрбиелеудегі
олардың ықпалы зерттелген.
80-жылдары орта және жоғары мектепті қайта құруға байланысты
оқушыларға көркемөнер білімін және тәрбие ісін жандандыруға едәуір көңіл
бөлінгенін айта кету орынды. Ал мұның өзі халықтық педагогика саласында
терең мазмұнды дәстүрлер жүргізуді талап етті.
І.1.3. Жас ұрпақты халықтық педагогика арқылы тәрбиелеудің
мүмкіндіктері
Қай заманда, қай елде отбасының адамзат ұрпағына тигізетін ықпалы мен
әсерін өмірдегі басқа еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайды.
Адамға оның еңбек және қоғамдық қызметінде ғана емес, сонымен бірге
тұрмысында да тікелей ықпал жасап отыратын қандай да болсын бір ұя керек.
Осы міндеттің бәрін белгілі дәрежеде отбасы атқарады.
Ғылыми философиялық, психологиялық әдебиеттерде отбасы тәрбиесі жалпы
тәрбиенің аса маңызды құрамды бөлігі екендігі айқындалған.
Тұтастай алғанда педагогикалық зерттеулердің негізінде отбасы
тәрбиесі ұғымына әр қырынан анықтама берілген.
Мәселен Отбасы тәрбиесі ата-анаға арналған сөздікте: Бірге тұратын
жақын туыстар (Әке - шеше, балалар т.б.) тобы,-деп көрсетсе, ал отбасы
проблемасын зерттеуші ғалымдар: Қоғамның маңызды институты, оның
микроортасының элементі - отбасы - деген.
Осыдан отбасы күрделі қоғамдық құбылыс болып есептеледі. Қоғамдық
ортаның шағын бір бөлігі ретінде балаға өмірге жолдама береді,
көзқарасының әдеп-ғұрпының іргетасын қалайды. Еліміздің өміршеңдігі отбасы
жағдайымен тығыз байланысты. Баланы адамгершілікке, имандылыққа жалпы жақсы
қасиеттерге тәрбиелеуде отбасы беделі үлкен рол атқарады.
1.1.3.1.Адамгершілікке тәрбиелеудің маңызы
Халық өзінің өмір сүру барысында балалардың психологиясына зор мән
берген. Сондықтан да баланы бастан деген сөз бекер айтылмаған.
Халықтың шығармашылық мұрасында халықтық тәрбие жөніндегі жинақталған
нақыл сөздері, ертегілер, мақал-мәтелдер өлеңдер жеке адамның басынан
шыққан нәрсе емес, бүкіл халықтың шығармашылық байлығы. Халықтық
педагогиканың пәрменділігінің бір көрінісі оның үнемі өмір мен адамның
сәбилік кезеңінен барлық жас кезеңдеріне бағытталған тәлім-тәрбие беру,
тәжірибе беру практикасымен байланыстылығы. Сол себепті халықтық педагогика
мұрасының адам психологиясымен байланыстылығы жөнінде ойлап жатудың қажеті
жоқ. Өйткені халықтық педагогиканың өзі тұнып тұрған өмір психологиясы.
Халықтық педагогикада рухани мәдениеттің басқа көріністері сияқты адамның,
дамып-жетілуі, адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруда ықпал жасайтын
біріне-бірі нәр беретін құбылыс, процесс.
Өмір сүру жағдайындағы әдет-ғұрыптармен, дәстүрлер мазмұны жағынан
төменгі сынып оқушыларының тәрбиесіне ықпал жасайды. Мысалы: Ақырып айтқан
ақылдан, ақылмен айтқан сөз артық, Атасынан ақыл алса, тентек ұлда
жөнделер.
Нәресте анасынан туғанда екі түрлі мінезбен туады, біреуі-ішсем,
жесем, ұйықтасам – бұлар тән құмары. Екіншісі – білсем деген, не көрсем
соған талпынып...көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап тыныштық
көрмейді – мұның бәрі жан құмары. Абайдың бұл ой тұжырымдамасы қазіргі
ғалым психологтардың тұжырымды зерттеуімен тепе-тең деп бағалаймыз.
Сонымен бастауыш сынып оқушыларының жас кезеңі осы жасқа ғана тән
белгілерімен сипатталатын, жеке бастың тұлға болып қалыптасуында айрықша
орын алатын және басқа жас кезеңдеріне негіз болатын ерекше шақ. Бала – ата-
ананың, отбасының адамгершілік өміріне тәрбиелілігінің айнасы.
І.1.3.2.Халықтық педагогика – отбасындағы тәрбиенің негізі
Отбасы - адам баласы тарихи дамуының барысында қалыптасқан және
үздіксіз дамып келген. Ол алғашқы қауымдық құбылыстың ыдырау кезінде пайда
болған әлеуметтік топ және шаруашылық негіздерінің бірі. Қоғамнан, өзін
қоршаған табиғи жағрапиялық орталықтан тыс отбасы жасалмаған. Жер шарын
мекендеген аз халықтардың отбасы сол халықтың отбасылық сол халықтың даму
жолынан ажырамаған. Қазақ халқының отбасысы да сондай.
Сондықтан жоғарыда айтылған міндеттердің ішінде қазіргі кезде отбасы
тәрбиесінің өзекті мәселелерінің бірі отбасының адамгершілік тәрбиесі болып
табылады.
Біздің тәуелсіздік мәртебесіне ие болған қазақ мемлекетінің
жасөспірімдерге жоғары адамгершілік, имандылық қасиеттер, ең алдымен жалпы
адамзаттық құндылықтарға сенім, әлеуметтік белсенділік, еңбекқорлық пен
санаға сіңген тәртіп, жеке тұлғаның еріктілігі, гумандық қарым-қатынас,
ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрыпқа құрметпен қарау ізгілікті, парасатты мінез-
құлық адамгершілік тәрбиесіне тән болуға тиіс. Бұл міндеттер адамгершілік
тәрбиесінің негізіне алынады.
Отбасындағы тәрбие процесінде жеке бастың адамгершілік белгілері
гуманизм сезімі, қайырымдылық, сезімталдық, парасаттылық, ұқыптылық,
жауаптылық, тәртіптілік, кішіпейілділік, әдептілік, мейірімділік, еңбек
сүйгіштілік т.б. қасиет сапалар қалыптасады.
Отбасы қоғамдық мақсат негізінде өмір сүретін, адамның алғашқы
адамгершілік әліппесін үйрететін адамгершілік мектебі болып есептеледі.
1.1.3.3.Халық - қапысыз тәрбиеші
Халықтық педагогика отбасындағы тәрбиенің негізі болып саналады.
Өйткені адамның жеке басының мінез-құлқын қалыптастыру, оның бойына
адамгершілік қасиеттерді сіңіру көбіне үйде ата-ананың тікелей әсерімен
жүзеге асады.
Халқымыздың ұлттық ерекшелігі саналатын үлкенді сыйлау, кішіге
қамқорлық, бауырмалдық, кеңпейілділік қасиеттердің біразынан ажырай
бастағаны шындық. Енді заманымыздың қайта түлеуіне байланысты жас ұрпақтың
бойына осынау қасиеттерімізді қайта сіңіріп өсірсек деген мақсат әсіресе
тәрбие саласы қызметкерлерінің, ата-аналардың алдындағы кезек күттірмес
міндеті болып тұр.
Бүгінгі таңда арнайы мамандық алып, мектепте келіп жатқан мамандардың
көбі сол ұлттық дәстүрден алыстау өткен жандар. Сондықтан оларға халық
педагогикасына сүйеніп ұлттық психологияда тәрбиелеу оңайға түспейді.
Адамгершілік қасиеттегі өзекті мәселесі - қайырымдылық, достық, елге
жерге, отанына қайырымды, бойындағы бар асыл қасиетін халқына , ұлтына
жасауға арнаған адамды Ел қамын жеген – ер деп бағалаған. Сондай-ақ
адамгершіліктің ең жоғарғы түрі - бауырмалдық, бүкіл адам баласын бауыр,
дос тұтыну, көпшіл болу интернационалдық қасиетті қастерлеу. Атаңның
баласы болма, адамның баласы бол, Көппен көрген ұлы той, Көпті сөкпе,
кеңді төкпе сияқты мақал-мәтелдерде дәріптелген.
От ертеден бері отбасы тұтқасы болып саналады. Ата-бабамыз қазақ
халқының тұрмыс-тіршілік сөзінде Менің үйім деген ұғымның орнына менің
отбасым сондай-ақ бір үйдің орнына бір түтін деп үй иесін отағасы деп
атаған.
Біздің елімізде бала тәрбиелеу ата-аналардың конституциялық міндеті
екендігін Қазақстан Республикасы Конституциясының 50, 51, 52 баптарында
отбасы олардың құқықтары мен міндеттері бала тәрбиесі ісіндегі
жауапкершіліктері жан-жақты көрсетілген.
Бұл заңда белгіленген міндеттен отбасы тәрбиесіндегі ең басты өзекті
мәселе адамгершілік тәрбиесі екенін айқын көруге болады.
Еліміздің үкіметі соңғы жылдары қабылданған Этникалық мәдени білім
беру тұжырымдамасында (1996) айтылғандай, қазіргі тәрбиенің түп мақсаты –
қоғамның нарықтық қарым-қатынасқа көшу кезінде саяси экономикалық және
рухани дағдарыстарды жеңіп шыға алатын, ізгіленген ХХІ ғасырды құрушы
іскер, өмірге икемделген, жан-жақты, мәдениетті жеке тұлғаны тәрбиелеп
қалыптастыру болып отыр.
І.2. Бастауыш сыныптарда халықтық педагогика элементтерін
пайдаланудың әдіс-тәсілдері, ерекшеліктері
І.2.1.Тіл сабақтарында халықтық мұралар
Жас ұрпаққа білім берудегі негізгі пән – ана тілі пәні. Өйткені ,
әрбір ұлт перзентінің өз ана тілін терең біліп, осы ана тілді көркейтуге
үлес қосқан әрбір ақын-жазушыны терең білу, оның шығармаларын оқу – басты
парызы.
Ана тілі сабағы арқылы оқушының рухани дүниесі байиды, жай білім беріп
қана қоймайды, ол өмірдің ең қымбаттысы, ең асылы – жақсылық пен ізгіліктің
ұрығын себеді. Бұл пәннің әр сабағын – адам бойындағы асқақ арман, берік
сенім, әсемдік пен сұлулыққа құштарлық тәрізді ең мөлдір сенімдер мен
кісілік қасиеттер туралы сырласу сабағы десе де жарасады.
Қазақтың көрнекті қайраткері, ірі тіл маманы А. Байтұрсынов: Кемшілік
болмас үшін әр ұлт баласын әуелі өз тілінде оқытып, өз тілінің жүйесін
білдіріп, жолын танытып, балалар әбден дағдыланғаннан кейін өзге тілді
оқыта бастайды деген екен.
Сондықтан да мектеп табалдырығын алғаш аттаған балаларға ана тілін
оқытудың тиімді әдістеріне ерекше мән берілуге тиіс. Ана тіл сабақтарында
халықтық педагогика элементтерін ұтымды пайдалану сондай әдістерге жатады.
Сол арқылы оқу процессін жандандырып, сабақтың сапасын арттыруға толық
мүмкіншілік бар. Баланың сөздік қорын молайтып, сөзді еркін, өз мағынасында
қолдануға, тез, жылдам сөйлеуге жаттықтыруға ойын бірден-бір таптырмайтын
құрал. Бала сөзбен де ойнайды. Осы сөзбен ойнағанда, өз ана тілін нәзік
қасиеттерін үйренеді, тілдің саздылығын ұғынады.
Ұлы Абайдың 19-қара сөзінде: Адам ата-анадан есті болып тумайды,
естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы-жаманды таниды-дағы,
сондайдан көргені, білгені көп адам білімді болады - дейді. Шындығында да,
дүниедегі жақсы-жаманның барлығы ойын арқылы танылатынына да күмәніміз жоқ.
Себебі, бала ойынмен өседі, ойын оның ойын өсіреді. Ойын – даналық
әліппесінің бір беті.
Ана тілі сабақтарын дәйекті жүргізу үшін, мұғалім бірінші күннен
бастап оқушылардың мінез-құлқын бақылай отырып, оларды ерекшеліктеріне
қарай жұмыс жүргізеді. Оқушылардың бірінші күннен бастап оқу құралдарын
қалай пайдалану керектігін еркін меңгеріп әкетуі оңай емес. Сондықтан да
мұғалім ең алдымен қимылдары өте баяу оқушылармен біраз жұмыс жүргізіп,
олардың қаламсапты дұрыс ұстауына баса көңіл бөледі. Баланың саусақтары
емін-еркін қимылдау үшін оларға жаттығулар жасатып, бірнеше ойындар
ойнатады. Балаларды жіті қимылдату мақсатымен халық ойыны Қуыр-қуыр
қуырмашты ойнатудың пайдасы бар. Ойынды не үшін жүргізгені тұрғаны мұғалім
үшін белгілі. Сондықтан мұғалім алдымен ойынның тәртібін балаларға
түсіндіре де, ойынды өзі бастап, ойнау тәртібін көрсетеді. Ойынға екі оқушы
кезектесіп қатысады. Бір оқушы қолының бес саусағын бір жерге түйістіреді
де, сол қолымен оны бүркемелеп, қапсыра ұстайды. Одан кейін жанында тұрған
екінші оқушыға ортаңғы саусағымды тапшы дейді. Егер ол саусағын дәл тапса,
ұпайды бірінші оқушы, таба алмаса-өзі алады. Бірақ ұтқан оқушы ұпай алу
үшін мына ережелермен сөздерді жақсы білуі шарт:
1. Бас бармақтан бастап, шынашаққа дейін бір рет саусақтардың атын
түгел айтып береді.
2. Бұдан кейін - бас бармақ , балан үйрек, ортан терек, шылдыр шүмек,
кішкене бөбек, - деп саусақтарға түгелдей ат қойып шығады. Сөйтіп, бес
саусақты түгел жұмады. Тағы да бас бармақтан бастап, былай деп, бес
саусақты түгел ашып, санап шығады.
Сен тұр, қойыңа бар,
Сен тұр, сиырыңа бар.
Сен тұр, түйеңе бар,
Сен тұр, жылқыңа бар,
Енді шынашақты алақанның шұңқырына бүгіп, тұқырта ұстайды да:
Қуыр-қуыр қуырмаш,
Балапанға бидай шаш,
Әжең келсе, есік аш,
Қасқыр келсе, мықтап бас.
Ұры, бөрі сұғанақ,
Мұның бәрі малға қас –
деп ұпай тартушының алақанын қытықтайды. Бұл әдіс жазу құралдарын меңгере
алмаған не оны меңгеру қиынға соғатын, ұяң, баяу қимылды балалардың санына
қарай қолданылады. Бұл ойын алдымен шабан қимылдайтын балалардың қимылын
тездетуге септігін тигізеді; екіншіден, тілді жаттықтырады; үшіншіден, есте
сақтау қабілетін жетілдіре түседі; төртіншіден, ұяң, тез үйлестіруге
шорқақ, жасқаншақ балалар ойын үстінде мұндай әдеттерін ұмытып кетеді;
бесіншіден, оларды топтасып (ұжым болып) жұмыс істеуге дағдыландырады;
алтыншыдан, балалардың жүйке жүйелерін шыңдап, мінез-құлқын қалыптастырады.
Суреттер арқылы жұмбақтар шешкізу, балалардың сабаққа қызығуын,
ынтасын арттыра түседі. Олардың қимылын дамытып, сабаққа белсенді
араластыруға мүмкіндік береді. Жұмбақ шешуді жарыс түрінде өткізуге болады.
Жұмбақ ойыны балалардың өздігінен ойлауына мүмкіндік жасайды, оларды
дерексіз ойлаудан нақтылы ойлауға жетелей түседі. Осының негізінде мұғалім
бірте-бірте оқушыларды күрделі іске тартады. Сабақ күрделене түскен сайын
оқушылардың ойы өсіп жетіледі. Осыған орай ойынның түрлері де күрделеніп,
өзгере береді. Ойын әрбір пән бойынша ұйымдастырылады. Бастауыш сыныптарда
ойын сабақтарын пән бойынша ұйымдастыру мұғалім үшін де, оқушылар үшін де
тиімді.
Бірінші сыныпқа келген балалардың кейбір әріптерге барлығының бірдей
тілі келе бермейді. Осындай жағдайда бала жолдастарының көзінше ол
әріптерді дауыстап айтуға жасқаншақтай беретіні сөзсіз. Мұғалім баланың осы
кемшілігін дер кезінде біліп, оны уақытылы түзеу бағытында шара қолдануы
тиіс. Бұл жауапты кезеңде бала мен мұғалімге нағыз көмекші халық ойыны
болып табылады. Тілі кейбір дыбыстарға еркін келе бермейтін балалар үшін
алдымен сол дыбыстың жеке-жеке айтқызып, артынан хормен қайталатады. Тілі
еркін келмейтін балалардың көпке елігіп, дұрыс айтып кетеді.
Бұл мақсатта ежелгі халық ойыны жаңылтпашты ұтымды пайдалануға
болады. Бастауыш мектептің бірінші сыныбына келген баланың Р, Л, С,
Т т.б. дыбыстарға тілдері еркін келе бермейді. Сондықтан, осындай
оқушылар үшін жаңылтпаштарды пайдалану орынды. Мысалы, Құдық қазып
аршыдым, топырағын жаншыдым, аршыдым да балшығын, шаншыдым да талшығын,
аршыдым да малшыдым. Мұғалім осыны оқушыға өзімен бірге ілестіре отырып,
айтқызады. Сонда Р дыбысына баса көңіл бөлгізеді.
Сабақты бірыңғай әдістермен жүргізе беру балаларды жалықтырары
сөзсіз. Егер арасында ойын араласып келіп отырса, оқушылар өтіп отырған
сабақ мазмұнына баса көңіл аударып, тез қабылдап, ұғып алады.
Халықтық педагогика элементтерін бірінші сыныпта Буын тақырыбын
өткізгенде пайдаланған орынды. Бұл тақырыпты өткенге дейін оқушы Әліппені
тәмәмдап, Қазақ тілі пәнінің едәуір бөлігін меңгереді. Дауысты, дауыссыз
дыбыстарды, олардың жуан және жіңішке болып бөлінетінін біледі, сондай-ақ
дауысты дыбыс бар сөздерге көңіл бөліп, олардың сөздердегі орны мен маңызын
ұғып алады. Ауызекі және жазба жаттығу жұмыстары, суреттер арқылы әңгіме
жүргізіледі. Ендігі жерде мұғалім оқушылардың осы білім қорына сүйеніп,
халықтық педагогика элементтерін қолданған бұрынғы тәжірибесін жалғастыра
алады. Сөздің бір буынды болып та, екі, үш, т.с.с. көп буынды болып
келетініне көз жеткізу үшін түрлі жарыс ойындарын, жаттығулар ( Өз атыңды
буынға бөле білесің бе? Сыныптағы заттардың атын ата, т.б. ойын түрлерін)
өткізуге болады.
Бірінші сыныпта Буын тақырыбын өткендегі ойын түрлерін кеңейтіп,
күрделілендіріп, екінші, үшінші сыныптардағы сабақтарда да қолданып отыруға
болады.
Екінші сыныпта Сын есім тақырыбын өткенде ойын сабағын өткізу
қолайлы. Оқушылар үш топқа бөлінеді. Тақта үшке бөлінеді де, оған сұрақтар
жазылады. Оқушылар осы сұрақтың астына сын есімдерді тауып жазулары керек.
Қандай бала? Қандай ат? Қандай үй?
Кішкене бала. Жүйрік ат. Аласа үй.
Ақылды бала. Сұлу ат. Биік үй.
Жақсы бала. Шабан ат. Жаңа үй, т.б.
Қай топ бұрын, әрі көп сөз жазып шықса, солар жеңіп шығады. Бір сын
есімде бірнеше зат есім тауып жазу керек.
бұзау
Кішкентай бала
ат арба
Мына сипат қандай малға тән? тебеген..., сүзеген..., үркек..., жібек
жүнді..., күлте жалды..., тістеуік..., сүтті... .
Бұл ойын балаларға үй жануарларын, олардың түрлерін, оларға тән мінез-
құлықты білдіреді. Оқушылардың ойлау қабілетін дамытып, есту, қабылдау
сезімдерінің жетілуіне, келешекте бір нәрсеге мән бере қарауға, абайлау,
бағдарлау, т.б. дағдыларының ұштала түсуіне себепкер болады.
Үшінші сыныпта Сан есім тақырыбын өткенде оқушыларға Сен білесің
бе? ойынын ойнатуға болады. Мұғалім балаларға бір әңгіме оқитынын, олардың
ондағы сан есімдерді атауларын ескертеді. Балалар топқа бөлініп, мұғалім
оқып тұрғанда көңіл қойып тыңдаулары шарт. Қай топ оқылған әңгімедегі сан
есімді көбірек ойға сақтап, тақтаға дұрыс жазып шықса, сол топтың балалары
жеңіп шыққан болып есептелінеді.
Бұл ойыннан оқушылардың алары көп. Халқымыздың еңбектері ерлік істері
мен танысады. Екіншіден, жаңалықтарды біледі, соған еліктеп, өз беттерімен
ізденеді, білуге деген құмарлықтары артады. Үшіншіден, дара, күрделі сан
есімдерді жазуға үйреніп, дағдыланады, сауатты жазуға жаттығады.
Мүмкіншілігіне қарай, әр тақырып бойынша ойын элементтерін қолданып сабақ
жүргізу мұғалімнің шеберлігін шыңдап, сабақтың сапасын арттыра түседі.
Оқушылар сабақты саналы меңгеретін болады.
Бастауыш сыныптарда халық педагогикасы негізінде түрлі жарыстар
өткізудің танымдық, тәрбиелік маңызы зор. Мысалы, мұғалім алдын ала жасап
әкелген тарапта материалдар арқылы сөздегі жоқ дыбысты немесе сөйлем
ішіндегі түсіп қалған сөздерді тауып, орнына қоюға арналған Не жоқ?
ойынын өткізуге болады.
...сиыр сауады.
Сауыншы сауады сиыр
мұндай сөздер, сөйлемдер, орыны бос тұрған, дыбыс түсіп қалған сөздер
көптеп алынады, олардың орындары бірнеше рет қайталанып, өзгертіліп
қойылады. Ойын соңында қорытынды шығарылады.
Әріптерді жоғалтпа ойынында оқушылар әр әріпті жаңылмай орнына
қойып, жаңылтпаш сияқты айтып беруі керек. Сәл мүдірсе болды, оқушы ойын
тәртібін бұзған болып, одан шығып қалады. Сондықтан ойын тәртібін бұзбау
үшін алфавитті жақсы білу талап етіледі. Бұл ойынды балалар сабақтан
шаршағанда, тақырыпты пысықтау кезінде, сондай-ақ олардың кейбір
дыбыстарды дұрыс атап, жаза алмаған кездерде пайдалануға болады. Төменгі
сынып оқушылары еліктегіш келеді, жаңаны жандары сүйеді. Сондықтан да
мұғалім сабақ берудің әдістерін үнемі жетілдіріп, оның түрлері мен
тәсілдерін өзгертіп отырса, олардың сабаққа деген ынтасы артып,
ізденімпаздық дағдысы жетіле түседі.
Ойын араласқан сабақтарда балалар өздерін еркін ұстап, олардың білуге
деген белсенділігі артатыны байқалады. Ойын үстінде бала өзін-өзі ұмытып,
сыныптағы іс-әрекетке ден қойып, өзгелермен еркін ынтымақтасып, бірге еңбек
етуге құштар болатындығы байқалады.
Сабақтың барысында халық педагогикасының элементтерін қосымша
материал ретінде пайдаланудың тек бастауыш сыныптарда ғана емес, сондай-ақ
жоғары сыныптарда да пайдасы мол.
Төртінші сыныпта Лексика бөлімін өткенде түрлі ойын арқылы
тақырыпты оқушыларға қызықты етіп түсіндіруге болдады. Синонимдер мен
антонимдерді түсіндіргенде, жарыс ойындарын қолдануға болады. Мұғалім
алдын ала әзірленген синонимдер жазылған таратпа материалдарды пайдаланған
жөн.
Ойынды бастамас бұрын оқушылар бірнеше топқа бөлініп, бір-бірімен
жарысқа түседі. Алдын ала жүргізілетін мұндай даярлық оқушылардың көңілін
сабаққа аудару, талқылағалы отырған тақырыпқа мән беру үшін қажет.
Оқушылар бір-бірден шығып, таратпа материалдардағы синонимдерге мағыналас
сөздерді тауып, айтуы тиіс. Немесе мұғалім сөздерді тақтаға бір жол етіп
жазады да, оқушылардың тиісті синонимдес сөздерді тауып, екінші қатарға
жазуды талап етеді. Ойынның тәртібі бойынша берілген сөздердің синонимдерін
кім бөгелмей дұрыс жазса, сол ұпай алады. Ұпайды көп жинаған қатар жеңіп
шығады. Мұғалім антонимдерді өткенде оқушылардың түсінігін байқау үшін
өткен жолғы ойындарды жалғастыра түседі.
Сан есімді өткен кезде, сан есіммен байланысты халқымыздың дәстүрлі
айтыс өнеріне орай Айтыс ойынын өткізуге болады. Бір оқушы сан ойлап
айтады да, екінші оқушы оның айтқан сан есіміне ұқсайтын күлкілі сөз тауып,
жауап қайтарады. Ол ойынға бүкіл сынып қатысады. Бірінші оқушы Бір
дегенде; екінші оқушы: Сыныпқа тез кір дейді. Ойынды оқушылар жалғастыра
түседі.
- Екі.
- Серікпен күресуге бекі.
- Үш.
- Менімен жарысқа түс.
- Төрт.
- Ол жанып тұрған өрт.
- Бес.
- Алмас жалқауларға өш.
- Алты.
- Жақсы оқу - оқушының салты.
- Жеті.
- Біз тұрған жер орманның шеті.
- Сегіз.
- Қойларымыз семіз.
- Тоғыз.
- Мынау сиқырлы қара қобыз.
- Он.
- Бүгін бізге қон.
- Он бір.
- Біздің жолымыз бір.
- Он екі.
- Жеңіс туы біздікі, т.б.
Ойынды өткізудегі мұғалімнің мақсаты - оқушыларды еркін сөйлей білуге,
айтайын деген ойын тез, әрі жүйелі жеткізуге, ойлау қабілетін дамытуға, тіл
байлығын арттыра түсуге жету. Ойын үстінде бала ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz