ОҚЫТУДЫҢ ЖАЛПЫ ӘДІСТЕМЕСІ
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-5
1. ОҚЫТУДЫҢ ЖАЛПЫ ӘДІСТЕМЕСІ
1. Оқыту процесінің қозғаушы күштері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6-12
2. Оқытудың
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...13-17
3. Оқытудың түрлері, әдістері және жетілдіру жолдары ... ... ... 18-39
2. БІЛІМ БЕРУДЕГІ ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАР
1. Білім беруді ақпараттандыру және оның приоритеттері ... ... 40-51
2. Мектептегі білім беру жүйесінде оқыту үрдісін
технологияландыру ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .52-69
3. Білім беруде жаңа ақпараттық технологияны қолданудың психологиялық-
педагогикалық мүмкіндіктері және негізгі бағыттары ... .70-75
3. ЖАҢА АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПЕДАГОГИКА САБАҒЫНДА ҚОЛДАНУ
1. Сабақта қолданылатын жаңа ақпараттық технологиялар құралдарының
техникалық
базасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
76-79
2. Сабақ барысында мультимедиялық технологияларды қолдану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80-89
3. Жаңа ақпараттық технологияны қолдана өткізілетін сабақты ұйымдастыру
жөніндегі
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
90-105
ІІІ. Қорытынды
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .106-
108
IV. Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .109-111
Кіріспе
Қазіргі кезде шапшаң жүріп жатқан жаһандану үрдісі әлемдік
бәсекелестікті күшейте түсуде. Тіпті бірқатар дамыған елдерде бұл идея
ұлттық қағидаға айналып отыр. Сондықтан халықаралық ұйымдар әлем елдерінің
бәсекеге қабілеттілігінің рейтингін анықтауға кірісті. Елбасы Н.Ә.Назарбаев
Қазақстанынның бәсекеге қабілетті 50 елдерінің қатарына кіру старатегиясы
атты жолдауында Білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақтылы
қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдарының
бірі деп атап өткен болатын. Қай заманда да өркениеттің дамуы
интеллектуалдық шығармашылық қабілеттіліктің негізінде жасалынған, әлі де
солай болып келеді.
Біріккен ұлттар ұйымының шешімімен ХХІ ғасыр – ақпараттандыру
ғасыры деп аталды. Қазақстан Республикасы да ғылыми-техникалық прогрестің
негізгі белгісі – қоғамды ақпараттындыру болатын жаңа кезеңіне енді.
Қоғамды ақпараттандыру – экономиканың, ғылымның, мәдениеттің дамуының
негізгі шарттарының бірі. Осы мәселені шешудегі басты рөл мектепке
жүктеледі.
Елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, оның мазмұнының
түбегейлі өзгеруі, оның дүниежүзілік білім кеңістігіне енуі бүкіл оқу-
әдістемелік жүйеге, мұғалімдер алдына жаңа талаптар мен міндеттер қойып
отыр.
Педагогика пәнін оқытудың тиімділігін арттырудың жолдары өте көп.
Соның бір жолы ретінде оқытудың жаңа технологиясын енгізуді атап өтуге
болады. Білім беруді ұйымдастырудың дүниежүзілік тәжірибесінде көптеген
оқыту технологиялары жүзеге асырылуда.
Қазіргі таңда оқытудың негізгі міндеті — жеке адамды қалыптастыру
және оның жан – жақты толыққанды дамуын қамтамасыз ету жолында дамыту
құралы ретінде компьютерлік технологияларды тиімді пайдалану тәсілдерін
үйрету болып табылады. Осы мақсатты жүзеге асыру нәтижесінде оқушылар
ақпараттық технологияларды пайдалану тәсілдерін игеріп, қазіргі әлемнің
информациялық бейнесін жасауға қол жеткізетін деңгейге көтеріле алады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі сағат саны жетіспей, оқу құралдары да
тапшы болып отырған осы кезеңде білім беру бағдарламасын толық жүзеге асыру
үшін жаңа оқыту технологияларына негізделген әдістемелік және дидактикалық
материалдар жасап, соларды пайдалана білу керек. Оқушылардың білім алу
процесін жетілдіріп, оны игеруді жылдамдата алатын жаңа педагогикалық
тәсілдер балаларға терең білім алуға көмектеседі. Қазіргі таңда педагогика
пәні сабақтарында компьютердің ұсына алатын мүмкіндіктерін толық қолдана
алмауда. Әсіресе жаңа ақпараттық технологиялардың ажырамас бөлігі –
мультимедия құралдарын өз дәрежесінде қолдана білсек, ұсынылып отырған
материалға оқушылардың зейінін тартып қана қоймай, сонымен қатар олардың
бойында пәнге деген қызығушылықтары мен білім алуда өздігінен оқуға
талпындыру, яғни ізденімпаздық қасиетін қалыптастыра аламыз.
Дипломдық жобаның мақсаты қазіргі таңдағы түрлі ақпараттық
технологияларды қолдану арқылы мектептегі сабақтардың сапасын жақсарту
жолдарын қарастыру, сабақтарда мультимедияға негізделген техникалық оқу
құралдарын пайдаланудың тиімділігін көрсету.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні: бұл дипломдық жобада ұсынылған
қазіргі таңдағы педагогикалық әдістер туралы мәліметтерді мұғалімге көмекші
құрал есебінде пайдалануға болады және Педагогика пәнін оқыту әдістемесі
курсында студенттерге пайдалы, әдіснамалық қосымша есебінде пайдалануға
болады.
Дипломдық жобаның құрылымы. Дипломдық жоба кіріспеден, үш тараудан,
тоғыз бөлімшіден, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
"Кіріспеде" зерттеуде таңдап алынған тақырыптың көкейкестілігі
дәлелденген және нысаны, пәні, мақсаты, міндеттері мен теориялық-
практикалық мәні айқындалған.
І тарауда оқытудың басты мақсаттары мен міндеттері, заңдылықтары мен
оқыту процесінің қозғаушы күштері қарастырылып отырып, оқыту мазмұны
ұғымының маңызына талдау жасалды. Оқыту әдістеріне жалпы шолу жасалып,
ерекшеліктері сипатталды;
ІІ тарауда педагогикалық технология ұғымына анықтама беріліп, сабақ
барысында оларды тиімді қолдану туралы мәселесі қарастырылды. Сондай-ақ
жаңа ақпараттық технологиялардың білім беру үрдісіндегі орны мен оларды
қолдану ерекшеліктері баяндалады, ұстаздың заман талабына сай дамуы ашып
көрсетілді.
ІІІ тарауда жаңа ақпараттық құралдарды сабақ барысында қалай тиімді
қолдана білу керектігі мәселесі қойыла отырып, сабақты заман талабына сай
сабақ барысынд компьютерді, соның ішінде мультимедияны тиімді қолдану
арқылы мол ақпарат бере отырып, оқушы назарын аудара алатындай және оқуға
деген қызығушылығын аттыратындай етіп сабақты ұйымдастыру ашылып
көрсетіледі.
"Қорытындыда" дипломдық жоба бойынша тұтастай қорытынды жасалады
және зерттеу проблемасының перспективасы анықталады.
1. ОҚЫТУДЫҢ ЖАЛПЫ ӘДІСТЕМЕСІ
1.1. Оқыту процесінің қозғаушы күштері
Оқыту процесінде кездесетін қарама-қайшылықтарды шешу – оқыту
процесінің қозғаушы күші болып табылады. Оқу процесінің негізгі
қозғаушы күші оқушылардың алдына қойып отыратын мұғалімнің міндеттері мен
оларды орындауға қажетті оқушылардың білімдері, іскерлігі және ақыл-ойлары
арасындағы қарама-қайшылық. Басқа қарама-қайшылықтар, оқу материалын
баяндау жүйесі мен оқушылардың меңгеруі арасында, мұғалімнің түсінігі мен
оқушы түсінігі, теориялық білімдер және оларды тәжірибеде қолдану, оқу
процесіндегі қиындықтың деңгейлері, сипатын дұрыс анықтау және оларды
оқушылардың түсінуі, мұғалімнің материалды жатық баяндауы және әрбір
оқушының оны түсінуі араларында болады.
Мысалы, ынтымақтастық педагогикасы дәстүрлі педагогиканың
кемшіліктерімен күресіп, ондағы көптеген қарама-қайшылықтарды шешуге ат
салысты. Олар оқушылардың қызығушылығы және сабақ тақырыбы арасындағы
қайшылық.
Оқушылардың пікірінше мұғалімдерімен жанжалдасуының себептері:
1. Мұғалімнің оқушының намысына тиіп, дөрекілік, ұстамсыздық
көрсетуі.
2. Бағаны дұрыс қоймау.
3. Мұғалімнің сабақты қызықсыз өткізуі.
4. Үй тапсырмасын орындамау.
5. Сабаққа қатыспау.
4. Білім, іскерлік, дағды.
Білім - адамзаттың жинақтаған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды,
табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі. Білімді жеке адамның игілігіне
айналыру үшін оны ойлау операциясы, талдау, синтездеу, салыстыру, жіктеу
және жинақтау арқылы терең ұғыну қажет. Оқушы ойлау операциясына сүйеніп өз
білімін шындығына айналдырады. Бұл дамытып оқытудың негізгі ережесі, яғни
оқушылардың таным іс-әрекетін дамыту, оларды өз бетімен ізденуге, зерттей
білуге және жаңа білімді еркін игеруге үйрету.
Оқушылардың білімі - оқыту процесінің, ең бірінші кезекте оқу
материалдарын меңгерудің нәтижесі. Сондықтан оқушылардың білімді меңгерген,
меңгермегенін оқыту жобаларымен-бағдарлама, оқулықтарымен салыстырып
анықтайды.
Білім – қандай да бір іс-әрекетті жасау негізі. Іс-әрекет жеке
тұлғаны қалыптастырады.
Білім – қоғамдық-өндірістік тәжірибеде қолданылады, меңгерілген
білім көмегімен адам жаңа білімдер жасауға қатысады, еңбекке дағдыланады,
қоғамдық-материалдың байлықтың артуына, рухани мәдениеттің дамуына өз
үлесін қосады. Осылайша жеке тұлға сапалы білім керектігін, оның пайдасын
көреді. Білім жеке тұлғалық бөлікке енеді. Бұл жағдайда оқыту балаға тек
білім беретін процесс емес, ол баланың жеке тұлғалық бағыттарын, жақсы мен
жаманға көзқарастарын қалыптастырады.
Әл Фараби "Бақытты болу, кәмелетке келу, қоғамдық тіршілікті
жақсарту – барлығы да білімділікке байланысты. Біліммен өнерді меңгергеннен
кейін адамда іскерлік пен өз бетінше әрекеттену, одан соң парасаттылық
пайда болады"- деген.
Білім толық, жинақы, жүйелі, берік, пәрменді болу керек.
Аталған белгілер ақыл-ой сапаларын қалыптастырады. Олар:
белсенділік, өздік, өнімділік, сыншылдық, ұғымталдық, тұрақтылық, тереңдік.
Білім өздік жұмыс және сабақтан тыс шығармашылық іс-әрекетте
қолданылады, сөйтіп, ой жұмысы тұрақты, терең жүреді.
Ой тұрақтылығы дегеніміз – ойдың маңызды, оқу материалдарына
тоқталуы, оларды ойда сақтау керек жерде қолдана білу. Ойдың тұрақтылығы
ақыл-ой жұмысының жоғары деңгейіне, ұзақ уақыт ақыл-ой жұмысымен айналысуға
байланысты.
Ойдың тереңдігі оқылған объектіні терең білуден, оны өз бетімен
зерттеп, ішкі байланыстарын, басқа объектілермен байланыстарын аша білуден
көрінеді. Материалға шығармашылық тұрғыдан қарау, алынған білімдерді
теориялық және тәжірибелік жұмыста қолдану, білімнің ішкі мотивтерге және
сенімге айналуы ойдың тереңдігін көрсетеді.
Сонымен біз білімнің аса маңызды қасиеттеріне тоқталдық. Ол
қасиеттер білімді меңгеру процесі арқылы пайда болады. Меңгеру – ақиқатты
білу арқылы болмысты тану процесі.
Меңгеру нәтижесінің сапасы оқушылардың білім, іскерлік, дағдыларын
бағалау арқылы анықталады. Білім сапасы – білімді меңгеру нәтижесі.
Іскерлік – бұл кез келген іс-әрекет емес, ол табысты, тиімді
орындалатын іс-әрекет. Іскерлік дегеніміз – іс-әрекетті жақсы істеуге
керекті жұмыс тәсілдерін белгілі бір жағдайларға байланысты таңдау және
қолдану, адамның жұмысты жаңа жағдайда өнімді, сапалы, уақытында істей білу
қабілеті.
Іс-әрекет іскерлікке айналу үшін педагогикалық жағдайлар жасалады.
Іскерліктің құрамы күрделі. Оған "елес, ұғым, білім, дағды, зейінді
шоғырландыру, бөлу, ауыстыру, қабылдау, ойлау, іс-әрекет процесін реттеу
және өзін-өзі бақылау дағдылары" енеді. Осы бөліктердің бірлігі арқылы
оқушы өз жұмысының нәтижесін түсініп, оған жету үшін іс-әрекеттің тиімді
тәсілдері арқылы жұмыс істеп жақсы нәтиже алады. Дидактиктер іс-әрекетке
байланысты теориялық және практикалық (өлшеу, есептеу, энергия көздерін,
реактивтерді қолдану, т.б.) іскерліктерді бөледі. Ал психологтар психикалық
процеске керек ес, қабылдау, ойлау іскерліктерін атайды.
Танымдық іскерлік (бақылау жүргізе білу, тәжірибе жасау, әдебиетпен
жұмыс және басқалары) оқу еңбегінің жалпы іскерліктері оқушының өз жұмысын
жоспарлауынан, оны тиімді ұйымдастырудан, бақылаудан көрінеді.
Психология және дидактика тәжірибесі оқу бағдарламаларына өте
маңызды оқу іс-әрекеттерін енгізуді талап етті. Олар:
• арнайы іскерлік;
• оқу жұмысын тиімді ұйымдастыру іскерлігі;
• ақыл-ой іскерлігі.
Білім мазмұнын жетілдіру әр түрлі білімді қолдануға керекті
іскерліктерді жинақтауды, бағдарламаға енгізуді талап етті. Осыған
байланысты "Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламаларына (І-ІV
сыныптар)" (Алматы, 2005 ж.), "Білім, білік, дағдыларды күнделікті бақылап
бағалауға қойылатын негізгі талаптар" деген бөлім енгізілді.
Бірінші топ — арнайы (немесе жеке) іскерліктер оқушылардың бойында
нақты оқу пәндерін оқу процесінде қалыптасады. Олар оқу материалымен, жұмыс
істеуге керекті және оны түсінуге елеулі ықпал етеді.
Екінші топ — оқушының оқу жұмысын тиімді ұйымдастыру іскерліктері:
оқу материалдарын меңгеру, талдау, оларды түрлі танымдық міндеттерді шешуге
қолдану, жұмысты безендіру, өз жұмысын бақылау, оның нәтижелерін түзету,
өзінің іс-әрекетін басқару.
Үшінші топқа интеллектуалдық іскерліктер енеді. Олар: талдау және
жинақтау, қорытындылау және саралау, абстракция және нақтылау, салыстыру
және ұқсату, себеп-салдарлық байланыстарды табу.
Әрбір топтағы іскерліктер оқушының теориялық, ішкі және сыртқы,
репродуктивтік және өнімді іс-әрекетінде көрінеді.
Сипатталған іскерліктердің байланыстарын мына сызбадан көруге
болады.
Қ. Жарықбаевтың анықтамасы бойынша "дағды – алғашқыда саналы
орындауды қажет ететін іс-әрекет бөліктерінің қайталап жаттығудың
нәтижесінде автоматтандырылуы". Дағды—іс-әрекеттің автоматтандырылған
бөлігі, ол іс-әрекетті жақсы, көп күш жұмсамай, жасауға мүмкіндік береді.
Іс-әрекетке дағдыланған адам, іс-әрекетке керекті қимыл-
қозғалыстарды, жаттығуларды шапшаң жасайды.
Дағдылар ақыл-ой, тілдік, сенсорлық, ерік-жігер, мәдени, гигиеналық
болып бөлінеді. Ақыл-ой дағдылары: әдебиеттерді, сызбаларды оқу, есте
сақтау, өткенді тұрақты түрде қайталау. Тілдік дағдылар: сөйлемдерді дұрыс
құру, дәйекті дәлелдерге сүйеніп сөйлеу және жазу, таза сөйлеу, қыстырма
сөздерді қолданбау. Қозғалыс дағдылары: киіну, өзіне-өзі қызмет ету, жүріс.
Еңбек дағдылары: түрлі еңбек құралдарымен, станоктармен, машиналармен
жұмыс істеу. Сенсорлық дағдылар: ана тілін, кеңістік және уақытты қабылдау.
Ерік-жігер дағдылары: іс-әрекеттегі белсенділік, тәртіптілік, талап
қоя білу. Мәдени дағдылар: ұжымды, басқа адамдарды құрметтеу, өзін-өзі
тәрбиелеу.
Гигиеналық дағдылар: денені таза ұстау.
Оқыту процесінің қызметі. Оқыту процесінің өзіне тән қызметтері бар.
Олар оқытудың білім беру, оқытудың тәрбиелік, оқытудың дамыту қызметтері.
Оқытудың білім беру қызметі - бұл адам баласының білім байлығымен
қаруландыру, оны өз бетімен білім алуға, ілкерлік пен дағдыны игеруге
даярлау. Қазіргі кезде білімді толық игеру үшін оған қойылатын талаптарды
ескерген жөн. Олар:
• білімнің толықтығы - оқу материалдарын түсіну үшін танымдық іс-
әрекетті іске асыру;
• білімнің түсініктілігі - оқушылардың өз бетімен ізденіп ақыл –
ойын дамытуы;
• білімнің әрекеттілігі – жаңа білім алу үшін оқушыға бұрынғы
білімін шеберлікпен пайдалану мүмкіндігін жасау.
Оқытудың тәрбиелік қызметі – оқытудың тәрбилік ықпалы жайындағы идея
Я.А.Коменскийдің, И.Ф.Гербартгың, Ф.А.Дистервектің, Н.И.Пироговтың және
К.Д.Ушинскийдің еңбектерінде мазмұндалған.
И.Ф.Гербарт оқыту – адамгершілік тәрбиесінсіз мақсатсыз құрал деп
тұжырымдады.
Әлемнің екінші ұстазы атанған әл-Фараби "тәрбиесіз білім адамзаттың
қас жауы болады" деп, қатты ескертті. Білім беру мен тәрбиелеу біртұтас
әрекет екендігін дәлелдеген ғұламалар соған байланысты. Өз шығармаларында
сол екі негізге байланыстырып құра білді. М.Дулатов "Оқытудағы мақсат
жалғыз құрғақ білім үйрету емес, біліммен бірге жақсы тәрбиені қоса беру
керек" екендігін баса айтып, оқу мен тәрбиенің біртұтас педагогикалық
әрекет екендігін дәлелдеді.
Мағжан Жұмабаев көру, есту, сипау, иіскеу, бұлшық ет сезімдері
арқылы әдепке, әдемілікке, сымбаттылыққа талғампаздыққа тәрбиелеу керек,
сол тәрбиелер арқылы зейін қалыптасады, баланың ақылы ересек адамдарға
қарағанда төмен, екеніне байланысты тәрбиелік іс-әрекетте тәлімді тәсіл
қолдана білу керек екенін түсіндіреді.
Тәрбиелей отырып оқыту, ғылыми теориялар мен ережелердің оқушылардың
дүниетанымы мен сеніміне айналуын сипаттайды, моральдың нормаларды, мінез-
құлықты игеруін қамтамасыз етуге әсер етеді. Оқыта отырып тәрбиелеу,
оқушыларды өмірге, білім алуға тәрбиелейді, ақыл-ой қабілетін дамытады,
адамгершілік қасиетін қалыптастырады.
Мектепте оқушыларға теориялық білім беру тәрбие процесімен тығыз
байланыста өткізіледі.
Оқытудың дамыту қызметі. Оқыту процесі, білімді меңгеру оқушыны
дамытады. Оқушының тілі, ақыл-ойы, сенсорлың және қозғалыс аймағы, сезімі,
ерік-жігері, қажеттіліктері, мотивтері дамиды. Оқыту - жеке тұлғаны дамыту
құралы. Л.С.Выготский (1896-1934) тұжырымдаған психологияның маңызды
заңдарының бірі – баланың дамуы оқытуға байланысты. Сондықтан білім
мазмұнына баланы дамытатын материалдар енгізеледі. Оқыту процесінде
П.А.Гальпериннің ақыл-ой жұмысын кезең бойынша қалыптастыру теориясы,
М.Н.Скаткиннің, И.П.Лернердің мәселелік оқыту әдісі баланы дамытуға
бағытталған.
Қазіргі оқыту тек білім берумен шектелмей, оқушыны әр жақты
дамытуға, алдымен ақыл-ойды дамытуға бағытталған.
Сонымен оқыту процесінің 3 міндеті болды. Олар бір-бірімен тығыз
байланысты және оқытудың барлық бөліктерінде жүзеге асады.
Оқыту процесінің негізгі құрамдық бөліктері. Дидактика тарихында
оқыту мақсаты туралы екі көзқарас болды. Біріншісі: мақсат - жеке тұлғаның
ақыл-ойын, есін және басқа қабілеттерін дамыту деген тұжырым. Екіншісі:
мақсат - ғылым негіздерін меңгерту, өмірге қажет нақты білімдер беру.
Қазіргі оқыту мақсаты білім туралы мемлекеттік құжаттарда
белгіленген. Ол мұғалімнің сабақ жоспарларында нақтыланады.
Оқу материалын меңгертудің әрбір кезеңінде мұғалім өзінің алдына 4
түрлі дидактикалың мақсат қояды. Олар:
• оқушыны оқу материалымен таныстыру және оны бірінші рет бекіту;
• оқығанды еске түсірту, іс жүзінде репродуктивтік және продуктивтік
деңгейде қолдандыру;
• білім және іскерлікті қолдану арқылы жүйелеу;
• білім, іскерлікті бақылау және есепке алу.
1.2. Оқытудың мазмұны
Оқыту мазмұны – оқыту процесінде оқушы меңгеретін ғылыми білімдер,
тәжірибелік іскерлік, дағды, іс-әрекет және ойлау тәсілдері, оқыту мазмұны
пән бойынша жасалған мемлекеттік оқу жоспарында, мемлекеттік оқу
бағдарламаларында, оқулықтарда жазылған.
Оқыту процесінің бастапқы кезеңінде Мұғалім оқушыларды оқу
материалдарымен және оны қолдану әдістерімен таныстырады. Оқу материалының
жаңа бөлігін меңгеру және бекіту қатар жүреді. Оқытудың мақсаты - оқу
материалының негізгі ойын және тәжірибелік маңызын оқушыға меңгерту.
Екінші кезеңде оқу материалы қайталанады және оқушылар алған
білімдерін қолданады. Бұл кезеңнің негізгі мақсаты -алған білімді нақтылау,
кеңейту, кең түрде жаңғырту, тәжірибелік қолдану.
Үшінші кезеңде Мұғалім оқушылардың тәжірибелік жұмыстарын
ұйымдастырады, сол арқылы ұғымдарын жүйеге келтіреді. Оқушы алған білімін
Мұғалімнің көмегімен де және өз бетімен де қолданады, меңгерген білімдерін
бір-бірімен салыстырады. Бұл кезеңдегі оқыту нәтижесінің көрсеткіші:
• оқушылардың мәселелерді өз бетімен шешуі;
• білімді түрлі жағдайларда қолдана білуі.
Оқыту процесін кезеңдерге бөлу, талдау оның ерекшеліктерін анықтауға
мүмкіндік береді.
Бірінші ерекшелік. Оқыту мен оқудың бірлігі. Олардың біреуін
өзгерту, екіншісінің өзгеруіне де ықпал етеді. Оқыту барысында осы бөліктер
арасында үйлесімді дидактикалық өзара әрекет болу керек.
Іс-әрекет субъектілерінің жақсы қарым-қатынасы оқытудың нәтижелерін
көтерудің негізгі жолдарының бірі.
Оқыту процесінің екінші ерекшілігі: оқыту және оқудың өзара
байланысы арқылы білім мазмұны оқушының іс-әрекетіне негіз болады.
Бір циклден екіншісіне жоспарлы түрде өту - оқытуды бағындыруға
қойылатын келесі талаптардың бірі.
Үшінші ерекшелік оқу ақпараттарын оқушылардың қалай қабылдағанын,
оны меңгеру нәтижесінде қандай ішкі процестер өтетінін, қандай жағдайлардың
оқытуға ықпал ететінін бірден бағалауға болмайтындығында. Оқу процесінде
жоспардан ауытқулар болуы мүмкін, оның алдын алу үшін Мұғалім ең басты
ұғымдарға назар аударады.
Оқытушы іс-әрекеті. Оқыту - оқыту процесінің негізгі бөліктерінің
бірі. Оқытушының іс-әрекеті оқушымен тікелей де, жанама да байланыста
жүзеге асырылады. Оқыту процесі оқу процесінің белсенділігін талап етеді.
Бұл талапты орындау оқушылардың іс-әрекетін Мұғалімнің ұйымдастыруына,
бақылауына, өздігінен білім алуды жолға қоюына, өз мақсаты мен оқушы
мақсатын сәйкестендіруіне байланысты. Оқытушы:
• оқу ақпараттарын іріктейді, жүйелейді, бөліктерге бөледі және
оқушыларға ұсынады.
• осы ақпараттарды үйретеді, меңгертеді, олармен істелетін жұмыс
әдістерін белгілейді.
• әрбір оқушының білімдер жүйесін меңгеруін және оларды оқу-
өндірістік жұмыстарда қолдануын ұйымдастырады.
• оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетіне басшылық етеді.
• оқытушы оқушылардың белсенділігін және саналылығын ынталандырады,
білімнің және оқу іс-әрекетінің сапасын бақылайды, оқыту нәтижелерін
талдайды, оқушының жеке тұлғасын одан әрі дамытуды жоспарлайды.
Оқушының оқу-танымдық іс-әрекеті. Оқу мазмұны және мәнін зерттеген
бихевиоризм, гештальтпсихология, когнитивизм, іс-әрекет теориясы,
гуманистік психология.
Оқу - оқушылардың танымдық іс-әрекеті.
Оқушының оқыту процесіндегі іс-әрекеті бір нәтижеге жетуге
бағытталған.
Осы іс-әрекеттің маңызды белгілері: өзін-өзі сынау және өз бетімен
жұмыс істей білу, қызығушылық, қажеттілік, танымдың белсенділік,
табандылық, жігерлілік, өзінің алдында тұрған міндеттерді дұрыс түсіну,
керекті іс-қимылдарды таңдау.
Оқу іс-әрекетінің өнімдері - білімдерде, іс-әрекетте, рухани өмірде,
қоғамдың қатынастарда, бағаларда бейнеленген. Оқу іс-әрекетінде тұлғаның
барлық сапалары көрінеді және қалыптасады.
Оқу іс-әрекеті мазмұн, жеке іс-қимылдар, мотивтер сияқты бөліктерден
тұрады. Оқу іс-әрекеті арқылы оқу міндеттері шешілсе, оның құрамында
мынадай бөліктер болады: міндеттерді талдау; міндеттерді орындау туралы
шешімге келу; оларды шешуге керекті білімдерді еске түсіру; міндеттерді
шешу жоспарын жасау; жүзеге асыру, шешілетін міндетті бақылау және бағалау;
оқу міндеттерін шешу процесіндегі іс-әрекет тәсілдерін түсіну.
Оқыту нәтижелері, оны бағалау. Оқыту қол жеткен нәтижелерді
талдаумен аяқталады. Бірінші сабақтағы ең басты назар оқушыға жаңа білім,
іскерліктерді меңгеруге көмектесуге аударылып, келесі сабақтарда бақылау
және талдау күшейтіледі.
Оқушылар жаттығуларды, үй тапсырмаларын жеткілікті деңгейде
орындағаннан кейін меңгерілген оқу материалын қолдануға назар аударылады.
Мұғалім оқушының фактілерді, анықтамаларды түсінгендігін тәжірибелік
жұмыста білімді дұрыс қолдануынан көріп, оқыту мақсатына жеткендігі,
білімнің меңгерілгендігі туралы қорытынды жасайды.
Қорытындыларды шығаруға оқушылардың өздері де қатыстырылады. Сөйтіп,
оқытудың соңғы кезеңінде білімдегі, іскерліктегі кемшіліктер анықталып,
меңгерілген тақырыптармен және бөлімдермен одан әрі жұмыс істеу жолдары
белгіленеді.
Мотив — оқу қызметінің маңызды бөлігі.
Оқу іс-әрекеті, мазмұны оқушыны оқуға итермелейді. Оқу-танымдық
мотивтері (Д.Б.Эльконин) бар оқушы ақпараттармен шектелмей, әр пәндегі іс-
әрекет тәсілдерін үйренуге тырысады.
Оқу танымын алға бастыратын жағымды себептер болып табылады. Танымға
оқушының ықыласы болу керек. Оған қалай қол жеткізуге болады? Педагогика
ғылымы бұл сұраққа толық жауап берген жоқ. Іс-әрекеттің негізгі себептері -
қажеттілік, қызығушылық.
Мұғалімнің жеке тұлғасы, іс-әрекеті, оқу материалы мазмұны, оны
меңгерту әдістері оқушының оқуға деген ықыласын оятып, жақсы сезім, қызықты
сабақтар, жаңа көрнекіліктер, техникалық құралдар оқушыларды сабаққа
қызықтырады. Болашақты ойлап пәндерге қызығу, түрлі пәндерге қабілет,
белсенділік, ата-аналарының алдындағы парыз баланың білім алуына себепші
болады.
Мұғалімнен, "екіліктен қорқып оқу" жағымсыз қылыққа жатады.
1.3. Оқытудың түрлері, әдістері және жетілдіру жолдары
Дидактикалың жүйелер уақыт талабына сай өзгеріп отырады. Мысалы, И.
Гербарттың(1776-1841) дидактикасы кейін дәстүрлі оқыту түріне айналды. Онда
Я.А.Коменский (1592-1670) дидактикасының, сол сияқты ертедегі догматикалық
және схоластикалық жүйелердің элементтері болды. Д.Дьюй (1859-1952)
дидактикасы дәстүрлі дидактика негізінде пайда болды. Сол сияқты қазіргі
бағдарламалық немесе компьютерлік оқытулар да бұрынғы жүйелер жасаған
негізге сүйенеді.
Тәжірибеде оқытудың көптеген түрлері қолданылуда. Мұғалімдер барлық
пайдалы оқыту түрлерінен бас тартпай, жақсыларын жаңа жүйеге пайдалануда.
Догматикалық оқыту. Европада көп ғасырлар бойы өмір сүрді, оқушылар
болмыс факті, құбылыстарын және олардың арасындағы байланыстарды дайын
күйінде жаттады. Оқушылар бұл материалды есте сақтап, сөзбе сөз еске
түсіруі керек болды.
Олардан білімді тәжірибеде қолдану талап етілген жоқ. Оқытудың бұл
түрі механикалық естің дамуына көмектеседі, бірақ жеке тұлғаның ақыл-ойының
өсуіне жағдай жасамайды. Қазіргі мектепте көп қолданылатын оқыту түрлері:
түсіндіру - суреттеу, проблемалық, т.б.
Түсіндіру - суреттеу арқылы оқыту. Оның мәні атынан көрінеді.
Түсіндіру және көрнекілік - мұндай оқытудың негізгі әдісі, тыңдау және есте
сақтау - оқушы іс-әрекетінің жетекші түрлері, оқылғанды қатесіз жаңғырту -
негізгі талап және тиімділіктің негізгі өлшемі. Бұл оқытудың кең тараған
түрі. Оны ғылыми негіздеген және сипаттаған неміс ғалымы И.Гербарт. Осы
дидактикалық процесте оқытушы мен Мұғалімнің іс-әрекетінің кезеңдері
мынадай болады:
Түсіндіру - суреттеу арқылы оқытудың жақсы жақтары: уақыт үнемдейді,
Мұғалім мен оқушылардың күшін сақтайды, оқушылардың күрделі білімдерді
түсінуін жеңілдетеді, процесті тиімді басқаруды қамтамасыз етеді. Сонымен
қатар оның ірі кемшіліктері бар. " Дайын" білімдер оқушыларды өз бетімен
ойлауға үйретпейді, жеке оқушылармен жұмыс істеу мүмкіншілігі шектеулі,
оның ақыл-ой қабілетін және оқушының іскерлігін нашар дамытады. Сондықтан
дидактикада, әсіресе XX ғасырда, өнімді (репродуктивтіктен өзге) ойлауға,
шығармашылық ой дағдыларына үйрететін модельдерді іздестіру жүрді. Осылайша
проблемалық оқыту пайда болады.
Проблемалық оқыту кезінде мұғалім ізденіс жұмыстарын ұйымдастырады,
оның барысында оқушылар жаңа білім, іскерліктерді меңгеріп, жалпы
қабілетін, зерттеу белсенділігін дамытады, шығармашылыққа үйренеді, оқу мен
оқыту сипаты өзгереді. Оқушылар шағын зерттеу және шығармашылық-тәжірибелік
жұмыстармен айналысады. "Зерттеу" арқылы жаңа білімдер - факті,
заңдылықтар, ұғымдар, принциптер, теориялар, ережелер, алгоритмдер
қалыптасады.
Проблемалық оқыту процесі мынадай:
• Проблемалық жағдай жасау және мәселе қою.
• Мәселеліні шешу жолдарын - гипотезаларды ұсыну.
• Таңдап алған гипотезаның дұрыстығын жаратылыс-математика
бағытындары пәндерде тәжірибе арқылы гуманитарлық пәндердегі ережелердің
дұрыстығын түп деректер арқылы тексеру.
• Нәтижелерді қорыту: жаңа білім, іскерліктерді оқушылардың бұрынғы
білім, іскерліктеріне қосу, оларды теория мен тәжірибе арқылы бекіту.
Мұғалім әр кезеңде басшы, оқуды ұйымдастырушы. Оқушылардың
белсенділігі материалдың күрделілігіне, оқушылардың дайындықтары мен
деңгейлеріне, жабдықтарға байланысты.
Мәселелі оқыту, меңгеру үшін Мұғалім мәселелік жағдаят, мәселе,
мәселелік міндет (тапсырма), гипотеза сияқты ұғымдарды жақсы білу керек.
Мәселелік оқытудың маңызды кезеңі мәселелік жағдаят. Мысалы 1-сыныпта
математиканың жаңа ережесін меңгеруді алып қарайық. Оқушыларға 2+6=? деген
мысал беріледі. Қосу мен алу тәсілдерін білгендіктен, олар мұны қиналмай
шығарады: 2+6 =8.
Оқушылардың бұрын оқып үйренген амал тәсілдерін ойдағыдай
қолданатынына көз жеткізген соң, Мұғалім енді басқа мысал береді: х+6 =9.
Бірінші сынып оқушылары мұндай есепті шығарудың тәсілдерін әлі білмейді,
сондықтан олар мұны бірден шығара алмайды. (Мәселелі жағдаят жасалды).
Мәселелік жағдаятқа енгізілетін оқу проблемалары қиын да, бірақ
оқушылар шеше алатындай болу керек.
Мәселелік міндет ұғымының педагогикалың әдебиетте екі түрлі мәні
бар. Біріншісі - оқушыдан танымдық іс-әрекетті талап ететін кез келген
тапсырма, екіншісі - кез келген міндет емес, оқушыларды өздері үшін жаңа
білімдер алуға ықпал жасайтын міндеттер.
Гипотеза жорамал - ғылыми қиял формаларының бірі. Кез келген жорамал
емес, әдетте дәлелденген жорамал ғана гипотеза болып санала алады. Гипотеза
- проблеманы шешу тәсілі. Мысалы, бірінші мысалдағы есепті шығару үшін
оқушылар жорамалдар ұсынады, яғни проблеманы шешу тәсілдерін іздейді, оны
өздері табуға тырысады.
Дидактикада мәселелік оқыту көптеген түрлері жасалды: іскерлік
ойындар, процестерді моделдеу (компьютер арқылы модельдеу) нақты
жағдайларды талдау әдісі, ой майданы, эвристикалық әңгіме және басқалары.
Бастауыш мектепте көбіне мәселелік оқытудың элементтері қолданылады.
Бағдарламалық оқыту:
Бағдарламалың оқыту - тақырыпты оқу бағдарламасы бойынша арнайы
құралдар (оқулық, ЭЕМ) көмегімен оқушының өз бетімен меңгеруі.
Бағдарламалық оқытудың негізгі ұғымы оқытатын бағдарлама. Бағдарлама
3 бөлімнен тұрады; оқу ақпараттарының үзінділері, онымен жұмыс істеу
операциялары - тапсырма, меңгеру үшін істелетін жұмыстар, бақылау
тапсырмалары (кері байланыс), жаттығуларды қайталау немесе келесі бөлікке
өту туралы нұсқаулар.
Б.Скиннер (1904 ж. туған) жасаған линиялық бағдарламада оқу
материалдары шағын бөліктеріге бөлінеді. Материалды меңгеру үшін берілген
тапсырмадағы ақпаратты оқып, оқушы оның бос жерлерін бір немесе бірнеше
сөздермен толтырады. Содан кейін жауабын бұған дейін жабық тұрған жауаппен
тексереді, дұрыс жауап берсе ақпараттың келесі бөлігін оқиды, ал оқушы
дұрыс жауап бермесе, онда ол ақпаратпен қайта жұмыс істейді.
Аралас бағдарламада ақпараттардың түрлі дозалары, проблемалық оқыту,
оқушылардың жауаптары олардың жеке ерекшеліктеріне икемделген. Оқушылардың
жауап беру тәсілдері әр түрлі: әріп, сөздерден жауап құрастыру, жауаптарды
шартты белгілермен белгілеу, берілген жауаптардан дұрысын таңдау.
Бағдарламалық оқытуға байланысты дидактикаға алгоритм ұғымы енді.
Алгоритм дегеніміз - оқу материалымен жүйелі жұмыс істеу үшін оқушыға
берілетін нұсқау.
Оқытуда алгоритмдерді қолдану оқушылардың іс-әрекетін қатаң
басқаруға, жақсы нәтижеге жетуге мүмкіндік береді.
Бағдарламалау идеясының дамуы нәтижесінде блоктың, содан кейін
модульдық оқыту пайда болады.
Модульдық оқыту - баланың белсенді оқу қызметін ұйымдастырады, оны
өз жұмысын жоспарлай, талдай, бақылай білуге үйретеді.
Технологиялық картаны мұғалім жасайды. Ол әдеттегі сабақ жоспарына
ұқсайды. Онда тақырып, оған бөлінген сағат, оқыту мақсаты, жұмыстың түрі,
оқу материалын, оқу жұмысы тәсілдерін меңгеру формалары көрсетіледі.
Негізгі білімдер, тақырыпты оқу арқылы қалыптасатын жалпы оқу және арнайы
іскерлік, дағдылар бөлінеді. Тақырыпты оқу нәтижесінде нені меңгеру
керектігі көрсетіледі.
Мұндай карта жеке сабақтарға, бөлімдерге жасалады.
Модуль дегеніміз - Мұғалім жасайтын оқушының оқу іс-әрекетінің
жоспары.
Оны баспа әрпімен теріп сыныптың әр оқушысына береді. Бұл
әдістемелік құралда оқушының әр сабақтағы оқу іс-әрекетінің мақсаты, оқу
тапсырмалары, оларды орындау әдістері көрсетілген.
Модульдар арқылы Мұғалім әрбір оқушымен жұмыс істейді.
Модульдың сабақтан айырмашылығы жұмыс оқушының іс-әрекетінің
мақсатын анықтаудан басталады. Мұғалім оқушы "Нені үйрену керек?"-- деген
сұраққа жауап береді.
Келесі кезеңде оқушыны тақырыптың мазмұнын және оқу іс-әрекетін
меңгеруге талаптандырады. Ол үшін графикалық диктант, шағын тест,
интеллектуалдық сергітулер өткізіледі. Содан кейін ақпараттық блок:
(Мұғалім әңгімелеуі, дәріс, фильм, диафильм, оқушылардың хабарламалары,
оқулықтар оқу) беріледі.
Материалмен жұмыс: зертханалық жұмыстар, есептер шығару,
проблемаларды шешу, сұрақтарға жауап, тапсырмалар орындау, т.б.
Модульдың сабақ Мұғалімнің бақылаумен аяқталады, білім, дағдылар
оқушының қатысуымен түзетіледі.
Модульдың оқыту түрінің міндетті элементі рефлексия (өзін, өзінің іс-
әрекетін бағалау). Әрбір сабақ соңында оқушылар сабақ мақсатына қаншалықты
деңгейде жеткенін, өз жұмысын бағалайды.
Модульдың оқытуда оқушылардың білім іскерліктерінің бастапқы деңгейі
анықталады, содан соң өткелі отырған тақырып бойынша ақпарат алады,
материалдармен жұмыс істейді, білім, іскерлік бақыланады, түзетулер жүреді.
Дәстүрлі сыныптық-сабақтың жүйеде Мұғалім барлық жұмысты істейді.
Оқушылар негізінен тыңдайды және жауап береді. Модульдың оқытуда мұғалім
оқытуды ұйымдастырушы. Ол оқыту процесін басқарады. Мұғалім кеңесші,
оқушының көмекшісі, өз жұмысының кейбіреулерін оқушыларға береді. Мысалы,
Мұғалім алдын ала бағалау өлшемін әзірлейді, сол бойынша оқушылар өздерін
және жолдастарын бағалайды.
Біліміне қарай саралап оқыту
Оқытудың барлық түрі, әсіресе бағдарламалық оқыту саралап оқытуға
мүмкіндік береді. Саралап оқытуды қолданған мұғалім әрбір оқушының
мүмкіндіктерін және талап-тілектерін ескереді. Саралап оқытудың мақсаты -
оқушылардың білім алуға деген қызырушылығын ояту. Саралап оқытуда оқыту
мазмұны өзгертіледі, оқушыларға әдістемелік көмек беріледі.
Саралап оқыту үшін Мұғалім оқушының оқу іс-әрекетіне, оқу материалын
қабылдауға дайындығын тексеріп, жаңа оқу материалын меңгеру кезінде оқушы
кездесетін қиыншылықтарды алдын ала біліп, оқушыларға, топқа тапсырмалар
әзірлеп, оқытудың тиімділігін үнемі талдап отырады. Мұғалім келесі
сабақтарда қандай жұмыс істелетінін біліп, саралап оқытуды жүйелі түрде
қолданады.
Егер саралап оқыту жекелеген оқушыларға қатысты болса, онда ол
жекелеп оқытуға айналады. Жекелеп оқыту үшін алдымен оның кімге керектігі
анықталады, ол мектепте оқуға дайын емес немесе нашар дайындалған
оқушыларға керек. Мектепте оқи бастаған балалардың арасында айырмашылық
көп. Мұғалім әр оқушының жеке тұлғасын мұқият бақылап тестіден өткізіп, оқу
мүмкіндіктерін анықтап, олардың жұмыс істеу тәсілдерін таңдап, ата-
аналармен кеңеседі.
Әсіресе оқу қиынға түсетін оқушыларга ерекше назар аудару керек.
Баланың оқуын қиындататын көптеген себептер бар.
Мектеп жасына келгенмен дамуында құрбыларынан 1,5-2 жыл кейін
қалатындар бар.
Қозғалыс іскерлігі дұрыс қалыптаспаған оқушылар жаза алмайды, сурет
салып, тәжірибеде түрлі іс-әрекет жасай алмайды. Дене тәрбиесі сурет,
ермексазбен жұмыс, еңбек пәндерін меңгеруде үлкен қиыншылықтарға душар
болады. Олардың нашар жұмыстарын өздеріне қайта жасатқанмен, ол өз дамуында
артта қала береді. Баланың оқуына оның қозғалысының дұрыс дамымағандығы
кедергі жасайды. Мұндай оқушылармен жеке жұмыс өте қажет, қозғалыстарын
арнаулы жаттығулармен түзетіп, бұлшық еттерін жаттықтыру керек.
Кейбір оқушылардың кеңістік туралы түсініктері дұрыс дамымаған.
Бұлардың ақыл-естері дұрыс, бірақ оларды санай білуге үйрету қиын. Әсіресе
он санынан кейін санауға қиналып, геометриялық фигураларды көз алдарына
елестете алмайды, жобалауға қабілетсіз. Осы қиыншылықтарды жеңу үшін
оқушыларға түрлі бедерлер, есте қалған зат не құбылыс бойынша сурет
салғызып, конструкторлардан түрлі заттар жасатуға болады. Бұл жұмысқа ата-
аналар тартылады.
Есте сақтау қабілеті бұзылған оқушылармен де жеке жұмыс істеу керек.
Бала материалды қайталай алады, бірақ қарапайым тақпақты, көбейту кестесін
жаттай алмайды. Мұндай балаларға жеке бағдарлама жасалады, онда
көрнекілікті және "тіректі" қолдану, қабілетін жаттықтыратын тәсілдер
қарастырылады.
Дисграфия - дыбысты әріппен жазғанда танымау, сөздерді құрастырып,
әріптерді жаза алмау. Дисграф балалар дыбыстарды шатастырып, сөздерді дұрыс
айта алмайды. Бұл аурулық емес, ми қызметінің уақытша бұзылуы. Жеке жұмыс
бұл мәселені шеше алады.
Дислекция - дыбысты қандай әріппен белгілеуді түсіне алмау. Мұндай
қиындық тілі жай шыққан балаларда байқалады.
Жалпы дамудың жеткіліксіздігі де баланың оқуда артта қалуының себебі
болады. Денесі нашар дамыған балалар тез шаршап, жұмыс қабілетінің
төмендігін көрсетеді. Денсаулығы нашар балалар шамадан тыс жұмысты тез
сезеді. Оларға арнайы жасалған күн тәртібі керек. Егер бала қалыпты
мектепте оқыса, оған ерекше күн ырғағы, қысқартылған жұмыс графигі қажет.
Әр түрлі ауытқулары бар оқушылар саны азаймай отырғандықтан кейбір
мектептерде теңестіру сыныптары, түзету топтары ашылған. Олардың жұмысы
бала дамуына жақсы әсер етіп, ол біраз уақыттан соң қалыпты балалар оқитын
сыныпта оқиды.
Жекелеп оқыту үшін сыныпта 20-30 оқушы болса, олардың
мүмкіндіктеріне сәйкес Мұғалім 4-5 дифференциалдық топ құрады. Ондағы
оқушылармен жеке және топтың жұмыстар жүргізіледі. Саралау тәсілдері:
• тапсырманың мазмұны барлық оқушылар үшін бірдей, бірақ жақсы
оқитын оқушыларға тапсырманы орындау уақыты қысқартылады;
• тапсырма мазмұны бір, бірақ жақсы оқитын оқушыларға көп, күрделі
тапсырмалар беріледі;
• тапсырма барлық сыныпқа бірдей беріледі, бірақ үлгерімі нашар
оқушыларға тапсырманы орындауды жеңілдету үшін көмекші материалдар;
• сабақтың бір кезеңінде мазмұны әр түрлі, күрделілік деңгейі де әр
түрлі тапсырмалар жақсы, орташа және нашар оқушыларға беріледі;
• тапсырманың бірнеше варианттарын оқушылар таңдайды. Бұл тәсіл
көбіне материалды бекіту кезінде қолданылады.
Саралап оқытуды қолданып, Мұғалім үлгерімі төмен оқушыларға жеңіл
тапсырмаларды орындатып, жақсы оқитындарды тез қарқынмен оқыта бермейді.
Мұғалім, бұл уақытша шара, саралау тәсілі тапсырма орындауға үйренгенше
қолданылатынын оқушыларға түсіндіріледі.
Сонымен саралап оқыту барлық балаларды сапалы оқытуға көмектеседі.
Сабақта саралап оқыту тапсырмалардың мазмұнын, орындалу уақытын өзгерту,
Мұғалімдердің жеке оқушыларға әдістемелік көмек беруі арқылы іске асады.
Топтық оқыту
Өзін-өзі оқыту - оқушы белгілі бір өздік жұмысты (оқылатын
объектімен, оқулық, приборлармен жұмыс істейді, есеп шығарады, зерттеу
жұмысы) орындап, оның нәтижелері туралы жазбаша есеп береді.
Өзара оқыту (жұптық оқыту) - оқушылар тұрақты жұпта немесе құрамы
өзгеретін жұпта жұмыс істейді де, қандай да бір мәселені бір-біріне
түсіндіріп, өз тақырыптарын қорғап, жолдасының жұмысының нәтижесін
бағалайды.
Топтың бір тақырыппен жұмыс істеуі - топ ішіндегі оқыту. Оқушылар
топтарға бірігіп, топ ішінде өзара әрекет жасап, жаңа материалды
түсіндіріп, оны талқылап, өзінің іс-әрекетін бағалап, сөйлеуге әзірленеді.
Топтардың бір-бірін оқытуы - әртүрлі мәселені шешіп, іс-әрекет жасап
жатқан топтар теоретиктер және эксперимент жасаушылар уақытша бірігіп,
тәжірибе, ақпарат алмасып, мәселені талдайды.
Мұғалім рөліндегі оқушы - бір немесе екі оқушы бүкіл сыныпты
оқытады.
Топтарды құру тәсілдері:
• формалды біріктіру - 2 партада отырған 4 оқушыны немесе бір
қатарда отырған оқушыларды бір топқа біріктіру;
• оқушылар тобы құрамын мұғалімнің анықтауы. Беделді Мұғалім топтың
тез құрылуына себепші болады;
• оқушылар сабаққа дейін өз еріктерімен 4-6 адамнан тұратын топтарға
бөлінеді;
• сынып немесе Мұғалім алдымен белгілі бір өлшемдер бойынша болашақ
топтың жетекшілерін таңдап, жетекші топтарға жеке оқушыларды қабылдайды.
Мысалы, әрбір жетекші өз тобына шақыратын оқушының есімін атайды, ол
келіссе жетекшіге келеді. Содан соң кезекпен келесі жетекші өз тобына
оқушылар қабылдайды. Топтардың саны бірдей болуы керек:
• Мұғалім өз тобына балалар қабылдайтын оқушыларды белгілейді, содан
соң жасақталған топтарда жаңа топ жетекшілері сайланады.
• Мұғалім немесе оқушы тақырыптың негізгі сұрақтарының тізімін
тақтаға жазады. Әрбір оқушы өзіне тапсырма алып, сол тапсырма таңдаған
топқа кіреді. Егер топ үлкен болса, оларды шағын топтарға бөледі.
Жасақталған топтың көшбасшысы сайланады.
• алдымен топтың жетекшісі сайланады, олар топтағы жұмыс үшін
тапсырманы анықтайды, қалғандары тақырыптары белгілі топтардың құрамына
кіреді. Тәсілдің тиімділігі беделді, үздік оқушылардың болуына байланысты.
• бір тақырып бойынша жан-жақты білім алу. Мысалы "тарих",
"техника", "тәжірибе", "есеп", "ойын", "қиын мәселе". Оқушылар өздерінің
нақты оқу мүмкіндіктеріне сай іс-әрекет түрлерін таңдап, топтарға бірігеді.
Топтың жұмысты оқушылардың өздерінің ұйымдастыруы. Топқа шешілетін
мәселені, іс-әрекет түрін таңдау ұсынылады. Мұғалім топтың жұмыстың
уақытын, білімдік өнімді тапсыру формасын береді. Топ эксперимент өткізуге
керекті жабдықтарды тауып, кітапханаға, экскурсияға барады. Мұндай форма
топтың жұмысқа әзірлігі жақсы сыныптарға қолданылады.
Топтарды кезең бойынша құру. Алдымен 3-5 оқушы тақырыпты оқып,
мәселені шешіп, жақсы бағаларын алған соң топтарға бірігіп, сабақ кезінде
басқа оқушылардан бөлек жұмыс істейді. Қалған оқушылармен Мұғалім өз
жоспарымен оқу жұмысын атқарады. Оқыту барысында топ саны көбейіп, белгілі
бір өлшем бойынша шағын топтарға бөлінеді. Басқа оқушылар топқа кіргенше
жұмыс осылай жүре береді. Мұндай форма оқушылардың топтың жұмысқа ауысуын
ынталандырады. Топтардағы жұмыс істеу технологиясы.
Топ негізінен өз бетімен жұмыс істейтіндіктен, оған нұсқау беріледі,
алдын ала тапсырмалар әзірленіп, топ жетекшілеріне кеңес беріліп, Мұғалім
жеке топтардың жұмысына қатысады. Топтың іс-әрекеті түрлері:
• сынып алдында сөйлеуге, тәжірибе көрсетуге әзірлену, әдебиеттер
оқып, конспектілеу;
• "ой майданы" әдісі арқылы қойылған мәселені көп болып шешу;
• алдын ала әзірленген сұрақтармен оқушылардың топ ішінде сөйлеуі,
жасалған тәжірибені көрсету. Топтың сыныпта үздік хабарламаларды оқуы;
• оқушыларды басқа топтармен өзара әрекетке әзірлеу -оларға
қойылатын сұрақтарды ойластыру, сайыс жоспарын әзірлеу, топтың сыныпқа
ортақ; міндетті орындауға қатысуы;
• ұзақ уақыт шығармашылық тапсырма орындау - объектіні зерттеу,
прибор немесе механизмдерді құрастыру, жоба жасау, экскурсия, оның есебін
дайындау, көркем шығарма орындау және басқалары;
• семинар, т.б. оқу жұмыстарын өткізуге топ оқушыларын әзірлеу.
Топ жұмысында іс-әрекеттің ұйымдастыруына әрекеттік түрі басым:
оқушылар мақсат қойып, өз жұмысын жоспарлап, мәселені талдап, топ ішінде
жұмысты бөліп, өзінің іс-әрекетін бақылап, талдап бағалайды. Топтағы талдау
тәсілдері әр түрлі. Бірінші кезеңде топ мүшелері өз пікірлерін сағат тілі
бойынша, яғни, бір-бірінің сөзін бөлмей айтқаны тиімді. Бұл балаларды
тәртіппен, өз сөздерін бақылауға, әр оқушының өз пікірін айтуына мүмкіндік
береді, оқу жұмысы нашар жүретін топтарда Мұғалім олардың белсенділігін
көтеретін әр түрлі әдістерді қолданып, жұмысты өзі үйлестіріп отырады.
Сабақтың соңында топта рефлексия арқылы қорытынды шығарылады. Топ ішіндегі
жұмысты топ жетекшісі бақылайды.
Оқыту әдістерінің мәні мен мазмұны. Оқыту әдісінің мәндік ерекшелігі
оның ішкі мазмұнында, копобраздық біліктіліктің негізінде көрініп, өзара
байланысты және танымдық оқу іс-әрекетін іске асыру жолында жағдайда қарама-
қайшылықта көрініс беруі мүмкін. Түрлі оқыту әдістерінің мазмұнын талдауда
оқушыларға білім беру анықтамасын нақтылап алу керек.
Практикада мектептің танымдық оқу іс-әрекетін "білім беру" оқыту
процесінің негізгі бөлігін құрап, оқушылардың жекедара психолгиялық
жағдайда пәндік-оқу ақпартын сапада игеруін қарастырады, оны есте сақтау,
айту және шығармашылықта игеру, түрлі формада мұғалімнің танымдылық оқу іс-
әрекетін ұйымдастыру мен бақылау іске асырады.
Оқушылардың жеке дара психологиялық қаблеттіліктерінде барлық
пәндерді жоғары сапада игеру күрделі мазмұнды және танымдық оқу іс-әрекетті
формадағы жалпы және арнайы пәндерге сүйеніп сапалы игеру жағдайларын
байқау. Оқу-танымдық процестеріне зейініне, ойлауына, Қиялдауына есіне,
тіліне сонымен қатар оқу мотивінің ерекшелігіне, өзінің эмоционалды
жағдайына, оқушылар арасында және мектептегі әлеуметтік-білім беру
процесінің мазмұны мен ұйымдастыру формасына көзқарасына байланысты. Оқу
материалдарын сапалы игерту мұғалімнің жеке басы мен оқушымен қарым-
қатынасына, сонымен қатар эрудициясына, кәсіпке қызығушылығына,
педогогикалық тактикасына, оқушылар мен жекедара қарым-қатынасына, өзін
қоршаған құбылыс және пәннің мазмұнын оқу танымдық іс-әрекетке қызығушылық
пен жас ерекшеліктерінің игеру денгейіне байланысты.
Оқушыларды қажеттілікте-оқу күшін жұмылдырып танымдық материалдарды
түрлі мазмұнда сапалы игеруі және теориялық-танымдылық пен практикалық
оқудың маңыздылығына, терендігіне, тұрақтылығына байланысты қиындықтарды
жеңу мақсатындағы оқыту әдістемесінің мазмұны спецификалық интеллектуалды
құрал болып табылады. И.П. Подласыйдың интерпретациялық оқыту әдістемелік
нақты қарастырамыз.
1. Баяндау. Мақсатқа байланысты бірнеше әңгіме түрлері: баяндап
айту, әңгімелеп баяндау, әңгімелеп-бекіту. Бірінші жаңа материалды игеру
оқушыны дайындау, екінші берілген мазмұнды баяндау, үшінші оқытуды аяқтау
бөлімі.
Берілген әдістің сапасы Мұғалімнің әңгімелеп беру білігіне,
педагогпен қанша сөз айтып және мазмұндап баяндалғанын, оқушылардың жас
ерекшелігіне байланысты, оның жеткілікті денгейде ұғым болуы.
Демек оқушыларға білім беруде олардың қабілетін ескеру керек. Әңгіме
әдісі өз ойын жеткізуде логиканы сақтау жаңылмай сөйлеуге, сауатты сөйлеуге
үйретеді.
Баяндау қысқа (10 мин), эмоционалды тұрғыда болуы керек. Баяндаудың
тиімділігі басқада оқыту әдісі мен -иллюстраииямен (бастауыш сыныпта),
сонымен қатар мұғалімнің таңдап алған фактілері, жағдайлар, адамдар туралы
уақыт пен кеңістікке байланысты болуы керек.
2. Әңгіме. Әңгіме мәні бағытты мақсатта және біліктілікті қойылған
сұрақтар арқылы оқушылардың алған білімдерін естеріне түсіріп жаңа білімді
игертілуін, өздігінен ойластырып және қорытындылау жолдарын жандандырады.
Әңгіме кезінде оқушының ойы Мұғалімнің ойын қайталау болып отырады,
нәтижесінде оқушы адымдап жаңа білімді игереді. Әңгіме ойлауды
белсендіреді, білімді, білікті игертудің диагностикалық құралы болып,
оқушылардың танымдық қабілетін дамытуға бағыттайды, таным процесін
оперативті басқаруға жағдай туғызады. Әңгіме сонымен қатар тәрбие
міндеттерін де шешеді. Әңгіме баяндамамен, лекциямен, білімді жүйелі
қалыптастыратын басқа да әдістер мен қатар қолдану керек. Әңгіме оқушыларға
керекті білімі мен дағдысын, жаттығуларды өткізуге, оларды қалыптастыруға
мүмкіндік бере алмайтындығын ескеру керек.
Әңгімені классификациялау тәсілдерін анықтауға болады.Кіріспе әңгіме
немесе ұйымдастыру; жаңа .білім беру (сократтық, эвристикалық т.б.);
синтездеуші немесе бекіту; коррекциялық-бақылау.
Кіріспе әңгіме оқыту жұмысының басында өтіледі, мақсаты-оқушылардың
берілетін жұмыстың мәні мен оның өтілуін дұрыс түсіндіргенін анықтау.
Кіріспе әңгіме саяхат, лабораториялық және практикалық сабақ алдында
өтіледі. Жаңа матреиалды оқушыға игерту кіріспе әңгіменің мәні ерекше.
Жаңа білім игертуді хабарлау әңгіме катехизикалық (сұрақты-жауап,
қарсы шықпау, жауаптарды есте сақтау), Сократтық (ыңғайлы, оқушының
ыңғайына қарай, қысқа тұжырымды пікір білдіру), эвристикалық (оқушыға талап
жүктеп, мұғалімнің берген сұрағына нақты жауап алу). Бүгінгі мектепте
эврестикалық әңгіме қолданылады. Жаңалық ашуда, оқушылардың ойлау қабілетін
жандандыратын, ол мұғалімнің білікті сұрақ қоя білуі. Сонымен эвристикалық
әңгімеде оқушылар өздігінше ойлап, өз танымы бойынша білімді игереді.
Синтездейтін әңгіме оқушылардың білімін жүйелеп және қортындылауда
қолданады.
Коррекциялық бақылау-әңгіме диагностикалық мақсатта және оқушының
білімін жетілдіріп, нақтылап, дамытуда пайдаланады.
Әңгіме барысында, барлық оқушылар белсендікпен қатысып, сұрақты зер
салып тыңдау, сұраққа дұрыс жауап іздеу, өзінің достарының жауаптарын
талдау, өзінің көз қарасын айта білуі қадағалау. Дұрыс жауаптарды-мадақтау,
қатені түзеу, толық емес жауаптарды толықтыру,
оқытушылардың жіберген қатесін өздері табу. Оқушылардың бір-біріне
сұрақ қоюы.
3. Лекция. Ауызша әдістен айырмашылығы; оқу материалының логикалық
мазмұндалуы; ақпарат ағымының көптігімен, берілетін білімнің жүйелік
ерекшелігі мен айқындалады.
Мектепте өтілетін лекция: күрделі жүйені, құбылысты, объектіні,
құбылыстардың өзара байланысын себеп-салдарды айқындау арқылы жүргізіледі.
Лекция жоғарғы сыныптарда өтіледі, өйткені олардың лекциядағы теориялық
материалдарды қабылдау және ойлау қабілеттері жеткілікті денгейде
қалыптасқан, лекция бір немесе біріктірілген сабақтарда жүргізіледі.
Лекциялық әдіс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-5
1. ОҚЫТУДЫҢ ЖАЛПЫ ӘДІСТЕМЕСІ
1. Оқыту процесінің қозғаушы күштері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6-12
2. Оқытудың
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...13-17
3. Оқытудың түрлері, әдістері және жетілдіру жолдары ... ... ... 18-39
2. БІЛІМ БЕРУДЕГІ ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАР
1. Білім беруді ақпараттандыру және оның приоритеттері ... ... 40-51
2. Мектептегі білім беру жүйесінде оқыту үрдісін
технологияландыру ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .52-69
3. Білім беруде жаңа ақпараттық технологияны қолданудың психологиялық-
педагогикалық мүмкіндіктері және негізгі бағыттары ... .70-75
3. ЖАҢА АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПЕДАГОГИКА САБАҒЫНДА ҚОЛДАНУ
1. Сабақта қолданылатын жаңа ақпараттық технологиялар құралдарының
техникалық
базасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
76-79
2. Сабақ барысында мультимедиялық технологияларды қолдану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80-89
3. Жаңа ақпараттық технологияны қолдана өткізілетін сабақты ұйымдастыру
жөніндегі
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
90-105
ІІІ. Қорытынды
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .106-
108
IV. Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .109-111
Кіріспе
Қазіргі кезде шапшаң жүріп жатқан жаһандану үрдісі әлемдік
бәсекелестікті күшейте түсуде. Тіпті бірқатар дамыған елдерде бұл идея
ұлттық қағидаға айналып отыр. Сондықтан халықаралық ұйымдар әлем елдерінің
бәсекеге қабілеттілігінің рейтингін анықтауға кірісті. Елбасы Н.Ә.Назарбаев
Қазақстанынның бәсекеге қабілетті 50 елдерінің қатарына кіру старатегиясы
атты жолдауында Білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақтылы
қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдарының
бірі деп атап өткен болатын. Қай заманда да өркениеттің дамуы
интеллектуалдық шығармашылық қабілеттіліктің негізінде жасалынған, әлі де
солай болып келеді.
Біріккен ұлттар ұйымының шешімімен ХХІ ғасыр – ақпараттандыру
ғасыры деп аталды. Қазақстан Республикасы да ғылыми-техникалық прогрестің
негізгі белгісі – қоғамды ақпараттындыру болатын жаңа кезеңіне енді.
Қоғамды ақпараттандыру – экономиканың, ғылымның, мәдениеттің дамуының
негізгі шарттарының бірі. Осы мәселені шешудегі басты рөл мектепке
жүктеледі.
Елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, оның мазмұнының
түбегейлі өзгеруі, оның дүниежүзілік білім кеңістігіне енуі бүкіл оқу-
әдістемелік жүйеге, мұғалімдер алдына жаңа талаптар мен міндеттер қойып
отыр.
Педагогика пәнін оқытудың тиімділігін арттырудың жолдары өте көп.
Соның бір жолы ретінде оқытудың жаңа технологиясын енгізуді атап өтуге
болады. Білім беруді ұйымдастырудың дүниежүзілік тәжірибесінде көптеген
оқыту технологиялары жүзеге асырылуда.
Қазіргі таңда оқытудың негізгі міндеті — жеке адамды қалыптастыру
және оның жан – жақты толыққанды дамуын қамтамасыз ету жолында дамыту
құралы ретінде компьютерлік технологияларды тиімді пайдалану тәсілдерін
үйрету болып табылады. Осы мақсатты жүзеге асыру нәтижесінде оқушылар
ақпараттық технологияларды пайдалану тәсілдерін игеріп, қазіргі әлемнің
информациялық бейнесін жасауға қол жеткізетін деңгейге көтеріле алады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі сағат саны жетіспей, оқу құралдары да
тапшы болып отырған осы кезеңде білім беру бағдарламасын толық жүзеге асыру
үшін жаңа оқыту технологияларына негізделген әдістемелік және дидактикалық
материалдар жасап, соларды пайдалана білу керек. Оқушылардың білім алу
процесін жетілдіріп, оны игеруді жылдамдата алатын жаңа педагогикалық
тәсілдер балаларға терең білім алуға көмектеседі. Қазіргі таңда педагогика
пәні сабақтарында компьютердің ұсына алатын мүмкіндіктерін толық қолдана
алмауда. Әсіресе жаңа ақпараттық технологиялардың ажырамас бөлігі –
мультимедия құралдарын өз дәрежесінде қолдана білсек, ұсынылып отырған
материалға оқушылардың зейінін тартып қана қоймай, сонымен қатар олардың
бойында пәнге деген қызығушылықтары мен білім алуда өздігінен оқуға
талпындыру, яғни ізденімпаздық қасиетін қалыптастыра аламыз.
Дипломдық жобаның мақсаты қазіргі таңдағы түрлі ақпараттық
технологияларды қолдану арқылы мектептегі сабақтардың сапасын жақсарту
жолдарын қарастыру, сабақтарда мультимедияға негізделген техникалық оқу
құралдарын пайдаланудың тиімділігін көрсету.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні: бұл дипломдық жобада ұсынылған
қазіргі таңдағы педагогикалық әдістер туралы мәліметтерді мұғалімге көмекші
құрал есебінде пайдалануға болады және Педагогика пәнін оқыту әдістемесі
курсында студенттерге пайдалы, әдіснамалық қосымша есебінде пайдалануға
болады.
Дипломдық жобаның құрылымы. Дипломдық жоба кіріспеден, үш тараудан,
тоғыз бөлімшіден, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
"Кіріспеде" зерттеуде таңдап алынған тақырыптың көкейкестілігі
дәлелденген және нысаны, пәні, мақсаты, міндеттері мен теориялық-
практикалық мәні айқындалған.
І тарауда оқытудың басты мақсаттары мен міндеттері, заңдылықтары мен
оқыту процесінің қозғаушы күштері қарастырылып отырып, оқыту мазмұны
ұғымының маңызына талдау жасалды. Оқыту әдістеріне жалпы шолу жасалып,
ерекшеліктері сипатталды;
ІІ тарауда педагогикалық технология ұғымына анықтама беріліп, сабақ
барысында оларды тиімді қолдану туралы мәселесі қарастырылды. Сондай-ақ
жаңа ақпараттық технологиялардың білім беру үрдісіндегі орны мен оларды
қолдану ерекшеліктері баяндалады, ұстаздың заман талабына сай дамуы ашып
көрсетілді.
ІІІ тарауда жаңа ақпараттық құралдарды сабақ барысында қалай тиімді
қолдана білу керектігі мәселесі қойыла отырып, сабақты заман талабына сай
сабақ барысынд компьютерді, соның ішінде мультимедияны тиімді қолдану
арқылы мол ақпарат бере отырып, оқушы назарын аудара алатындай және оқуға
деген қызығушылығын аттыратындай етіп сабақты ұйымдастыру ашылып
көрсетіледі.
"Қорытындыда" дипломдық жоба бойынша тұтастай қорытынды жасалады
және зерттеу проблемасының перспективасы анықталады.
1. ОҚЫТУДЫҢ ЖАЛПЫ ӘДІСТЕМЕСІ
1.1. Оқыту процесінің қозғаушы күштері
Оқыту процесінде кездесетін қарама-қайшылықтарды шешу – оқыту
процесінің қозғаушы күші болып табылады. Оқу процесінің негізгі
қозғаушы күші оқушылардың алдына қойып отыратын мұғалімнің міндеттері мен
оларды орындауға қажетті оқушылардың білімдері, іскерлігі және ақыл-ойлары
арасындағы қарама-қайшылық. Басқа қарама-қайшылықтар, оқу материалын
баяндау жүйесі мен оқушылардың меңгеруі арасында, мұғалімнің түсінігі мен
оқушы түсінігі, теориялық білімдер және оларды тәжірибеде қолдану, оқу
процесіндегі қиындықтың деңгейлері, сипатын дұрыс анықтау және оларды
оқушылардың түсінуі, мұғалімнің материалды жатық баяндауы және әрбір
оқушының оны түсінуі араларында болады.
Мысалы, ынтымақтастық педагогикасы дәстүрлі педагогиканың
кемшіліктерімен күресіп, ондағы көптеген қарама-қайшылықтарды шешуге ат
салысты. Олар оқушылардың қызығушылығы және сабақ тақырыбы арасындағы
қайшылық.
Оқушылардың пікірінше мұғалімдерімен жанжалдасуының себептері:
1. Мұғалімнің оқушының намысына тиіп, дөрекілік, ұстамсыздық
көрсетуі.
2. Бағаны дұрыс қоймау.
3. Мұғалімнің сабақты қызықсыз өткізуі.
4. Үй тапсырмасын орындамау.
5. Сабаққа қатыспау.
4. Білім, іскерлік, дағды.
Білім - адамзаттың жинақтаған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды,
табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі. Білімді жеке адамның игілігіне
айналыру үшін оны ойлау операциясы, талдау, синтездеу, салыстыру, жіктеу
және жинақтау арқылы терең ұғыну қажет. Оқушы ойлау операциясына сүйеніп өз
білімін шындығына айналдырады. Бұл дамытып оқытудың негізгі ережесі, яғни
оқушылардың таным іс-әрекетін дамыту, оларды өз бетімен ізденуге, зерттей
білуге және жаңа білімді еркін игеруге үйрету.
Оқушылардың білімі - оқыту процесінің, ең бірінші кезекте оқу
материалдарын меңгерудің нәтижесі. Сондықтан оқушылардың білімді меңгерген,
меңгермегенін оқыту жобаларымен-бағдарлама, оқулықтарымен салыстырып
анықтайды.
Білім – қандай да бір іс-әрекетті жасау негізі. Іс-әрекет жеке
тұлғаны қалыптастырады.
Білім – қоғамдық-өндірістік тәжірибеде қолданылады, меңгерілген
білім көмегімен адам жаңа білімдер жасауға қатысады, еңбекке дағдыланады,
қоғамдық-материалдың байлықтың артуына, рухани мәдениеттің дамуына өз
үлесін қосады. Осылайша жеке тұлға сапалы білім керектігін, оның пайдасын
көреді. Білім жеке тұлғалық бөлікке енеді. Бұл жағдайда оқыту балаға тек
білім беретін процесс емес, ол баланың жеке тұлғалық бағыттарын, жақсы мен
жаманға көзқарастарын қалыптастырады.
Әл Фараби "Бақытты болу, кәмелетке келу, қоғамдық тіршілікті
жақсарту – барлығы да білімділікке байланысты. Біліммен өнерді меңгергеннен
кейін адамда іскерлік пен өз бетінше әрекеттену, одан соң парасаттылық
пайда болады"- деген.
Білім толық, жинақы, жүйелі, берік, пәрменді болу керек.
Аталған белгілер ақыл-ой сапаларын қалыптастырады. Олар:
белсенділік, өздік, өнімділік, сыншылдық, ұғымталдық, тұрақтылық, тереңдік.
Білім өздік жұмыс және сабақтан тыс шығармашылық іс-әрекетте
қолданылады, сөйтіп, ой жұмысы тұрақты, терең жүреді.
Ой тұрақтылығы дегеніміз – ойдың маңызды, оқу материалдарына
тоқталуы, оларды ойда сақтау керек жерде қолдана білу. Ойдың тұрақтылығы
ақыл-ой жұмысының жоғары деңгейіне, ұзақ уақыт ақыл-ой жұмысымен айналысуға
байланысты.
Ойдың тереңдігі оқылған объектіні терең білуден, оны өз бетімен
зерттеп, ішкі байланыстарын, басқа объектілермен байланыстарын аша білуден
көрінеді. Материалға шығармашылық тұрғыдан қарау, алынған білімдерді
теориялық және тәжірибелік жұмыста қолдану, білімнің ішкі мотивтерге және
сенімге айналуы ойдың тереңдігін көрсетеді.
Сонымен біз білімнің аса маңызды қасиеттеріне тоқталдық. Ол
қасиеттер білімді меңгеру процесі арқылы пайда болады. Меңгеру – ақиқатты
білу арқылы болмысты тану процесі.
Меңгеру нәтижесінің сапасы оқушылардың білім, іскерлік, дағдыларын
бағалау арқылы анықталады. Білім сапасы – білімді меңгеру нәтижесі.
Іскерлік – бұл кез келген іс-әрекет емес, ол табысты, тиімді
орындалатын іс-әрекет. Іскерлік дегеніміз – іс-әрекетті жақсы істеуге
керекті жұмыс тәсілдерін белгілі бір жағдайларға байланысты таңдау және
қолдану, адамның жұмысты жаңа жағдайда өнімді, сапалы, уақытында істей білу
қабілеті.
Іс-әрекет іскерлікке айналу үшін педагогикалық жағдайлар жасалады.
Іскерліктің құрамы күрделі. Оған "елес, ұғым, білім, дағды, зейінді
шоғырландыру, бөлу, ауыстыру, қабылдау, ойлау, іс-әрекет процесін реттеу
және өзін-өзі бақылау дағдылары" енеді. Осы бөліктердің бірлігі арқылы
оқушы өз жұмысының нәтижесін түсініп, оған жету үшін іс-әрекеттің тиімді
тәсілдері арқылы жұмыс істеп жақсы нәтиже алады. Дидактиктер іс-әрекетке
байланысты теориялық және практикалық (өлшеу, есептеу, энергия көздерін,
реактивтерді қолдану, т.б.) іскерліктерді бөледі. Ал психологтар психикалық
процеске керек ес, қабылдау, ойлау іскерліктерін атайды.
Танымдық іскерлік (бақылау жүргізе білу, тәжірибе жасау, әдебиетпен
жұмыс және басқалары) оқу еңбегінің жалпы іскерліктері оқушының өз жұмысын
жоспарлауынан, оны тиімді ұйымдастырудан, бақылаудан көрінеді.
Психология және дидактика тәжірибесі оқу бағдарламаларына өте
маңызды оқу іс-әрекеттерін енгізуді талап етті. Олар:
• арнайы іскерлік;
• оқу жұмысын тиімді ұйымдастыру іскерлігі;
• ақыл-ой іскерлігі.
Білім мазмұнын жетілдіру әр түрлі білімді қолдануға керекті
іскерліктерді жинақтауды, бағдарламаға енгізуді талап етті. Осыған
байланысты "Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламаларына (І-ІV
сыныптар)" (Алматы, 2005 ж.), "Білім, білік, дағдыларды күнделікті бақылап
бағалауға қойылатын негізгі талаптар" деген бөлім енгізілді.
Бірінші топ — арнайы (немесе жеке) іскерліктер оқушылардың бойында
нақты оқу пәндерін оқу процесінде қалыптасады. Олар оқу материалымен, жұмыс
істеуге керекті және оны түсінуге елеулі ықпал етеді.
Екінші топ — оқушының оқу жұмысын тиімді ұйымдастыру іскерліктері:
оқу материалдарын меңгеру, талдау, оларды түрлі танымдық міндеттерді шешуге
қолдану, жұмысты безендіру, өз жұмысын бақылау, оның нәтижелерін түзету,
өзінің іс-әрекетін басқару.
Үшінші топқа интеллектуалдық іскерліктер енеді. Олар: талдау және
жинақтау, қорытындылау және саралау, абстракция және нақтылау, салыстыру
және ұқсату, себеп-салдарлық байланыстарды табу.
Әрбір топтағы іскерліктер оқушының теориялық, ішкі және сыртқы,
репродуктивтік және өнімді іс-әрекетінде көрінеді.
Сипатталған іскерліктердің байланыстарын мына сызбадан көруге
болады.
Қ. Жарықбаевтың анықтамасы бойынша "дағды – алғашқыда саналы
орындауды қажет ететін іс-әрекет бөліктерінің қайталап жаттығудың
нәтижесінде автоматтандырылуы". Дағды—іс-әрекеттің автоматтандырылған
бөлігі, ол іс-әрекетті жақсы, көп күш жұмсамай, жасауға мүмкіндік береді.
Іс-әрекетке дағдыланған адам, іс-әрекетке керекті қимыл-
қозғалыстарды, жаттығуларды шапшаң жасайды.
Дағдылар ақыл-ой, тілдік, сенсорлық, ерік-жігер, мәдени, гигиеналық
болып бөлінеді. Ақыл-ой дағдылары: әдебиеттерді, сызбаларды оқу, есте
сақтау, өткенді тұрақты түрде қайталау. Тілдік дағдылар: сөйлемдерді дұрыс
құру, дәйекті дәлелдерге сүйеніп сөйлеу және жазу, таза сөйлеу, қыстырма
сөздерді қолданбау. Қозғалыс дағдылары: киіну, өзіне-өзі қызмет ету, жүріс.
Еңбек дағдылары: түрлі еңбек құралдарымен, станоктармен, машиналармен
жұмыс істеу. Сенсорлық дағдылар: ана тілін, кеңістік және уақытты қабылдау.
Ерік-жігер дағдылары: іс-әрекеттегі белсенділік, тәртіптілік, талап
қоя білу. Мәдени дағдылар: ұжымды, басқа адамдарды құрметтеу, өзін-өзі
тәрбиелеу.
Гигиеналық дағдылар: денені таза ұстау.
Оқыту процесінің қызметі. Оқыту процесінің өзіне тән қызметтері бар.
Олар оқытудың білім беру, оқытудың тәрбиелік, оқытудың дамыту қызметтері.
Оқытудың білім беру қызметі - бұл адам баласының білім байлығымен
қаруландыру, оны өз бетімен білім алуға, ілкерлік пен дағдыны игеруге
даярлау. Қазіргі кезде білімді толық игеру үшін оған қойылатын талаптарды
ескерген жөн. Олар:
• білімнің толықтығы - оқу материалдарын түсіну үшін танымдық іс-
әрекетті іске асыру;
• білімнің түсініктілігі - оқушылардың өз бетімен ізденіп ақыл –
ойын дамытуы;
• білімнің әрекеттілігі – жаңа білім алу үшін оқушыға бұрынғы
білімін шеберлікпен пайдалану мүмкіндігін жасау.
Оқытудың тәрбиелік қызметі – оқытудың тәрбилік ықпалы жайындағы идея
Я.А.Коменскийдің, И.Ф.Гербартгың, Ф.А.Дистервектің, Н.И.Пироговтың және
К.Д.Ушинскийдің еңбектерінде мазмұндалған.
И.Ф.Гербарт оқыту – адамгершілік тәрбиесінсіз мақсатсыз құрал деп
тұжырымдады.
Әлемнің екінші ұстазы атанған әл-Фараби "тәрбиесіз білім адамзаттың
қас жауы болады" деп, қатты ескертті. Білім беру мен тәрбиелеу біртұтас
әрекет екендігін дәлелдеген ғұламалар соған байланысты. Өз шығармаларында
сол екі негізге байланыстырып құра білді. М.Дулатов "Оқытудағы мақсат
жалғыз құрғақ білім үйрету емес, біліммен бірге жақсы тәрбиені қоса беру
керек" екендігін баса айтып, оқу мен тәрбиенің біртұтас педагогикалық
әрекет екендігін дәлелдеді.
Мағжан Жұмабаев көру, есту, сипау, иіскеу, бұлшық ет сезімдері
арқылы әдепке, әдемілікке, сымбаттылыққа талғампаздыққа тәрбиелеу керек,
сол тәрбиелер арқылы зейін қалыптасады, баланың ақылы ересек адамдарға
қарағанда төмен, екеніне байланысты тәрбиелік іс-әрекетте тәлімді тәсіл
қолдана білу керек екенін түсіндіреді.
Тәрбиелей отырып оқыту, ғылыми теориялар мен ережелердің оқушылардың
дүниетанымы мен сеніміне айналуын сипаттайды, моральдың нормаларды, мінез-
құлықты игеруін қамтамасыз етуге әсер етеді. Оқыта отырып тәрбиелеу,
оқушыларды өмірге, білім алуға тәрбиелейді, ақыл-ой қабілетін дамытады,
адамгершілік қасиетін қалыптастырады.
Мектепте оқушыларға теориялық білім беру тәрбие процесімен тығыз
байланыста өткізіледі.
Оқытудың дамыту қызметі. Оқыту процесі, білімді меңгеру оқушыны
дамытады. Оқушының тілі, ақыл-ойы, сенсорлың және қозғалыс аймағы, сезімі,
ерік-жігері, қажеттіліктері, мотивтері дамиды. Оқыту - жеке тұлғаны дамыту
құралы. Л.С.Выготский (1896-1934) тұжырымдаған психологияның маңызды
заңдарының бірі – баланың дамуы оқытуға байланысты. Сондықтан білім
мазмұнына баланы дамытатын материалдар енгізеледі. Оқыту процесінде
П.А.Гальпериннің ақыл-ой жұмысын кезең бойынша қалыптастыру теориясы,
М.Н.Скаткиннің, И.П.Лернердің мәселелік оқыту әдісі баланы дамытуға
бағытталған.
Қазіргі оқыту тек білім берумен шектелмей, оқушыны әр жақты
дамытуға, алдымен ақыл-ойды дамытуға бағытталған.
Сонымен оқыту процесінің 3 міндеті болды. Олар бір-бірімен тығыз
байланысты және оқытудың барлық бөліктерінде жүзеге асады.
Оқыту процесінің негізгі құрамдық бөліктері. Дидактика тарихында
оқыту мақсаты туралы екі көзқарас болды. Біріншісі: мақсат - жеке тұлғаның
ақыл-ойын, есін және басқа қабілеттерін дамыту деген тұжырым. Екіншісі:
мақсат - ғылым негіздерін меңгерту, өмірге қажет нақты білімдер беру.
Қазіргі оқыту мақсаты білім туралы мемлекеттік құжаттарда
белгіленген. Ол мұғалімнің сабақ жоспарларында нақтыланады.
Оқу материалын меңгертудің әрбір кезеңінде мұғалім өзінің алдына 4
түрлі дидактикалың мақсат қояды. Олар:
• оқушыны оқу материалымен таныстыру және оны бірінші рет бекіту;
• оқығанды еске түсірту, іс жүзінде репродуктивтік және продуктивтік
деңгейде қолдандыру;
• білім және іскерлікті қолдану арқылы жүйелеу;
• білім, іскерлікті бақылау және есепке алу.
1.2. Оқытудың мазмұны
Оқыту мазмұны – оқыту процесінде оқушы меңгеретін ғылыми білімдер,
тәжірибелік іскерлік, дағды, іс-әрекет және ойлау тәсілдері, оқыту мазмұны
пән бойынша жасалған мемлекеттік оқу жоспарында, мемлекеттік оқу
бағдарламаларында, оқулықтарда жазылған.
Оқыту процесінің бастапқы кезеңінде Мұғалім оқушыларды оқу
материалдарымен және оны қолдану әдістерімен таныстырады. Оқу материалының
жаңа бөлігін меңгеру және бекіту қатар жүреді. Оқытудың мақсаты - оқу
материалының негізгі ойын және тәжірибелік маңызын оқушыға меңгерту.
Екінші кезеңде оқу материалы қайталанады және оқушылар алған
білімдерін қолданады. Бұл кезеңнің негізгі мақсаты -алған білімді нақтылау,
кеңейту, кең түрде жаңғырту, тәжірибелік қолдану.
Үшінші кезеңде Мұғалім оқушылардың тәжірибелік жұмыстарын
ұйымдастырады, сол арқылы ұғымдарын жүйеге келтіреді. Оқушы алған білімін
Мұғалімнің көмегімен де және өз бетімен де қолданады, меңгерген білімдерін
бір-бірімен салыстырады. Бұл кезеңдегі оқыту нәтижесінің көрсеткіші:
• оқушылардың мәселелерді өз бетімен шешуі;
• білімді түрлі жағдайларда қолдана білуі.
Оқыту процесін кезеңдерге бөлу, талдау оның ерекшеліктерін анықтауға
мүмкіндік береді.
Бірінші ерекшелік. Оқыту мен оқудың бірлігі. Олардың біреуін
өзгерту, екіншісінің өзгеруіне де ықпал етеді. Оқыту барысында осы бөліктер
арасында үйлесімді дидактикалық өзара әрекет болу керек.
Іс-әрекет субъектілерінің жақсы қарым-қатынасы оқытудың нәтижелерін
көтерудің негізгі жолдарының бірі.
Оқыту процесінің екінші ерекшілігі: оқыту және оқудың өзара
байланысы арқылы білім мазмұны оқушының іс-әрекетіне негіз болады.
Бір циклден екіншісіне жоспарлы түрде өту - оқытуды бағындыруға
қойылатын келесі талаптардың бірі.
Үшінші ерекшелік оқу ақпараттарын оқушылардың қалай қабылдағанын,
оны меңгеру нәтижесінде қандай ішкі процестер өтетінін, қандай жағдайлардың
оқытуға ықпал ететінін бірден бағалауға болмайтындығында. Оқу процесінде
жоспардан ауытқулар болуы мүмкін, оның алдын алу үшін Мұғалім ең басты
ұғымдарға назар аударады.
Оқытушы іс-әрекеті. Оқыту - оқыту процесінің негізгі бөліктерінің
бірі. Оқытушының іс-әрекеті оқушымен тікелей де, жанама да байланыста
жүзеге асырылады. Оқыту процесі оқу процесінің белсенділігін талап етеді.
Бұл талапты орындау оқушылардың іс-әрекетін Мұғалімнің ұйымдастыруына,
бақылауына, өздігінен білім алуды жолға қоюына, өз мақсаты мен оқушы
мақсатын сәйкестендіруіне байланысты. Оқытушы:
• оқу ақпараттарын іріктейді, жүйелейді, бөліктерге бөледі және
оқушыларға ұсынады.
• осы ақпараттарды үйретеді, меңгертеді, олармен істелетін жұмыс
әдістерін белгілейді.
• әрбір оқушының білімдер жүйесін меңгеруін және оларды оқу-
өндірістік жұмыстарда қолдануын ұйымдастырады.
• оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетіне басшылық етеді.
• оқытушы оқушылардың белсенділігін және саналылығын ынталандырады,
білімнің және оқу іс-әрекетінің сапасын бақылайды, оқыту нәтижелерін
талдайды, оқушының жеке тұлғасын одан әрі дамытуды жоспарлайды.
Оқушының оқу-танымдық іс-әрекеті. Оқу мазмұны және мәнін зерттеген
бихевиоризм, гештальтпсихология, когнитивизм, іс-әрекет теориясы,
гуманистік психология.
Оқу - оқушылардың танымдық іс-әрекеті.
Оқушының оқыту процесіндегі іс-әрекеті бір нәтижеге жетуге
бағытталған.
Осы іс-әрекеттің маңызды белгілері: өзін-өзі сынау және өз бетімен
жұмыс істей білу, қызығушылық, қажеттілік, танымдың белсенділік,
табандылық, жігерлілік, өзінің алдында тұрған міндеттерді дұрыс түсіну,
керекті іс-қимылдарды таңдау.
Оқу іс-әрекетінің өнімдері - білімдерде, іс-әрекетте, рухани өмірде,
қоғамдың қатынастарда, бағаларда бейнеленген. Оқу іс-әрекетінде тұлғаның
барлық сапалары көрінеді және қалыптасады.
Оқу іс-әрекеті мазмұн, жеке іс-қимылдар, мотивтер сияқты бөліктерден
тұрады. Оқу іс-әрекеті арқылы оқу міндеттері шешілсе, оның құрамында
мынадай бөліктер болады: міндеттерді талдау; міндеттерді орындау туралы
шешімге келу; оларды шешуге керекті білімдерді еске түсіру; міндеттерді
шешу жоспарын жасау; жүзеге асыру, шешілетін міндетті бақылау және бағалау;
оқу міндеттерін шешу процесіндегі іс-әрекет тәсілдерін түсіну.
Оқыту нәтижелері, оны бағалау. Оқыту қол жеткен нәтижелерді
талдаумен аяқталады. Бірінші сабақтағы ең басты назар оқушыға жаңа білім,
іскерліктерді меңгеруге көмектесуге аударылып, келесі сабақтарда бақылау
және талдау күшейтіледі.
Оқушылар жаттығуларды, үй тапсырмаларын жеткілікті деңгейде
орындағаннан кейін меңгерілген оқу материалын қолдануға назар аударылады.
Мұғалім оқушының фактілерді, анықтамаларды түсінгендігін тәжірибелік
жұмыста білімді дұрыс қолдануынан көріп, оқыту мақсатына жеткендігі,
білімнің меңгерілгендігі туралы қорытынды жасайды.
Қорытындыларды шығаруға оқушылардың өздері де қатыстырылады. Сөйтіп,
оқытудың соңғы кезеңінде білімдегі, іскерліктегі кемшіліктер анықталып,
меңгерілген тақырыптармен және бөлімдермен одан әрі жұмыс істеу жолдары
белгіленеді.
Мотив — оқу қызметінің маңызды бөлігі.
Оқу іс-әрекеті, мазмұны оқушыны оқуға итермелейді. Оқу-танымдық
мотивтері (Д.Б.Эльконин) бар оқушы ақпараттармен шектелмей, әр пәндегі іс-
әрекет тәсілдерін үйренуге тырысады.
Оқу танымын алға бастыратын жағымды себептер болып табылады. Танымға
оқушының ықыласы болу керек. Оған қалай қол жеткізуге болады? Педагогика
ғылымы бұл сұраққа толық жауап берген жоқ. Іс-әрекеттің негізгі себептері -
қажеттілік, қызығушылық.
Мұғалімнің жеке тұлғасы, іс-әрекеті, оқу материалы мазмұны, оны
меңгерту әдістері оқушының оқуға деген ықыласын оятып, жақсы сезім, қызықты
сабақтар, жаңа көрнекіліктер, техникалық құралдар оқушыларды сабаққа
қызықтырады. Болашақты ойлап пәндерге қызығу, түрлі пәндерге қабілет,
белсенділік, ата-аналарының алдындағы парыз баланың білім алуына себепші
болады.
Мұғалімнен, "екіліктен қорқып оқу" жағымсыз қылыққа жатады.
1.3. Оқытудың түрлері, әдістері және жетілдіру жолдары
Дидактикалың жүйелер уақыт талабына сай өзгеріп отырады. Мысалы, И.
Гербарттың(1776-1841) дидактикасы кейін дәстүрлі оқыту түріне айналды. Онда
Я.А.Коменский (1592-1670) дидактикасының, сол сияқты ертедегі догматикалық
және схоластикалық жүйелердің элементтері болды. Д.Дьюй (1859-1952)
дидактикасы дәстүрлі дидактика негізінде пайда болды. Сол сияқты қазіргі
бағдарламалық немесе компьютерлік оқытулар да бұрынғы жүйелер жасаған
негізге сүйенеді.
Тәжірибеде оқытудың көптеген түрлері қолданылуда. Мұғалімдер барлық
пайдалы оқыту түрлерінен бас тартпай, жақсыларын жаңа жүйеге пайдалануда.
Догматикалық оқыту. Европада көп ғасырлар бойы өмір сүрді, оқушылар
болмыс факті, құбылыстарын және олардың арасындағы байланыстарды дайын
күйінде жаттады. Оқушылар бұл материалды есте сақтап, сөзбе сөз еске
түсіруі керек болды.
Олардан білімді тәжірибеде қолдану талап етілген жоқ. Оқытудың бұл
түрі механикалық естің дамуына көмектеседі, бірақ жеке тұлғаның ақыл-ойының
өсуіне жағдай жасамайды. Қазіргі мектепте көп қолданылатын оқыту түрлері:
түсіндіру - суреттеу, проблемалық, т.б.
Түсіндіру - суреттеу арқылы оқыту. Оның мәні атынан көрінеді.
Түсіндіру және көрнекілік - мұндай оқытудың негізгі әдісі, тыңдау және есте
сақтау - оқушы іс-әрекетінің жетекші түрлері, оқылғанды қатесіз жаңғырту -
негізгі талап және тиімділіктің негізгі өлшемі. Бұл оқытудың кең тараған
түрі. Оны ғылыми негіздеген және сипаттаған неміс ғалымы И.Гербарт. Осы
дидактикалық процесте оқытушы мен Мұғалімнің іс-әрекетінің кезеңдері
мынадай болады:
Түсіндіру - суреттеу арқылы оқытудың жақсы жақтары: уақыт үнемдейді,
Мұғалім мен оқушылардың күшін сақтайды, оқушылардың күрделі білімдерді
түсінуін жеңілдетеді, процесті тиімді басқаруды қамтамасыз етеді. Сонымен
қатар оның ірі кемшіліктері бар. " Дайын" білімдер оқушыларды өз бетімен
ойлауға үйретпейді, жеке оқушылармен жұмыс істеу мүмкіншілігі шектеулі,
оның ақыл-ой қабілетін және оқушының іскерлігін нашар дамытады. Сондықтан
дидактикада, әсіресе XX ғасырда, өнімді (репродуктивтіктен өзге) ойлауға,
шығармашылық ой дағдыларына үйрететін модельдерді іздестіру жүрді. Осылайша
проблемалық оқыту пайда болады.
Проблемалық оқыту кезінде мұғалім ізденіс жұмыстарын ұйымдастырады,
оның барысында оқушылар жаңа білім, іскерліктерді меңгеріп, жалпы
қабілетін, зерттеу белсенділігін дамытады, шығармашылыққа үйренеді, оқу мен
оқыту сипаты өзгереді. Оқушылар шағын зерттеу және шығармашылық-тәжірибелік
жұмыстармен айналысады. "Зерттеу" арқылы жаңа білімдер - факті,
заңдылықтар, ұғымдар, принциптер, теориялар, ережелер, алгоритмдер
қалыптасады.
Проблемалық оқыту процесі мынадай:
• Проблемалық жағдай жасау және мәселе қою.
• Мәселеліні шешу жолдарын - гипотезаларды ұсыну.
• Таңдап алған гипотезаның дұрыстығын жаратылыс-математика
бағытындары пәндерде тәжірибе арқылы гуманитарлық пәндердегі ережелердің
дұрыстығын түп деректер арқылы тексеру.
• Нәтижелерді қорыту: жаңа білім, іскерліктерді оқушылардың бұрынғы
білім, іскерліктеріне қосу, оларды теория мен тәжірибе арқылы бекіту.
Мұғалім әр кезеңде басшы, оқуды ұйымдастырушы. Оқушылардың
белсенділігі материалдың күрделілігіне, оқушылардың дайындықтары мен
деңгейлеріне, жабдықтарға байланысты.
Мәселелі оқыту, меңгеру үшін Мұғалім мәселелік жағдаят, мәселе,
мәселелік міндет (тапсырма), гипотеза сияқты ұғымдарды жақсы білу керек.
Мәселелік оқытудың маңызды кезеңі мәселелік жағдаят. Мысалы 1-сыныпта
математиканың жаңа ережесін меңгеруді алып қарайық. Оқушыларға 2+6=? деген
мысал беріледі. Қосу мен алу тәсілдерін білгендіктен, олар мұны қиналмай
шығарады: 2+6 =8.
Оқушылардың бұрын оқып үйренген амал тәсілдерін ойдағыдай
қолданатынына көз жеткізген соң, Мұғалім енді басқа мысал береді: х+6 =9.
Бірінші сынып оқушылары мұндай есепті шығарудың тәсілдерін әлі білмейді,
сондықтан олар мұны бірден шығара алмайды. (Мәселелі жағдаят жасалды).
Мәселелік жағдаятқа енгізілетін оқу проблемалары қиын да, бірақ
оқушылар шеше алатындай болу керек.
Мәселелік міндет ұғымының педагогикалың әдебиетте екі түрлі мәні
бар. Біріншісі - оқушыдан танымдық іс-әрекетті талап ететін кез келген
тапсырма, екіншісі - кез келген міндет емес, оқушыларды өздері үшін жаңа
білімдер алуға ықпал жасайтын міндеттер.
Гипотеза жорамал - ғылыми қиял формаларының бірі. Кез келген жорамал
емес, әдетте дәлелденген жорамал ғана гипотеза болып санала алады. Гипотеза
- проблеманы шешу тәсілі. Мысалы, бірінші мысалдағы есепті шығару үшін
оқушылар жорамалдар ұсынады, яғни проблеманы шешу тәсілдерін іздейді, оны
өздері табуға тырысады.
Дидактикада мәселелік оқыту көптеген түрлері жасалды: іскерлік
ойындар, процестерді моделдеу (компьютер арқылы модельдеу) нақты
жағдайларды талдау әдісі, ой майданы, эвристикалық әңгіме және басқалары.
Бастауыш мектепте көбіне мәселелік оқытудың элементтері қолданылады.
Бағдарламалық оқыту:
Бағдарламалың оқыту - тақырыпты оқу бағдарламасы бойынша арнайы
құралдар (оқулық, ЭЕМ) көмегімен оқушының өз бетімен меңгеруі.
Бағдарламалық оқытудың негізгі ұғымы оқытатын бағдарлама. Бағдарлама
3 бөлімнен тұрады; оқу ақпараттарының үзінділері, онымен жұмыс істеу
операциялары - тапсырма, меңгеру үшін істелетін жұмыстар, бақылау
тапсырмалары (кері байланыс), жаттығуларды қайталау немесе келесі бөлікке
өту туралы нұсқаулар.
Б.Скиннер (1904 ж. туған) жасаған линиялық бағдарламада оқу
материалдары шағын бөліктеріге бөлінеді. Материалды меңгеру үшін берілген
тапсырмадағы ақпаратты оқып, оқушы оның бос жерлерін бір немесе бірнеше
сөздермен толтырады. Содан кейін жауабын бұған дейін жабық тұрған жауаппен
тексереді, дұрыс жауап берсе ақпараттың келесі бөлігін оқиды, ал оқушы
дұрыс жауап бермесе, онда ол ақпаратпен қайта жұмыс істейді.
Аралас бағдарламада ақпараттардың түрлі дозалары, проблемалық оқыту,
оқушылардың жауаптары олардың жеке ерекшеліктеріне икемделген. Оқушылардың
жауап беру тәсілдері әр түрлі: әріп, сөздерден жауап құрастыру, жауаптарды
шартты белгілермен белгілеу, берілген жауаптардан дұрысын таңдау.
Бағдарламалық оқытуға байланысты дидактикаға алгоритм ұғымы енді.
Алгоритм дегеніміз - оқу материалымен жүйелі жұмыс істеу үшін оқушыға
берілетін нұсқау.
Оқытуда алгоритмдерді қолдану оқушылардың іс-әрекетін қатаң
басқаруға, жақсы нәтижеге жетуге мүмкіндік береді.
Бағдарламалау идеясының дамуы нәтижесінде блоктың, содан кейін
модульдық оқыту пайда болады.
Модульдық оқыту - баланың белсенді оқу қызметін ұйымдастырады, оны
өз жұмысын жоспарлай, талдай, бақылай білуге үйретеді.
Технологиялық картаны мұғалім жасайды. Ол әдеттегі сабақ жоспарына
ұқсайды. Онда тақырып, оған бөлінген сағат, оқыту мақсаты, жұмыстың түрі,
оқу материалын, оқу жұмысы тәсілдерін меңгеру формалары көрсетіледі.
Негізгі білімдер, тақырыпты оқу арқылы қалыптасатын жалпы оқу және арнайы
іскерлік, дағдылар бөлінеді. Тақырыпты оқу нәтижесінде нені меңгеру
керектігі көрсетіледі.
Мұндай карта жеке сабақтарға, бөлімдерге жасалады.
Модуль дегеніміз - Мұғалім жасайтын оқушының оқу іс-әрекетінің
жоспары.
Оны баспа әрпімен теріп сыныптың әр оқушысына береді. Бұл
әдістемелік құралда оқушының әр сабақтағы оқу іс-әрекетінің мақсаты, оқу
тапсырмалары, оларды орындау әдістері көрсетілген.
Модульдар арқылы Мұғалім әрбір оқушымен жұмыс істейді.
Модульдың сабақтан айырмашылығы жұмыс оқушының іс-әрекетінің
мақсатын анықтаудан басталады. Мұғалім оқушы "Нені үйрену керек?"-- деген
сұраққа жауап береді.
Келесі кезеңде оқушыны тақырыптың мазмұнын және оқу іс-әрекетін
меңгеруге талаптандырады. Ол үшін графикалық диктант, шағын тест,
интеллектуалдық сергітулер өткізіледі. Содан кейін ақпараттық блок:
(Мұғалім әңгімелеуі, дәріс, фильм, диафильм, оқушылардың хабарламалары,
оқулықтар оқу) беріледі.
Материалмен жұмыс: зертханалық жұмыстар, есептер шығару,
проблемаларды шешу, сұрақтарға жауап, тапсырмалар орындау, т.б.
Модульдың сабақ Мұғалімнің бақылаумен аяқталады, білім, дағдылар
оқушының қатысуымен түзетіледі.
Модульдың оқыту түрінің міндетті элементі рефлексия (өзін, өзінің іс-
әрекетін бағалау). Әрбір сабақ соңында оқушылар сабақ мақсатына қаншалықты
деңгейде жеткенін, өз жұмысын бағалайды.
Модульдың оқытуда оқушылардың білім іскерліктерінің бастапқы деңгейі
анықталады, содан соң өткелі отырған тақырып бойынша ақпарат алады,
материалдармен жұмыс істейді, білім, іскерлік бақыланады, түзетулер жүреді.
Дәстүрлі сыныптық-сабақтың жүйеде Мұғалім барлық жұмысты істейді.
Оқушылар негізінен тыңдайды және жауап береді. Модульдың оқытуда мұғалім
оқытуды ұйымдастырушы. Ол оқыту процесін басқарады. Мұғалім кеңесші,
оқушының көмекшісі, өз жұмысының кейбіреулерін оқушыларға береді. Мысалы,
Мұғалім алдын ала бағалау өлшемін әзірлейді, сол бойынша оқушылар өздерін
және жолдастарын бағалайды.
Біліміне қарай саралап оқыту
Оқытудың барлық түрі, әсіресе бағдарламалық оқыту саралап оқытуға
мүмкіндік береді. Саралап оқытуды қолданған мұғалім әрбір оқушының
мүмкіндіктерін және талап-тілектерін ескереді. Саралап оқытудың мақсаты -
оқушылардың білім алуға деген қызырушылығын ояту. Саралап оқытуда оқыту
мазмұны өзгертіледі, оқушыларға әдістемелік көмек беріледі.
Саралап оқыту үшін Мұғалім оқушының оқу іс-әрекетіне, оқу материалын
қабылдауға дайындығын тексеріп, жаңа оқу материалын меңгеру кезінде оқушы
кездесетін қиыншылықтарды алдын ала біліп, оқушыларға, топқа тапсырмалар
әзірлеп, оқытудың тиімділігін үнемі талдап отырады. Мұғалім келесі
сабақтарда қандай жұмыс істелетінін біліп, саралап оқытуды жүйелі түрде
қолданады.
Егер саралап оқыту жекелеген оқушыларға қатысты болса, онда ол
жекелеп оқытуға айналады. Жекелеп оқыту үшін алдымен оның кімге керектігі
анықталады, ол мектепте оқуға дайын емес немесе нашар дайындалған
оқушыларға керек. Мектепте оқи бастаған балалардың арасында айырмашылық
көп. Мұғалім әр оқушының жеке тұлғасын мұқият бақылап тестіден өткізіп, оқу
мүмкіндіктерін анықтап, олардың жұмыс істеу тәсілдерін таңдап, ата-
аналармен кеңеседі.
Әсіресе оқу қиынға түсетін оқушыларга ерекше назар аудару керек.
Баланың оқуын қиындататын көптеген себептер бар.
Мектеп жасына келгенмен дамуында құрбыларынан 1,5-2 жыл кейін
қалатындар бар.
Қозғалыс іскерлігі дұрыс қалыптаспаған оқушылар жаза алмайды, сурет
салып, тәжірибеде түрлі іс-әрекет жасай алмайды. Дене тәрбиесі сурет,
ермексазбен жұмыс, еңбек пәндерін меңгеруде үлкен қиыншылықтарға душар
болады. Олардың нашар жұмыстарын өздеріне қайта жасатқанмен, ол өз дамуында
артта қала береді. Баланың оқуына оның қозғалысының дұрыс дамымағандығы
кедергі жасайды. Мұндай оқушылармен жеке жұмыс өте қажет, қозғалыстарын
арнаулы жаттығулармен түзетіп, бұлшық еттерін жаттықтыру керек.
Кейбір оқушылардың кеңістік туралы түсініктері дұрыс дамымаған.
Бұлардың ақыл-естері дұрыс, бірақ оларды санай білуге үйрету қиын. Әсіресе
он санынан кейін санауға қиналып, геометриялық фигураларды көз алдарына
елестете алмайды, жобалауға қабілетсіз. Осы қиыншылықтарды жеңу үшін
оқушыларға түрлі бедерлер, есте қалған зат не құбылыс бойынша сурет
салғызып, конструкторлардан түрлі заттар жасатуға болады. Бұл жұмысқа ата-
аналар тартылады.
Есте сақтау қабілеті бұзылған оқушылармен де жеке жұмыс істеу керек.
Бала материалды қайталай алады, бірақ қарапайым тақпақты, көбейту кестесін
жаттай алмайды. Мұндай балаларға жеке бағдарлама жасалады, онда
көрнекілікті және "тіректі" қолдану, қабілетін жаттықтыратын тәсілдер
қарастырылады.
Дисграфия - дыбысты әріппен жазғанда танымау, сөздерді құрастырып,
әріптерді жаза алмау. Дисграф балалар дыбыстарды шатастырып, сөздерді дұрыс
айта алмайды. Бұл аурулық емес, ми қызметінің уақытша бұзылуы. Жеке жұмыс
бұл мәселені шеше алады.
Дислекция - дыбысты қандай әріппен белгілеуді түсіне алмау. Мұндай
қиындық тілі жай шыққан балаларда байқалады.
Жалпы дамудың жеткіліксіздігі де баланың оқуда артта қалуының себебі
болады. Денесі нашар дамыған балалар тез шаршап, жұмыс қабілетінің
төмендігін көрсетеді. Денсаулығы нашар балалар шамадан тыс жұмысты тез
сезеді. Оларға арнайы жасалған күн тәртібі керек. Егер бала қалыпты
мектепте оқыса, оған ерекше күн ырғағы, қысқартылған жұмыс графигі қажет.
Әр түрлі ауытқулары бар оқушылар саны азаймай отырғандықтан кейбір
мектептерде теңестіру сыныптары, түзету топтары ашылған. Олардың жұмысы
бала дамуына жақсы әсер етіп, ол біраз уақыттан соң қалыпты балалар оқитын
сыныпта оқиды.
Жекелеп оқыту үшін сыныпта 20-30 оқушы болса, олардың
мүмкіндіктеріне сәйкес Мұғалім 4-5 дифференциалдық топ құрады. Ондағы
оқушылармен жеке және топтың жұмыстар жүргізіледі. Саралау тәсілдері:
• тапсырманың мазмұны барлық оқушылар үшін бірдей, бірақ жақсы
оқитын оқушыларға тапсырманы орындау уақыты қысқартылады;
• тапсырма мазмұны бір, бірақ жақсы оқитын оқушыларға көп, күрделі
тапсырмалар беріледі;
• тапсырма барлық сыныпқа бірдей беріледі, бірақ үлгерімі нашар
оқушыларға тапсырманы орындауды жеңілдету үшін көмекші материалдар;
• сабақтың бір кезеңінде мазмұны әр түрлі, күрделілік деңгейі де әр
түрлі тапсырмалар жақсы, орташа және нашар оқушыларға беріледі;
• тапсырманың бірнеше варианттарын оқушылар таңдайды. Бұл тәсіл
көбіне материалды бекіту кезінде қолданылады.
Саралап оқытуды қолданып, Мұғалім үлгерімі төмен оқушыларға жеңіл
тапсырмаларды орындатып, жақсы оқитындарды тез қарқынмен оқыта бермейді.
Мұғалім, бұл уақытша шара, саралау тәсілі тапсырма орындауға үйренгенше
қолданылатынын оқушыларға түсіндіріледі.
Сонымен саралап оқыту барлық балаларды сапалы оқытуға көмектеседі.
Сабақта саралап оқыту тапсырмалардың мазмұнын, орындалу уақытын өзгерту,
Мұғалімдердің жеке оқушыларға әдістемелік көмек беруі арқылы іске асады.
Топтық оқыту
Өзін-өзі оқыту - оқушы белгілі бір өздік жұмысты (оқылатын
объектімен, оқулық, приборлармен жұмыс істейді, есеп шығарады, зерттеу
жұмысы) орындап, оның нәтижелері туралы жазбаша есеп береді.
Өзара оқыту (жұптық оқыту) - оқушылар тұрақты жұпта немесе құрамы
өзгеретін жұпта жұмыс істейді де, қандай да бір мәселені бір-біріне
түсіндіріп, өз тақырыптарын қорғап, жолдасының жұмысының нәтижесін
бағалайды.
Топтың бір тақырыппен жұмыс істеуі - топ ішіндегі оқыту. Оқушылар
топтарға бірігіп, топ ішінде өзара әрекет жасап, жаңа материалды
түсіндіріп, оны талқылап, өзінің іс-әрекетін бағалап, сөйлеуге әзірленеді.
Топтардың бір-бірін оқытуы - әртүрлі мәселені шешіп, іс-әрекет жасап
жатқан топтар теоретиктер және эксперимент жасаушылар уақытша бірігіп,
тәжірибе, ақпарат алмасып, мәселені талдайды.
Мұғалім рөліндегі оқушы - бір немесе екі оқушы бүкіл сыныпты
оқытады.
Топтарды құру тәсілдері:
• формалды біріктіру - 2 партада отырған 4 оқушыны немесе бір
қатарда отырған оқушыларды бір топқа біріктіру;
• оқушылар тобы құрамын мұғалімнің анықтауы. Беделді Мұғалім топтың
тез құрылуына себепші болады;
• оқушылар сабаққа дейін өз еріктерімен 4-6 адамнан тұратын топтарға
бөлінеді;
• сынып немесе Мұғалім алдымен белгілі бір өлшемдер бойынша болашақ
топтың жетекшілерін таңдап, жетекші топтарға жеке оқушыларды қабылдайды.
Мысалы, әрбір жетекші өз тобына шақыратын оқушының есімін атайды, ол
келіссе жетекшіге келеді. Содан соң кезекпен келесі жетекші өз тобына
оқушылар қабылдайды. Топтардың саны бірдей болуы керек:
• Мұғалім өз тобына балалар қабылдайтын оқушыларды белгілейді, содан
соң жасақталған топтарда жаңа топ жетекшілері сайланады.
• Мұғалім немесе оқушы тақырыптың негізгі сұрақтарының тізімін
тақтаға жазады. Әрбір оқушы өзіне тапсырма алып, сол тапсырма таңдаған
топқа кіреді. Егер топ үлкен болса, оларды шағын топтарға бөледі.
Жасақталған топтың көшбасшысы сайланады.
• алдымен топтың жетекшісі сайланады, олар топтағы жұмыс үшін
тапсырманы анықтайды, қалғандары тақырыптары белгілі топтардың құрамына
кіреді. Тәсілдің тиімділігі беделді, үздік оқушылардың болуына байланысты.
• бір тақырып бойынша жан-жақты білім алу. Мысалы "тарих",
"техника", "тәжірибе", "есеп", "ойын", "қиын мәселе". Оқушылар өздерінің
нақты оқу мүмкіндіктеріне сай іс-әрекет түрлерін таңдап, топтарға бірігеді.
Топтың жұмысты оқушылардың өздерінің ұйымдастыруы. Топқа шешілетін
мәселені, іс-әрекет түрін таңдау ұсынылады. Мұғалім топтың жұмыстың
уақытын, білімдік өнімді тапсыру формасын береді. Топ эксперимент өткізуге
керекті жабдықтарды тауып, кітапханаға, экскурсияға барады. Мұндай форма
топтың жұмысқа әзірлігі жақсы сыныптарға қолданылады.
Топтарды кезең бойынша құру. Алдымен 3-5 оқушы тақырыпты оқып,
мәселені шешіп, жақсы бағаларын алған соң топтарға бірігіп, сабақ кезінде
басқа оқушылардан бөлек жұмыс істейді. Қалған оқушылармен Мұғалім өз
жоспарымен оқу жұмысын атқарады. Оқыту барысында топ саны көбейіп, белгілі
бір өлшем бойынша шағын топтарға бөлінеді. Басқа оқушылар топқа кіргенше
жұмыс осылай жүре береді. Мұндай форма оқушылардың топтың жұмысқа ауысуын
ынталандырады. Топтардағы жұмыс істеу технологиясы.
Топ негізінен өз бетімен жұмыс істейтіндіктен, оған нұсқау беріледі,
алдын ала тапсырмалар әзірленіп, топ жетекшілеріне кеңес беріліп, Мұғалім
жеке топтардың жұмысына қатысады. Топтың іс-әрекеті түрлері:
• сынып алдында сөйлеуге, тәжірибе көрсетуге әзірлену, әдебиеттер
оқып, конспектілеу;
• "ой майданы" әдісі арқылы қойылған мәселені көп болып шешу;
• алдын ала әзірленген сұрақтармен оқушылардың топ ішінде сөйлеуі,
жасалған тәжірибені көрсету. Топтың сыныпта үздік хабарламаларды оқуы;
• оқушыларды басқа топтармен өзара әрекетке әзірлеу -оларға
қойылатын сұрақтарды ойластыру, сайыс жоспарын әзірлеу, топтың сыныпқа
ортақ; міндетті орындауға қатысуы;
• ұзақ уақыт шығармашылық тапсырма орындау - объектіні зерттеу,
прибор немесе механизмдерді құрастыру, жоба жасау, экскурсия, оның есебін
дайындау, көркем шығарма орындау және басқалары;
• семинар, т.б. оқу жұмыстарын өткізуге топ оқушыларын әзірлеу.
Топ жұмысында іс-әрекеттің ұйымдастыруына әрекеттік түрі басым:
оқушылар мақсат қойып, өз жұмысын жоспарлап, мәселені талдап, топ ішінде
жұмысты бөліп, өзінің іс-әрекетін бақылап, талдап бағалайды. Топтағы талдау
тәсілдері әр түрлі. Бірінші кезеңде топ мүшелері өз пікірлерін сағат тілі
бойынша, яғни, бір-бірінің сөзін бөлмей айтқаны тиімді. Бұл балаларды
тәртіппен, өз сөздерін бақылауға, әр оқушының өз пікірін айтуына мүмкіндік
береді, оқу жұмысы нашар жүретін топтарда Мұғалім олардың белсенділігін
көтеретін әр түрлі әдістерді қолданып, жұмысты өзі үйлестіріп отырады.
Сабақтың соңында топта рефлексия арқылы қорытынды шығарылады. Топ ішіндегі
жұмысты топ жетекшісі бақылайды.
Оқыту әдістерінің мәні мен мазмұны. Оқыту әдісінің мәндік ерекшелігі
оның ішкі мазмұнында, копобраздық біліктіліктің негізінде көрініп, өзара
байланысты және танымдық оқу іс-әрекетін іске асыру жолында жағдайда қарама-
қайшылықта көрініс беруі мүмкін. Түрлі оқыту әдістерінің мазмұнын талдауда
оқушыларға білім беру анықтамасын нақтылап алу керек.
Практикада мектептің танымдық оқу іс-әрекетін "білім беру" оқыту
процесінің негізгі бөлігін құрап, оқушылардың жекедара психолгиялық
жағдайда пәндік-оқу ақпартын сапада игеруін қарастырады, оны есте сақтау,
айту және шығармашылықта игеру, түрлі формада мұғалімнің танымдылық оқу іс-
әрекетін ұйымдастыру мен бақылау іске асырады.
Оқушылардың жеке дара психологиялық қаблеттіліктерінде барлық
пәндерді жоғары сапада игеру күрделі мазмұнды және танымдық оқу іс-әрекетті
формадағы жалпы және арнайы пәндерге сүйеніп сапалы игеру жағдайларын
байқау. Оқу-танымдық процестеріне зейініне, ойлауына, Қиялдауына есіне,
тіліне сонымен қатар оқу мотивінің ерекшелігіне, өзінің эмоционалды
жағдайына, оқушылар арасында және мектептегі әлеуметтік-білім беру
процесінің мазмұны мен ұйымдастыру формасына көзқарасына байланысты. Оқу
материалдарын сапалы игерту мұғалімнің жеке басы мен оқушымен қарым-
қатынасына, сонымен қатар эрудициясына, кәсіпке қызығушылығына,
педогогикалық тактикасына, оқушылар мен жекедара қарым-қатынасына, өзін
қоршаған құбылыс және пәннің мазмұнын оқу танымдық іс-әрекетке қызығушылық
пен жас ерекшеліктерінің игеру денгейіне байланысты.
Оқушыларды қажеттілікте-оқу күшін жұмылдырып танымдық материалдарды
түрлі мазмұнда сапалы игеруі және теориялық-танымдылық пен практикалық
оқудың маңыздылығына, терендігіне, тұрақтылығына байланысты қиындықтарды
жеңу мақсатындағы оқыту әдістемесінің мазмұны спецификалық интеллектуалды
құрал болып табылады. И.П. Подласыйдың интерпретациялық оқыту әдістемелік
нақты қарастырамыз.
1. Баяндау. Мақсатқа байланысты бірнеше әңгіме түрлері: баяндап
айту, әңгімелеп баяндау, әңгімелеп-бекіту. Бірінші жаңа материалды игеру
оқушыны дайындау, екінші берілген мазмұнды баяндау, үшінші оқытуды аяқтау
бөлімі.
Берілген әдістің сапасы Мұғалімнің әңгімелеп беру білігіне,
педагогпен қанша сөз айтып және мазмұндап баяндалғанын, оқушылардың жас
ерекшелігіне байланысты, оның жеткілікті денгейде ұғым болуы.
Демек оқушыларға білім беруде олардың қабілетін ескеру керек. Әңгіме
әдісі өз ойын жеткізуде логиканы сақтау жаңылмай сөйлеуге, сауатты сөйлеуге
үйретеді.
Баяндау қысқа (10 мин), эмоционалды тұрғыда болуы керек. Баяндаудың
тиімділігі басқада оқыту әдісі мен -иллюстраииямен (бастауыш сыныпта),
сонымен қатар мұғалімнің таңдап алған фактілері, жағдайлар, адамдар туралы
уақыт пен кеңістікке байланысты болуы керек.
2. Әңгіме. Әңгіме мәні бағытты мақсатта және біліктілікті қойылған
сұрақтар арқылы оқушылардың алған білімдерін естеріне түсіріп жаңа білімді
игертілуін, өздігінен ойластырып және қорытындылау жолдарын жандандырады.
Әңгіме кезінде оқушының ойы Мұғалімнің ойын қайталау болып отырады,
нәтижесінде оқушы адымдап жаңа білімді игереді. Әңгіме ойлауды
белсендіреді, білімді, білікті игертудің диагностикалық құралы болып,
оқушылардың танымдық қабілетін дамытуға бағыттайды, таным процесін
оперативті басқаруға жағдай туғызады. Әңгіме сонымен қатар тәрбие
міндеттерін де шешеді. Әңгіме баяндамамен, лекциямен, білімді жүйелі
қалыптастыратын басқа да әдістер мен қатар қолдану керек. Әңгіме оқушыларға
керекті білімі мен дағдысын, жаттығуларды өткізуге, оларды қалыптастыруға
мүмкіндік бере алмайтындығын ескеру керек.
Әңгімені классификациялау тәсілдерін анықтауға болады.Кіріспе әңгіме
немесе ұйымдастыру; жаңа .білім беру (сократтық, эвристикалық т.б.);
синтездеуші немесе бекіту; коррекциялық-бақылау.
Кіріспе әңгіме оқыту жұмысының басында өтіледі, мақсаты-оқушылардың
берілетін жұмыстың мәні мен оның өтілуін дұрыс түсіндіргенін анықтау.
Кіріспе әңгіме саяхат, лабораториялық және практикалық сабақ алдында
өтіледі. Жаңа матреиалды оқушыға игерту кіріспе әңгіменің мәні ерекше.
Жаңа білім игертуді хабарлау әңгіме катехизикалық (сұрақты-жауап,
қарсы шықпау, жауаптарды есте сақтау), Сократтық (ыңғайлы, оқушының
ыңғайына қарай, қысқа тұжырымды пікір білдіру), эвристикалық (оқушыға талап
жүктеп, мұғалімнің берген сұрағына нақты жауап алу). Бүгінгі мектепте
эврестикалық әңгіме қолданылады. Жаңалық ашуда, оқушылардың ойлау қабілетін
жандандыратын, ол мұғалімнің білікті сұрақ қоя білуі. Сонымен эвристикалық
әңгімеде оқушылар өздігінше ойлап, өз танымы бойынша білімді игереді.
Синтездейтін әңгіме оқушылардың білімін жүйелеп және қортындылауда
қолданады.
Коррекциялық бақылау-әңгіме диагностикалық мақсатта және оқушының
білімін жетілдіріп, нақтылап, дамытуда пайдаланады.
Әңгіме барысында, барлық оқушылар белсендікпен қатысып, сұрақты зер
салып тыңдау, сұраққа дұрыс жауап іздеу, өзінің достарының жауаптарын
талдау, өзінің көз қарасын айта білуі қадағалау. Дұрыс жауаптарды-мадақтау,
қатені түзеу, толық емес жауаптарды толықтыру,
оқытушылардың жіберген қатесін өздері табу. Оқушылардың бір-біріне
сұрақ қоюы.
3. Лекция. Ауызша әдістен айырмашылығы; оқу материалының логикалық
мазмұндалуы; ақпарат ағымының көптігімен, берілетін білімнің жүйелік
ерекшелігі мен айқындалады.
Мектепте өтілетін лекция: күрделі жүйені, құбылысты, объектіні,
құбылыстардың өзара байланысын себеп-салдарды айқындау арқылы жүргізіледі.
Лекция жоғарғы сыныптарда өтіледі, өйткені олардың лекциядағы теориялық
материалдарды қабылдау және ойлау қабілеттері жеткілікті денгейде
қалыптасқан, лекция бір немесе біріктірілген сабақтарда жүргізіледі.
Лекциялық әдіс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz