Қарсыласының тактикалық ойын ескеру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. КҮРЕС-СПОРТ ТҮРІНЕ ТҮСІНІКТЕМЕ
1.1 Күрестің пайда болуы,
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Күрес тәсілдерінің
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Күрестің техникасы мен тактикасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2. ТОРҒАЙ ӨҢІРІНЕН ШЫҚҚАН ПАЛУАНДАР
2.1 Күрес майталмандарын тудырған Киелі Торғай
... ... ... ... ... ..31
2.2 Торғайлық палуандардың қазақтың спорттық өнеріне тигізген
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.3 Торғай өңірінен шыққан палуандардың күрес жолында
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
3. ЧЕМПИОН АТАНҒАН ЖЕРЛЕСТЕРІМІЗ
3.1 Арқаның атақты палуаны – Таңатқан
палуан ... ... ... ... ... ... ... 6 0
3.2 Орта Азияның екі дүркін чемпионы атанған Дүзелбай
Айсаұлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..69
3.3 Қазақ қыздары балуандар бәсекесінде ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ..76
КІРІСПЕ
Қазақ халқы қашаннан ұлттық спорт түрлеріне бай халық: күрес, көкпар,
қыз қуу, бәйге, аударыспақ, тағы басқа спорт түрлері бағзы заманнан бері
халқымызбен бірге жасасып келеді. Күні бүгін де олар өздерінің мән
–мазмұнын жойған жоқ. Сондықтан дипломдық жұмысымның өзектілігі: осы күрес
өнерінің бүгінгі күнде спорт әлемінде ерекше орын алатындығынан,
қажеттілігінен туындайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: күрес спорт түрін дамытудың жолдарын
айқындап, жастардың дене бітімін қалыптастырудағы тиімділігін көрсету,
Торғай өңірінен шыққан палуандар туралы мағлұмат беру.
Жұмыстың ғылыми болжамы-гипотезасы – егер балалардың жас
ерекшеліктеріне қарай күрес спорт түрін қолданудың әдістерін айқындап,
жүйелесек, болашақта спортпен айналысушы жастарға бағыт-бағдар беруде
жақсы, айтулы жетістіктерге жетер едік.
Осы мақсатпен қойылған ғылыми болжамды анықтау үшін алдымызға мынадай
міндеттер қойдық:
- күрес туралы жазылған материалдар бойынша әдебиеттерге шолу жасау,
жинақтау;
- жинақталған материалдармен жұмыс істеп, нақтылы әдістерді түйіндеу,
топтастыру;
- Торғай өңірінен шыққан палуандар туралы мәлімет жинау;
- Торғайлық палуандардың қазақтың спорттық өнеріне тигізген ықпалын
түсіндіру;
- топтастырылған әдістер мен тәсілдерді жіктеп, жас ерекшеліктеріне
сәйкестігін нақтылау мен қорыту.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні: күрес, ал зерттеу обьектісі:
Торғайлық палуандар.
Жұмыс барысында: анализ,синтез әдістерін пайдаландық.
Диплом жұмысына теориялық база - негіз болған.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, негізгі және қортынды
бөлімдері мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Ұлттық спорт түрлерінің дамуына 1978-1979 жылдардағы I
спартакиадаға дайындық кезеңі үлкен серпіліс тудырды. Оған әрбір облыс,
тіпті әрбір аудан атсалысып, спартакиаданың табысты өтуіне өз үлестерін
қосты. Әрбір ауданда жарысты өткізу ережелері жасалып бекітілді. Бұлардың
бәрі өз жұмысын берді де, соған орай республика ауқымында жыл сайын жарыс
өткізіп тұру кәдімгідей дәстүрге айналды. Әрбір колхоз-совхозда, мектептер
мен училищелерде үйірмелер мен секциялар ұйымдастырылып, олардың
қорытындылары шопан тойларында, егін орағының соңында шығарылып отырады.
Қазақша күрес – көптеген тәсілдер, әдістер жасап орындалатын
күрес. Оның ережесі бойынша самбоның, еркін және классикалық күрестің
кейбір амалдарын қолдануға рұқсат етіледі. Мұнда белбеуден қос-қолдап, бір
қолмен ұстап немесе кеудеден, қолдан, киімнен ұстап лақтыруға болады. [1]
Қазақша күрес – халқымыздың ежелгі спорттарының бірі. Онда,
грек, рим, самбо күрестерінің айла-тәсілдері кездеседі. Күрестің бұл
түрінен жарыстар 1938 жылдан бастап өткізіліп келеді. Алғашқы
спартакиадалық жарысқа 1938 жылы барлық салмақ категориялары қатысты.
Республиканың алғашқы жеңімпаздары Құрманбаев, Досқалиевтер
(Алматы) болды. 1940 жылы 5 салмақ категориясы анықталды, 1944 жылдан бері
қазақша күрестен Қазақстан чемпионаты өткізіліп келеді. Ал 1973 жылдан бері
қарай Орта Азия мен Қазақстан біріншілігінің өтуі дәстүрге айналып келеді.
1973 жылдан бері екі мәрте Социалистік Еңбек Ері Ж. Қуанышбаев атындағы
жүлде үшін осы күрес түрінен дәстүрлі жарыс өткізілуде. Қазақша күрес
ережелері мен айла тәсілдерінің бекіп, дамуына әйгілі спорт шебері, атақты
палуан Әбілсейіт Айтханов зор еңбек сіңірді. Қазақстан Республикасының
еңбек сіңірген жаттықтырушысы П. Матущак пен М. Болғанбаев
қазақша күрес туралы оқулық жазып шығарды.
Қазақ күресінің дамуында тарихта қалған есімдер: Орта Азиялық
және Қазақстандық жарыстардың бес дүркін чемпионы Әлімшайқы Сламбаев, Орта
Азиялық және Қазақстандық жарыстардың екі дүркін чемпионы Қарағанды шахта
бөлімінің орынбасары Клан Бакажанов, республиканың абсолюттік чемпионы
Семейлік Нариман Сәдуақасов. Белгілі күресшілер Ахметжан Қазымбетов,
Әбілсейіт Айханов, Қабден Байдосов, Аманжол Бұғыбаев өздерінің спорттық
жолдарын осы қазақша күрестен бастады. Біз осы дипломдық жұмысыта күрес
спорты оның ішінде қазақша күрестің пайда болуы, дамуы, жаттығу ережелері,
техникасы мен тактикасы және Торғайдан шыққан палуандар, күреске
қатысушыларға оқыту жайлы мәліметтерді көрсетеміз.
1. КҮРЕС - СПОРТ ТҮРІНЕ ТҮСІНІКТЕМЕ
1.1 КҮРЕСТІҢ ДАМУЫ
1928 жылға дейін күрестің бірыңғай ережесі болған жоқ. Жарысқа түсетін
палуандардың салмағы ескерілмеді. Сондықтан көбінесе қарсыласынан күші ғана
емес, салмағы да артық палуандар жеңіске жетіп келді. Жарыс жергілікті
жерде ежелден қабылданған немесе алдын ала келісілген шартқа сәйкес ереже
бойынша өткізілді. 1928 жылы күреске тән бүкіл әдіс, тәсілдерді түгелдей
қамтылған бірыңғай ереже жарияланды. Ал 1938 жылы Қазақстанда спорттық ірі
жарыстар өткізіле бастады. Республика астанасы Алматы қаласында өткізілген
колхозшылардың І республикалық спартакиадасында күрестен алғаш рет салмақ
категориясы бойынша (жеңіл салмақ – 65 килограмм, орта салмақ -76 және ауыр
салмақ – 76 килограмнан жоғары) жарыс өтті. Республика чемпионы деген
құрметті атақты салмақ категориялары бойынша Семей облысының өкілдері С.
Адасқанов, К. Алтыбасаров және И. Түменов жеңіп алды. [2]
1939 жылы республика біріншілігінен бұрын облыстарда біріншілік
өткізілді. Онда жеңіп шыққандар Қазақстан чемпионы атағы үшін күресу
құқығына ие болды. Содан соң Семей қаласында Қазақстан біріншілігі
өткізіліп, бұл жарысқа Алматы, Павлодар, Семей, Оңтүстік Қазақстан, Батыс
Қазақстан және Қостанай облыстарының палуандары қатысты. 1938 жылы Семей
облысының өкілдері үш салмақ категориясы бойынша да бірінші орын алған
болса, бұл жолы Республика чемпионы деген атақты Құрманбаев (Алматы
облысы), Досқалиев (Батыс Қазақстан), Мусин (Павлодар облысы) жеңіп алды.
Табанды күрес үстінде Батыс Қазақстан облысының өкілі Досқалиев барлық
қарсыласын жеңіп, Республиканың абсолюттік чемпионы деген атаққа ие
болды. 1940 жылы бес салмақ категориясы бойынша республика біріншілігі
өтті. Ол салмақ категориялары: аса жеңіл, орта жеңіл, жартылай ауыр және
ауыр салмақ. Республиканың чемпионы атағын осы салмақ категориялары бойынша
Байдаулетов, Құрманбаев, Төлегенов, Мохманов, және Жұмабаев жеңіп алды.
Ұлы Отан соғысына байланысты дене шынықтыру жолындағы қозғалыс
тежеліп, Қазақстанда бұқаралық спорт жұмысы уақытша тоқтап қалды. Соғыстың
алғашқы күндерінен бастап-ақ дене шынықтыру ұйымдарының қызметі түгелдей
Отан қорғау ісіне бағытталды. Олар жаппай оқу орындарына халықты әскери-
дене шынықтыру дайындығынан өткізуге, Қызыл Армияның жауынгерлік резервін
даярлауға көмектесуге тиісті болды, дене шынықтыру ұйымдарының мүшелерімен
спортшылар әскери-оқу пункттерінде жауынгерлерді қолма-қол ұрысқа үйретіп,
граната лақтырушыларды, шаңғышыларды т.б. даярлады.
Қазақстанның мыңдаған спортшысы мен дене шынықтыру саласының
қызметкері тылдағы жанқиярлық еңбегімен ұрыстарға тікелей қатысу арқылы
жаумен күресуге елеулі үлес қосты.
1944 жылы қазақ халқы азамат соғысының батыры Амангелді Имановтың
мерейтойын өткізді. Батырды еске алу ретінде спорттың ұлттық түрлерінен,
соның ішінде қазақша күрестен де жаппай жарыс өткізілді.
Фашистік Германия тізе бүккеннен кейін еліміз қираған шаруашылықты
қалпына келтіруге кірісті. Бұған бүкіл халық болып жұмылды. Сонымен қатар
партия мен үкімет елімізде спортты дамытуға үлкен көңіл бөлді. Әрбір
мерекені, әрбір тойды қазақ халқы да ұлттық ойындар өткізе отырып қарсы
алды. Фашистік Германияны жеңу бүкіл халықтық мереке еді. Соған орай
соғыстың аяқталған құрметіне 1945 жылы майда Қазақстанның колхоздары мен
совхоздарында қазақша күрестен жаппай жарыстар өткізілді.
1945 жыл республиканың спорттық өмірінде спорттың ұлттық түрлерімен
айналысу жөніндегі жұмыстардың кеңінен өріс алған жылы болды. Спартакиада
программасына ұлттық қазақша күрес те енгізілді. Мысалы, 1946 жылғы Жамбыл
Жабаевтың туғанына 100 жыл толуына арналған спартакиадаға ұлттық күрес
кірді. Ұлы ақын атындағы арнайы жүлделерді Медібаев, Күнібаев, Аманбаев
жеңіп алды.
1948 жылы ВКП (б) Орталық Комитетінің Партия мен үкіметтің
елімізде дене шынықтыру қызметін жаппай дамыту және совет спортшыларының
шеберлігін арттыру жөніндегі дерективалық нұсқаулары дене шынықтыру мен
спорт ісі жөніндегі комитеттің орындау барысы туралы тарихи қаулысы
жарияланды. Ол қаулыда ВКП (б) Орталық Комитеті елімізде дене шынықтыру мен
спортты дамытудағы негізгі кемшіліктердің бетін ашып, одақтас
республикаларда дене шынықтыру жолындағы қозғалыстың өнерлей түсуіне ықпал
етті. [3]
1952 жылы Түркіменстан астанасы Ашхабатта Орта Азия
республикалары мен Қазақстанның кезекті спартакиадасы өткізілді. Оның
бағдарламасында ұлттық күрестен жарыс өткізу де көзделді. Бес республиканың
ұлттық күрес жөніндегі жарысы ережелерінің негізіне күрестің классикалық
түрлерінің ережелеріне жақын тұрғандықтан, қазақша күрес ережелері алынды.
Жарыс сегіз салмақ категориясы бойынша өткізілді. Семей облысынан
Байбатыров (жеңіл салмақ), Бақижанов (орта салмақ), Қарағандылық Сәлімбаев
спартакиада чемпионы атанды.
ВКП(б) Орталық Комитетінің жоғарыда аталған тарихы қаулысының
негізінде республикалық және облыстық спорт комитеттері спорттың ұлттық
түрлерін дамытуға үлкен көңіл бөлді. Мысалы, 1953-1954 жылдары қазақша
күрестен өткізілген жарыстарды талдау бұқаралығы жағынан да, техникалық
жарақтандырылуы мен тактикасы жағынан да оның күрестің классикалық
түрлеріне жақындағанын көрсетеді. 1955 жылы қазақша күреске сегіз салмақ
категориясы енгізіліп, алғаш рет одан өткізілетін жарыстың ережелері
жарияланды. Алғашқы ресми ережелердің авторы қазақша күресті дамытудың
жанашыры Музафар Рахымқұлов болды.
1959 жылы екінші спартакиада өтті. Сол кезде Москвада ұлттық
күрес түрлері жаттықтырушылары мен спортшыларының Бүкілодақтың семинары
болды. Оған одақтық және автономиялық республикалардың күрес жөніндегі
жиырмадан астам өкілі қатысты. Онда басқа ұлттық күреспен қатар қазақша
күрес ережелері де талқыланды.
1964 жылы Қайрат ерікті спорт қоғамы Орталық Советінің қазақ палуаны
Қажымұқан Мұңайтпасов атындағы жеке командалық біріншілігі өткізілді.
Жарыстарға көптеген адамдар қатысты. Сегіз салмақ категориясы бойынша
чемпион атағы сарапқа салынды. 52 килограмға дейінгі салмақта еркін күрес
шеберіне кандидат Орынбеков (Шымкент) чемпион болды. Ол төрт кездесу
өткізіп, бәрінде де жеңіске жетті. Семейлік Р. Берікболовтың да жұлдызы
жанып, 57 килограмға дейінгі салмақта чемпион атанды. Қалған орындар
былайша бөлінді: 52 килограмға дейінгі салмақта Бөкенаев (Қарағанды)
жеңіске жетті, бұрын аты шықпаған семейлік Сақаев 67 килограмға дейінгі
салмақта ең биік тұғырға көтерілді. Ол еркін күрестің шебері А. Қазымбетов
және самбодан СССР спорт шебері Д. Биткөзов сияқты белгілі палуандарды
ұтты. 73 килограмға дейінгі салмақта оралдық Бисенов, 79 килограмға дейінгі
салмақта семейлік Арғынов жеңіске жетті. Шымкент қаласының намысын қорғаған
Қонақбаев 87 килограмға дейінгі салмақта чемпион атанды. Қажымұқан атындағы
бас жүлдені қазақтың белгілі палуаны, халықаралық жарыстардың жеңімпазы,
еркін күрес чемпионы Әбілсейіт Айханов жеңіп алды. Командалық есепте
бірінші орынға Семей (16 ұпай) екінші орынға Шымкент (22 ұпай), үшінші
орынға Қарағанды (29 ұпай) облыстары шықты.
1965 жылы Қайрат ерікті спорт қоғамының Орталық кеңесі Шымкент
облысының Темірлан селосында тағы да біріншілік өткізді. Бұл жолы бірінші
орынды алматылықтар жеңіп алды. Табан тірескен бәсекеде екінші орынға өткен
жылғы чемпиондар, үшінші орынға тағы да қарағандылықтар шықты. Салмақ
категориялары бойынша Керібаев, Ұртбаев (Семей), Айберов, Непинов
(Шымкент), Рахимов, Алдырбаев, Еркінов және Райымбеков (бәрі де Алматы)
чемпион атанды. 1968 жылдың жеке-командалық біріншілігі Қайрат ерікті
спорт қоғамы Орталық Кеңесі ІІІ спартакиадасының бағдарламасы бойынша өтті.
Жарысқа сол кездегі 14 облыстан жүзден астам спортшы қатысты. Салмақ
категориялары бойынша Керібаев (Семей), Смағұлов (Алматы), Изотов (Семей),
Сейсенбаев (Семей), Қалдарбеков (Шымкент), Еркінов (Алматы), Зиновьев
(Шығыс Қазақстан) чемпион атанды. Сол 1968 жылы қазақша күрес Көкшетау
облысының Қызылту поселкісінде өткізілген колхоздар мен совхоздардың
бүкілқазақстандық ойынының бағдарламасына енгізілді. Жарысқа облыстардың 15
командасы қатысты. Сонымен қатар Қазақ ССР-ның 50-жылдығы құрметіне барлық
облыстар мен аудандарда спорттың ұлттық түрлерінен жарыстар өткізілді.
Қайрат ерікті спорт қоғамының Орталық Кеңесі 1970 жылдың
сәуірінде қазақша күрестің жаттықтырушылары мен мамандарының семинарын
өткізді. Оның бағдарламасына жаттықтыру мен үйрету әдістемесін, оқу-жаттығу
процесін жоспарлау мәселелері енгізілді, сондай-ақ жаңа ережелер
талқыланды.
Қазақтың әйгілі палуандары Сәлімбаев, Бақижанов, Татиев
(Қарағанды), Сәдуақасов (Семей), Бәшіров (Алматы), Досқалиев (Шығыс
Қазақстан), Құлжанов (Талдықорған) қазақша күресті жетік білетін
жаттықтырушылар М.Рахымқұлов, Ж.Әкенов, В.Корпец, Р.Ильматов күрестің
техникасы мен тактикасына, қазақтың ұлттық күресін кеңінен таратуға үлкен
үлес қосты. Әсіресе, СССР-дің еңбек сіңірген жаттықтырушысы П.Ф.Матущак
қазақша күрестің қалыптасуына үлкен еңбек сіңірді. [4]
1970 жылы Қазақстанның 50 жылдығына арналған мерекелік
спартакиада бағдарламасына қазақша күрес те кірді. Жарыс Семей қаласында да
өткізілді, оған республиканың 15 облысының және Алматы қаласының
командалары қатысты. Жарыс екі кіші топ бойынша өткізілді. Әр кіші топқа 8
команда кірді. Салмақ категориялары бойынша Сарбаев, Омарбаев, Ысқақов
(үшеуі де Алматы), Мүсіпов (Семей), Шалқыбеков (Қарағанды), Рахбиев
(Гурьев), Шақаманов (Қарағанды), Ширанов (Алматы) чемпион атанды.
Физкультура және спорт комитеті коллегиясының 1971 жылы 27
қаңтардағы қаулысы бойынша қазақша күрестен Қазақстан спорт шебері деген
атақ енгізіліп, куәлік және Қазақстан спорт шебері деген значок берілетін
болды. Мұның да спорттың көпшілік ұнататын түрінің дамуына елеулі ықпалы
тиді.
Қазақша күресті одан әрі дамытып, кеңінен тарату ісінде
физкультура және спорт комитеті коллегиясының 1972 жылғы 3 желтоқсандағы
қаулысының алатын орны ерекше. Ол қаулыда коллегия халық депутаттарының
облыстық, қалалық және аудандық Кеңестерінің жанындағы дене шынықтыру
және спорт комитеттерінің, Ерікті спорт қоғамының аудандық кеңестерінің
назарын спорттың ұлттық түрлерін дамыту жөніндегі жұмыстардың
қанағаттанғысыз жүргізіліп келе жатқандығына аударды. Ол республикада бұл
жұмысты жақсартудың нақты шараларын жасап, жүзеге асыруды ұсынды. Коллегия
республикалық ерікті спорт қоғамдарының Орталық Кеңестерін және
ведомстволарды, облыстық спорт комитеттерін жыл сайын жергілікті жерлерде
спорттың ұлттық түрлерінен жарыстар өткізіп отыруды және республикалық
жарыстар мен спартакиадаларға қатынасып отыруды міндеттеді.
Дене шынықтыру және спорт комитетінің спорттың қолданбалы
түрлері жөніндегі бөліміне Ауыл шаруашылығы министрлігі және Қайрат
ерікті спорт қоғамының Орталық Кеңесімен бірлесе отырып, спорттың ұлттық
түрлерін жергілікті жерлерде насихаттап тарату жұмыстарын ұйымдастыру және
жүргізу мәселелері жайлы жиындар, семинарлар өткізіп отыру ұсынылды. Дене
шынықтыру және спорт жөніндегі облыстық комитеттерге де облыстық ерікті
спорт қоғамдарымен бірлесе отырып осындай жиындар мен семинарларды дайындап
өткізу тапсырылды. Мұнымен қоса, дене шынықтыру және спорт комитеті ерікті
спорт қоғамдарының республикалық кеңестерін, Қайрат ерікті спорт
қоғамының Орталық Кеңесін, облыстық және аудандық кеңестерін тиісті
жарыстарды жүйелі түрде өткізіп отыруға спорт секцияларын ашып,
жаттықтырушылармен төрешілерді даярлауға, республика біріншілігінде жеңіске
жеткендерге Спорт шебері деген құрметті атақ беруге міндеттеді.
1970 жылы қазақша күрестің жарыс ережелері жарыққа шықты.
Авторлар М. Тәнекеев, П. Матущак, С. Сатыбалдиев қазақша күреске маманданып
жүрген физкультура институтының студенттері үшін бағдарлама жазып
жариялады. 1973 жылы Ө. Жолымбетовтың редакциялануымен қазақ тілінде
Қазақша күрес атты оқулық шығарылды. Қазақ физкультура институтының
тақырыптық жоспарларында қазақша күрестің оқу және жаттығу процестерін
жетілдіру туралы мақалалары жарияланды. 1978 жылы Қазақ физкультура
институтында Қазақша күрестен жарыс өткізу (П.Ф. Матущак,
М.Х. Болғамбаев) деген оқулық жарыққа шықты. 1980 жылы қазақтың ұлттық
спорт түрлерінен өткізілетін жарыстың ережелері (авторы М.Х. Болғамбаев)
жарияланды, онда спорттың басқа түрлерімен қоса қазақша күрестің ережелері
де берілген. Ол ережелерді республикамыздың физкультура және спорт комитеті
бекіткен.
1.2 КҮРЕС ТӘСІЛДЕРІНІҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ
Күрес тәсілдерін квалификациялау барлық белгілі әдістерді ортақ
белгілеріне қарай топқа бөлуге саяды.
Жүйелеу - тәсілдерінің әртүрлі топтарының арасындағы байланыстар
мен өзара тәуелділіктерді тауып, оларды қиындық дәрежесіне, құрылымның
күрделігіне, т.с.с. белгілеріне қарай бірінен соң бірін орналастыру (жүйе).
Терминология – педагогикалық және спорттық жұмыс кезінде
пайдаланылатын қазақша күреске тән атаулар (терминдер).
Классификациялау, жүйелеу және терминология оқытушыларға
педагогикалық процесті тәртіпке келтіруге көмектеседі.
Жүйелеу – классификациялау негізінде жүргізіледі. Ол
жаттықтырушының күрес техникасы, топтар мен адамдар арасындағы өзара
байланыс жөнінде жаттықтырушыларға түсінік беруіне көмектеседі. Бұл
талондарды дәйекті түрде және дұрыс оқытуға мүмкіндік береді.
Қазақша күресті классификациялау негізіне қарсыласпен күрескен
кезде қолданылатын және жарысу ережелеріне рұқсат етілген амалдар алынған.
Қазақша күрес техникасында кейбір түсініктерді анықтау. Күрес
техникасы дегеніміз палуанның жеңіске жетуі үшін қолданатын және әрекет ету
ережелерінде рұқсат етілген адамдар жиынтығы [5].
Түрегеліп күресу техникасы – тұрып күрескенде қолданылатын
амалдар.
Ұстасу – қолмен орындалатын әрекеттер, палуан шабуылдау, қорғану
немесе қарсы шабуылдау мақсатына қарсыласының киімінің бір жерінен ұстай
алады.
Бір жақты ұстау – оң қолымен қарсыласының оң қолынан (сол
қолынан) ұстау.
Әр жақты ұстау – оң қолымен қарсыласының сол қолынан (сол
қолымен оң қолынан ) ұстау.
Ырғақ – білектерін айқастыру әдісі, саусақтарына қармақтап,
ілмектеп, құлыптап, бір-бірімен ұстастырады.
Шалу – аяқпен жасалатын қимыл, бұл кезде палуан балтырын,
жіліншігін қарсыласының тізесіне төмен қойып сырттан шалады.
Ілу – аяқпен жасалатын қимыл, бұл кезде палуан қарсыласының
денесінің қандай да болмасын бір бөлігін ұстап, немесе бір жағына қарай
тартады. Аяқты бүгіп тұрып, жіліншікпен немесе табанымен орындалады.
Орау – аяқпен жасалатын қимыл. Палуан қарсыласын қимылдатпай
ұстап, оны өзіне немесе бір жағына қарай тартып, онымен бір мезгілде
жіліншігімен және табанымен аяғынан іледі.
Қағу – аяқ қимылы. Палуан табан жағымен, табанның ішкі, сыртқы
қырларымен қарсыласын аяқтан қағады.
Көтере қағу – аяқ қимылы. Палуан санының артқы жағымен
қарсыласын аяғынан немесе екі аяғынан бірдей артқа көтере қағады.
Тізеден қағу – аяқ қимылы. Палуан қарсыласының аяқтарын кілемге
тигізбей көтеріп алып, тізесімен қағады.
Көтере итеру – аяқ қимылы. Палуан қарсыласын санымен немесе
жіліншігімен өзінің алдынан жоғары көтере итереді.
Адымын айқастыру-қарсыласының жанына немесе артына шығу
мақсатымен палуан аяғын оның аяқтарының артына қояды.
Еңкею – денені тік тұрған күйінен горизонталь күйге қозғалту.
Тікею- денені горизонталь күйден тік күйге келтіріп қозғалу.
Шалқаю- денені артқа қарай шалқайтып доғаша иілу.
Айналу-артқа қарай құлаған кездегі дененің қозғалысы: палуан
шалқалап құлап бара жатқанда кеудесімен түсетіндей болып айналады.
Жұлқу- палуан қарсыласын қатты тартып қалады. (жұлқиды).
Итеру – палуан қарсыласын өзінен ары қарай немесе қапталға қарай
қатты итереді.
Әдіс - палуанның толық аяқталған әрекеті, қарсыласынан басым
түсу немесе оны жеңу амалы.
Қорғану- қарсыласының шабуылын палуанның тойтаруына мүмкіндік
беретін әрекеттері.
Қарсы әдіс (амал) - қарсыласының әдісіне қарсы қолданылатын әдіс
(амал).
Лақтыру- қарсыласын кілемнен көтеріп алып жауырынымен немесе
кеудесімен түсіруге мүмкіндік беретін әдістер.
Жығу – түрегеліп тұрған қарсыласты кілемнен көтеріп алмай-ақ
кеудесімен немесе арқасымен түсіруге көмектесетін әдістер.
Арқадан асыра лақтыру- қарсыласқа арқасын бере айналып, содан
соң еңкейіп немесе алға қарай құлау арқылы орындалады. Айнала берген кезде
еңкейе қалу бұл әдістің негізгі элементі болып табылады.
Шалқайып (төспен) лақтыру – шалқаю арқылы орындалады. Бұл
әдістің негізгі элементі – денені артқа қарай доғаша иіп шалқайту.
Еңкейіп лақтыру – кеуденің және аяқтың күші арқылы қарсыласты
кілемнен көтеріп алып, содан соң еңкейіп, оны кілемге түсіру жолымен
орындалады.
Ілу-түрегеліп тұрғанда орындалатын әдіс. Қарсыласының аяғын
палуан бүгілген өз аяғымен іліп алып жығады немесе лақтырады.
Сүріндіру – лақтыру әдісі. Кедергі етіп қойған өзінің аяғынан
қарсыласын өткізе сүріндіріп лақтыру.
Иықтан асырып лақтыру – палуан арқасын беріп денесін айналдырып
барып, қарсыласын иығынан асырып лақтырады.
Орау – түрегеліп тұрғанда орындалатын әдіс. Қарсыласының аяғын
палуан өз аяғымен (жіліншігімен және табанымен бір мезгілде) орап алып
жығады немесе лақтырады.
Тактикалық даярлық амалдары – палуанның шабуылдау немесе қарсы
шабуылдау үшін қолайлы жағдай жасайтын әрекеттері.
Барлау – палуанның қарсыласы жөнінде мәліметтер алуына
көмектесетін тактикалық әрекеттері.
Бүркемелеу – палуанның қарсыласынан шын ойын жасыру үшін
жасайтын тактикалық әрекеттері.
Қауіп төндіру – палуанның қарсыласын қорғанысқа көшуге мәжбүр
ететін тактикалық әрекеттері.
Жалған әрекеттер – ақырына дейін жеткізілмеген және қарсыласты
тиісті қорғанысқа көшуге мәжбүр ететін амалдар, қарсы амалдар, ұстау,
жұлқу, итеру және басқа да әрекеттер.
Алдау – ол да жалған әрекеттер.
Қайталап алдау – палуанның өзінің шын амалын қарсыласына жалған
амал етіп көрсетуге бағытталған тактикалық әрекеттері.
Шақыру – палуанның қарсыласын белсенді қимылдар жасауға мәжбүр
ететін тактикалық әрекеттері.
Тұқырту – палуанның қарсыласының еркін қимылдауына мүмкіндік
бермейтін тактикалық әрекеттері.
Тепе-теңдіктен шығару – палуанның өзінің шабуылға шығуына
ыңғайлы, ал қарсыласын тепе-теңдігін сақтай алмай қолайсыз күйге түсуге
мәжбүр ететін тактикалық әрекеттері.
Шабуыл – тактикалық әрекет, оның мақсаты – басым түсу немесе
жеңіске жету.
Қайталап шабуылдау – бірдей қимылдар қатар орындалатын
тактикалық әрекеттер, ол қимылдардың тек соңғысы ғана шешуші, ал қалғандары
жалған болып табылады. [6]
Комбинация – белгілі бір нәтижеге жету үшін орындалатын
әрекеттерді тактикалық жағынан ұштастыру немесе оларды бірінен соң бірінің
орындалуы.
Ұстау (әдіс) комбинациясы – қарсыласы ұстаудың бір түрінен
қорғана жүріп, келесілерін орындауға қолайлы сәтін туғызатындай етіп ұстау
түрлерін (әдістерін) ұштастыру.
Алдын алу – пауанның қарсыласының шабуылымен бір мезгілде
жүргізілетін шабуылдау әрекеттері, бірақ палуан қарсыласының алдын алу үшін
оны шапшаңдырақ орындайды.
Қазақша күрес әдістерінің атаулары (терминологиясы) оның
классификациясымен және жүйелеуімен тығыз байланысты. Атаулар оқу процесін
жақсартуға көмектеседі, өйткені қазақша күрестің техникасымен тактикасын
дұрыс атаудың жаттығулардың мәнін түсіну үшін маңызы зор.
Атаулар техниканы жазып алуды, программаларды, оқулықтарды
шығарып алуды оңайлатады, сөйтіп қазақша күрестің теориясымен әдісінің
дамуына ықпалын тигізеді.
Атаулар мына төмендегідей принциптер негізінде жасалған:
ықшамдық, дәлдік, анықтық, тіл түзілуінің және грамматиканың заңдарына
сәйкестік.
Атаулар әдетте бір-екі сөзден тұрады. Олар дұрыс түсінік береді.
Атаулар былайша түзіледі:
1. Қазақ тіліндегі кейбір сөздер жаңа мағынаға ие болады: көпір –
палуанның шалқайып басымен және аяқтарымен жер тіреп, белін
көтеріп көпірге ұқсап тұруы.
2. Өндірістік сөздерден жаңа мағынаға ие болатын сөздер түзіледі:
орап алу - аяқпен арнайы жасалатын қимыл.
3. Сондай-ақ, сөз тіркестері де қолданылады: шалқайып лақтыру,
т.с.с.
Ұсынылып отырған атаулар әбден қалыптасқан, өзгермейтін атаулар емес.
Бұдан былай қарай да олар спорттық жарыстың теориясымен практикасының
талаптарына сай ішінара өзгеріп отыруы ықтимал.
Әдістердің аттарының түзілу ережелері. Қазақша күрестің
техникасы, құрылымы сан-алуан қимыл-қозғалыстар мен әдістерден тұрады.
Күрестің әрбір әдісін жеке атаумен айтатындай мүмкіндік жоқ. Бірақ дәл
түсіну үшін әдістің дұрыс аталуының маңызы зор. Сондықтан әдіске ат
бергенде оның құрылымына қарамайды.
Әдістің атын анықтау үшін мынадай ереже бар: әдістің аты екі не
үш бөліктен тұрады. Бірінші бөлігі негізгі техникалық белгіні, негізгі
классификациялық топтың атын білдіреді. Мысалы, лақтыру. Екінші бөлігі әдіс
құрылымындағы негізгі элементті сипаттайды, негізгі әрекетті орындау
ерекшелігін көрсетеді. Мысалы, шалқайып лақтыру, тобықтан қағып лақтыру.
Үшінші бөлігі әдістің детальдарын, қосымша қимылдарды және ұстау түрлерін
олардың бағытын және ерекшеліктерін анықтайды. Мысалы, қолынан және
кеудесінен ұстап шалқайып лақтыру; қолынан ұстап тобықтан қағып лақтыру.
Кеңінен тараған кейбір атауларды қысқартып та қолдануға болады.
Мысалы, тобықтан қағып лақтыру деудің орнына тобықтан қағу десе де
болады.
Әдетте, әдіс атының техниканың әр түрлі бөлшектерін көрсететін
үшінші бөлігінде сөз көп. Мысалы, онда қай қолдан, содай-ақ қай жағынан
ұстау керектігі көрсетіледі. Бұл үшін бірнеше шарттастық алынады. Мысалы,
қозғалыс бағыты мен бастапқы орында тұру жөнінде мынадай атаулар бар.
Қозғалыстың барлық түрі де оны орындайтын палуанға байланысты
анықталады: жоғары, төмен, алға, артқа, жанына қарай, өзіне қарай, өзінен
ары, артына қарай өзін айналдыра қозғалу, өзінің үстінен өткізу.
Шабуылдаушы қарсыласына қарағанда оның алдында немесе бір жанында болуы
мүмкін.
Екі элементті немесе қозғалысты қосу үшін және, мен
жалғаулары арқылы қолданылады. Егер дененің жекелеген бөліктерінен қалай
ұстауды анықтағанда және жалғаулығы қолданылған болса, онда бір қолмен
екінші бөлігі ұсталатындығы көрсетіледі. Мысалы, кеудеден және қолдан
ұстау. Егер мен жалғаулығы қолданылса, онда қарсылас дененің екі бөлігі
қоса ұсталып, қолдардың айқастырылатыны сөз болғаны, мұндайда қаусырып
деген атауды да пайдалануға болады. Мысалы, кеуде мен қолдан ұстау (қолдары
мен кеудесін қаусырып ұстау). Егер екі элемент немесе әрекет қатар
айналатын болса, онда бірінші әрекет (қимыл) негізгі, екінші қосымша
болғаны. Мысалы, шалқалап шалып лақтыру. Мұнда шалқалау – негізгі, ал шалу
қосымша әрекет. Егер екі әрекет және жалғаулығы арқылы қосылатын болса,
онда олардың маңызы бірдей болғаны. Барлық жағдайда да қимыл-әрекет аттарын
қысқа, анық және дәл болатындай етіп қою керек.
1.3. ҚАЗАҚША КҮРЕСТІҢ ТЕХНИКАСЫ ЖӘНЕ ТАКТИКАСЫ
Қазақша күрес техникасы дегеніміз жеңіске жетуге бағытталған белгілі
бір әрекеттер жүйесі. Күрес тактикасында аса тиімді әр түрлі әрекеттер
сараланып шықты. Оларды шабуылдау, қорғану, қарсы шабуылдау әрекеттері деп
бөлуге болады. Осылардың ішінде палуанның техникалық шеберлігін арттыруға
ең пайдалысы шабуылдау әрекетері болып табылады. Күрес техникасына нашар
палуандар әдетте, өзіне қолайсыз әрі тиімсіз амалдарды пайдаланады. Сөйтіп,
көбінесе қарсыластарының бетін қайтаруға ғана күш салады. Ал мұндай амалдар
шабуылдаушы жақтың күші басым болса ғана нәтиже береді. Техникасы жақсы
палуандар көбінесе күші басым қарсыласын да жеңіп кетеді. Бұл үшін олар
түрліше қимылдар жасап, қорғанып, қарсы шабуылға шығып, не күш жағынан, не
уақыт жағынан ұтады.
Күрес техникасын анықтау үшін күресушілердің барлық негізгі
қимылдарын талдаудан өткізу қажет. Мұндай талдауды ең алдымен ол қимылдарды
орындауға жұмсалатын механикалық күш тұрғысынан қарау керек.
Ең қарапайым қимылды орындағанның өзінде де адам денесінің
бірқатар органдары өзара қимылға келіп, оны орталық жүйке жүйесі реттеп
тұратындығы белгілі. Сондықтан күрес техникасын талдап анықтағанда жеке
бұлшық ет қызметі қарастырылмайды. Өйткені күресте оның қысу немесе тарту
күші, тарту ұзақтығы, шапшаңдығы пайдаланылады. Сонымен палуандар
қозғалысында әсер етуші күш ретінде мыналар ескеріледі:
- салмақ күші;
- бұлшық еттің тарту күші;
- дененің инертті (қимылсыз тұрған кездегі) қарсылығы.
Осы күштер әсер еткенде палуан денесі әр түрлі жағдайға түседі,
оның жеке бөліктерін рычаг ретінде қарастыру ыңғайлы.
Қазақша күрестегі техникалық тәсілдері. Күрес жеке-жеке
қарапайым қозалыстан (ол қозғалыс кеңістік және уақыт арқылы бір-бірімен
байланысты) тұратын тұтас (бүтін) әрекет болып табылады. Яғни әрбір әдіс,
қол, аяқ, дене арқылы жасалатын қарапайым қозғалыстан тұрады, ол қарапайым
қозғалыс деп аталады. Күресте шартты түрде қозғалыстар былайша бөлінеді:
Қолдардың қозғалысы – ұстау, орап ұстау, қысу, итеру, жұлқу,
тұю, тарту, тіреу, басу, т.с.с.
Аяқтардың қозғалысы – қою, аттау, кейін қою, адымдап кету, бұғу,
жазу, іліп шалу, қағу, үстіне салу, итеру, құлату, т.с.с.
Дененің қозғалысы – еңкею, тік көтеру, иілу, бұрылу, қысу,
итеру, құлату, т.с.с.
Палуанның қимылдарының біразы бір мезгілде, біразы бірінен соң
бірі орындалады. Барлық әдістерді шартты түрде қарапайым қозғалыс және
қозғалу фазасы деп бөлуге болады [7].
Күресушінің негізгі жағдайы және қозғалыстары, олардың
биомеханикалық талдауы (тіреу алаңы, жалпы ауырлық орталығы).
Қазақша күрес те айқасудан басталады. Сондықтан күресушілер
қозғалған кезде тепе-теңдікті сақтау заңдылықтарын ескерулері қажет.
Күрес үстінде шабуылдағанда күресушінің бірі екіншісін тепе-
теңдіктен шығаруға, ал екіншісі жығылып қалмау үшін тепе-теңдігін сақтап,
сондай жағдайда қарсыласын түсіруге тырысады. Бірақ қарсыласын тепе-
теңдіктен шығарғанда палуанның өзі де тепе-теңдікті сақтай алмайды. Өйткені
ондай қимылдарды бір орында тұрып орындау мүмкін емес. Сөйтіп күрес кезінде
екі жақ та ұдайы тепе-теңдігінен айырылып және оны сақтап тұрады.
Күрескен кезде палуандар көбінесе тіреу алаңын көзбен бақылайды.
Мұндай жағдайда тіреу алаңы екі табанымен табандарының арасындағы кеңістік
болып табылады. Палуанның жағдайына қарай оның аяқтарын тірейтін алаңы да
өзгеріп отырады. Әрине тіреу алаңы неғұрлым үлкен болса, палуанның берік
тұратындығы да табиғи нәрсе. Жалпы ауырлық центріне түсетін түзу сызық
тіреу алаңының шетіне келсе немесе одан шығып кетсе, тепе-теңдік бұзылады.
Сондықтан палуан қимылдаған кезде ауырлық центрінің түзу сызығы тіреу
алаңының ортасына жақын болуының маңызы зор.
Палуан денесінің белгілі бір бағыттағы орнықтылығы орнықтылық
бұрышы бойынша сипатталады. Орнықтылық бұрышы дегеніміз ауырлық сызығы және
дененің ауырлық центрін тіреу алаңының шетімен (дененің орнықтылық
дәрежесі анықталатын жақтағы) қосатын сызық арасындағы бұрыш. Орнықтылық
бұрышы (Х) дегенің ауырлық центрі төмендеп, тіреу алаңы үлкейген сайын және
ауырлық сызығы тіреу алаңының шетіне қашықтауына қарай үлкейе береді. Айқас
кезінде аяқтарын алшағырақ қойып, аздап бүксе, палуан денесі орнықтырақ
болады. Алайда, аяқтарын тым алшақ қойып немесе көбірек бүгіп жіберсе,
спортшы денесін шапшаң игере алмай қалады.
Тепе-теңдікті сақтау өнері мынаған саяды: тіреу алаңын тез
өзгертіп, қауіпті бағытта орнықтылық бұрышын арттыратын қимылдар жасау;
қарсыластың жұмсаған күшін бейтараптау немесе кері серпу үшін тиісті бұлшық
еттерін қатайту немесе босату. Осындай қимылдар жасау үшін ең қолайлы
жағдайды күресте палуанның тұрысы деп атайды. Бұл мынадай жағдай: аяқтары
иығына сәл алшақтау, бір аяғы (сол немесе оң) бір табан алға қойған;
тізелері аздап бүгілген, бұлшық еттері бос, кез келген бағытта тез
қимылдауға дайын, денесі сәл ғана еңкейген, ал алға қойған аяғы жанындағы
иығы да солай қарай бұрылған. әсіресе, жалпы ауырлық центріне ерекше көңіл
аудару қажет. Ол шабуылдау кезінен басқа уақытта тіреу алаңының ортасында
(аяқтарының арасында) болуы тиіс.
Орнықтылық бір ұшын қауыпті бағытта арттағы аяқты палуан
өзінің тұрған күйін сақтайтындай етіп, ал қауіпті бағыт қарсы жақта
қалатындай етіп тағы да кейін қою арқылы арттыруға болады.
Тұрған күйінде қозғалтудың алғашқы сәті, әдетте ауырлық центрі
вертикалын (тік сызығын) тіреу алаңының алғы шетінен асырып, тепе-теңдіктен
шығумен байланысты. Алайда тепе-теңдіктен сәл айрылудың өзін қарсыласы
шабуылдау үшін пайдаланып кетуге әзір тұрған жағдайда (яғни айқасу кезінде)
ауырлық центрін тіреу алаңынан шығарғанда аса сақ болған дұрыс. Аяқты
аттағанда мына ережені сақтау керек, әр уақытта әуелі қозғалу бақытына
жақын тұрған аяқты аттау керек және оған салмағын бірден түсірмеуі керек.
Салмағы әуелі орнындағы аяғына түсуі, содан кейін барып аттаған аяғына
түсуі тиіс. Бұдан соң арттағы аяғын ыңғайлы тұру қалпына келетіндей
қашықтыққа қоюы керек. Аяқтарын осылай қозғағанда қозғалатын баяқтарын
осылай қозғағанда қозғалатын бағытта орнықтылық бұрышын арттыру мүмкіндігі
туады. Демек спортшының тепе-теңдігін тез қалпына келтіруіне болады.
Қандай жағдайда да бір аяғын екінші аяғына жақын қоюға немесе
айқастыруға болмайды. Өйткені, бұлай қозғалғанда салмағы басқан жаққа
денесі ауып, палуан тепе-теңдігінен айырылады да қайтадан тік тұрып кету
қиынға түседі.
Күресуші дұрыс тұрып, қозғалатын болса, қорғанғанда қатты
қарсылық көрсетіп, шабуылдануына да ыңғайлы болады.
Шабуылды бастарда әдетте спортшы оны тактикалық әрекеттермен
дайындап алады. Егер палуан дұрыс, тұратын болса шабуылдаушының әрекет етуі
қиындайды. Ал шабуылға ұшыраған спортшының тепе-теңдігін сақтап қалуы оңай.
Қарсыласы шабуылдаған палуан мынадай жолдармен тік тұрған қалпы сақтайды:
бұлшық еттеріне күш түсіреді және денесін алғашқы күйінде ұстайды; денесін
қарсыласының жұлқыған немесе итерген жағынан қарсы жағына қарсы қозғалтады.
Оның осылайша белсенді қарсылық көрсетуіне салмағы да
көмектеседі. Кейбір жағдайларды қарсыласының жұмсаған күшін дененің кең
жерін босаңсыту (қолдарын, кеудесін) арқылы да бейтараптауға болады.
Кеудесін дұрыс ұстап, аяқтарын жақсы тіреп тұрса, осы
әрекеттерді орындау үшін қолайлы жағдай жасалады.
Шабуылдаушы күрескен кезде қарсыласының тепе-теңдігінен
айырылатын және оны сақтайтын сәттерден ескеруі қажет. Көптеген амалдар
шабуылдаушының өзінің тепе-теңдігінен айырылып қалуына да байланысты.
Осылайша тепе-теңдіктен айырылу тәсілі орындау бағытында қатты қозғалыс
жасауға қолайлы жағдай туғызады. Бұл кезде қарсыластың орнықтылық дәрежесін
міндетті түрде ескеріп, оны орнынан тайдырып жығып бағытында әдіс қолдану
қажет.
Қорғану мақсатында жасалатын қимылдар да көбінесе қарсыласты
тепе-теңдіктен шығаруға негізделеді. Мұндай жағдайда шабуылға ұшыраған
палуан қорғана тұрып, шабуыл бағытында шабуылдаушы тойтара алмайтындай
орнықтылық бұрышын жасайды.
Сонымен: қауіпті бағытта орнықтылық дәрежесін арттыра тұрып,
денесінің күйін тез өзгерте алу және қарсыласының әрекетіне белсенді
табандылық көрсетіп, ауырлық центрін тіреу алаңы ортасынан барынша аз
ауытқытып қозғалу – күрес кезінде тепе-теңдікті сақтаудың негізі.
Қарсыласының да, өзінің де тепе-теңдіктен айрылуын шабуылды,
қарсы шабуылды күшейтіп, жақсы қорғану мақсатына пайдалана алу-күрестегі
жоғары техникалық әрекеттер негізі.
Күрес тәсілдерінің құрылымы дегеніміз – жекелеген қарапайым
қозғалыстарды бірінен соң бірін үзіліс жасамай бір мезгілде бір әрекет
сияқты етіп орындап шығу күрес техникасында құрылымның негізгі және оның
варианттары деп бөледі. Негізі – құрылыстардың өзгермейтін тұрақты бөлігі,
нұсқалары – құрылым негізіне басқа да қарапайым қозғалыстар қосылуы және
ондай қозғалыстардың қосылу, уақыт пен күш жұмсап орындалу әдістері.
Классикалық күрес техникасында қазіргі уақытта амалдар
құрылымының ең тұрақты бөлігі денені қозғалту болып табылады. Дененің
қарастырылатын түрлі қимылдары палуандардың қарапайым қимылдары болып
есептеледі. Классикалық және еркін күреспен айналысатын палуандардың қимыл
ерекшеліктеріне қарай дене бұлшық еттері аса жақсы жетіледі.
Дененің ерекше қимылдарына қолдың және аяқтың көп орындалатын
қозғалыстары қосылғанда амал құрылымының негізі шығады. Бұдан әрі дене
қозғалысына аяқ пен қол қимылдарының әр уақытта (аз, көп) орындалатын
түрлері қосылғанда осы топтағы амалдардың жаңа құрылымы пайда болады.
Тәсіл түрлерінің құрылымы. Бір әдістің өзі қозғалыс формасы,
қарапайым қозғалыстар саны бойынша яғни құрылымы жағынан әр түрлі болып
орындалуы мүмкін. Ол әдіске жаңа қосымша элемент қосылғандықтан да, сондай-
ақ элементтердің орындалу әдісі бойынша да өзгеше болады, сонымен қатар бір
әдістің өз уақыты, бағыты, жылдамдығы және жұмсалатын күші жағынан да әр
түрлі орындалады; бір элементтер бір мезгілде, басқалары бірінен соң бірі
және бұлшықет күші түрліше дәрежеде жұмсалып орындалуы мүмкін. Осылайша
негізгі тәсілдердің түрлері шығады. Бірақ тәсіл түрлерінің осылайша көп
болу мүмкіндігіне қарамастан жеке-жеке әдістердің құрылымының
қажеттілігінде орындалу формасында ортақ жалпы заңдылықтар болады.
Әдіс жасағанда палуан оның қозғалыстары жиынтығының көп күш
кетпейтіндей болып әрі оңай орындалып, жеңіске жетуге мүмкіндік беруіне
көңіл аударуы тиіс. Ол қимылдар жиынтығын орындағанда айналу оңай бола ма,
бұлшық еттерге күш қалай түседі, өзінің салмағын палуан тиімді пайдалана
ала ма, қарсыласты ауырлық центрінен оңай тайдыруға бола ма, сөйтіп аз
уақыт жұмсап жеңіске жету мүмкін бе? Міне, осының бәрі палуанның назарында
болуы керек.
Осы тұрғыдан мына әдістің құрылымын қарастырайық.
Спорттық әдебиетте күрестегі белгілі тәсілдер тобының бірі-
шалқайып лақтыру құрылымының негізі көбірек жазылып жүр. Ол мынадай
қозғалыстардан тұрады:
Қарсыласты ұстау;
Артқы жақтағы аяқты аяқты алдыңғы аяқтың қатарына қою;
Қарсыласты кілемнен көтеріп алу;
Қарсыласпен қоса шалқайып кілемге құлау және кеудені кілемге
қаратып үлгеру.
Міне, бұл шалқалап лақтыру құрылымының ерекшелігі ұстау әдісінде
ғана болмайды. Жоғарыда айтылғандай, тәсіл құрылымының айырмашылығы жаңа
элемент қосуда ғана емес, сондай-ақ ол элементтерді орындау әдісінде де
болады. Ең жетік палуандар шалқалап лақтырғанда қарсыласының денесін
бұратын тиімді әдіс қолданады. Бұл үшін олар салмағын жақсы пайдаланады,
қарапайым қозғалыстарды орындалатын уақыты бойынша тиімді ұштастырады, әрі
күшін де ұтымды қолданады.
Бұл тәсілдің құрылымы қазір бұрынғыдан да жетілдіріле түскен.
Мысалы, қарсыласты тепе-теңдіктен шығарып, оны кілемнен көтеріп алу
кезіндегі қимылдар былай ұштастырылады: палуан иілген күйінде басын
шалқайтпастан артқа құлай бастайды; артқа өзі шалқайып және басын
шалқайтпастан бұрын міндетті түрде қолдарымен әрекет етеді; шалқайып
тізелерінен бүгілген аяқтарын тіктеп және өзіне әрі жоғары қарай жұлқу
есебінен қарсыласын көтеріп әкетеді. Қимылдарды осындай ретпен жүзеге
асырғанда айналуға қолайы болады, өйткені палуан қарсыласын оның жалпы
ауырлық центрінен әлдеқайда төменнен қағады, ал қарсыласын кеудесіне қысқан
қолдары айналуға жақсы мүмкіндік береді.
Сонымен, күрес амалдарының құрылымы дегеніміз қарапайым
қимылдардан формасы бойынша құрылған қозғалыс қана емес, сондай-ақ ол
қимылдардың биологиялық байланыстар бойынша да ұштасуы (яғни бұлшық ет
топтарының белгілі бір күшпен және шапшаңдықпен бір мезгілде немесе бірінен
кейін бірінің жиырылуы).
Амалдарды орындаған кезде бұлшық еттердің қатты қимылдайтыны
және қимылға онша қосылмайтыны да болады. Тіпті бір амалды әр палуан
орындағанда да олардың бұлшық еттері әр түрлі қозғалады. Мысалы, жоғарыда
айтылған шалқалап лақтырған кезде палуандардың сан, балтыр және иық бұлшық
болатындығының дәлелі.
Қазақша күрестің тактикасы дегеніміз – палуаннның техникалық,
жан-жақты дайындығы және ерік күші мүмкіндіктерін шебер пайдалану. Мұның
өзінде жарыстардағы нақты жағдайларда қарсыласының ерекшеліктері де есепке
алынады. Күрес тактикасы техникамен қоса алғанда палуанның спорттық
шеберлігінің негізі болып табылады. [8]
Спортшылалмен жаттықтырушылардың шығамашылығы арқасында күрес
тәсілдері ұдайы жетіліп, байи түседі. Күрес тәсілдері жарыс ережелеріне де
байланысты болады және сол ережелерде көрсетілген өзгерістерді енгізу
арқасында жаңарып отырады. Мұндай жағдайда бір әдіс аз қолданылып,
екіншілері, керісінше, тиімді бола бастайды. Сөйтіп, күресудің жаңа
әдістерді қолданылатын нұсқасы пайда болады. Палуанның тәсілқойлық
шеберлігі оның техникалық, жан-жақты дайындығына, ерік күшіне байланысты.
Оның техникасы өсетін болса, жаңа әдіс айла игереді, сөйтіп күрес әдісін
әрі қарай жетілдіріп, жаңалап және өзгерте түсудің алғашқы шарты жасалады.
Техника тактикалық міндеттерді шешуге қажетті шарт және әдісті орындаудың
негізгі құралы болып табылады. Сондықтан палуанның тәсілқойлығы ең алдымен
оны қандай техниканы игергеніне байланысты. Палуанның техникалық шеберлігі
неғұрлым жоғары болса, алғашқы жағдайда өзінің қалаған әдістерін неғұрлым
көбірек қолдана алатын болса, шабуылдау үшін қолайлы сәтті таңдап алу оған
соғұрлым оңайырақ, шығармашылық мүмкіндіктері соғұрлым байырақ, тәсілдері
де түрліше әрі көбірек болады. Техниканы ұдайы жетілдіріп, байыта түсу –
тактикалық шеберлікті арттырудың міндетті шарты. Егер палуан күрескен
жағдайда ең болмағанда, бір жаңа әдіс қолдана алатын болса, онда соған сай
оның тактикалық әрекетінің шеңбері де кеңи түседі. [9]
Палуанның техникалық дайындығы жан-жақты болса, ол жеңіске жету
үшін өзінің жақсы көретін, әбден үйреніп алған әдістерін ғана қолданып
қоймайтындығын атап көрсету қажет. Ол сондай-ақ жеткілікті игеріп алмаған
техникалық әрекеттерін де, ал кейде, қолайлы сәті келіп қалған болса, тек
танысқан әдістерін де қолданады.
Техникалық арсеналы аз болса, палуанның мүмкіндіктері шектеулі
болады, ол күрескенде тек бір әдісті ғана қолдана береді. Сондықтан бірнеше
әдіс түрлерін ғана меңгеріп алған спортшыға турнирлік жарыстарда жеңіске
жетем деп үміттенуге болмайды. Бір белдесуде өзінің жақсы көріп қолданатын
әдісін көрсетіп алғаннан кейін, оны екінші жолы қолдана қоюы едәуір қиынға
түседі. Алғашқыдағыдай ол күтпеген тәсіл бола алмайды, оның ойын қарсыласы
оңай біліп қояды да, қарсы айла қолданып, алдырмайды.
Спортшының күресіндегі және жарысқа түскендегі әдіс қолдану
мүмкіндіктері, сондай-ақ оның өзінің жақсы білетін амалдарын қай жағынан да
және қандай жағдайда да дұрыс қолданып кетуіне байланысты.
Қай жағынан келсе де әдіс қолдануға шебер палуан қарсыласын қиын
жағдайда қалдырады, оған өзінің шын қауіпті қай жағынан төндіретінін білуге
мұршасын келтірмейді. Мұны былай қойғанда, ондай спортшы шабуыл жасап
жеңіске жету жолында қосымша бірқатар сәттерді пайдалануға мүмкіндік алады.
Палуандардың техникалық дайындығының жан-жақты болуы керектігі
жөнінде айтқанда, біз олардың әр түрлі топтағы амалдарды мінсіз орындай
алулары, шабуылға шыққанда жиі қолданылатын амалдарға қарсы амал
қолданулары, сондай-ақ барлық амалдардан да қорғана алулары қажеттігін есте
ұстаймыз.
Егер спортшы қандай болмасын бір амалдан қорғана алмайтын болса,
оның әлсіз жерін біліп қалған қарсыласынан сөзсіз жеңіліп қалатындығын күні
бұрын-ақ айтуға болады.
Палуанның кілемде өзін-өзі еркін ұстауының, жеңіл қозғалуының,
артық күш жұмсамай қимылдауының да маңызы бар. Егер кімде-кім кілем үстімен
әр түрлі бағытта еркін қозғала алмайтын болса, ол әр түрлі техникалық және
тактикалық тәсілдерді қолдана алмайды, шапшаң және күтпеген жерден әрекет
ете алмайды.
Палуанның тактикалық мүмкіндіктері көбінесе оның физикалық
қабілетіне байланысты. Шапшаң, қайратты, икемді және көпке дейін
шаршамайтын болса, атлет жеңіске жету үшін әр жолы өзіне қолайлы сәтті
қолдана алатын болады. Мысалы, палуан көпке дейін шаршамайтын болса,
қарсыласының кім болуына қарай неше түрлі қарқынмен күресе алады.
Икемі мол, шапшаңдығы әбден жетілген спортшының күресті үнемі
шиеленістіре түсуге, қарсыласының алдын орап кете беруге, оның ізін аңдып,
амал қолдануға мұрша бермеуге мүмкіндігі болады.
Әр түрлі амал айланы жүзеге асырудағы күш пен шапшаңдықтың мәнін
айтып жеткізу қиын. Егер палуан күрес тәсілдерін баяу және тиісінше қайрат
көрсетпей қолданатын болса, ол тәсілін қанша ойланып істегенімен мақсатына
жете алмайды, қарсыласы мұндай жағдайда оңай қорғана алады.
Күрес кезінде палуанның әрекеттерінің көбі қарсыласының қимылына
қарсы әрекет болып табылады. Сондықтан спортшының терісі мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. КҮРЕС-СПОРТ ТҮРІНЕ ТҮСІНІКТЕМЕ
1.1 Күрестің пайда болуы,
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Күрес тәсілдерінің
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Күрестің техникасы мен тактикасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2. ТОРҒАЙ ӨҢІРІНЕН ШЫҚҚАН ПАЛУАНДАР
2.1 Күрес майталмандарын тудырған Киелі Торғай
... ... ... ... ... ..31
2.2 Торғайлық палуандардың қазақтың спорттық өнеріне тигізген
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.3 Торғай өңірінен шыққан палуандардың күрес жолында
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
3. ЧЕМПИОН АТАНҒАН ЖЕРЛЕСТЕРІМІЗ
3.1 Арқаның атақты палуаны – Таңатқан
палуан ... ... ... ... ... ... ... 6 0
3.2 Орта Азияның екі дүркін чемпионы атанған Дүзелбай
Айсаұлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..69
3.3 Қазақ қыздары балуандар бәсекесінде ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ..76
КІРІСПЕ
Қазақ халқы қашаннан ұлттық спорт түрлеріне бай халық: күрес, көкпар,
қыз қуу, бәйге, аударыспақ, тағы басқа спорт түрлері бағзы заманнан бері
халқымызбен бірге жасасып келеді. Күні бүгін де олар өздерінің мән
–мазмұнын жойған жоқ. Сондықтан дипломдық жұмысымның өзектілігі: осы күрес
өнерінің бүгінгі күнде спорт әлемінде ерекше орын алатындығынан,
қажеттілігінен туындайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: күрес спорт түрін дамытудың жолдарын
айқындап, жастардың дене бітімін қалыптастырудағы тиімділігін көрсету,
Торғай өңірінен шыққан палуандар туралы мағлұмат беру.
Жұмыстың ғылыми болжамы-гипотезасы – егер балалардың жас
ерекшеліктеріне қарай күрес спорт түрін қолданудың әдістерін айқындап,
жүйелесек, болашақта спортпен айналысушы жастарға бағыт-бағдар беруде
жақсы, айтулы жетістіктерге жетер едік.
Осы мақсатпен қойылған ғылыми болжамды анықтау үшін алдымызға мынадай
міндеттер қойдық:
- күрес туралы жазылған материалдар бойынша әдебиеттерге шолу жасау,
жинақтау;
- жинақталған материалдармен жұмыс істеп, нақтылы әдістерді түйіндеу,
топтастыру;
- Торғай өңірінен шыққан палуандар туралы мәлімет жинау;
- Торғайлық палуандардың қазақтың спорттық өнеріне тигізген ықпалын
түсіндіру;
- топтастырылған әдістер мен тәсілдерді жіктеп, жас ерекшеліктеріне
сәйкестігін нақтылау мен қорыту.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні: күрес, ал зерттеу обьектісі:
Торғайлық палуандар.
Жұмыс барысында: анализ,синтез әдістерін пайдаландық.
Диплом жұмысына теориялық база - негіз болған.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, негізгі және қортынды
бөлімдері мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Ұлттық спорт түрлерінің дамуына 1978-1979 жылдардағы I
спартакиадаға дайындық кезеңі үлкен серпіліс тудырды. Оған әрбір облыс,
тіпті әрбір аудан атсалысып, спартакиаданың табысты өтуіне өз үлестерін
қосты. Әрбір ауданда жарысты өткізу ережелері жасалып бекітілді. Бұлардың
бәрі өз жұмысын берді де, соған орай республика ауқымында жыл сайын жарыс
өткізіп тұру кәдімгідей дәстүрге айналды. Әрбір колхоз-совхозда, мектептер
мен училищелерде үйірмелер мен секциялар ұйымдастырылып, олардың
қорытындылары шопан тойларында, егін орағының соңында шығарылып отырады.
Қазақша күрес – көптеген тәсілдер, әдістер жасап орындалатын
күрес. Оның ережесі бойынша самбоның, еркін және классикалық күрестің
кейбір амалдарын қолдануға рұқсат етіледі. Мұнда белбеуден қос-қолдап, бір
қолмен ұстап немесе кеудеден, қолдан, киімнен ұстап лақтыруға болады. [1]
Қазақша күрес – халқымыздың ежелгі спорттарының бірі. Онда,
грек, рим, самбо күрестерінің айла-тәсілдері кездеседі. Күрестің бұл
түрінен жарыстар 1938 жылдан бастап өткізіліп келеді. Алғашқы
спартакиадалық жарысқа 1938 жылы барлық салмақ категориялары қатысты.
Республиканың алғашқы жеңімпаздары Құрманбаев, Досқалиевтер
(Алматы) болды. 1940 жылы 5 салмақ категориясы анықталды, 1944 жылдан бері
қазақша күрестен Қазақстан чемпионаты өткізіліп келеді. Ал 1973 жылдан бері
қарай Орта Азия мен Қазақстан біріншілігінің өтуі дәстүрге айналып келеді.
1973 жылдан бері екі мәрте Социалистік Еңбек Ері Ж. Қуанышбаев атындағы
жүлде үшін осы күрес түрінен дәстүрлі жарыс өткізілуде. Қазақша күрес
ережелері мен айла тәсілдерінің бекіп, дамуына әйгілі спорт шебері, атақты
палуан Әбілсейіт Айтханов зор еңбек сіңірді. Қазақстан Республикасының
еңбек сіңірген жаттықтырушысы П. Матущак пен М. Болғанбаев
қазақша күрес туралы оқулық жазып шығарды.
Қазақ күресінің дамуында тарихта қалған есімдер: Орта Азиялық
және Қазақстандық жарыстардың бес дүркін чемпионы Әлімшайқы Сламбаев, Орта
Азиялық және Қазақстандық жарыстардың екі дүркін чемпионы Қарағанды шахта
бөлімінің орынбасары Клан Бакажанов, республиканың абсолюттік чемпионы
Семейлік Нариман Сәдуақасов. Белгілі күресшілер Ахметжан Қазымбетов,
Әбілсейіт Айханов, Қабден Байдосов, Аманжол Бұғыбаев өздерінің спорттық
жолдарын осы қазақша күрестен бастады. Біз осы дипломдық жұмысыта күрес
спорты оның ішінде қазақша күрестің пайда болуы, дамуы, жаттығу ережелері,
техникасы мен тактикасы және Торғайдан шыққан палуандар, күреске
қатысушыларға оқыту жайлы мәліметтерді көрсетеміз.
1. КҮРЕС - СПОРТ ТҮРІНЕ ТҮСІНІКТЕМЕ
1.1 КҮРЕСТІҢ ДАМУЫ
1928 жылға дейін күрестің бірыңғай ережесі болған жоқ. Жарысқа түсетін
палуандардың салмағы ескерілмеді. Сондықтан көбінесе қарсыласынан күші ғана
емес, салмағы да артық палуандар жеңіске жетіп келді. Жарыс жергілікті
жерде ежелден қабылданған немесе алдын ала келісілген шартқа сәйкес ереже
бойынша өткізілді. 1928 жылы күреске тән бүкіл әдіс, тәсілдерді түгелдей
қамтылған бірыңғай ереже жарияланды. Ал 1938 жылы Қазақстанда спорттық ірі
жарыстар өткізіле бастады. Республика астанасы Алматы қаласында өткізілген
колхозшылардың І республикалық спартакиадасында күрестен алғаш рет салмақ
категориясы бойынша (жеңіл салмақ – 65 килограмм, орта салмақ -76 және ауыр
салмақ – 76 килограмнан жоғары) жарыс өтті. Республика чемпионы деген
құрметті атақты салмақ категориялары бойынша Семей облысының өкілдері С.
Адасқанов, К. Алтыбасаров және И. Түменов жеңіп алды. [2]
1939 жылы республика біріншілігінен бұрын облыстарда біріншілік
өткізілді. Онда жеңіп шыққандар Қазақстан чемпионы атағы үшін күресу
құқығына ие болды. Содан соң Семей қаласында Қазақстан біріншілігі
өткізіліп, бұл жарысқа Алматы, Павлодар, Семей, Оңтүстік Қазақстан, Батыс
Қазақстан және Қостанай облыстарының палуандары қатысты. 1938 жылы Семей
облысының өкілдері үш салмақ категориясы бойынша да бірінші орын алған
болса, бұл жолы Республика чемпионы деген атақты Құрманбаев (Алматы
облысы), Досқалиев (Батыс Қазақстан), Мусин (Павлодар облысы) жеңіп алды.
Табанды күрес үстінде Батыс Қазақстан облысының өкілі Досқалиев барлық
қарсыласын жеңіп, Республиканың абсолюттік чемпионы деген атаққа ие
болды. 1940 жылы бес салмақ категориясы бойынша республика біріншілігі
өтті. Ол салмақ категориялары: аса жеңіл, орта жеңіл, жартылай ауыр және
ауыр салмақ. Республиканың чемпионы атағын осы салмақ категориялары бойынша
Байдаулетов, Құрманбаев, Төлегенов, Мохманов, және Жұмабаев жеңіп алды.
Ұлы Отан соғысына байланысты дене шынықтыру жолындағы қозғалыс
тежеліп, Қазақстанда бұқаралық спорт жұмысы уақытша тоқтап қалды. Соғыстың
алғашқы күндерінен бастап-ақ дене шынықтыру ұйымдарының қызметі түгелдей
Отан қорғау ісіне бағытталды. Олар жаппай оқу орындарына халықты әскери-
дене шынықтыру дайындығынан өткізуге, Қызыл Армияның жауынгерлік резервін
даярлауға көмектесуге тиісті болды, дене шынықтыру ұйымдарының мүшелерімен
спортшылар әскери-оқу пункттерінде жауынгерлерді қолма-қол ұрысқа үйретіп,
граната лақтырушыларды, шаңғышыларды т.б. даярлады.
Қазақстанның мыңдаған спортшысы мен дене шынықтыру саласының
қызметкері тылдағы жанқиярлық еңбегімен ұрыстарға тікелей қатысу арқылы
жаумен күресуге елеулі үлес қосты.
1944 жылы қазақ халқы азамат соғысының батыры Амангелді Имановтың
мерейтойын өткізді. Батырды еске алу ретінде спорттың ұлттық түрлерінен,
соның ішінде қазақша күрестен де жаппай жарыс өткізілді.
Фашистік Германия тізе бүккеннен кейін еліміз қираған шаруашылықты
қалпына келтіруге кірісті. Бұған бүкіл халық болып жұмылды. Сонымен қатар
партия мен үкімет елімізде спортты дамытуға үлкен көңіл бөлді. Әрбір
мерекені, әрбір тойды қазақ халқы да ұлттық ойындар өткізе отырып қарсы
алды. Фашистік Германияны жеңу бүкіл халықтық мереке еді. Соған орай
соғыстың аяқталған құрметіне 1945 жылы майда Қазақстанның колхоздары мен
совхоздарында қазақша күрестен жаппай жарыстар өткізілді.
1945 жыл республиканың спорттық өмірінде спорттың ұлттық түрлерімен
айналысу жөніндегі жұмыстардың кеңінен өріс алған жылы болды. Спартакиада
программасына ұлттық қазақша күрес те енгізілді. Мысалы, 1946 жылғы Жамбыл
Жабаевтың туғанына 100 жыл толуына арналған спартакиадаға ұлттық күрес
кірді. Ұлы ақын атындағы арнайы жүлделерді Медібаев, Күнібаев, Аманбаев
жеңіп алды.
1948 жылы ВКП (б) Орталық Комитетінің Партия мен үкіметтің
елімізде дене шынықтыру қызметін жаппай дамыту және совет спортшыларының
шеберлігін арттыру жөніндегі дерективалық нұсқаулары дене шынықтыру мен
спорт ісі жөніндегі комитеттің орындау барысы туралы тарихи қаулысы
жарияланды. Ол қаулыда ВКП (б) Орталық Комитеті елімізде дене шынықтыру мен
спортты дамытудағы негізгі кемшіліктердің бетін ашып, одақтас
республикаларда дене шынықтыру жолындағы қозғалыстың өнерлей түсуіне ықпал
етті. [3]
1952 жылы Түркіменстан астанасы Ашхабатта Орта Азия
республикалары мен Қазақстанның кезекті спартакиадасы өткізілді. Оның
бағдарламасында ұлттық күрестен жарыс өткізу де көзделді. Бес республиканың
ұлттық күрес жөніндегі жарысы ережелерінің негізіне күрестің классикалық
түрлерінің ережелеріне жақын тұрғандықтан, қазақша күрес ережелері алынды.
Жарыс сегіз салмақ категориясы бойынша өткізілді. Семей облысынан
Байбатыров (жеңіл салмақ), Бақижанов (орта салмақ), Қарағандылық Сәлімбаев
спартакиада чемпионы атанды.
ВКП(б) Орталық Комитетінің жоғарыда аталған тарихы қаулысының
негізінде республикалық және облыстық спорт комитеттері спорттың ұлттық
түрлерін дамытуға үлкен көңіл бөлді. Мысалы, 1953-1954 жылдары қазақша
күрестен өткізілген жарыстарды талдау бұқаралығы жағынан да, техникалық
жарақтандырылуы мен тактикасы жағынан да оның күрестің классикалық
түрлеріне жақындағанын көрсетеді. 1955 жылы қазақша күреске сегіз салмақ
категориясы енгізіліп, алғаш рет одан өткізілетін жарыстың ережелері
жарияланды. Алғашқы ресми ережелердің авторы қазақша күресті дамытудың
жанашыры Музафар Рахымқұлов болды.
1959 жылы екінші спартакиада өтті. Сол кезде Москвада ұлттық
күрес түрлері жаттықтырушылары мен спортшыларының Бүкілодақтың семинары
болды. Оған одақтық және автономиялық республикалардың күрес жөніндегі
жиырмадан астам өкілі қатысты. Онда басқа ұлттық күреспен қатар қазақша
күрес ережелері де талқыланды.
1964 жылы Қайрат ерікті спорт қоғамы Орталық Советінің қазақ палуаны
Қажымұқан Мұңайтпасов атындағы жеке командалық біріншілігі өткізілді.
Жарыстарға көптеген адамдар қатысты. Сегіз салмақ категориясы бойынша
чемпион атағы сарапқа салынды. 52 килограмға дейінгі салмақта еркін күрес
шеберіне кандидат Орынбеков (Шымкент) чемпион болды. Ол төрт кездесу
өткізіп, бәрінде де жеңіске жетті. Семейлік Р. Берікболовтың да жұлдызы
жанып, 57 килограмға дейінгі салмақта чемпион атанды. Қалған орындар
былайша бөлінді: 52 килограмға дейінгі салмақта Бөкенаев (Қарағанды)
жеңіске жетті, бұрын аты шықпаған семейлік Сақаев 67 килограмға дейінгі
салмақта ең биік тұғырға көтерілді. Ол еркін күрестің шебері А. Қазымбетов
және самбодан СССР спорт шебері Д. Биткөзов сияқты белгілі палуандарды
ұтты. 73 килограмға дейінгі салмақта оралдық Бисенов, 79 килограмға дейінгі
салмақта семейлік Арғынов жеңіске жетті. Шымкент қаласының намысын қорғаған
Қонақбаев 87 килограмға дейінгі салмақта чемпион атанды. Қажымұқан атындағы
бас жүлдені қазақтың белгілі палуаны, халықаралық жарыстардың жеңімпазы,
еркін күрес чемпионы Әбілсейіт Айханов жеңіп алды. Командалық есепте
бірінші орынға Семей (16 ұпай) екінші орынға Шымкент (22 ұпай), үшінші
орынға Қарағанды (29 ұпай) облыстары шықты.
1965 жылы Қайрат ерікті спорт қоғамының Орталық кеңесі Шымкент
облысының Темірлан селосында тағы да біріншілік өткізді. Бұл жолы бірінші
орынды алматылықтар жеңіп алды. Табан тірескен бәсекеде екінші орынға өткен
жылғы чемпиондар, үшінші орынға тағы да қарағандылықтар шықты. Салмақ
категориялары бойынша Керібаев, Ұртбаев (Семей), Айберов, Непинов
(Шымкент), Рахимов, Алдырбаев, Еркінов және Райымбеков (бәрі де Алматы)
чемпион атанды. 1968 жылдың жеке-командалық біріншілігі Қайрат ерікті
спорт қоғамы Орталық Кеңесі ІІІ спартакиадасының бағдарламасы бойынша өтті.
Жарысқа сол кездегі 14 облыстан жүзден астам спортшы қатысты. Салмақ
категориялары бойынша Керібаев (Семей), Смағұлов (Алматы), Изотов (Семей),
Сейсенбаев (Семей), Қалдарбеков (Шымкент), Еркінов (Алматы), Зиновьев
(Шығыс Қазақстан) чемпион атанды. Сол 1968 жылы қазақша күрес Көкшетау
облысының Қызылту поселкісінде өткізілген колхоздар мен совхоздардың
бүкілқазақстандық ойынының бағдарламасына енгізілді. Жарысқа облыстардың 15
командасы қатысты. Сонымен қатар Қазақ ССР-ның 50-жылдығы құрметіне барлық
облыстар мен аудандарда спорттың ұлттық түрлерінен жарыстар өткізілді.
Қайрат ерікті спорт қоғамының Орталық Кеңесі 1970 жылдың
сәуірінде қазақша күрестің жаттықтырушылары мен мамандарының семинарын
өткізді. Оның бағдарламасына жаттықтыру мен үйрету әдістемесін, оқу-жаттығу
процесін жоспарлау мәселелері енгізілді, сондай-ақ жаңа ережелер
талқыланды.
Қазақтың әйгілі палуандары Сәлімбаев, Бақижанов, Татиев
(Қарағанды), Сәдуақасов (Семей), Бәшіров (Алматы), Досқалиев (Шығыс
Қазақстан), Құлжанов (Талдықорған) қазақша күресті жетік білетін
жаттықтырушылар М.Рахымқұлов, Ж.Әкенов, В.Корпец, Р.Ильматов күрестің
техникасы мен тактикасына, қазақтың ұлттық күресін кеңінен таратуға үлкен
үлес қосты. Әсіресе, СССР-дің еңбек сіңірген жаттықтырушысы П.Ф.Матущак
қазақша күрестің қалыптасуына үлкен еңбек сіңірді. [4]
1970 жылы Қазақстанның 50 жылдығына арналған мерекелік
спартакиада бағдарламасына қазақша күрес те кірді. Жарыс Семей қаласында да
өткізілді, оған республиканың 15 облысының және Алматы қаласының
командалары қатысты. Жарыс екі кіші топ бойынша өткізілді. Әр кіші топқа 8
команда кірді. Салмақ категориялары бойынша Сарбаев, Омарбаев, Ысқақов
(үшеуі де Алматы), Мүсіпов (Семей), Шалқыбеков (Қарағанды), Рахбиев
(Гурьев), Шақаманов (Қарағанды), Ширанов (Алматы) чемпион атанды.
Физкультура және спорт комитеті коллегиясының 1971 жылы 27
қаңтардағы қаулысы бойынша қазақша күрестен Қазақстан спорт шебері деген
атақ енгізіліп, куәлік және Қазақстан спорт шебері деген значок берілетін
болды. Мұның да спорттың көпшілік ұнататын түрінің дамуына елеулі ықпалы
тиді.
Қазақша күресті одан әрі дамытып, кеңінен тарату ісінде
физкультура және спорт комитеті коллегиясының 1972 жылғы 3 желтоқсандағы
қаулысының алатын орны ерекше. Ол қаулыда коллегия халық депутаттарының
облыстық, қалалық және аудандық Кеңестерінің жанындағы дене шынықтыру
және спорт комитеттерінің, Ерікті спорт қоғамының аудандық кеңестерінің
назарын спорттың ұлттық түрлерін дамыту жөніндегі жұмыстардың
қанағаттанғысыз жүргізіліп келе жатқандығына аударды. Ол республикада бұл
жұмысты жақсартудың нақты шараларын жасап, жүзеге асыруды ұсынды. Коллегия
республикалық ерікті спорт қоғамдарының Орталық Кеңестерін және
ведомстволарды, облыстық спорт комитеттерін жыл сайын жергілікті жерлерде
спорттың ұлттық түрлерінен жарыстар өткізіп отыруды және республикалық
жарыстар мен спартакиадаларға қатынасып отыруды міндеттеді.
Дене шынықтыру және спорт комитетінің спорттың қолданбалы
түрлері жөніндегі бөліміне Ауыл шаруашылығы министрлігі және Қайрат
ерікті спорт қоғамының Орталық Кеңесімен бірлесе отырып, спорттың ұлттық
түрлерін жергілікті жерлерде насихаттап тарату жұмыстарын ұйымдастыру және
жүргізу мәселелері жайлы жиындар, семинарлар өткізіп отыру ұсынылды. Дене
шынықтыру және спорт жөніндегі облыстық комитеттерге де облыстық ерікті
спорт қоғамдарымен бірлесе отырып осындай жиындар мен семинарларды дайындап
өткізу тапсырылды. Мұнымен қоса, дене шынықтыру және спорт комитеті ерікті
спорт қоғамдарының республикалық кеңестерін, Қайрат ерікті спорт
қоғамының Орталық Кеңесін, облыстық және аудандық кеңестерін тиісті
жарыстарды жүйелі түрде өткізіп отыруға спорт секцияларын ашып,
жаттықтырушылармен төрешілерді даярлауға, республика біріншілігінде жеңіске
жеткендерге Спорт шебері деген құрметті атақ беруге міндеттеді.
1970 жылы қазақша күрестің жарыс ережелері жарыққа шықты.
Авторлар М. Тәнекеев, П. Матущак, С. Сатыбалдиев қазақша күреске маманданып
жүрген физкультура институтының студенттері үшін бағдарлама жазып
жариялады. 1973 жылы Ө. Жолымбетовтың редакциялануымен қазақ тілінде
Қазақша күрес атты оқулық шығарылды. Қазақ физкультура институтының
тақырыптық жоспарларында қазақша күрестің оқу және жаттығу процестерін
жетілдіру туралы мақалалары жарияланды. 1978 жылы Қазақ физкультура
институтында Қазақша күрестен жарыс өткізу (П.Ф. Матущак,
М.Х. Болғамбаев) деген оқулық жарыққа шықты. 1980 жылы қазақтың ұлттық
спорт түрлерінен өткізілетін жарыстың ережелері (авторы М.Х. Болғамбаев)
жарияланды, онда спорттың басқа түрлерімен қоса қазақша күрестің ережелері
де берілген. Ол ережелерді республикамыздың физкультура және спорт комитеті
бекіткен.
1.2 КҮРЕС ТӘСІЛДЕРІНІҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ
Күрес тәсілдерін квалификациялау барлық белгілі әдістерді ортақ
белгілеріне қарай топқа бөлуге саяды.
Жүйелеу - тәсілдерінің әртүрлі топтарының арасындағы байланыстар
мен өзара тәуелділіктерді тауып, оларды қиындық дәрежесіне, құрылымның
күрделігіне, т.с.с. белгілеріне қарай бірінен соң бірін орналастыру (жүйе).
Терминология – педагогикалық және спорттық жұмыс кезінде
пайдаланылатын қазақша күреске тән атаулар (терминдер).
Классификациялау, жүйелеу және терминология оқытушыларға
педагогикалық процесті тәртіпке келтіруге көмектеседі.
Жүйелеу – классификациялау негізінде жүргізіледі. Ол
жаттықтырушының күрес техникасы, топтар мен адамдар арасындағы өзара
байланыс жөнінде жаттықтырушыларға түсінік беруіне көмектеседі. Бұл
талондарды дәйекті түрде және дұрыс оқытуға мүмкіндік береді.
Қазақша күресті классификациялау негізіне қарсыласпен күрескен
кезде қолданылатын және жарысу ережелеріне рұқсат етілген амалдар алынған.
Қазақша күрес техникасында кейбір түсініктерді анықтау. Күрес
техникасы дегеніміз палуанның жеңіске жетуі үшін қолданатын және әрекет ету
ережелерінде рұқсат етілген адамдар жиынтығы [5].
Түрегеліп күресу техникасы – тұрып күрескенде қолданылатын
амалдар.
Ұстасу – қолмен орындалатын әрекеттер, палуан шабуылдау, қорғану
немесе қарсы шабуылдау мақсатына қарсыласының киімінің бір жерінен ұстай
алады.
Бір жақты ұстау – оң қолымен қарсыласының оң қолынан (сол
қолынан) ұстау.
Әр жақты ұстау – оң қолымен қарсыласының сол қолынан (сол
қолымен оң қолынан ) ұстау.
Ырғақ – білектерін айқастыру әдісі, саусақтарына қармақтап,
ілмектеп, құлыптап, бір-бірімен ұстастырады.
Шалу – аяқпен жасалатын қимыл, бұл кезде палуан балтырын,
жіліншігін қарсыласының тізесіне төмен қойып сырттан шалады.
Ілу – аяқпен жасалатын қимыл, бұл кезде палуан қарсыласының
денесінің қандай да болмасын бір бөлігін ұстап, немесе бір жағына қарай
тартады. Аяқты бүгіп тұрып, жіліншікпен немесе табанымен орындалады.
Орау – аяқпен жасалатын қимыл. Палуан қарсыласын қимылдатпай
ұстап, оны өзіне немесе бір жағына қарай тартып, онымен бір мезгілде
жіліншігімен және табанымен аяғынан іледі.
Қағу – аяқ қимылы. Палуан табан жағымен, табанның ішкі, сыртқы
қырларымен қарсыласын аяқтан қағады.
Көтере қағу – аяқ қимылы. Палуан санының артқы жағымен
қарсыласын аяғынан немесе екі аяғынан бірдей артқа көтере қағады.
Тізеден қағу – аяқ қимылы. Палуан қарсыласының аяқтарын кілемге
тигізбей көтеріп алып, тізесімен қағады.
Көтере итеру – аяқ қимылы. Палуан қарсыласын санымен немесе
жіліншігімен өзінің алдынан жоғары көтере итереді.
Адымын айқастыру-қарсыласының жанына немесе артына шығу
мақсатымен палуан аяғын оның аяқтарының артына қояды.
Еңкею – денені тік тұрған күйінен горизонталь күйге қозғалту.
Тікею- денені горизонталь күйден тік күйге келтіріп қозғалу.
Шалқаю- денені артқа қарай шалқайтып доғаша иілу.
Айналу-артқа қарай құлаған кездегі дененің қозғалысы: палуан
шалқалап құлап бара жатқанда кеудесімен түсетіндей болып айналады.
Жұлқу- палуан қарсыласын қатты тартып қалады. (жұлқиды).
Итеру – палуан қарсыласын өзінен ары қарай немесе қапталға қарай
қатты итереді.
Әдіс - палуанның толық аяқталған әрекеті, қарсыласынан басым
түсу немесе оны жеңу амалы.
Қорғану- қарсыласының шабуылын палуанның тойтаруына мүмкіндік
беретін әрекеттері.
Қарсы әдіс (амал) - қарсыласының әдісіне қарсы қолданылатын әдіс
(амал).
Лақтыру- қарсыласын кілемнен көтеріп алып жауырынымен немесе
кеудесімен түсіруге мүмкіндік беретін әдістер.
Жығу – түрегеліп тұрған қарсыласты кілемнен көтеріп алмай-ақ
кеудесімен немесе арқасымен түсіруге көмектесетін әдістер.
Арқадан асыра лақтыру- қарсыласқа арқасын бере айналып, содан
соң еңкейіп немесе алға қарай құлау арқылы орындалады. Айнала берген кезде
еңкейе қалу бұл әдістің негізгі элементі болып табылады.
Шалқайып (төспен) лақтыру – шалқаю арқылы орындалады. Бұл
әдістің негізгі элементі – денені артқа қарай доғаша иіп шалқайту.
Еңкейіп лақтыру – кеуденің және аяқтың күші арқылы қарсыласты
кілемнен көтеріп алып, содан соң еңкейіп, оны кілемге түсіру жолымен
орындалады.
Ілу-түрегеліп тұрғанда орындалатын әдіс. Қарсыласының аяғын
палуан бүгілген өз аяғымен іліп алып жығады немесе лақтырады.
Сүріндіру – лақтыру әдісі. Кедергі етіп қойған өзінің аяғынан
қарсыласын өткізе сүріндіріп лақтыру.
Иықтан асырып лақтыру – палуан арқасын беріп денесін айналдырып
барып, қарсыласын иығынан асырып лақтырады.
Орау – түрегеліп тұрғанда орындалатын әдіс. Қарсыласының аяғын
палуан өз аяғымен (жіліншігімен және табанымен бір мезгілде) орап алып
жығады немесе лақтырады.
Тактикалық даярлық амалдары – палуанның шабуылдау немесе қарсы
шабуылдау үшін қолайлы жағдай жасайтын әрекеттері.
Барлау – палуанның қарсыласы жөнінде мәліметтер алуына
көмектесетін тактикалық әрекеттері.
Бүркемелеу – палуанның қарсыласынан шын ойын жасыру үшін
жасайтын тактикалық әрекеттері.
Қауіп төндіру – палуанның қарсыласын қорғанысқа көшуге мәжбүр
ететін тактикалық әрекеттері.
Жалған әрекеттер – ақырына дейін жеткізілмеген және қарсыласты
тиісті қорғанысқа көшуге мәжбүр ететін амалдар, қарсы амалдар, ұстау,
жұлқу, итеру және басқа да әрекеттер.
Алдау – ол да жалған әрекеттер.
Қайталап алдау – палуанның өзінің шын амалын қарсыласына жалған
амал етіп көрсетуге бағытталған тактикалық әрекеттері.
Шақыру – палуанның қарсыласын белсенді қимылдар жасауға мәжбүр
ететін тактикалық әрекеттері.
Тұқырту – палуанның қарсыласының еркін қимылдауына мүмкіндік
бермейтін тактикалық әрекеттері.
Тепе-теңдіктен шығару – палуанның өзінің шабуылға шығуына
ыңғайлы, ал қарсыласын тепе-теңдігін сақтай алмай қолайсыз күйге түсуге
мәжбүр ететін тактикалық әрекеттері.
Шабуыл – тактикалық әрекет, оның мақсаты – басым түсу немесе
жеңіске жету.
Қайталап шабуылдау – бірдей қимылдар қатар орындалатын
тактикалық әрекеттер, ол қимылдардың тек соңғысы ғана шешуші, ал қалғандары
жалған болып табылады. [6]
Комбинация – белгілі бір нәтижеге жету үшін орындалатын
әрекеттерді тактикалық жағынан ұштастыру немесе оларды бірінен соң бірінің
орындалуы.
Ұстау (әдіс) комбинациясы – қарсыласы ұстаудың бір түрінен
қорғана жүріп, келесілерін орындауға қолайлы сәтін туғызатындай етіп ұстау
түрлерін (әдістерін) ұштастыру.
Алдын алу – пауанның қарсыласының шабуылымен бір мезгілде
жүргізілетін шабуылдау әрекеттері, бірақ палуан қарсыласының алдын алу үшін
оны шапшаңдырақ орындайды.
Қазақша күрес әдістерінің атаулары (терминологиясы) оның
классификациясымен және жүйелеуімен тығыз байланысты. Атаулар оқу процесін
жақсартуға көмектеседі, өйткені қазақша күрестің техникасымен тактикасын
дұрыс атаудың жаттығулардың мәнін түсіну үшін маңызы зор.
Атаулар техниканы жазып алуды, программаларды, оқулықтарды
шығарып алуды оңайлатады, сөйтіп қазақша күрестің теориясымен әдісінің
дамуына ықпалын тигізеді.
Атаулар мына төмендегідей принциптер негізінде жасалған:
ықшамдық, дәлдік, анықтық, тіл түзілуінің және грамматиканың заңдарына
сәйкестік.
Атаулар әдетте бір-екі сөзден тұрады. Олар дұрыс түсінік береді.
Атаулар былайша түзіледі:
1. Қазақ тіліндегі кейбір сөздер жаңа мағынаға ие болады: көпір –
палуанның шалқайып басымен және аяқтарымен жер тіреп, белін
көтеріп көпірге ұқсап тұруы.
2. Өндірістік сөздерден жаңа мағынаға ие болатын сөздер түзіледі:
орап алу - аяқпен арнайы жасалатын қимыл.
3. Сондай-ақ, сөз тіркестері де қолданылады: шалқайып лақтыру,
т.с.с.
Ұсынылып отырған атаулар әбден қалыптасқан, өзгермейтін атаулар емес.
Бұдан былай қарай да олар спорттық жарыстың теориясымен практикасының
талаптарына сай ішінара өзгеріп отыруы ықтимал.
Әдістердің аттарының түзілу ережелері. Қазақша күрестің
техникасы, құрылымы сан-алуан қимыл-қозғалыстар мен әдістерден тұрады.
Күрестің әрбір әдісін жеке атаумен айтатындай мүмкіндік жоқ. Бірақ дәл
түсіну үшін әдістің дұрыс аталуының маңызы зор. Сондықтан әдіске ат
бергенде оның құрылымына қарамайды.
Әдістің атын анықтау үшін мынадай ереже бар: әдістің аты екі не
үш бөліктен тұрады. Бірінші бөлігі негізгі техникалық белгіні, негізгі
классификациялық топтың атын білдіреді. Мысалы, лақтыру. Екінші бөлігі әдіс
құрылымындағы негізгі элементті сипаттайды, негізгі әрекетті орындау
ерекшелігін көрсетеді. Мысалы, шалқайып лақтыру, тобықтан қағып лақтыру.
Үшінші бөлігі әдістің детальдарын, қосымша қимылдарды және ұстау түрлерін
олардың бағытын және ерекшеліктерін анықтайды. Мысалы, қолынан және
кеудесінен ұстап шалқайып лақтыру; қолынан ұстап тобықтан қағып лақтыру.
Кеңінен тараған кейбір атауларды қысқартып та қолдануға болады.
Мысалы, тобықтан қағып лақтыру деудің орнына тобықтан қағу десе де
болады.
Әдетте, әдіс атының техниканың әр түрлі бөлшектерін көрсететін
үшінші бөлігінде сөз көп. Мысалы, онда қай қолдан, содай-ақ қай жағынан
ұстау керектігі көрсетіледі. Бұл үшін бірнеше шарттастық алынады. Мысалы,
қозғалыс бағыты мен бастапқы орында тұру жөнінде мынадай атаулар бар.
Қозғалыстың барлық түрі де оны орындайтын палуанға байланысты
анықталады: жоғары, төмен, алға, артқа, жанына қарай, өзіне қарай, өзінен
ары, артына қарай өзін айналдыра қозғалу, өзінің үстінен өткізу.
Шабуылдаушы қарсыласына қарағанда оның алдында немесе бір жанында болуы
мүмкін.
Екі элементті немесе қозғалысты қосу үшін және, мен
жалғаулары арқылы қолданылады. Егер дененің жекелеген бөліктерінен қалай
ұстауды анықтағанда және жалғаулығы қолданылған болса, онда бір қолмен
екінші бөлігі ұсталатындығы көрсетіледі. Мысалы, кеудеден және қолдан
ұстау. Егер мен жалғаулығы қолданылса, онда қарсылас дененің екі бөлігі
қоса ұсталып, қолдардың айқастырылатыны сөз болғаны, мұндайда қаусырып
деген атауды да пайдалануға болады. Мысалы, кеуде мен қолдан ұстау (қолдары
мен кеудесін қаусырып ұстау). Егер екі элемент немесе әрекет қатар
айналатын болса, онда бірінші әрекет (қимыл) негізгі, екінші қосымша
болғаны. Мысалы, шалқалап шалып лақтыру. Мұнда шалқалау – негізгі, ал шалу
қосымша әрекет. Егер екі әрекет және жалғаулығы арқылы қосылатын болса,
онда олардың маңызы бірдей болғаны. Барлық жағдайда да қимыл-әрекет аттарын
қысқа, анық және дәл болатындай етіп қою керек.
1.3. ҚАЗАҚША КҮРЕСТІҢ ТЕХНИКАСЫ ЖӘНЕ ТАКТИКАСЫ
Қазақша күрес техникасы дегеніміз жеңіске жетуге бағытталған белгілі
бір әрекеттер жүйесі. Күрес тактикасында аса тиімді әр түрлі әрекеттер
сараланып шықты. Оларды шабуылдау, қорғану, қарсы шабуылдау әрекеттері деп
бөлуге болады. Осылардың ішінде палуанның техникалық шеберлігін арттыруға
ең пайдалысы шабуылдау әрекетері болып табылады. Күрес техникасына нашар
палуандар әдетте, өзіне қолайсыз әрі тиімсіз амалдарды пайдаланады. Сөйтіп,
көбінесе қарсыластарының бетін қайтаруға ғана күш салады. Ал мұндай амалдар
шабуылдаушы жақтың күші басым болса ғана нәтиже береді. Техникасы жақсы
палуандар көбінесе күші басым қарсыласын да жеңіп кетеді. Бұл үшін олар
түрліше қимылдар жасап, қорғанып, қарсы шабуылға шығып, не күш жағынан, не
уақыт жағынан ұтады.
Күрес техникасын анықтау үшін күресушілердің барлық негізгі
қимылдарын талдаудан өткізу қажет. Мұндай талдауды ең алдымен ол қимылдарды
орындауға жұмсалатын механикалық күш тұрғысынан қарау керек.
Ең қарапайым қимылды орындағанның өзінде де адам денесінің
бірқатар органдары өзара қимылға келіп, оны орталық жүйке жүйесі реттеп
тұратындығы белгілі. Сондықтан күрес техникасын талдап анықтағанда жеке
бұлшық ет қызметі қарастырылмайды. Өйткені күресте оның қысу немесе тарту
күші, тарту ұзақтығы, шапшаңдығы пайдаланылады. Сонымен палуандар
қозғалысында әсер етуші күш ретінде мыналар ескеріледі:
- салмақ күші;
- бұлшық еттің тарту күші;
- дененің инертті (қимылсыз тұрған кездегі) қарсылығы.
Осы күштер әсер еткенде палуан денесі әр түрлі жағдайға түседі,
оның жеке бөліктерін рычаг ретінде қарастыру ыңғайлы.
Қазақша күрестегі техникалық тәсілдері. Күрес жеке-жеке
қарапайым қозалыстан (ол қозғалыс кеңістік және уақыт арқылы бір-бірімен
байланысты) тұратын тұтас (бүтін) әрекет болып табылады. Яғни әрбір әдіс,
қол, аяқ, дене арқылы жасалатын қарапайым қозғалыстан тұрады, ол қарапайым
қозғалыс деп аталады. Күресте шартты түрде қозғалыстар былайша бөлінеді:
Қолдардың қозғалысы – ұстау, орап ұстау, қысу, итеру, жұлқу,
тұю, тарту, тіреу, басу, т.с.с.
Аяқтардың қозғалысы – қою, аттау, кейін қою, адымдап кету, бұғу,
жазу, іліп шалу, қағу, үстіне салу, итеру, құлату, т.с.с.
Дененің қозғалысы – еңкею, тік көтеру, иілу, бұрылу, қысу,
итеру, құлату, т.с.с.
Палуанның қимылдарының біразы бір мезгілде, біразы бірінен соң
бірі орындалады. Барлық әдістерді шартты түрде қарапайым қозғалыс және
қозғалу фазасы деп бөлуге болады [7].
Күресушінің негізгі жағдайы және қозғалыстары, олардың
биомеханикалық талдауы (тіреу алаңы, жалпы ауырлық орталығы).
Қазақша күрес те айқасудан басталады. Сондықтан күресушілер
қозғалған кезде тепе-теңдікті сақтау заңдылықтарын ескерулері қажет.
Күрес үстінде шабуылдағанда күресушінің бірі екіншісін тепе-
теңдіктен шығаруға, ал екіншісі жығылып қалмау үшін тепе-теңдігін сақтап,
сондай жағдайда қарсыласын түсіруге тырысады. Бірақ қарсыласын тепе-
теңдіктен шығарғанда палуанның өзі де тепе-теңдікті сақтай алмайды. Өйткені
ондай қимылдарды бір орында тұрып орындау мүмкін емес. Сөйтіп күрес кезінде
екі жақ та ұдайы тепе-теңдігінен айырылып және оны сақтап тұрады.
Күрескен кезде палуандар көбінесе тіреу алаңын көзбен бақылайды.
Мұндай жағдайда тіреу алаңы екі табанымен табандарының арасындағы кеңістік
болып табылады. Палуанның жағдайына қарай оның аяқтарын тірейтін алаңы да
өзгеріп отырады. Әрине тіреу алаңы неғұрлым үлкен болса, палуанның берік
тұратындығы да табиғи нәрсе. Жалпы ауырлық центріне түсетін түзу сызық
тіреу алаңының шетіне келсе немесе одан шығып кетсе, тепе-теңдік бұзылады.
Сондықтан палуан қимылдаған кезде ауырлық центрінің түзу сызығы тіреу
алаңының ортасына жақын болуының маңызы зор.
Палуан денесінің белгілі бір бағыттағы орнықтылығы орнықтылық
бұрышы бойынша сипатталады. Орнықтылық бұрышы дегеніміз ауырлық сызығы және
дененің ауырлық центрін тіреу алаңының шетімен (дененің орнықтылық
дәрежесі анықталатын жақтағы) қосатын сызық арасындағы бұрыш. Орнықтылық
бұрышы (Х) дегенің ауырлық центрі төмендеп, тіреу алаңы үлкейген сайын және
ауырлық сызығы тіреу алаңының шетіне қашықтауына қарай үлкейе береді. Айқас
кезінде аяқтарын алшағырақ қойып, аздап бүксе, палуан денесі орнықтырақ
болады. Алайда, аяқтарын тым алшақ қойып немесе көбірек бүгіп жіберсе,
спортшы денесін шапшаң игере алмай қалады.
Тепе-теңдікті сақтау өнері мынаған саяды: тіреу алаңын тез
өзгертіп, қауіпті бағытта орнықтылық бұрышын арттыратын қимылдар жасау;
қарсыластың жұмсаған күшін бейтараптау немесе кері серпу үшін тиісті бұлшық
еттерін қатайту немесе босату. Осындай қимылдар жасау үшін ең қолайлы
жағдайды күресте палуанның тұрысы деп атайды. Бұл мынадай жағдай: аяқтары
иығына сәл алшақтау, бір аяғы (сол немесе оң) бір табан алға қойған;
тізелері аздап бүгілген, бұлшық еттері бос, кез келген бағытта тез
қимылдауға дайын, денесі сәл ғана еңкейген, ал алға қойған аяғы жанындағы
иығы да солай қарай бұрылған. әсіресе, жалпы ауырлық центріне ерекше көңіл
аудару қажет. Ол шабуылдау кезінен басқа уақытта тіреу алаңының ортасында
(аяқтарының арасында) болуы тиіс.
Орнықтылық бір ұшын қауыпті бағытта арттағы аяқты палуан
өзінің тұрған күйін сақтайтындай етіп, ал қауіпті бағыт қарсы жақта
қалатындай етіп тағы да кейін қою арқылы арттыруға болады.
Тұрған күйінде қозғалтудың алғашқы сәті, әдетте ауырлық центрі
вертикалын (тік сызығын) тіреу алаңының алғы шетінен асырып, тепе-теңдіктен
шығумен байланысты. Алайда тепе-теңдіктен сәл айрылудың өзін қарсыласы
шабуылдау үшін пайдаланып кетуге әзір тұрған жағдайда (яғни айқасу кезінде)
ауырлық центрін тіреу алаңынан шығарғанда аса сақ болған дұрыс. Аяқты
аттағанда мына ережені сақтау керек, әр уақытта әуелі қозғалу бақытына
жақын тұрған аяқты аттау керек және оған салмағын бірден түсірмеуі керек.
Салмағы әуелі орнындағы аяғына түсуі, содан кейін барып аттаған аяғына
түсуі тиіс. Бұдан соң арттағы аяғын ыңғайлы тұру қалпына келетіндей
қашықтыққа қоюы керек. Аяқтарын осылай қозғағанда қозғалатын баяқтарын
осылай қозғағанда қозғалатын бағытта орнықтылық бұрышын арттыру мүмкіндігі
туады. Демек спортшының тепе-теңдігін тез қалпына келтіруіне болады.
Қандай жағдайда да бір аяғын екінші аяғына жақын қоюға немесе
айқастыруға болмайды. Өйткені, бұлай қозғалғанда салмағы басқан жаққа
денесі ауып, палуан тепе-теңдігінен айырылады да қайтадан тік тұрып кету
қиынға түседі.
Күресуші дұрыс тұрып, қозғалатын болса, қорғанғанда қатты
қарсылық көрсетіп, шабуылдануына да ыңғайлы болады.
Шабуылды бастарда әдетте спортшы оны тактикалық әрекеттермен
дайындап алады. Егер палуан дұрыс, тұратын болса шабуылдаушының әрекет етуі
қиындайды. Ал шабуылға ұшыраған спортшының тепе-теңдігін сақтап қалуы оңай.
Қарсыласы шабуылдаған палуан мынадай жолдармен тік тұрған қалпы сақтайды:
бұлшық еттеріне күш түсіреді және денесін алғашқы күйінде ұстайды; денесін
қарсыласының жұлқыған немесе итерген жағынан қарсы жағына қарсы қозғалтады.
Оның осылайша белсенді қарсылық көрсетуіне салмағы да
көмектеседі. Кейбір жағдайларды қарсыласының жұмсаған күшін дененің кең
жерін босаңсыту (қолдарын, кеудесін) арқылы да бейтараптауға болады.
Кеудесін дұрыс ұстап, аяқтарын жақсы тіреп тұрса, осы
әрекеттерді орындау үшін қолайлы жағдай жасалады.
Шабуылдаушы күрескен кезде қарсыласының тепе-теңдігінен
айырылатын және оны сақтайтын сәттерден ескеруі қажет. Көптеген амалдар
шабуылдаушының өзінің тепе-теңдігінен айырылып қалуына да байланысты.
Осылайша тепе-теңдіктен айырылу тәсілі орындау бағытында қатты қозғалыс
жасауға қолайлы жағдай туғызады. Бұл кезде қарсыластың орнықтылық дәрежесін
міндетті түрде ескеріп, оны орнынан тайдырып жығып бағытында әдіс қолдану
қажет.
Қорғану мақсатында жасалатын қимылдар да көбінесе қарсыласты
тепе-теңдіктен шығаруға негізделеді. Мұндай жағдайда шабуылға ұшыраған
палуан қорғана тұрып, шабуыл бағытында шабуылдаушы тойтара алмайтындай
орнықтылық бұрышын жасайды.
Сонымен: қауіпті бағытта орнықтылық дәрежесін арттыра тұрып,
денесінің күйін тез өзгерте алу және қарсыласының әрекетіне белсенді
табандылық көрсетіп, ауырлық центрін тіреу алаңы ортасынан барынша аз
ауытқытып қозғалу – күрес кезінде тепе-теңдікті сақтаудың негізі.
Қарсыласының да, өзінің де тепе-теңдіктен айрылуын шабуылды,
қарсы шабуылды күшейтіп, жақсы қорғану мақсатына пайдалана алу-күрестегі
жоғары техникалық әрекеттер негізі.
Күрес тәсілдерінің құрылымы дегеніміз – жекелеген қарапайым
қозғалыстарды бірінен соң бірін үзіліс жасамай бір мезгілде бір әрекет
сияқты етіп орындап шығу күрес техникасында құрылымның негізгі және оның
варианттары деп бөледі. Негізі – құрылыстардың өзгермейтін тұрақты бөлігі,
нұсқалары – құрылым негізіне басқа да қарапайым қозғалыстар қосылуы және
ондай қозғалыстардың қосылу, уақыт пен күш жұмсап орындалу әдістері.
Классикалық күрес техникасында қазіргі уақытта амалдар
құрылымының ең тұрақты бөлігі денені қозғалту болып табылады. Дененің
қарастырылатын түрлі қимылдары палуандардың қарапайым қимылдары болып
есептеледі. Классикалық және еркін күреспен айналысатын палуандардың қимыл
ерекшеліктеріне қарай дене бұлшық еттері аса жақсы жетіледі.
Дененің ерекше қимылдарына қолдың және аяқтың көп орындалатын
қозғалыстары қосылғанда амал құрылымының негізі шығады. Бұдан әрі дене
қозғалысына аяқ пен қол қимылдарының әр уақытта (аз, көп) орындалатын
түрлері қосылғанда осы топтағы амалдардың жаңа құрылымы пайда болады.
Тәсіл түрлерінің құрылымы. Бір әдістің өзі қозғалыс формасы,
қарапайым қозғалыстар саны бойынша яғни құрылымы жағынан әр түрлі болып
орындалуы мүмкін. Ол әдіске жаңа қосымша элемент қосылғандықтан да, сондай-
ақ элементтердің орындалу әдісі бойынша да өзгеше болады, сонымен қатар бір
әдістің өз уақыты, бағыты, жылдамдығы және жұмсалатын күші жағынан да әр
түрлі орындалады; бір элементтер бір мезгілде, басқалары бірінен соң бірі
және бұлшықет күші түрліше дәрежеде жұмсалып орындалуы мүмкін. Осылайша
негізгі тәсілдердің түрлері шығады. Бірақ тәсіл түрлерінің осылайша көп
болу мүмкіндігіне қарамастан жеке-жеке әдістердің құрылымының
қажеттілігінде орындалу формасында ортақ жалпы заңдылықтар болады.
Әдіс жасағанда палуан оның қозғалыстары жиынтығының көп күш
кетпейтіндей болып әрі оңай орындалып, жеңіске жетуге мүмкіндік беруіне
көңіл аударуы тиіс. Ол қимылдар жиынтығын орындағанда айналу оңай бола ма,
бұлшық еттерге күш қалай түседі, өзінің салмағын палуан тиімді пайдалана
ала ма, қарсыласты ауырлық центрінен оңай тайдыруға бола ма, сөйтіп аз
уақыт жұмсап жеңіске жету мүмкін бе? Міне, осының бәрі палуанның назарында
болуы керек.
Осы тұрғыдан мына әдістің құрылымын қарастырайық.
Спорттық әдебиетте күрестегі белгілі тәсілдер тобының бірі-
шалқайып лақтыру құрылымының негізі көбірек жазылып жүр. Ол мынадай
қозғалыстардан тұрады:
Қарсыласты ұстау;
Артқы жақтағы аяқты аяқты алдыңғы аяқтың қатарына қою;
Қарсыласты кілемнен көтеріп алу;
Қарсыласпен қоса шалқайып кілемге құлау және кеудені кілемге
қаратып үлгеру.
Міне, бұл шалқалап лақтыру құрылымының ерекшелігі ұстау әдісінде
ғана болмайды. Жоғарыда айтылғандай, тәсіл құрылымының айырмашылығы жаңа
элемент қосуда ғана емес, сондай-ақ ол элементтерді орындау әдісінде де
болады. Ең жетік палуандар шалқалап лақтырғанда қарсыласының денесін
бұратын тиімді әдіс қолданады. Бұл үшін олар салмағын жақсы пайдаланады,
қарапайым қозғалыстарды орындалатын уақыты бойынша тиімді ұштастырады, әрі
күшін де ұтымды қолданады.
Бұл тәсілдің құрылымы қазір бұрынғыдан да жетілдіріле түскен.
Мысалы, қарсыласты тепе-теңдіктен шығарып, оны кілемнен көтеріп алу
кезіндегі қимылдар былай ұштастырылады: палуан иілген күйінде басын
шалқайтпастан артқа құлай бастайды; артқа өзі шалқайып және басын
шалқайтпастан бұрын міндетті түрде қолдарымен әрекет етеді; шалқайып
тізелерінен бүгілген аяқтарын тіктеп және өзіне әрі жоғары қарай жұлқу
есебінен қарсыласын көтеріп әкетеді. Қимылдарды осындай ретпен жүзеге
асырғанда айналуға қолайы болады, өйткені палуан қарсыласын оның жалпы
ауырлық центрінен әлдеқайда төменнен қағады, ал қарсыласын кеудесіне қысқан
қолдары айналуға жақсы мүмкіндік береді.
Сонымен, күрес амалдарының құрылымы дегеніміз қарапайым
қимылдардан формасы бойынша құрылған қозғалыс қана емес, сондай-ақ ол
қимылдардың биологиялық байланыстар бойынша да ұштасуы (яғни бұлшық ет
топтарының белгілі бір күшпен және шапшаңдықпен бір мезгілде немесе бірінен
кейін бірінің жиырылуы).
Амалдарды орындаған кезде бұлшық еттердің қатты қимылдайтыны
және қимылға онша қосылмайтыны да болады. Тіпті бір амалды әр палуан
орындағанда да олардың бұлшық еттері әр түрлі қозғалады. Мысалы, жоғарыда
айтылған шалқалап лақтырған кезде палуандардың сан, балтыр және иық бұлшық
болатындығының дәлелі.
Қазақша күрестің тактикасы дегеніміз – палуаннның техникалық,
жан-жақты дайындығы және ерік күші мүмкіндіктерін шебер пайдалану. Мұның
өзінде жарыстардағы нақты жағдайларда қарсыласының ерекшеліктері де есепке
алынады. Күрес тактикасы техникамен қоса алғанда палуанның спорттық
шеберлігінің негізі болып табылады. [8]
Спортшылалмен жаттықтырушылардың шығамашылығы арқасында күрес
тәсілдері ұдайы жетіліп, байи түседі. Күрес тәсілдері жарыс ережелеріне де
байланысты болады және сол ережелерде көрсетілген өзгерістерді енгізу
арқасында жаңарып отырады. Мұндай жағдайда бір әдіс аз қолданылып,
екіншілері, керісінше, тиімді бола бастайды. Сөйтіп, күресудің жаңа
әдістерді қолданылатын нұсқасы пайда болады. Палуанның тәсілқойлық
шеберлігі оның техникалық, жан-жақты дайындығына, ерік күшіне байланысты.
Оның техникасы өсетін болса, жаңа әдіс айла игереді, сөйтіп күрес әдісін
әрі қарай жетілдіріп, жаңалап және өзгерте түсудің алғашқы шарты жасалады.
Техника тактикалық міндеттерді шешуге қажетті шарт және әдісті орындаудың
негізгі құралы болып табылады. Сондықтан палуанның тәсілқойлығы ең алдымен
оны қандай техниканы игергеніне байланысты. Палуанның техникалық шеберлігі
неғұрлым жоғары болса, алғашқы жағдайда өзінің қалаған әдістерін неғұрлым
көбірек қолдана алатын болса, шабуылдау үшін қолайлы сәтті таңдап алу оған
соғұрлым оңайырақ, шығармашылық мүмкіндіктері соғұрлым байырақ, тәсілдері
де түрліше әрі көбірек болады. Техниканы ұдайы жетілдіріп, байыта түсу –
тактикалық шеберлікті арттырудың міндетті шарты. Егер палуан күрескен
жағдайда ең болмағанда, бір жаңа әдіс қолдана алатын болса, онда соған сай
оның тактикалық әрекетінің шеңбері де кеңи түседі. [9]
Палуанның техникалық дайындығы жан-жақты болса, ол жеңіске жету
үшін өзінің жақсы көретін, әбден үйреніп алған әдістерін ғана қолданып
қоймайтындығын атап көрсету қажет. Ол сондай-ақ жеткілікті игеріп алмаған
техникалық әрекеттерін де, ал кейде, қолайлы сәті келіп қалған болса, тек
танысқан әдістерін де қолданады.
Техникалық арсеналы аз болса, палуанның мүмкіндіктері шектеулі
болады, ол күрескенде тек бір әдісті ғана қолдана береді. Сондықтан бірнеше
әдіс түрлерін ғана меңгеріп алған спортшыға турнирлік жарыстарда жеңіске
жетем деп үміттенуге болмайды. Бір белдесуде өзінің жақсы көріп қолданатын
әдісін көрсетіп алғаннан кейін, оны екінші жолы қолдана қоюы едәуір қиынға
түседі. Алғашқыдағыдай ол күтпеген тәсіл бола алмайды, оның ойын қарсыласы
оңай біліп қояды да, қарсы айла қолданып, алдырмайды.
Спортшының күресіндегі және жарысқа түскендегі әдіс қолдану
мүмкіндіктері, сондай-ақ оның өзінің жақсы білетін амалдарын қай жағынан да
және қандай жағдайда да дұрыс қолданып кетуіне байланысты.
Қай жағынан келсе де әдіс қолдануға шебер палуан қарсыласын қиын
жағдайда қалдырады, оған өзінің шын қауіпті қай жағынан төндіретінін білуге
мұршасын келтірмейді. Мұны былай қойғанда, ондай спортшы шабуыл жасап
жеңіске жету жолында қосымша бірқатар сәттерді пайдалануға мүмкіндік алады.
Палуандардың техникалық дайындығының жан-жақты болуы керектігі
жөнінде айтқанда, біз олардың әр түрлі топтағы амалдарды мінсіз орындай
алулары, шабуылға шыққанда жиі қолданылатын амалдарға қарсы амал
қолданулары, сондай-ақ барлық амалдардан да қорғана алулары қажеттігін есте
ұстаймыз.
Егер спортшы қандай болмасын бір амалдан қорғана алмайтын болса,
оның әлсіз жерін біліп қалған қарсыласынан сөзсіз жеңіліп қалатындығын күні
бұрын-ақ айтуға болады.
Палуанның кілемде өзін-өзі еркін ұстауының, жеңіл қозғалуының,
артық күш жұмсамай қимылдауының да маңызы бар. Егер кімде-кім кілем үстімен
әр түрлі бағытта еркін қозғала алмайтын болса, ол әр түрлі техникалық және
тактикалық тәсілдерді қолдана алмайды, шапшаң және күтпеген жерден әрекет
ете алмайды.
Палуанның тактикалық мүмкіндіктері көбінесе оның физикалық
қабілетіне байланысты. Шапшаң, қайратты, икемді және көпке дейін
шаршамайтын болса, атлет жеңіске жету үшін әр жолы өзіне қолайлы сәтті
қолдана алатын болады. Мысалы, палуан көпке дейін шаршамайтын болса,
қарсыласының кім болуына қарай неше түрлі қарқынмен күресе алады.
Икемі мол, шапшаңдығы әбден жетілген спортшының күресті үнемі
шиеленістіре түсуге, қарсыласының алдын орап кете беруге, оның ізін аңдып,
амал қолдануға мұрша бермеуге мүмкіндігі болады.
Әр түрлі амал айланы жүзеге асырудағы күш пен шапшаңдықтың мәнін
айтып жеткізу қиын. Егер палуан күрес тәсілдерін баяу және тиісінше қайрат
көрсетпей қолданатын болса, ол тәсілін қанша ойланып істегенімен мақсатына
жете алмайды, қарсыласы мұндай жағдайда оңай қорғана алады.
Күрес кезінде палуанның әрекеттерінің көбі қарсыласының қимылына
қарсы әрекет болып табылады. Сондықтан спортшының терісі мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz