Қазақстанның Ресейге қосылуы кезінде ұлт азаттық қозғалыстар

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Халық бұқарасының алғашқы әрі ең маңызды қимылдарының бірі Сырым
Датұлының қол басшылығындағы көтеріліс болды. Кіші жүз қазақтарының
көтерілуіне патша өкіметінің қазақтарды "Ішкі жаққа", Жайық сыртына
өткізбей, оған тиым салуы, қазақ ақсүйектерінің бір бөлігінің құқықтарына
қысым жасауы, ханның шексіз билігі және оның жақын төңірегіндегілердің
қиянатшылдығы негізгі себептер болған еді. Ресейдегі шаруалар көтерілісінің
көптеген қолбасшылары сияқты Сырым батырға да аңғырттық - монархиялық
қиялдар тән тұғын "Жақсы ханға" сенушілік Сырым Датұлын да құтылдырмады.
Билер жөнінде ол негізінен басқа саясатты - оларды 3-жағына тарту саясатын
ұстанды. Хан билігін қалпына келтіруге келісім беріп, көнімпаздыққа барды.
Қозғалыстың отаршылдыққа және ханға қарсы сипаты соңғы кезеңіне дейін
сақталғаны мен көтеріліс басшысының мұндай тактикасы оның дамуына
айтарлықтай кедергі жасады.

Дипломдық жұмыстың өзектілігі.

Көтеріліс зерттеуде бірқатар талас туғызатын проблемалар, шешілмеген
қарама - қайшылықты сәттер қалып қойып отыр. Ру басшыларының көтерілістегі
рөлі туралы мәселе даулы күйінде қалуда, Сырым Датұлы кіші жүздегі ықпалды
билермен қарым - қатынасты сипаты, қозғалыстың тоқтауы және батырдың өз
жақтастарымен 1802 жылы Хиуа хандығына өтіп кету себептері нақтыланбаған:
осы уақытқа дейін оның апат болу жағдайлары анықталмаған.

Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті.

1783-1797 жылдардағы көтеріліс өзінің сипаты, қозғаушы күштері, негізгі
мақсаты жөнінен отаршылдыққа қасы бұқаралық көтеріліс болды. Бұл көтеріліс
царизмнің отаршылдық саясатына қарсы қазақ халқының қуатты қозғалысы болды.
Ол орыс халқына қарсы емес, ол отаршылдық тәртіптердің орнығуына және
даланың байырғы тұрғындарының ғасырлар бойы мекендеген жерлеріне
ығыстырылуына қарсы бағытталды. Оның мәнін ғылыми сын тұрғысынан
түсінуді талап ететін қарама -қайшылықтары анықталмаған жағдайлары
аз емес.

Зерттеу деңгейі:

Әбілхайыр хан Ресей бодандығын қабылдағаннан кейін Кіші жүздің көшіп
жүретін қоныстары орналасқан көптеген аудандарда аймақтың әлеуметтік-
экономикалық және саяси өмірінде үлкен өзгерістер орын алды. Сонымен қатар
Ресей империясының отаршылдық енуі барған сайын кіші жүздің кең байтақ
аймақтарын қамти түсті.
Күштердің осылайша орналасуы мен қатар аймақтағы саяси және
экономикалық билік барған сайын Ресей әкімшілігінің қолына шоғырлана берді
және И. И. Неплюевтің "Бөліп ал да, билей бер" принципі бойынша құрылған
идеялар мен жоспарларының қолданысқа енгізілуі аймақтағы барлық
қайшылықтарды шегіне жеткізе шиеленістірді.
Қазақ руларының Жайыққа, Жайық қалашығы мен бекіністерге жақын жерге
көшіп жүруіне тиым салу туралы 1742 жылы 19 қазандағы жарлық жөнінде жаңа
актілер қабылданды. Мәселен, алтыншы қарашада қазақтарға қазақтардан
адамдары мен малын өз бетімен тартып алуға (немесе сол кезгіше айтқанда -
барымтаға) рұқсат еткен Жарлық қабылданды. Ол 1760 жылғы 18-шілдедегі
шешіммен толықтырылды. Онда адамдар мен малды ендігі жерде жалғыз -
жарымдап жүріп емес, "топ жиып" барып қолға түсіруге рұқсат етілді.
Пугачевтың көтерілісі басып-жаншылғаннан кейін 1775 жылғы 25-шілдеде
Орынборда күдік келтірген кез келген қазақты ұстауға ресми түрде рұқсат
етілді, ал 1779 жылғы 4-қазанда белгілі бір қазақ істеген тәртіп бұзушылық
немесе қылмыс үшін кез келген қазақты ұстап алуға өкім берілді. Сөйтіп 1783
жылдағы 3-қарашада жарлық солардың логикалық жалғасына айналады, онда
"әскери адамдардан, қазақтар мен башқұрттардан жазалау отрядын құруға "
рұқсат етілді және сол арқылы қазақ халқын үздіксіз тонап тұру үшін кең
мүмкіндіктер ашылды. Бодандық туралы актіге қол қойылған кезден бастап
қазақтардың империя жүргізіп отырған саясатқа үнемі әскери және саяси
қарсылық көрсетіп келгені мәлім. Мал айдап әкететін, керуендерге,
бекіністерге, редуттарға және т.б. шабуыл жасайтын, тұтқындар түсіріп
әкететін бұйрықтарды орындамай, саяси тәуелділіктен жалтарып жүрді.
Қарсыласу қаншалықты күшті болса, қазақ халқын ауыздықтауға соншалықты
қатаң шаралар қолданды, оларға қоса аймақтық одан әрі отарлау жөнінде
көптеген іс-шаралар жүргізілді. XVIII ғасырдың аяғында О.А.Игельстром
өзінің П-Екатеринаға жолдаған Түсініктемелерінде былай деп жазды: "...
сол кезде өшігуі мен кек алуы ашынуға дейінгі жеткізілген қырғыз-қайсақ
халқын тынышталдыруға дәмелендірді. Рудың бүкіл мақсаты қырғыз-қазақтарды
көндірудің оларды кескілеп өлтіруден басқа әдісі жоқ деп пайымдаған марқұм
құпия кеңесші И. И. Неплюев мырзаның жүйесі қос қолдап араласып, мүмкін
болғанша жиі және мейірімсіз барымталар жасау болған".
Қазақ қоғамының өзінде феодалдану үрдіс тереңдей түсті, феодалдық
арестократия мен ру шонжарларының мүдделері барған сайын алшақтай берді.
Хандар мен сұлтандардың үстем тобы дәстүрлі шонжарлар -ақсақалдармен,
билермен, батырлармен барған сайын азырақ санасып, олардың құқықтарына
қысым көрсетті. Олар барған сайын азырақ санасып, патша өкіметінің дала
өңіріндегі тірегіне айналып, соның саясатын жүргізді, ру шонжарларын
биліктен аулақтатты. Патша әкімшілігі билеушілердің екі топ арасындағы
қырасты шебер пайдаланды.Ру аралық күрес еңбекші бұқара шаруаларға соққы
болып тиді.

I. Қазақстанның орыс мемлекетінің құрамына енуі
1.1. Қазақстандағы отарлау саясатының негізгі бағыттары.

Император Петр І Қара теңіз, Балтық теңізі арқылы Европаға Азия елдерін
ашу жолдарын іздестірді, осыны қолдаушылар мен жақтаушылар үшін Қазақстан
орыстар шығыс саясатын іске асыратын Турция, Иран, Ауғаныстан,Үнді,Қытай
,Орта Азияға бірден бір қолайлы роль атқарды. Осы шығыс саясатын жасауды
және іске асыруда.
Қазақстанды толық бағындырып алу үшін мына төмендегідей есептермен
болжамдар жасады.
Әскери эканомикалық қатынастарды күшейту бұны іске асыру үшін аз
күштерінің жетіспеушілігі байқалады. Сол үшін ішкі саясатының Орта Азия мен
Қазақстанда күшейтіп беделін өсіру. Әскери атрядтар құру, экспедиция құрып
жергілікті патшалық чиновниктерді.
Әскери зертеу жұмысына Қазақстанға кіргізу. Қазақстанда әскери форт,
бекіністер салуды жетілдіру және дипломатикалық каналдар арқылы патша
үкіметінің мықты құралы көші-қон саясаты арқылы казачий отрядтарын
құру. Ең соңғы роль Қазақстан халқы діни идиологиялық жолмен езгіге салу.
Жалпы аяғында орыс империясы Қазақстанды отарлау саясаты мына
төмендегідей уақыттарда өткізілді, 1 период. XVI ғасырда әр жақтан құралған
қашқындар мен ерікті қазақтарды аймаққа отарлау отрядтары құрылды.
2. период. ХҮП -ғасырдан бастап сауда-өндірістік капиталы үшін Әскери
басқару отарлауы.
3. период. XIX – ғасырдың аяғынан бастап XX ғасырдың басына дейін
Көші- қон отарлауы.
4.период XVII – ғасырдың аяғынан XX ғасырдың басына дейін діни-
идиологиялық отарлау.
Басты отарлау саясаттарының әрқайсысының өз ерекшеліктері болды. Әскери
отарлау саясаты бекіністер крепостер, форттар салуымен айналысты. Осы факт
оның қаншалықты масштабы мен тереңдігін көрсетеді.
Омбы (1716ж). Семей (1718ж).Өскемен (1730ж). Орынбор (орек - 1735ж)
Ақмола, Көкшетау, Қарқаралы бекінісі (1824ж). Зайсан бекінісі (1868ж), Орал
(ырғыз), Торғай (1845ж), Ново-Петровское (мауғышалық) (1834ж).
Александровский (шевченко) форты (1834ж) Қазалы, Қос Арал форты (1848ж)
Дипломатиялық құралдар. Жол қауіпсіздігін сақтау мақсатында Ресей сауда
каравандарымен Зайсан көлімен Қара Ертістің басынан Колмаковтың
басшылықтарымен экспедиция жіберілді. Жоңғарға екі рет Иван (1713ж) елші
болып барды. Және де Унковский (1722ж) Флорио Беневинидің Персияға,
Бухараға (1718-1725ж) дипломатиялық мисиясы. Осы және басқа да
дипломатиялық акциясы орыс мемлекеті мен орталық Азия елдерінде орыс-қазақ
және орыс-орта Азия халықтарының қарым қатынастың дамуына үлкен үлес
қосылды. Аймақты игеруде әскери зертеушілер басты роль атқарды. Бухальцтың
Шығыс Қазақстанға (1715ж), Орынбор экспедициясы сенат хатшысы Кириловтың
(1734ж) басшылығымен, Орынбор экспедициясы В.А.Урдсовтың (1740ж)
басшылығымен. Россияның акамедиялық білім экспедициясы академик П.С.
Палласовтың 60-70жж. XVIII- ғасыр басшылығымен академик Н.Г.Георгидің
Поволжья, Орал, Сібірге (1772-1774жж) сапарға шығуы.Экспедиция капитан
лейтенант А.Бутаковтың Арал теңізін зертеуі (1848-1849жж) И.В.Мушкетовтың
(1874-1877жж) Жетісу, Орта Азияны геологиялық зертеуі. Арал теңізін Бергтың
(1900-1906жж) зертеуі. Ресейдің Қазақстан территориясына Бекінудің бір
түрі. Көші-Қон саясат немесе крестияндарды орналастыру (көшіріп әкелу) бұл
саясаттың мақсаты мынадай;
Крестяндарды ревалюциялық қозғалыстан аластату жаңа орында оларды өзіне
мықты таяныш ету, отарлау әскерін толықтыру,
патшаның әр ұлты халықты араластыру саясаты оларды біріктірп,
ортақ жауға қарсы шығуға мүмкіндік бермеу Батыс Сібір бас басқармасының
мына төмендегі Октябрь айы 1886жылы қабылданған қауылысына көңіл аударайық.
Қырғыз даласына жіберілетін семьялы жұмыскерлердің барлығына нанаым қасиеті
жақсы күн көрісі барлар игілікті сенімді болып табылады. Бұл Ресейдің
тілегі жергілікті әкімшіліктері осы позицияны ұстанды. Мысалы аймақты
орыстық отарлау отаршылардың құрамының шаруашылығының қамтамасыз болды.
Көші-Қон қозғалысы 1861-1892жылдары Ақмола, Орал,Семей,Торғай, Жетісу
региондарын қамтыды. 1892жылы арнайы Сібір темір жол комитеті құрылғаннан
кейін көші-қонның жаңа этапы басталды.
Мұндай саясатты патша саясаткерлері ескі Қытайдың имераторларынан алған
деген пайымдаулар бар. Жаулап алған жерге жергілікті халыққа Қытайларды
араластыру. Біріншіден, бұл саясат өте тиімді. Себебі екі халықтың өкілі
бір-біріне сенбестікпен қарайды, бұл басқыншыларға қарсы көтерілуге кедергі
жасады. Екіншіден, басқару жүйесіне екі жақтың өкілдері де қатыса алады,
бұл бір-бірінің жұмысына бақылауды күшейтеді. Үшіншіден, күресуші халық
жергілікті халықпен тығыз байланыста болады. Бұл территорияда ішкі және
сыртқы жаулардан сақтайды.
Төртіншіден, жаулап алушылар санының көптігімен Түркі архон мен ұлт
тағдыры байлап тастау. Ең қайғылысы совет үкіметі кезінде мыңдаған халықтың
тағдырын ХХ- ғасырдың ұлы қайғысына ұшыратты.
Аймақты отарлау саясатының бірден бір құалы - басқару билігін қайта
құру. Жаңадан құрылған аймақтық салалы сайлау механизмі шындығында бір
халықты бір халыққа өлтірту деген сөз деп жоғары лауазымды чиновниктің сөзі
айтылған болатын.
Бұл әлеуметтік саяси іс шаралары патша Александр II-нің 5 июль 1865ж
арнайы қаулысына сабақтасып жатыр. Осыған сәйкес Жетісу, Сырдария обылсы
Орынбор, Сібір генерал губернатордың 1868 жылға Уақытша басқару қаулысы
қабылданды. Қалыпты басқару әскери шарушылық діни системасын өрескел бұза
отырысы орыс үкіметінің чиновниктеріне бірте-бірте қазақтарды орыстандырып
християн дініне енгізу бағытталды.

1.2.Кіші жүз бен Орта жүздің Ресейдің қол астына өтуі басқарудың
жаңа жүйесі.

Қазақ қоғамы басшыларының Ресейге үміт артуы сол кезде орын алған
күрделі жағдайдан шығудың жолы еді, қазақ еліне шапқыншылығын қоймаған
Жоңғар мемлекеті тарапынан қауіп күшейген шақта арқа сүйер тірек іздемеске
болмады. 1726 жылдың басында кіші жүздің ханы Әбілхайыр Петерборға Қойбағар
Көбекұлын елшіге жіберді. Ондағы мақсаты- Ресейдің жоңғарларға қарсы соғыс
бола қалса қолдау табу және Ресейдің қол астындағы башқұрттар иелігімен
жайық арасында көшіп-қонуға құқық алу, қазақ көпестерінің Ресейдің қалалары
мен селоларына еркін баруын қамтамасыз ету және оларды жайықтың қазақтары
мен башқұрттардан қорғау, сондай-ақ тұтқындармен алмасу. Алайда елшіліктің
сапары сәтсіз аяқталды.
1730 жылы маусым айында Әбілхайыр өзіне бағынышты қазақтарды Ресейдің
қол астына алуын сұрап, патша Анна Ивановнаға тағы да өтініш хат жолдайды.
Хат жеткізуші елшілікті Сейтқұл Қайдағұлов пен Құлымбет Қоштаев бастап 1730
жылы 8-қыркүйекте Уфа қаласына келді. Мұндағы оның мақсаты Ресей
империясына арқа сүйеу арқылы өз ықпалын күшейтуді, қазақтың үш жүзін
түгел бағындырып, бір орталықтан басқаратын билік орнатуды сондай-ақ
өкімет билігін балаларына сайлау арқылы емес, мұрагерлік жолмен қалдырып
отыруға жету.
1731 жылы 19 ақпанда патша әйел Әбілхайыр ханмен бүкіл қазақ халқының
олардың Ресейдің қол астына ерікті түрде қабылданғаны туралы грамотаға қол
қойды. 1731 жылы 10 қазанда Әбілхайыр және оның серіктері тиісті құжатқа
қол қойды да оны Ресейдің елшісі А.И.Тевкелевке табыс етеді. Хан Ресейдің
өле-өлгенше қол үзбеймін, қасық қаным қалғанша оған адал қызмет етемін
деп ант береді.
Ресейдің Қазақстанды отарлауы Әбілхайыр қол қойған осы актіден
басталады.
Орта жүз бен Қарақалпақтар Кіші жүздің жолын қуды 1735 жылы
желтоқсанның аяғында Орта жүздің Ресейдің қол астына қабылдауын қуаттаған
жаңадан сайланған Күшік хан мен Барақ сұлтан орта жүзге Ресей елшілігін
жіберуді өтінді. Орта жүздің ханы Әбілмәмбет 1740 жылы Ресейге қосылу
жөнінде Орынборда ант берді.
Патша өкіметі жер мәселесіндегі отаршылдық шараларын біртіндеп жүзеге
асырды. 1742 жылы 19 қазанда Жайық бойында Жайық қалашығы мен салынып
жатқан қамалдар маңында қазақтардың көшіп-қонуына тыйым салған жарғы
шығарылды, Еділ мен Жайық өзен аралығында көшіп-қонып жүрген қазақ
ауылдарын Жайықтың сол жағалауында көшіруіне бұйрық берді. Бұл шараларды
жүзеге асыру үшін Жайық гарнизоны атты қазақтарынан күшті топ жарақталды.
Патша әскерлерінің алдында қазақтарды Жайықтың оң жағына өткізбеу ғана
емес, сонымен бірге олардың енді ғары бұл жаққа аяқ баса алмайтындай болуы
үшін қолдан келгеннің бәрін істеу, тіпті тұтқындауға дейін бару міндеті
қойылды.
50-60 жылдары Ертіс, Тобыл, Есіл үш өзендері бассейіндерінде орта
жүздің қазақтары да жерлерінен ығыстырылды. Бұл аудандарда қазақ
еңбекшілерінің толқулары басталды.
Орта жүздің саяси өмірінде аса маңызды оқиға болды: 1771 жылы
Әбілмәмбет қайтыс болғаннан кейін Абылай хан таққа отырды. Ол өзін қазақтың
барлық үш жүзінің ханымын деп есептеді, өйткені іс жүзінде оның билігі орта
жүзге қоса едәуір дәрежеде кіші жүз бен ұлы жүзге жүрген еді. XVIII
ғасырдың 60 жылдарында оның билігі мен ықпалы өзінің алдындағы
хандардікінен әлде қайда артық тәртіп бойынша хандық дәрежені Ресей патшасы
бекітуге тиіс тұғын. Бірақ Абылай орныққан рәсім бойынша, Петерборға барып,
Петропавл қаласында ант беріп, патша қолынан тиісті сый сияпат алудан бас
тартты. Орынбор әкімінің өжеттікпен жасаған өтінішіне көнген Абылай арада
бес жыл өткеннен кейін ғана ІІ-ші Екатерина өзін қазақтардың үш жүзінің
ханы етіп бекітуі жөнінде хат жолдады. Оны ұлы Тоғым бастаған елшілік 1776
жылы ақпанда патша әйелге табыс етті. Бірақ оның өтініші қабылданбады.
1778 жылы 24 мамырдағы жарлығымен Абылай бір ғана орта жүздің ханы
болып бекітілді. Грамота мен хан шендерін Орынборда немесе Тройцкіде
тапсыруға нұсқау берілді.
Кіші жүздің орта жүз Ресей империясының құрамында болғанмен патша
өкіметінің қазақтардың басына қиын — қыстау күн туа қалғанда көмекке
келмейтініне оның көзі жеткен. Солай болды да, қазақтардың жоңғар
басқыншыларымен бірнеше рет қарулы шайқастары болды, бірақ Ресей жағынан
оларға әскери көмек көрсетілмеді. Керісінше патша өкіметі жергілікті
әкімшіліктеріне қазақтарға қару-жарақ, оқ-дәрі бермеу жөнінде құпия
нұсқаулар жіберілген.
Абылай қайтыс болғаннан кейін оның ұлы Уали орта жүзге хан болып
көтерілді, ол өле-өлгенше Ресейге адал болуға ант берді Хан өзінің қол
астындағыларға ерекше қаталдықпен озбырлық көрсетті. Оның мұндай әрекеті
халық арасында наразылық туғызды. Орта жүздің қазақтары 1795 жылы П-ші
Екатеринаға хат жазып, ханды тағынан тайдыруды өтінді.
Уәлидің билігін әлсіретуге тырысқан өкімет 1815 жылы Бөкейді екінші хан
етіп тағайындады. 1819 жылы Бөкей, 1823 жылы Уәли хан қайтыс болды.
Патшаның 1822-1824 жылдардағы реформалары басқарудың жаңа жіптей -
өлкеде отарлау режимін түпкілікті орнықтырды. Нәтижесінде қазақ елі өзінің
еркіндігі мен тәуелсіздігінен айрылды.

1.З. Отаршылардың жергілікті халықты діни езгіге салудың басты
жолдары.

Бұл саясат тамыры тереңді және де өте іскерлікпен әр халықтың
өзгешеліктеріне қарай іске асырылды. Әңгіме орыстандыру саясатының дінге
кіргізу арқылы, алфавит жазуды Кириллицаға өзгерту арқылы жүргізу.
Шындығын айта кету керек. Араптар жаулап алу жорығында осындай діни
саясат ұстанды. Мұндай отарлау саясатын бұл бір емес патшаның дүние
жергілік тәжірибесіне сүйену болып табылады. Ғасырлар бойы созылып келген
орыстану және шоқыну саясаты патша империясының помешиктер мен дворяндардың
және оянып келе жатқан буржуазияның мүддесін қорғады. Басқаша болу тиісті
емес еді. Билік басындағы класстың ойламы өз заманына сәйкес билейді.
Қандай класс болмасын қоғамның материалдық күш билігі сол уақытша. Зор
күшке айналады дейді марксизм класиктері. Халықтардың діни отаршылау
саясаты осында.
Қазақстанның Ресей империясына қосылу туралы талас-тартыс, білім
тартысы күшейе бастады. Қазақстанның Ресей империясына кіруі XVII-ғасырдың
бас кезінен басталып жан-жақты талдау факторлар оның ішінде ең қажетті
экономикалық, саяси, әскери, шаруашылық, мәдениет және географиялық
табиғат. Бұл процесс 150 жылға созылды себебі бірде тез дейту бірде тоқырап
қалу кейде кейін шегіну процестері болды. Кей жағдайда өз еркімен кей
уақытша күштеу, басып алу саясаттары қоса жүргізілді. Қазақстанның Ресей
империясына қосылу процессі XVIII -ғасырдың басында басталып ХІХ ғасырдың
орта кезінде күшпен басып алу методымен аяқталды. 1853 жылы генерал
В.Перовскийдің басшылығы мен орыс әскерлері Ақмешіт қаласы басып алып, сол
жерді Перовский ге форт салдырды. Содан кейінгі Ресейдің оңтүстік батыс
Қазақстанға кіру саясаты, Қырым соғысының басталып кетуіне байланысты тоқ
татылды. 1863-1864 жылдары полковник М.Р.Чернясовтың отряды Созақ, Шолақ,
Қорған, Әуле-Ата бекіністерін Полковник Н.Веровкиннің отряды 1864жылы июль
айында Түркістанды басып алды. Осы өңірді мекендеген Қоңырат руынан 4-мың
қазақ және Бестаңба руынан 5 мың қазақ Ресей империясына қарауына өтті.
1864 жылы күз айында М.Г.Черняевтың отряды Шымкент қаласын басып алды.
Басып алған Түркістан, Шымкент қалаларын Орынбор Және Сібір аралығындағы
қатынасты жауып тастады. Бұл жағдай Россияның Қазақстан жеріне өтуін
қиындатып ұзаққа созылды.
Қазақстанға бірігу процессі аяқталғанмен Қазақстан жерін отарлау бір
жақты болған жоқ. Бұл процесс үш бағытта жүргізілді яғни әскери
экономикалық және саяси жағдайда Қазақстан териториясында ең бірінші
әкімшілік территориялық реформа, 1822, 1824 жылдары. Ең бірінші орында
маңызды процесс болып табылатын реформа 1867-1868 жылдарын да Қазақстан
Ресей империясының отарлауының толық меншігіне өтті.
Қазақстан жері Ресей империясының меншігіне өткенін хабарлай отырып
Көші-Қон саясаты және отаршылдық қанауды күшейтті.
Отаршылдық қанаудың күшейтілуге байланысты Қазақстан териториясындағы
халықтар арасындығы Қырғи, Қабақ туғызды.
Халықтар арасында стихиялық толқулар күшейді ұлт азаттық қозғалыстар
көбейе түсті. Бірақта ұлт азаттық қозғалысы соғыс мәселесі осы кезге дейін
тарихта Ақтаңба болып қалып отыр. Көптеген ұлт азаттық қозғалысының
проблемасы зерттелмеген күйінде қалып отыр.

1.4. Қазақстанның Ресейге қосылуы кезінде ұлт азаттық
қозғалыстар.

Қазақстанның Ресейге бірігуі кезінде болған шаруалар қозғалысын
зерттеушілер. Тарихта Ресей империясында болған ұлт азаттық қозғалысының
бір тармағы деп түсіндірілді бірақта қазақ халқының Ресейді отарлау
саясатына қарсы көтерілісінің сипаты, ерекшеліктері туралы ғалымдардың бір
жобаға белгілі бір тұжырым пікір зертеушілер жоқ. Ұлт азаттық қозғалысы
туралы әр түрлі жаңсақ пікірдің қалыптасуына әлеуметтік экономикалық
қатынастың көтеріліс алдында және жүру процессінде дұрыс зерттелмеген.
Казіргі Қазақстанның тарихи ғылымында нақты документалды материалдар
болмауына байланысты. Қарама қарсы талдаулар мен пікірлер қалыптасқан .
Ш.Уалиханов атындағы тарих этналогия институтының басшылығы Абылай ханның
280 жылдығына, Кенесары ханның туғанына 190 жылдығына және оның
басшылығымен болған көтеріліс туралы конференция өткізілді. Отарлау саясаты
кезіндегі ұлттық қозғалыс Қазақстан, Орта Азия, Солтүстік Кавказ туралы
конференцияда осы мәселені шешу жолында ғалымдар бас қосты. Онда бір
бірімен тығыз байланыста болып жаңа канцептуалдық позиция ұсталуын тәжірибе
алмасу азаттық қозғалыстың әр регионда спецификасын жасау және бұл туралы
ескі пікірді жаңаша біріктіру. Бірінші және ең белгілі халық қозғалысы
Сырым Датовтың басшылығымен болды. Бұл қозғалыстың болу себебі патшаның
қазақтың кіші жүз рулары Ішке өткізбеу орал сыртына дейін қазақ
зиалысының правасын шектеу ханның өлшеусіз билігі қозғалыс сырын
саралағанда көптеген дискуссиялық проблемалар қарсы пікірлер туындайды.
Ру старшиндардың қозғалысының ролі Сырым Датовтың кіші жүздің беделді
билерімен қарым қатынасы анық айтылмаған. Қозғалыстың тоқталуы батырдың өз
жақтастарымен Хида хандығына 1802 жылы қашып кетті және оның сондағы жұмбақ
өлімі осы күнге дейін белгісіз.
Анық ашық түрде 1836-1838 жылдары Исатай Тайманов бастаған шаруалар
көтерілісі отаршылыққа және федализмге қарсы бағытталған кең байтақ
аймақтың Россияға қосылу кезеңі аяақталар кезінде ете түсті.
1836-1838жылдары болған қозғалыс алдында өткен қозғалыстарға қарағанда
басқаша сыйпатта болды.
Патшаның отаршылық саясаты қазақстанның көптеген териториясында
аяақталып әрі қарай ашық түрде өрбіді Сібір қырғыздары туралы 1822 жылы,
Орынбор қырғыздары туралы 1824 ж. уставтары кіші жүзді дистанциялық басқару
жүйесінің енгізілуі патша үкіметінің қазақ жерін басып алуын жеңілдетіп.
Қазақ руларын өнімсіз құнарсыз жерлерге ығыстыру патшаның фискалдық саясаты
осының барлығы қозғалысқа отаршылыққа қарсы бағыт берді.
Қозғалыстың басты күші қатардағы көшпелілер болды соңғы уақытына дейін
жазалау отрядының қаталдығымен Жәңгір ханының қысымына қарамай Исатай
Таймановқа өздерінің адалдығын білдірді. Осы уақытта билер мен старшиндар
Исатай Таймановқа алғашқы уақытта өтірік қосылған болып қастандық жасау
арқылы ханның жеңілдікке барып би старшиндер арқылы келісім позициясын
қостап келісім группаларын құруы қозғалыстың басылуына яғни жеңілдікке көп
септігін тигізді.
1836-1838жылдардағы тарихи қозғалыста көптеген келіспеу-шілік
моменттері аз болған жоқ сондықтан оны тереңдетілген түрде зерттелді
қажеттілігі туындайды.
Исатайдың өз қара басы мен оның жақтаушыларының көз-қарасы қозғалысқа
қатысушылардың саны да дұрыс зерттелмеген. Тек қана Исатай мен Махамбет
Өтемісовтың еңбектері ғана зерттелген. Атақты батырлардың Ақбұлақ
қозғалысына (12.07.1838ж.) дейін Исатайға көмектесіп батыл күрескендерін,
олардың Жәңгір ханмен қарым қатынасын зерттеу кезек күттірмейтін жұмыстарды
қажет етеді.
Қозғалыстың көптеген қырларын ашуда соңғы этаптағы Кенесары Қасымовтың
қозғалысымен өзара байланысын , кейбір отрядтың июль август айларында
1838жылы Кіші жүздің батыс райондарындағы шабулдарында зерттеу қажет
стихиялық қозғалыстың программасын Екі егіз ғылым — тарихпен әдебиетке
Махамбет Өтемісовтың мұрасы тұрғылықты түрде зерттеу жүктелді . Тарихтағы
ұлт азаттық қозғалысының айрықша орын алатыны ХІХ-ғасырда 1837-
1847жылдарындағы көтеріліс.
Оның жойылу жолдарындағы, Ресей саясатына тигізген әсері ұзақ уақытқа
созылуы табандылығы, басындағы және кейінгі қозғалыстардан қазақ халқының
тарихында ерекше орын алады. Отаршылық басқыншылыққа қарсы орта жүзде
әскери линия құрылысының жүргізілуі. Осыларға қарсы Кенесары Қасымовтың
округ қозғалысы 10 жыл кавказ қозғалысымен қосылып гүлденген империяның ұлы
жүзбен орта жүзге әскери планын кейінге қалдырды. Қырғыздар жеңіспен
аяақтады. 1837-1847жылдардағы қозғалыс сипаты қозғалыс күші халыққа жаппай
таралды отаршылыққа қарсы саясат орыс халқына қарсы жүргізілмеген. Бұл
отаршылдық тәртіпке қарсы жергілікті халықты мекенін ығыстыруға қарсы
жасалған қозғалыс. Осы төңіректе де қарама -қарсы пікірлер анықталмаған
мәселелер - ғылыми сын көзбен зерттелу қажет.

1.5. Аз зерттелген ұлт азаттық қозғалысының жалпы заңдылықтары.

Қазақ халқының Ресейге кіру кезіндегі ұлт азаттық күресін жалпы
заңдылықтары мен аз зерттелген тұстары бар. Түзетулермен анықтаулар
аймақтағы федалдық группалардың алатын орнын анықтау керек. Орыстың
крестяндар көтерілісінде өзінің арам ойлары іске асыру үшін басы қасында
Бояарлармен Дворяндар жүрді. Осы сияқты құбылыс барлық уақыттағы қазақ ұлт
азаттық қозғалысында, жоғарғы дэрежелі Сырым Датовтың қозғалысында
байқалды. Жеткілікті зерттелмеген проблемаға қазақ шаруаларының
қозғалысында тактика мен әскери үйымдастыру жетіспеді шаруалардың сан
жағынан аздығы мен батылсыздығы жазалау отряды мен қарсы түра алмай
стихиялық түрде өтті. 1837-1847 жылдардағы Көтерілістен басқалары саяси
программа болмауынан көптеген қиыншылдықтарға ұліырап жеңіліске ұшырады
ислам дініне таратушы билер азаттық қозғалысына қатысқанымен қозғалысқа
ешбір көмегі болмады.
Жеңіс жылдан соң крестяндар соғысы (1773-1775) жылдардағы күшпен
басылып қалғанынан кейін, Е.И. Пугачевтың басқаруымен 1783жылы кіші жүз
қазақтарының щаруалар көтерілісі бүрық ете түсті, көтеріліс басшысы ру басы
Сырым Датов болды. Бұл қозғалыс федалдық режимге қарсы отаршылдыққа қарсы
крестьяндар соғысының 1773-1775 ж жалғасы болды.
Қазақтарға азғантай болсада жер су проблемаларын шешуге мүмкіндік алды.
7-ноябрь 1775 ж сыртқы істер коллегиясы қазақтарға қыс айларында Орал мен
Еділ өзенінің арасындағы жайлымды, каспий теңізі жағасындағы, Ертістің,
Оралдың оң жағасындағы Ембі, Сағыз өзендерінің жағасындағы жайлымдарын
пайдалануға указ щығарды. Патша үкіметінің жеңілдіктері амалсыздан берілген
және региондағы саяси бағытын күшейтуді жою, я болмаса шектеу керек
болды.Қазақтардың жер,су проваларын кеңейтуге оралдың әскерлері табанды
түрде қарсы шықты. 27-декабрь 1782жылы үкімет указы бойынша қысқы жайлымға
мал шығару үшін жоғарыдағы аудандар тек қана қазақтардың жерді сатып алу
керек. Орал линиясындағы бекіністе күзет күшейтілді, қазақтар төлем соңында
Аманат қалдыруға тиісті болды. Қазақтардың Пугачев бастаған крестьяндар
соғысына қатысуына кіші жүз, орта жүздің арасындағы қатынасы жойылды. Кіші
жүз Нұралы мен Сүлтандары көтерілістерден бірте-бірте шығысып, патша
үкіметінің бағыт саясатын үстанды. Қазақ ақ сүйектерінің қозғалысқа
сенімсіздігі күшейіп жаулығы өсті, бұл федалдық бөлшектенуге әкеліп
соқтырды. Пугачев қозғалысына қазақтың ақ сүйектерімен, ру басыларының эр
түрлі пікірлер ВОжылдары ХҮІП-ғасырда ақ сүйектер ру басыларының одағын
үзіп 70-90жылдары XVIII ғасырда хан үкіметі кризиске үшырады. Кіші жүз ханы
Нұралының халық арсындағы беделі төменлдеп саяси қоршауда қалды. Бұл саясат
кізі жүзде хан үкіметін бірінші рет қолдауға жаңадан халықтың бас көтеруіне
соқтарды. Ең басты қозғалу күші шаруалар болды. Олар феодалдық отаршылық
бүғаудан патша әкімшілігін хан сүлтандардың қысымына үзілді тесілді
құтылуға ұмтылды. Олар Орал мен Еділ арасындағы тартып алған жердерін
қайырып алуға үмтылды. Қозғалысқа стариндар билер өзденрінің намысын қорғап
қалып хан мен сұлтандар жүздерді заң жүзінде бекітіп олармен үкіметті
бөлісу Сырым Датов жер су үшін болған халық көтерілісінің құлтай отырып
қазақ мемлекетінің жаңадан басқару формасын хан үкіметін жойып оны халық
сеъезімен ауыстырду аралық уақытта үкімет билігін бас старшинге беруін
қалады.
Қозғалыстың соққы алуына көптеген себептер болды. Жалпы рудың
меншігіндегі жерді иеленуге ру басылары патша әкімшілігімен тығыс
байланысып көшпенділердің билеп емденуіне мүмкіндік берілді. Қаруланған
қозғалыс формасына халықтың көпшілігінің және ру басы старшиндердің
пікірлері әртүрлі болды. 1783 - 1797 жылдаода болған Қапзақстандық шаруалар
тқулары феодалдық және отаршылдық қанау т.б.

1.6. Отарлаудың аяқталуы және оның салдары.

XIX ғасырндың алғашқы жартысының аяғына қарай аттап айтқанда 1847 жылы
орта жүз қазақтарының басым көпшілігі орыстың бодандығына көшті де
Қазақстанныің Ресей қоластына өту процесі аяқталу сатысынап қадам басты.
Ресейге қосылдған қазақ жерінде Ақтау, Алатау, Аягөз, Лепсі, бекіністғері
салынды. Олар Империяның не іле сырты ол тесін емденудегі терек пунктеріне
айналды. Үлы үздың өзіне қосылған аудандарын басқару үшін 1848 жылы бастыс
сібір генерал губернаторына бағынатын, үлкен органның приставы лауазымы
беріліді. ұлы жүздің оңтүстік аудандары әлі де Боқан билігіне қарай Хида
хандығы секілді қазақтар мен қырғыздардың езгісін күшейтті. Әбден ашығна
қазақ мал өсіруші шаруаларымен егіншілері Хида мен Бүхар деодалдарына қарсы
күреске талай рет көтерілген болатын. 1858 жылы наурызда әулие ата мен оның
төңірегінде сондйа бір көтеріліс бүрқ ете түсті. Көтерілісшілер тоқмақта
эулие атада Шымкентте тағы басқа жерлерде орналасқан әскери бекіністердегі
қоқандық гарнизорндары қоршауға алынды қазақ пен қфрғыз шара\уалары тізе
қоса шайқасты. Осы жылға мамырда көтерісшілер созақ мерте, шонақ, қорға,
қамалдарын алып жаңа қорған мен Түркістанды қоршап алды. Қазақстанның
Ресейге қосылуы қазақ халықының прогресшіл көршілері жоңғарлар мен Цин
империясының және орта Азиялық хандарымен жауласуда жойылып кету қауіпінен
аман қалуының тарихи қажеттілігіне туған деген тизис ақылға қонбайды. Оны
логиканың күшімен нақты факторларымен теріске шығаруға болады. Қазақ
халқының басына ауыр күн туғанда қазақтың үш жүзі күш біріктіріп жеңіске
жеткені мәлім. 1717 жылы жоңғарлардың шапқыншылығы алдында Тәуке ханның
Ресейге елші жіберіп онымен тату көршлік жағдпйда түруды көздеген келісімге
келуге шақырғандағы ойы дэл осындай жағдайды сақтап қалқысы келгені анық
сезілді. Алайда оның ол эрекеті нэтижесіз аяқталды. Ресейдің елшісі Борис
Брнсв қазақстанмен оқақтасудың қажеті жоқ өйткені олардың айтарлықтай
күштері жоқ патша петр I ге баяндаған болатын. Орыс мемлекетіне қазақ
даласындағы саясаты мен оның шығыс саясатымен құрамдас бөлігі ол
қазақстанды жауап алуы Ресейдің үлттық шет аймақтарды өзіне қосып құлатты
Империя Европа жандарымен құрудағы жалпы процестің бөлігі еді: Сонымен
қазақстанның Ресей империясын құрамына етнді. Қазқ халқына бақытты өмір
экелмеді. XIX ғасырдың II ші жартысынан бастап 60 - 90 жылдардағы
реформаларға байланысты отарлау режимі нығайып еңбекшіленрдің езілуі күшейе
түсті. 1861 жылы 21 қазанда Орынбор және батыс сібір генерал
губернеторлықтарының облыстарын басқару туралы ереже ол 1869 жылы 11
шілдеде Жетісужәне Сырдария облыстарын басқару туралы уақытша ереже
бекітілді. Осыған сэйкес Қазақстан жері үшке Түркістан Орынбор және Батыс
сібір генерал губернаторына бөлінді. Бүкіл әскери және азаматтық үкімет
билігі түгелдей гинерал губернатордың қолына шоғырландырылды. Орынбор
генерал губернаторына Торғай облыстағы батыс сібір генерал губернаторлығына
Ақмола Семей облыстары Түркістан генерал губернаторлығына Жеті су мен
Сырдария облыстары қарады. Бүрынғы Бөкей хандығының жері 1872 жылы Астрахан
губерниясына қосылды, Маңғыстау түбіегі 1870 жылы Кавхаз әскери округының
қарауына өтті, кейінірек ол закасци облысына өттті. Осыдан соң қазақ
халқының территориялық бертутастығы бүзылды. Қазақ даласында орталықтанған
мемлеетті болдырмауды көздеген патшалық Самодержаваның көктен бірі көздеген
стратегиялық мақсаты жүзеге аса бастады. Қазақстан бөлшектенді: XX ғасырдың
басына қарай патша үкіметі орыс шаруаларын қопыстандыру үшін қазақ
еңбекшілерінің жалпы көлемі 40 млн. Құнарлы жерін тартып алып өздерін шөл
далаға қуды. өйткені отарлауға әскери саяси тонаушылық қосылды. Көшпелі
халықтың жерін күтеп пропорциялау қазақтардың ашу ызасын туғызды.
Олардыңжаппай көтеріліске шықпауына себепші болды. Крепостық қанаудың
помещиектердің қатал озбырлығы Ресейдің өзінде де шарауларды күреске
көтеріп отырған. XVIII ғасырдағы шаруалар көтерілістері соның бір айғағы 60
жылдың аяғы 70 жылдың басында бұл көтеріліс Жайққа жетіп Е. И. Пугачев
басқарған 1773 - 1775 жылдардағы шаруалар соғысына үласты оған кіші жүздің
қазақтары да қатысты.
Көтерілісшілердің ханға сүлтандармен жазалаушыларға қарсы күресі
халықтың барынша тіліктестігін туғызды Ыүралы ханның билігі көбіне
дағдарысқа үшырап халық одан безді. Ол патшалық үкімет орындарының ханның
дәрменсіздігіне көздері жетті. 1792 жылғы көтеріліс кіші жүзді түгелдей
дерлік қамтыды. 29 қыркүйекте Сырым Датов бастаған мыңға тартар адамы бар.
Елек қалашығына шабуыл жасағанымен қамалдыала алмады. Осы сэтсіздіктен
кейін жасақтар күрестің нақты қасын өзгертті. Көтеріліс партизандық соғыс
сипатын алды. Қасым ханның баласы Абылай ханның немесере Кеңесары (1802 -
1847 ж) бастаған көтеріліс патшалық самодержаваның ортарлау режиміне қарсы
үлт азхаттық қозғалысымен тарихында ерекше орыналады.Орта жүзбен кіші
жүздің бір қатар рулары Кеңесарының қоластына біріккенен кейін 1837 жылы
орта жүзге біріге бастады. 1837 жылы қарашада Кеңесары Петропавл қаласына
шыққан керуеннмен қоса жүрген қазақ жасақтарына Ақтау бекінісі маңында
қарулы шабуыл жасады. 1838 жылы маусымда ол Ақмолабекінісіне шабуыл жасап
оны өртеді. Содан кейін күші басым жаудан ығысып Кенсары өзінің
жасақтарымен кіші жүзге Торғай ауданына қоныс аударуға мәжбүр болды.
Кенесарының көтерілісі он жылдан астам уақытқа созылды, оның басым
көпшілігінде халық бұхарасы оны қолдап келді.

II. Көтеріліс қарсаңы

2.1 ХҮШ ғасырдың ортасындагы саяси дағдарыс және Кіші жүздің
екіге бөлінуі.

ХҮІІІ ғасырдың ортасында саяси дағдарыс салдарынан Кіші жүз аумағы екі
хандыққа бөлінді. Нұралы ханның иелігіне кірген қазақ рулары Арал өңірі мен
Сырдария бойындағындағы батыр хандығына кірген қысқы жайлымдарды пайдалану
мүмкіндігінен айырылды.Бұл рулардың қазақтары батысқа қарай Каспий
ойпатында орналасқан" қоныстарға ығысы баруға мәжбүр болды. Алайда Жайық
бекініс шептері олардың Жайықтың оң жағындағы қолайлы қыстауларға баратын
жолына кедергі жасайды.
Жайықтың Едід арасында жатқан жайылымдардың едэуір бөлігіне 1771 жылға
дейін қалмақтар орналасып алды. Қысқы жайылымдар үшін даулар негізінде бұл
ауданда қазақтар мен қалмақтар арасында екінің бірінде қақтығыстар Жайықтан
өткен қазақтадың 40 мыңдай халқын айдап ' алып кетті.1771 жылғы Нарынқұмы
ауданында көшіп жүрген даласы арқылы Шығысқа бет алды. Олардың кетуіне
байланысты Жайық пен Еділ арасындағы аумақтың бір бөлігі босап қалды. Қазақ
ақсақалдары патша өкіметіне қазақтардың "Ішкі жаққа" өтуіне тиым салынған
1756 жылғы жарлықтың күшін жойып, бұл жерлерді қысқы жайылым үшін
пайдалануға рүқсат етуге өтіні жасады. Алайда сыртқы істер алқасы 1771 жылы
бұл тиым салуды қайтадан мақұлдады.
Е.И.Пугашев бастаған шаруалар соғысы жылдарында қазақтар 1756 және 1771
жылдардағы жарлықтармен санаспай Еділ мен Жайық арасындағы жайлымдарды іс
жүзінде пайдаланады. Шаруалар соғысы басып жаншылғаннан кейін және
жағалаудың күшейтілуінен бұлай істеу мейлінше қиындап кетті.
1775 жылы патша өкіметі жергілікті басқару ісіне қайта ұйымдастыру
жүргізді. Орынбор губерниясы таратылды. Кіші жүз және Орта жүз аумағының
бір бөлігі Симбирск және Уфа генерал-губернаторлықтарының құрамына кірді.
Орынбордың обер -комендантына кіші жүзде патшалық
өкімет орындарының іс шараларын тікелей жүргізу тапсырылды, бүл үшін
шекаралық істер комиссиясы құрылды, Жайы бойындағы шекаралық ше қалпына
келтіріліп, нығайып, бекінгіс горнизондары күшейтіледі.
Патшалық өкімет орындары қазақ сүлтандарының өзінің сенімді тірегіне
айналдырып, соладың көмегімен қазақтардың толқуларын болғызбауға ұмтылды.
Өз тарапынан Нұралы хан мен сүлтандар патша өкіметіне адалдығын дэлелдеуге
бар күшін салып тырысты. Патшалық кімет салықтьар үлестіру, айлық
тағайындай, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.