Тәрбие жүйесінің философиясындағы өзін өзі танудың мәні
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
БӨБЕК ҰЛТТЫҚ ҒЫЛЫМИ ПРАКТИКАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ ЖӘНЕ САУЫҚТЫРУ ОРТАЛЫҒЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ТАҚЫРЫБЫ
ӨЗІН ӨЗІ ТАНУДЫҢ
ҰЛТТЫҚ ДӘСТҮРЛІГІНІҢ АДАМГЕРШІЛІК АЯСЫНДАҒЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕОРИЯЛАРЫ
Орындағандар:
Қарағанды облыстық МББҚБА және ҚД институтының
Т.Қ. Камзабаев атындағы
пед. менеджмент кафедрасының
аға
оқытушысы магистр педагог
Баяндина Г.А.
Қарағанды қаласының Білім беру бөлімінің
мектепке дейінгі тәрбиесінің әдіскері
Базарбай А.С.
Қарағанды 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3- 5
І Негізгі бөлім. Тәрбие жүйесінің философиясындағы өзін өзі танудың
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 5
1.1. Халық педагогикасының теориялары мен
тұжырымдамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Өзін өзі тану аспектісіндегі жеке тұлға психологиясы ... ... ... ... 9
1.3. Өзін-өзі тану пәнініде жалпы педагогикалық инновациялық
технологиялардың
сипаттамалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
ІІ Зерттеу бөлім. Мектепке дейінгі мекемелеріндегі халық
педагогикасының Өзін өзі тану пәніндегі орны.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.1. Бала-бақша жағдайындағы халық дәстүрлерінің жаңа формалары және
әдіс, тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... .22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Қосымша 1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша 2 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша
3 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
Қосымша
4 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
Қосымша
5 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
Егерде адам бір жылдығын ойласа – онда ол бидай егеді.
Егерде адам он жылдығын ойласа – онда ол ағаш отырғызады.
Ал егерде ғасырлығын ойласа – онда ол бала тәрбиелейді.
(жапондық
ескі мақал).
Кіріспе
Біздің мемлекетте орын алып отырған әлеуметтік – экономикалық
өзгерістер қалыптасқан тәрбие жүйесін қозғамай кетпейді. Қазіргі қоғамның
дамуы кезеңінде, оның модернизациялану жағдайында білім мекемелерінде,
білім және тәрбие жүйесінің маңызын мемлекеттік білім стандарттарына, ҚР
білім саласының 2015 жылға дейін даму концепциясына және басқа нормативтік
– құқықтық баптарына сәйкес жаңалау қажеттілігі пайда болады.
Егеменді Қазақстанда мәңгілік мәселе өзін- өзі тану білім беру
бағдарламасы бойынша жаңа мәнге ие болды. Ол Қазақстан Республикасының
Бірінші Ханымы Сара Алпысқызының бастамасымен жүзеге асырылып отыр. Өзін
өзі танудың философиялық негізін алғаш рет А.Н.Нысанбаев пен Г.Г.Соловьева
қалады. Олар Өзін - өзі тану пәнінің тұжырымдамаларының бір нұсқасын
ұсынды.
Ғылым негізінде жаңа тәрбиеге тұжырымдамалық бап керектігі мақсаты
ұсынылып отыр, оның стратегиялық бағдары – шығармашылық типі, дамыған
мәдениетті көзқарасы бар жеке адамның қалыптасуы болуға тиіс. Бұл
адамгершілікті және өнегелікті қоғам білім саласында тұрған мақсаттарды
іске асыруға және Қазақстан Республикасында тұратын халықтар арасында
бейбітшілік пен татулық сақтауға көмектеседі.
Соңғы жылдары Қазақстан басқа республикалармен қатар әлеуметтік –
экономикалық реформалардың шығындарын толық шарасында сезді, бұл шығындар
әсіресе өсіп келе жатқан ұрпақтың психикасына ауыр әсерін тигізіп отыр.
Өнегелі үлгілердің белгісіздігі, батыс мәдениетінің ең нашар
үлгілерінің агрессиялық ықпалы, бостандық пен демократияның теріс түсінігі,
балалардың арасында әр түрлі жағымсыз жағдайлардың өсуіне қоректік орта
болып отыр. Бұл мәселелер жасөспірімдермен қатар бастауыш сыныптардың
оқушыларына да қатысы бар. Жеке адамның тіршілік әрекеті мен қалыптасуында
дағдарыстар асқынып кетті. Сондықтан, бүгінгі педагогикалық білім берудің
мақсаты мен мазмұны қазіргі заман талабына сай, жаңаша қалыптасып отырған
адам туралы концепцияның тұрғысынан анықталуы керек.Бұл қағиданың екінші
бір қоғамдық көрінісі әсіресе жаңару кезендегі, адам тәрбиесінің әлеуметтік
талабына келіп ұштасады.
Болашақ ұрпағымызды тәрбиелегенде, -дейді Н.Назарбаев-оларға
жастайынан имандылық пен адамгершілік қасиеттерді сіңіре білске, сонда ғана
біз ұлттық рухы дамыған Отынының гүлденуіне өз үлесін қоса алатын азамат
өсіре аламыз.
Ол үшін ең әуелі ұрпақтарымызды бала кезінен ұлттық тәлім-тәрбиеге
баулып, халқының салт-дәстүрін жақсы білетін саналы азамат болы өсуіне
көңіл бөлуіміз керек.
Мақсаты:
Ұлттық дәстүрлігінің құралы ретінде мектепке дейінгі ересек
балалардың адами-рухани қасиеттерін қалыптастыру.
Міндеттері:
• Өзін өзі тану мәселелері бойынша психологиялық-педагогикалық
әдебиеттерді зерделеу;
• Педагогикалық теориясындағы ұлттық дәстүрлерін анықтау;
• Бала-бақша мен отбасы жұмысындағы ұлттық дәстүрлерін қолдану
• Бала-бақша жағдайындағы іс-тәжірибесімен бөлісу (Қарағанды қ.
Жұлдыз, Алтынай, Балапан, балабақшаларының эксперименттік
аландарының негізінде).
Зерттеу объектісі: оқу- тәрбие үрдісі
Зерттеу пәні:. Бала-бақшаның ұлттық дәстүрлігінің әдіс, тәсілдері
І Бөлім. Тәрбие жүйесінің философиясындағы өзін өзі танудың мәні
1. Халық педагогикасындағы өзін-өзі тану идеясы
Жүрегіңмен сезбесең,
Әлемнің сырын ұқпайсын.
Көзіммен көрем дегенмен
Барлығын байқап шықпайсын
РУДАКИ
Қазақтың халық педагогикасы-адамның жан-дүниесін тәрбиелейтін
ілім.Сондықтан оны түсіну үшін, жер бетіндегі тіршіліктің пайда болуына
кеткеткен уақыт пен оның тікелей адамның тегімен байланысып жатқаны жайында
қысқаша шолу жасау ауадай қажет.Осыны ескере отырып, бүгінгі ғылымға
белгілі замана ықылымдарынан сыр шертейік.
Адам тағдыры, оның өзін-өзі тануы мен өзіндік сана-сезімі мәселелері
қазақтың философиясы мен халықтық дүниетанымының өзегі болып табылады.
Бұған ұзақ уақыт бойы қазақтардың энциклопедиясы, білім мен тәжірибесі
қазынасы және халықтың көңіл күйі мен арман-мүддесін білідіретін маңызды
құралы болған ауыз әдебиетінде-фольклорында жүзеге асқан ғасырлар бойғы
халық даналығы куә.
Қазақтың мақал-мәтелдері-ойдың асыл маржандары-адамгершілік-этикалық
идеяларға толы.Олар моральдық нормалардың өзіндік кодексі рөлін атқарды.
Халықтық мақал-мәтелдердің тақырыбы кең, өмірдің барлық қырларын
қамтиды.Онда шынайы адамның тіршілік ету мәселелері маңызды орын
алады.Қазақты дүниетанымға ұғымның іргелі және құбылмалы, мәңгілік және
ауыспалы диалектіліктері тән.
Қазақтың ділінде өмір сүрудің мәңгілі мен іргелілігі табиғатпен, оның
құдіретімен, қуатымен, мәңгілігімен теңестіріледі. Адамның тіршілік етудегі
тұрақтылығы табиғатпен сіңісуі, жақындасуы, үндесуімен тікелей байланысты
қарастырады.
Адам өмірінің салыстырмалылығы, өткіншілігі, уақытшылығы дүниенің
жалғандылығы, оның тұрақсыздығы, уақыттың құбылмалылығымен анықталады.
Адамдар-бір-біріне қонақ, жан –тәнге қонақ. Дүние-жалған ұғымы
адам өмірінің салыстырмалылығын,болмысының бұлдырлылығын, сезімнің
жалғандылығын,табысының уақытшалығын және т.б. көрсетеді.
Жақсымен жүрсен-пейіш,
Жаманмен жүрсең-кейіс,
Жақсыға жуық бол,
Жаманнан аулақ бол.
Көптеген мақал-мәтелдердің идеялық мазмұны жаман адам және жақсы
адам деген басты ұғымдармен тығыз байланысты. Халық осы сөздер арқылы
Жақсы іске, жаман асқа, Жақсыдан аспа, жаманнан қашпа, деген моральдар
тұрғысынан адамның мінез-құлқына дұрыс немесе бұрыс баға береді.
Қазақ халқының мақал-мәтелдеріне жақсылық пен жамандық тақырыбына баса
назар аударылады.Халық қолдаған, ұнатқан адмгершілік іс-әрекеттер, мінез-
құлық қағидаттары мен нормаларының бәр де жақсылыққа жатады. Жақсылық ақыл-
оймен, біліммен байланысты қарастырылады, адам өміріндегі оларға аса көңіл
бөлінеді. Адамның қоғамдық және жеке өміріне зиян келтіретін, халық
жақтырмайтын және жазғырып, айыптайтын әрекеттер мен қылықтардың барлығы
жамандық болып табылады.
Жоғарыда айтылып өткендей, көшпелі өмір сүрген қазақтың өмірінде, оның
тіршілік етуінде табиғаттың, яғни табиғи ортаның алатын орны ерекше.
Адамның Бүкіл әлеммен, космоспен ара қатынасы, ортақтастығын сезініп,
түйсіну қабілеті сәби кезінен қалыптасады. Бесік жырларында ананың қолын
сәбиді зарыға күтіп, оның жарыққа шығуын қуана қарсы алған ұлы Ұмай-ананың
қолымен теңестірді. Сәби өмірінің алғашқы сәтінен-ақ оның бұл дүниеге
келгендігіне әлемнің қуанышты екендігін және әлеммен кездесуінің қорқынышты
да маңыздылығын сезінуімен бірге бұл өмір мен дүниеге келуінің
маңыздылығын ананың ақ сүтімен сіңіруі үшін жүрке жылуына, қамқорлыққа,
махаббатқа ( сылап сипау-әлдилеп тербету) бөлінеді. Мәселен, қазақтын
әдет-ғұрпында баланың бесігі-кең дүниенің есігі деп бесікке салуға
үлкен мән береді. Бала тез жүріп, өмір жолы жеңіл,болашағы айқын болсын деп
Тұсар кесер ырымын жасайды.Бұл ырым космостың ауыспалы күйінде тыныш,
берекелі дүние, баланың өмір жолы ұзақ болсын деген тілкетерді білдіреді.
Ырымның дүниетанымдық мағынасы адамды қалыптасушы, дамушы және шексіз
кемелденуші жан ретінде тануда, Сөйтіп, баланың өсу шамасына қарай әр ырым
адамның дүниемен ара қатынасының жаңа қырын ашып отарады.
Дәстүрлі қонақжайлылық рәсімі көшпелі халықтың ділін айқын сипттайды.
Халықтық дәстүрге сай, қонақжайлылық ең басты этикалық адамгершілік ретінде
түсіндіріледі.Қонақжайлылықты қазақтар ұлы бабамыз Алаш ханнан қалған мұра
деп біледі. Қонаққа шыққан шығынның қайырымы мол деп есептейді. Қонақ
кутуге кеткен шығын құдіретті күштің әсерімен артығымен қайтатындығына
қазақтар сенімді болды.
Ғылыми еңбектердегі көшпелілердіғ қонақжайлық салты туралы пікірлер
сан алуан. Мәселен, олардың бірінде қонақ-жайлық салтының негізінде
әлеуметтік-экономикалық салтының негізінде әлеуметтік-экономикалық себептер
бар деп есептейді. Екіншісі қонақжайлықтың түпкі тамырын қарым-қатынас
феноменімен байланысты қарастырады. Бұл жөнінде Т.Сүлейменов: Қарым-
қатынасқа мұқтаждық экзистенционалдық қажеттіліктердің рөлін атқарады,
себебі ол адамның психикалық саулығының басты шартыболып табылады, - деп
жазды.
Өзіне ұқсас адамдармен қарым-қатынас жасауға мұқтаждық көшпелі өмір
салтына байланысты туындайды. Қазақтар шағын топ болып көшіп отырған.
Климат неғұрлым құрғақ болған сайын көшпендіқауым соғұрлым бытыраңқы,
шашылыңқы өмір сүрді. Мұндай жағдайда қарым-қатынас жасау қажеттілігі
әлдеқайда арта түсті, сондықтан да көшпелі қазақ адамдармен кездескенніне
әрқашан өте қуанышты болды. Ол өз ұрпақтарына: егер адамға кездессең, оны
қуанышқа бөле: мүмкін сен оны соңғы рет көріп тұрған шығарсың - деп өсиет
етті. Дала халқының нағыз қонақ-жайлығының философиялық мәні осындай. Көріп
отырғандай, көшпелілік қазақ халқының әлеммен және өз-өзімен қарым-қатынас
жасауының құралын және тілін құрайтын идеялық және рухани құндылықтардың
тендесі жоқ, берік жүйесін құра отырып, оның тағдырында, ділінде, сана-
сезімінде аса манызды рөл атқарды.
Қазақ халқының құндылықтары жүйесінде Ата-мекен, Ата қоңыс
ұғымдары басты орын алады. Адам туысқандықсыз, дәстүрлі қауымсыз өзінің
тіршілік ететінін көз алдына елестете алмайды.
Атасын, ата жұртын, күйеуін сыйлау және құрметтеу, рулас үлкердің,
асқақтардың беделі сияқты этикалық құндылықтар доминантасы тектік
бастауымен тығыз байланысты. С.Ақатаевтың атап өткендей, әке ата-ананың
рухани қасиеттерін бойына сіңірген ұрапқ жалғастырушы ретінде отау иесі,
шаңырақ басшысы болып табылады. Әкенің, ақсақалдың түрлі міндеттері
(материалдық игіліктер тудырушы, шаруашылық- ұйымдастырушылық міндеттер
және т.б.) иерархиясында ата-ана, әке қасиеттері жетекші орын алады. Қара
шаңырақты қадірлеу қазақтардың негізгі салт-дәстүрлері мен ырым-жолдарында
қатаң сақталады.
Халық тарихында ерекшеорын алатын батыр- қазақтардың адамгершілік
мұраты болып табылады. Олардың ата жұртын, ата мекенін қорғау кезіндегі ер
жүректілігі, жанкештілігінің маңызы зорболды. Бөгенбай мен Қабанбай,
Наурызбай мен Сыпатай, Малайсары мен Тайлақ, Жәнібек пен Өтеген, Саурық пен
Әбілқайыр, Қошабек пен Естербек, Баян мен Тәуке, Бұқарбай мен Ақбайдың және
басқалардың есімдері қазақтар үшін ерлік пен батырлықтың бейнесіне айналды.
Ер ұғымы- қазақтың ұлттық даналығының ең маңызды ұғымдарының бірі.
Мәселен, Ерді намыс өлтіреді, қоянды қамыс өлтіреді дейді халық
нақылында.
Жырау өз қандастарын әрқашан өзін-өзі қадірлей, құрметтей білуге,
қарапайым, адал, шыншыл және қайырымды болуға шақырды. Оның пайымдауынша,
адам өзінің аза ғана ғұмырында бұл дүниенің барлық қуаныштары мен
қайғыларын бастан кешуі керек.
Ұлы ағартушы, жаңашыл педагог, жазушы Ыбырай Алтынсарин да халық
ағарту идеясын ұстанды. Дейизмдік көзқарас жағынан ол қоршаған әлемді Алла
тағала жаратқанын мойындайды. Ағартушы білімсіздікке, наным-сенімдерге,
ескі көшпелі тұрмыс шеңберінде тұйықталып қалу және исламды пайдакүнемдік
мақсатта пайдаланып жүрген діни қызметкерлерге қарсы тұрды. Педагог
Ы.Алтынсарин өскелең ұрпақтың эстетикалық және этикалық тәрбиесіне аса
көңіл бөлді. Ол адам бойында адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру, оның
бойында, ең адымен, еңбексүйгішті дамыту керек деп ой тұжырымдайды. Адамның
өмір туралы дұрыс түсінігін, өзін-өзі және өзгелерді сыни тұрғыдан бағалай
білуді дағдыландыруды ол парасатты түрде тәрбиелеу үрдісінде жақсы нышандар
мен мінездердің дамуымен тығыз байланыста қарастырады. Ол балалар бойына
әлемге деген кең көзқарас беретін және оларға адамгершілік тұрғысынан терең
әсер ететін білім үшін күресті.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген ойшыл, қазақтың ұлы ақыны
Абай Құнанбаев адамгершілік бастауы- махаббат пен әділдік деген тұжырым
жасады. Абай: Сен де бір кірпіш дүниеге, кетігін тап та бар қалан! -деп,
әрбір адам өмірдегі, қоғамдағы өз орнын таба білу керек, ал ол үшін
білімге, кәсіпке және өнерге ұмтылуға шақырады. Ол тек қажымай еңбек өтудің
нәтижесінде ғана тұрмысты жақсартып, туған туысқандарына игілікті іс жасап,
сыйлы болатындығына көз жеткізді. Абайдың ойынша, адам- жан дүниесі
қайталанбас, әлемдегі жоғарғы құндылықтарға қол жеткізген, өз тағдырың иесі
және жасампазы бола алатын бірегей тіршілік иесі. Ұлы ағартушы
адамгершіліктің жоғарғы көрсеткіші-жақсылық жасау, сұлулыққа ұмтылу деген
ойды үнемі қайталап отырды. Абайдың негізгі эстетикалық ұстанымы-Адам
бол!. Адам өзін-өзі тану және өздігінен кемелдену үдерісі кезінде өз
мүмкіндіктері мен шығармашылық әлуетін жүзеге асыра алады және оны жүзеге
асыруға міндетті де. Абай өз пайымдауымен адамның жақсы және жаман
қасиеттеріне қатысты нақты бағдар беретін адамгершілік мінез-құлық кодексін
жасады.
Елін жанындай сүйген Абай өз халқының болашағы білім алуда, сауат
ашуда, ғылым мен өнерді, кәсіп пен шаруашылықты дамытуда, қажымай-талмай
еңбек етуде деп біледі. Абай адамды Құдай жаратқанына, оның жоғары
болмысына және бұл дүниенің зандылықтарын меңгере алу қабілетіне сенеді.
Адамның ақыл-парасаты ақиқаттың өлшемі бола алады, ал адамның өзі ақыл-
парасат пен еңбектің арқасында бақытқа қол жеткізеді деп есептейді.
Абай Он бесінші сөзінде: Адам ата-анадан туғанда есті болмайды:
естіп, көріп, ұстап, татып білсе, дүниедегі жақсы жаманды таниды.
Сондықтан білгені, көргені көп адам есті болады.
Қашан бір бала ғылым мен білімді махаббатпен көк-серлік болса, сонда
ғана аты адамболады. Сонан соң ғана Алла тағаланы танымақтық, өзін
танымақтық, дүниені танымақтық, өз адамдығын бұзбай ғана жәліб мәнфағат
табыс, пайда дәфғы мұзарратларны зарарладан қашу айрылмақлық секілді ғылым-
білімге үйренсе, білсе деп үміт қылмаққа болады. Болмаса жоқ, ең болмаса
шала,- дейді олардың адамшылығының кәмелет сенім таппағы – қиынның қиыны.
Абай: Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар. Сонан қашпақ
керек. Әуелі –надандық, екінші- еріншектік, үшінші- залымдық деп білесің.
Нанадық- білім-ғылымның жоқтығы, дүниеден еш нәрсені оларсыз біліп
болмайды. Білімсіздік хайуандық болады.
Еріншектік- күллі дүниедегі өнердің дұшпаны. Талапсыздық, жігерсіздік,
ұятсыздық, кедейлік- бәрі осыдан шығады.
Залымдық- адам баласының дұшпаны. Адам баласына дұшпан болса, адамнан
бөлінеді, бір жыртқыш хайуан хисабына қосылады, дейді.[Отыз сегізінші қара
сөз, 80-б]
Абайдың ойынша, адам бойындағы ең қымбаты- оның жүрегі. Мейірімділік,
ізгілік, өзгені өз бауырындай қабылдай білу, оған өзіңе тілейтін игілік
тілеу- мұның барлығы жүректің қалауы. Махаббат та- жүректің қалауы [Он
төртінші қара сөз, 23-б ].
Көріп отырғанымыздай, қазақтың данышпан ақынының шығармашылық мұрасы
күні бүгінге дейін өз маңызын жойған жоқ. Біздің заманымызда да әлемді,
табиғатты, адамгершілікті, рухани бастауларды сақтап қалу өзекті мәселе
болып отыр. Бұл мәселелердің туындау себептерін Абай өзінің Қара
сөздерінде жазып кеткен болатын. Ол адам бойындағы кемшіліктер- қорқақтық
пен жігерсіздік, жалқаулық пен бойкүйездік, аярлық пен көргензіздік әлем
білмейтін қатерлер мен зұлматтардың жол алуына әкеліп соқтыруы мүмкін
екендігін ескертті.
Өз халқына ықыласы ыстық Абай өз халқын рулық тәкаппарлық пен
даңғойлықтан арылып, басқа халықтардан жақсылық пен пайдалы іске үйренуге
шақырды.
Қазақ халқының көрнекті ойшылы Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығының
негізгі тақырыбы- мораль философиясы мен мәдениет туралы ілім. Шәкәрімнің
рухани ізденістерінде көне сақтүркі дәуірінен қалыптасқан космостық
дүниетаным ерекше орын алады, олардың киелі ұғымдары- Тәңірі, Әлем, Күн
және Табиғат. Шәкәрімнің пайымдауынша, моральдың негізгі мәселелері-
арұждан, намыс, сенім туралы ілім. Осы ұғымдар адам жанының тірегі болып
табылады. Шәкәрімнің ойынша, адам жаны мәңгі бақи өлмейді, ол кемелденуге
және өркендеуге қабілетті. Төзімділік, әдеттілік, қаырымдылық ретінде
түсінілетін ар-ұят адам жанының өрге жылжып, дамуының негізгі болады.
Шәкәрімнің адамгершілік туралы пайымдаулары оның Үш анық атты еңбегінде
айқын көрінеді. Шәкәрімнің көзқарасы бойынша, бірінші анық - Жаратқанды,
жанның мәңгілік екендігін мойындайтын сенім ақиқаты. Анық сезімге мән
бермеген, қандай да бір ғылыми негіздемесі болмағандықтан, адамдардың
негізгі бөлігі оны қабылдай алмады. Екіншң анық - сезіммен қабылдауға, және
ұтымды ойлауға негізделген.
Ақыр соңында үшінші анық- ар - ұждан субстанционалдық негізін құрайтын
жан анығы.Ар –ұждан жанның негізгі қажеттілігі ретінде зұлымдықтан артылып,
игі өмір жолына түсіреді. Сондықтан да Шәкәрім жанның мәңгілік екендігін
негіздеу және оның жаңа түрге енуге қабілеттілігі -адамның бақытқа қол
жеткізуінің негізгі шарты деп есептейді. Шәкәрім адамның қайта туу туралы
өзінің жеке тұжырымдамасын негіздеуге күш салды. Ол: Парасатты, ар -
ұжданы бар, өз бауырларына мейірімі мол адамдар қырып - жойып, бірін - бірі
өлтіріп өмір сүре алмайды. Менің ойымша, адамның жақсы өмір сүруіне адал
еңбек, абыройлы сана, адал жүрек негіз болады. Міне, осы үш қасиет
барлығына билік құруы керек. Оларсыз өмірде бейбітшілік пен келісімге қол
жеткізуге болмайды, - деп пайымдайды.
Өзін- өзі тану мәселесін ХХ ғасырдың басында өмір сүрген қазақ
зиялары, Алаш партиясының басшылары Ә.Бөкейханов, М.Дулатов,
А.Байтұрсынов және басқалар, ең алдымен, қазақ халқының өзара тұтастығы
тұрғысынан қарастырады және оны тәуелсіздік пен мемлекеттік дербестік алу
қажеттілігімен байланыстырады. Олар өз өмірін қазақ халқының өзін- өзі
билеуіне арнап, туған халқының бойында ұлттық сана сезім оятуға және
дамытуға ықпал еттті. Олардың ойынша, шын мәніндегі тәуелсіздікке қол
жеткізу өзін -өзі тану мен халықтың сана сезімінің өсуіне байланысты жүзеге
асады.
2. Өзін өзі тану аспектісіндегі жеке тұлға психологиясы
Адам дегеніміз- өзін өзін-өзі танитын
Тіршілік иесі, ол өзін, өз жақынын,
өзінің өткенін және болашақ мүмкіндіктерін ұғынады
Эрих Фромм
Тәрбие, білім беру, оқыту-ішкі жан дүниеге түрткі болатын, жағдай
жасайтын, оларды іске асыратын сыртықы жағдайлар.Сондықтан да философтар,
психолгтар адамның жан-дүниесін тәрбиелеудің қозғаушы күші бар екенін
көрсетеді.
1993 жылы қабылданған тәлім-тәрбие тұжырымдамасында тәрбие халықтың
ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі
қасиеттерін жас ұрпақтың бойын сіңіру, баланың қоршаған ортадағы қарым-
қатынас дүниетанымын, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез-құлқын
қалыптастыру деп анықтама берілген (4), ал Қазақ педагогикалық
энциклопедия сөздігінде тәрбие қоғамдық, өндірістік және мәдени өмірдің
белсенді қатынасуымен даярлауды мақсат етіп қойған, жеке адамды
қалыптастырудың жүйелі процесі деген анықтама береді.Қазіргі заманда
жастармен жұмыс жасаудың жаңа әдістерін, концептуалдық жолдарын және
формаларын іздестіру керектігі-қоғам талабы.Қазіргі тәрбие туралы
тұжырымдамалар жалпы адами құндылықтар мен барлық салалардағы әрекеттің
өркениетті формаларына сүйенгенімен, өзіндік тұрғыдан еркешеленеді.
Барлық тұжырымдамаларда:
• гуманизм идеясын;
• тәрбиені мәдени контексте жүзеге асыруды;
• ашық тәрбиелік жүйелерді құруды;
• тәрбиені отбасында қайта қарауды;
• индивидуалдылықты дамытуды және қолдауды;
тәрбие әдістерін және оны ұйымдастыру формаларының икемділігі мен
альтернативаларын есепке ала отырып, жүзеге асыру қажеттігі туындауда.
Психологиялық-педагогикалық ғылымда тұлға мәдениетінің даму
проблемалары жаңа бағытта қарастырылуда, яғни ол оқу-тәрбие процесіне
теориялық және тәжірибелік тұрғыдан ендірілуі тиіс.
Гуманистік тұрғыда білім беру мекемелерінде жеке адам тұлғасына қарай
шешуші қадам жасайды, ол өзіндік даму процесі барысында педагогтар жүзеге
асыратын индивидтін алшақ абстарктілі жоспарлар мен бағдарламалар
жасайтын құрал ретінде емес, субъектіге айналды.Мұндай мекемлерде әрбір
адамның индивидуалды өмір мақсаттарын, талаптары мен мүдделерін жоғары
санайды, өз дамуында өзін тану үшін жағдайлар жасайды.Мұндай оқу
орындарындағы оқытушылар шәкіртті болашақ өмірге дайындап қана қоймай,
дамып келе жатқан тұлғаның психикалық ерекшеліктеріне сәйкес әр өсу
кезеңінің жақсы өмір сүруін қамтамасыз етеді.Тәрбиелеуде отбасы, мектеп,
орта жетекші рөл атқарады.
Әрине, сабақ үстінде әр оқытушы шәкірттің жоғарғы рухани ұмтылыстарын
көрсету үшін көп нәрсе жасай алады.Егер де отбасы, қоршаған әлеуметтік
шындық сабақтағы өткенді дәлелдесе, ал үлкендермен қарым-қатынас адами
қасиеттерді бекітсі, онда оқу орындарынан тыс ортаның жағдайы, моральдық
принциптерің жоғалуы адамның рухани дүниесіндегі қажеттіліктерді
өтемейді.
Еркін рынок ұрлық, пара беру, ұйымдасқан қылмыстық сияқты
рецидивтермен көрінеді.Кәсіпкерліктің артынде шеткі эгоизм престижі
түсініледі, мақсатқа барлық тәсілмен жету заңдылығы дәлелденеді,
ақиқаттық, әділеттілік емес, қандай жолмен алынса да, байлық, ақша,
әдемі өмірдің алдынғы қатарға шығу қауіпі бар.Былайша айтқанда, өтпелі
кезң біздің балаларымызды жартылай порнографиялық өнермен танысуға
мүмкіндік берді. Жақсылық пен зұлымдық арасындағы шекараның жойылуы
кезеңінде өсіп келе жатқан ұрпақтың алдында өз жауапкершілігін түсінетін
үлкендердің қоғамы оларды өзін тану кезінде қолдаусыз және жәрдемсіз
қалдырмауы тиіс.Қазіргі кездегі тәрбиенің қолданылып жүрген бірнеше
әдісіне тоқталып өтелік: Тәрбиелеудің гуманистік және демократиялық
сипаты: ( бұл бағдарламаның негізін салушылардың бірі-В.А. Караковский
(7).
Өзара әрекеттесу идеясы бірін-бірі түсінуді, бір-бірін сыйлауды,
оқытушының бала тұлғасына бағытталуы тұрғысынан келуді түсінеді.
Мәдениеттанулық әдіс, тәрбиені мәдениетті игеру процесі тұрғысынан
қарастырады. Мәдениет-тұлға мүмкіндіктерінің ең жоғары деңгейі.Мәдениет
көрсеткіштері: білімді пайдалана алу, дүниетаным қалыптасуының
деңгейі.Өркениетті адам әлемі-мәдениет әлемі, мәдениетті ұрпақтарға
қалдыру тәжірибесі, адамның шығармашылық белсенділігі.Мектепте оқоқушылар
мәдениеттің негізін игерулері керек, яғни білім мәдениетінің гармониясы,
шығармашылық әрекеттер мәдениеті, сезім мәдениеті.
Қазіргі тәрбиеде ұстанатын идея- күш көрсетпеу идеясы. Яғни бұл-
адамның жалпы әлемге, табиғаткқа, тірі нәрсенің бәріне, басқа адамдарға
жақсылық пен зұлымдық позициясынан қатынасын сипттайтын этикалық
түсініктер.
Күш көрсетпеу концепциясы педагогикада бостандық түсінігімен
байланысты. Гуманистік бағыттағы педагогкада бостандық ұғымы негізгі
болып табылады. Бостандық-баланың өзіндік іс-әрекеті.Мысал ретінде
М.Монтессориді (8) келтіруге болады.Оның тұжырымдамасы бойынша, баланың
еркін көріністеріне мектеп мүмкіндік беру керек.Ұстаз бала қызметіне
араласпауы тиіс.М.Монтессори ойынша, кедергі жасамаған жағдайда тәрбиенің
барлық сипаты, бостандық әрекеті және жеке шығармашылық еңбегі көрініс
береді.
Бостандық саналы түрде таңдау жасауды білдіреді.Қазіргі замандық
гуманистік педагогика мен психология бостандық танда жасау мүмкіндігі
деген ұғымға негізделеді. К.Роджерс (14) бойынша, оған тек өзін тындау,
өзін қабылдау, басқалардың ойын емес, өз тәжіиребесін бағдарға алу,
сонымен қатар басқаларды түсініп қабылдау арқылы жетуге болады.Егер
педагогиканың өзі авторитарлы позицияларды ұстанатын болса, балада күш
көрсетпеу қатынасын тәрбиелеу мүмкін емес.Сондықтан оқу-тәрбие процесінің
өзі гуманизацияланған болу керек.
Тәрбие үрдісінің мазмұнын, тұлғаның жан-жақты үйлесімді даму сапасын
және қасиетін рухани, дамгершілік, дене эстетикалық, еңбек, әлеуметтік
тәрбиелері құрайды. Егер тәрбие мазмұны мен оны ұйымдастыру формасы
сәйкеспесе, олардың арасында қайшылық туады.Жаңа мазмұнды ескі тәрбие
формасымен жүзеге асыру тиісті нәтиже бермейді.
Педагогикада тәрбие үрдісін ұйымдастыруда тәрбиенің әр түрлі формасы
пайдаланып келеді.Тәрбие формасы тәрбие мазмұнына сәйкес өзгеріп
отырады.Тәрбиенің нәтижелі болуы оның ұйымдастыру түріне байланысты.
Бұрынғы ұжымдық тәрбие барысында тұлғаның жеке ерекшелігі жете
ескерілмей келді.Осыған орай, тәрбие ісінде ұжымдық тәрбиенің жеке
тұлғаның дамуына әсерін, немесе, керісінше жеке тұлғаның дамуына әсерін,
немесе, керісінше жеке тұлғаның ұжымдық тәрбиеге әсерін орынды түсініп,
пайдалана білудің маңызы зор.Тәрбие жүйесінің өзегі тәрбиелеуші ұжым
болып табылады.Бұл педагогикалық және оқушылар ұжымының өзінше өзгеше
бірлігі. Сондай-ақ педагогикалық ұжым- басқарушы ішкі жүйе, ал оқушылар
ұжымы-басқарылатын жүйе.
Арнайы сөздіктерге жүгінсек, тұжырымдама дегеніміз-бір нәрсеге деген
көзқарастар жүйесі, негізгі идея мен жетекші ой. Ендеше тәрбиелік жүйе
тұжырымдамасы дегеніміз-мектеп ұжымының мақсаты, ұстанымдары, мазмұны мен
тәрбие үрдісін ұйымдастыру амалдары туралы көзқарастарын және ондағы
педагогтар ролін, оқушылар, ата-аналар және қоршаған әлеуметтік орта
орнын бейнелейтін жетекші идеясы.1993 жылы наурызда тәрбие мәселесіне
байланысты Бүкілресейлік конференцияда 12 тәрбие тұжырымдамасы
жарияланды.
Соның ішінде профессор Б.П. Битинас жетекшілік еткен авторлар ұжымының
Оқушылардың әлеуметтік тәрбиесі В.М. Коротковтың Оқушы тұлғасының
шығармашылық өзіндік әрекетін тәрбиелеу тұжырымдамасы Е.В.
Квятковскийдің Эстетикалық тәрбие тұжырымдамасы, Мектепте оқушыларды
эстетикалық дамыту жүйесінің негізі ретінде көркем білім беру
тұжырымдамасы. Ш.А. Амонашвилидің ерекше мақсаттық бағдары бар, яғни
мақсаты-бала бойында қайырымдалық қалыптасуына тұлғалық қасиеттерін ашу
арқылы дамуы мен тәрбиеленуіне ықпал ету және тәрбие мұраты-өзін-өзі
тәрбиелеу болып табылатын гумандық-тұлғалық технологиясын; В.А.
Сухомлинскийдің Павлышев мектебіндегі тәрбие жүйесін; А.С. Макаренконың
коммуна жүйесі бойынша құрылған тұжырымдамалық идеяларын: еңбек-тұлға
қалыптасуына негізі, әр балаға көңіл бөлу және қызығушылық таныту; балада
жеке мүдде, ізденіс болуы тиіс; шаруашылық-мектептері формасында оқытуды
өндірістік еңбекпен біріктіру [4].
Балалардың өзін-өзі басқаруы және өзін-өзі бақылауын дамыту
мақсатындағы А.А. Католикованың еңбек тәрбиесінің моделін;
Мектептегі тәрбиелік жүйе ретінде қарастыратын В.А. Караковскийдің
моделін.
Мақсаттық бағдары: жоғары адамгершілікті, білімді, рухани, еңбек
сүйгіш, өз Отаның сүйтін адам қалыптастыру,өз елінің бай мәдени мұрасын
игеру, ұлттық санасын оятуды көздейтін И.Ф. Гончаров, Л.Н. Погодинаның
Орыс мектебі авторлық моделін;
Өйткені ғылым адамға қызмет жасайды.Сондай-ақ, адам қоғам іс-әрекетінің
нәтижелілігі олардың адамгершілік қарым-қатынасына тікелей
байланысты.Адамдардың жақсы өмір сүруіне мемлекет тарапынан жағдай жасалу
олардың әділеттілік,еріктілік, қайырымдылық құндылықтарын қамтамасыз етуге
бағытталған. Бұл процестің өзіндік қиыншылығы, қарама-
қайшылығы,көпжақтылығы байқалады. Әрине, дәріс, негізінен, белгілі курстар
арқылы немесе жоғарыдағы адамдардың ниеттенуіне байланысты асыруға
болмайды. Сондықтан Қазақстанның әрбір азаматы жоғарыдағы мақсатты іске
асыруға үлес қосуы тиіс.Егре де халық білімді, ақылды, мәдениетті,
адамгершілікті, демократиялы, әділетті, кәсіби бағдарлы болса, соғұрлым
қоғам өркениет деңгейіне көтеріледі. Демек, Қазақстан болашақ иелерін сол
тұрғыда тәрбиелеу қажет.
Осыған орай, еліміздегі жоғары білім беру тұжырымдамасында адамның
дамуындағы оның өмірмен, адамдармен қарым-қатынасына зор назар аударылып
отыр.Әр адам күшті, құрметті, іскер, сыйлы болуға, өмірде өз дегеніне
жетуге тырысады.Сол себептен, әркім өзін-өзі құрметтеп, бағалай білуі
қажет.
Әрбір адамның психология және педагогика саласынан ғылыми білімі
болмайынша, бұл дәрежеге жету мүмкін емес.Педагогика ғылымы-өмір туралы
ғылым.
Психология ғылымының зерттеу нысаны-адам психикасының көрініс беруі,
оның заңдылықтары мен механизмдері.
Өзін-өзі тану-өзіндік сана-сезімнің қызмет ету механизмі ретінде
психологиядағы ең қиын және маңызды мәселелердің бірі. Бұл салада көптеген
қызықты әрі мазмұнды зерттеулер жүргізілген.Бұл еңбектерде тұлға
дамуының деңгейіне пропорционалды екендігі жиі айтылады.Мінез-құлықтың
реттеушісі бола отырып,өзін-өзі тану тұлғаның одан әрі дамуына ықпал
етеді. Ол сыртқы әсер мен тұлғаның ішкі күйі және оның мінез-құлық
формалары арасындағы тепе-тендікті қалыптастырады.
Өзін-өзі тану үдересінің нәтижесі адамның өзі туралы жан-жақты
ұғымдары мен білімінің қалыптасуы болып табылады.Өзін-өзі танудың нысаны-
шындық емес, іс-әрекеттің субъектісі ретіндегі адамның өз тұлғасы.
Өзін-өзі тануда адам бір мезгілде танымның субъектсісі ретінде де
және нысаны ретінде де көрінеді.Психологтердің пікірінше,өзіндік сана
неғұрлым кең ұғым-өзіндік санадан әрқашан өзін-өзі тану шығады. Өзіндік
сана мен өзін-өзі танудың бір емес екенін атап айту қажет. Әдетте
зерттеушілер өзін-өзі танудың өзара бірлікте қарастырылатын екі негізгі
компоненттің бөліп көрсетеді:1) өзін білу және 2) өзіне деген көзқарасы.Ал
И.И. Чеснокова өзін-өзі тануды үш компоненттің: өзін-өзі танудың,өзіне
эмоциялық-құндылық қатынсатың және тұлғаның мінез-құлқын өзі реттеуінің
бірлігінде түсінуді ұсынады.
Өзіндік сана-сезімнің оянуын баланың ана құрсағындағы даму кезеңімен
байланыстыратын түсініктер де бар. Мұнда баланың өз денесінің шектеулілігі
сезімнің пайда болуына даярлайтын ана құрағындағы кезеңмен байланыстыратын
тактильдік түйсінулер басты рөлді атқарады.
Өзара қарама-қатынастың өзіндік сана-сезімді дамытудағы маңыздылығын
барлық авторлар да қолдайды, дегенмен баланың ересектермен ара қатынасының
механизмдерін, формаларын, ондағы өзіндік сана-сезімнің оянуы мен жас
кезеңіне байланыстылығын түсінуі әр түрлі.Бала дамуың психоаналитикалық
дәстүрде қарастырушы авторлар өзіндік сана туындауын баланың анасынан
субъективті бөлінуі деп түсіндіреді.
В.Н. Мясищевтің пайымдауынша, бала басқаларға қатысты жинақталған
білімді өзіне аударады-осы үдерісте өзіндік сана-сезімі
оянады,белгіленеді.Сонымен қатар өзіндік сана-сезімнің пайда болуы қоршаған
ортаға деген нақты формадағы эмоциялық қатынасының (тілегі, сезімі)
көрінуімен байланыстырылады.
Өзіндік сана түсінігімен рефлексия термині қатарластырады.Рефлексия
өзін-өзі тану әрекеті ретінде адамның жан дүние әлемнің ішкі құрылысы мен
ерекшелігін ашады. Тұлғаның өз-өзіне рефлексивті қатынасын өзіндік сана
кеңістігінің даралық шеңберінен шығатын үдеріс ретінде авторефлексия деп
анықтауға болады.Адамның өз-өзіне рефлексивті түрде қарай алу қабілеті-
тұлғаның адамдар арасындағы әлеуметтік қатынастарды интериоризациялаудың
нәтижесі болып табылады.
Белгілі әлеуметтік топтар арасында және сол топтағы тұлғалық рөліне
байланысты индивидтің басқа адамдармен өзара әрекеттесуі үдерісінде Мен
сезімнің қалыптасуын интерактивтік теорияның (ағылшынның intepakt, яғни
өзара қарым-қатынас деген сөзінен шыққан) негізін қалаушы американдық
ғалым Дж.Мид. зерттеген.Оның көзқарасы Мен бейнесі индивидке тікелей
берілген немесе өзіндік сезінулердің қорытындысынан пайда болады деген
пікірге келеді.
Жиырмасыншы ғасырдың басныда психолог Ч.Х. Кули бейнелі Мен
теориясын қалыптастырады.Бұл теорияға сәйкес адамның өзі туралы ұғымы
қоршаған ортаның пікіріне байланысты қалыптасады және құрамдас үш бөліктен
тұрады: мен басқаларға қалай көрінемін, басқалар мені қалай бағалайды деген
түсінік, осыған байланысты өзін-өзі бағалауы. Танымның дүниетанымдық
аспектісі Б.Г. Ананьевтің, А.Н. Леонтьевтің, С.Л. Рубиншейннің және т.б.
көрнекті психологтердің терең көрініс тапқан. Таным объективті шындықтың
субъективті бейнесін білдіреді.Олардың арасындағы айырмашылық сонда-санада
өзінің көптеген аспектілерімен бүкіл объективті дүние бейнеленеді, ал өзін-
өзі тану арқылы адам өзін осы дүниеден бөледі, өзін тұлға, қатысушы адам,
әлемді танушы және оны өзгертуші субъект ретінде саналы түсінеді.
И.С. Кон Мен ұғымын адамның өзі туралы түсінігінің синонимі ретінде
қарастыруды ұсынса, адамның өзі туралы Р.В.Бернс Мен тұжырымдамасына
мынадай анықтама береді: Бұл индивидтің өзі туралы барлық түсініктің
бағалауымен қатар жүретін жиынтық.
Өзін-өзі танудың нәтижесі Мен бейнесі болып табылады.Мен бейнесі
бірден пайда болмайды, алдымен өзі туралы түсінік қалыптасады.Жүйелі өзін-
өзі танудың барысында бұл жеке түсініктер тұтастай құрылым ретінде, яғни
Мен-тұжырымдамасы ретінде қызмет етеді.
Адамның Мен тұжырымдамасының негізі балалық шақта
қалыптасады.Мектепке дейінгі жастың негізгі іс-әрекеті болып табылатын
ойын үдерісінде бала түрлі әлеуметтік рөлге қатысып, өз әрекеттерін
ережелерге бағындыруды үйренеді.Бұл бала сана сезімінде оның Мен бейнесін
екі бағытта: нақтылы-Мен және идеалды-Менді ажыратуға мүмкіндік
береді.Мектеп жасына дейінгі балада өзін-өзі пара пар бағалауға қабілет
пайда болады.Оның негізінде бала әрекетін үлкеннің бағалауы жатады.
№ 1 Кесте
Бала жас кезінен бастап өзін Менесімдігімен емес, өзінің есімі
бойынша, яғни өзгелердің өзіне қалай назар аударатындығына байланысты
атайды. Бала өзін өзгелердің тұжырымдары бойынша бағалайды.Оқушының өзін-
өзі бағалауы-ол жақсы немесе жаман болсын-оқытушылардың және құрдастардың
оны қалай бағалайтындығымен анықталады.
Өзін-өзі бағалау-тек өзін-өзі тану емес, сонымен қатар өзіне деген
көзқарас, атап айтқанда: өзінің қасиеттеріне, күйіне, мүмкіншілігіне,
физикалық және рухани күйіне деген көзқарас. Ол адамның өз алдына қойған
міндеттерді шешуде құштарлық деңгейін анықтаудың негізі болып
табылады.Психолог У.Джемс өзін-өзі сыйлаудың деңгейін анықтайтын қарапайым
формула ұсынды: өзін-өзі сыйлау=табыс\ құштарлық.
Бұл формулаға сәйкес талаптану жоғары болған сайын адам өзін сенімді
сезінетіндей табыс та жоғары болуы керек.Өзін-өзі сыйлау тек талап пен
табыстың ара қатынасымен анықталмайды.Онда тек өзінің жеке табыстары ғана
емес, сонымен қатар тұтастай алынған әлеуметтік жағдаят та ескеріледі.
Сөйтіп,өзіндік сана суретінде екі жақты бейнелеу пайда болатын сияқты
көрінеді.Сыртқы орта және ондағы адам, яғни өзіндік сана өзіне сырттай
қарау қабілетіне байланысты.Соның арқасында адамда өзін қоршаған ортадан
және басқа адамдардан бөлектену мүмкіншілігі пайда болады. Мен не туралы
ойласам да,-деп жазды У.Джемс-мен әрқашанда дәл сол кезеңде белгілі бір
дәрежеде өзімді өзім, өзімнің жеке тірлігімді сезінемін.Сонымен бірге менің
сана-сезімімнің негізінен алғанда екі жақты:бір жағынан, танылушы және
екінші жағынан, танып білуші бөлшектер тәрізді, яғни объектілікбөлшек және
субъектілік бөлшек екендігімді мен өзім сезінем ғой....Әрине, адам өзін-
өзі өз талдауының объектісіне айналдыра отырып, өзіндік Менін ажыратып
алып, оны басқа объектілер сияқты өзінен жеке объектіге айналдырады.
Педагогикалық ой-пікір тарихындағы қалыптанудың гуманистік бағдарлары.
Адам бойындағы адамшылықтың дамуы ретіндегі қалыптану идеясының
тарихи тамыры тереңде жатыр.
Өзін -өзі тануды адам бойындағы адамшылықтың көбеюі ретінде
пайымдап түсіндіруді негіздеу үшін біз адамзаттың педагогикалық мұрасының
өзі-өзі дұрыс тануға және түсінуге, үйлесімді тұлға болып қалыптасуы мен
дамуының негізгі факторларын сезінуге, қалыптану кезінде шынайы ізгілік
бағыттарының күшею кезеңдерін қадағалауға мүмкіндік беретін жақтарына назар
аударамыз.
1.3. Өзін-өзі тану пәнінің оқу тәрбие үрдісінде қолданылатын жалпы
педагогикалық инновациялық технологиялары
Өзін-өзі тану пәнінің аса маңызды мәселелердің бірі мұғалім мен
оқушының өзара қатынасының өзіндік ерекшелігінен туындайды. Бұл жағдайда
педагог тек қана қана жаңа білім берумен немесе жаңа дағды
қалыптастырумен шектелмейді.Оқушыны өзін-өзі тануға баулитын мұғалім, ең
алдымен, олардың ой ағымын қажетті арнаға қарай бағыттай алатын,
шығармашылық белсенділігін оята білетін, олардан жан жылуын аямайтын,
барлық уақытта да қолдау көрсетуге даяр білікті жолдас әрі тәлімгер болуы
тиіс.
Өзін-өзі тану пәнінің сабақ беретін оқытушының басты міндеттерінің
бірі-оқытудың әдістерін таңдай алуы, өйткені сабақтың нәтижелі
жүргізілуі ең алдымен педагог пен оқушының өзара қатынасының қандай
жолдар арқылы жүзеге асуына тәуелді болары сөзсіз.
Дидактика оқытудың әр алуан әдістері бар екені белгілі, олар әр қилы
ерекшеліктеріне қарай іштей жіктеліп отырады (кестеге қараңыз).
№ 2 кесте
Оқыту әдістерінің жіктелімі
Негіздемесі Әдістер тобы
1. Білімнің көзі Ауызша сөйлеу, көрнекілік,
практикалық
2. Оқыту сатылары Жаңа білімді алуға дайындау, жаңаны
меңгерту, нақтылау, тереңдету,
іскерлік пен дағдыға төселдіру,
бақылау мен бағалау әдістері
3. Басқару тәсілдері Мұғалімнің түсіндіруі, оқытушылардың
өздік жұмыстары
4. Оқыту логикасы Индуктивтік, дедуктивтік,
аналитикалық, синтетикалық
5. Дидактикалық мақсаттар ( Ю.К. Оқу әрекетін ұйымдастыру,
Бабанский мен В.И. Андреевтің ынталандыру мен релаксация, тексеру
жіктемесі бойынша) мен бағалау
6. Тәрбиеленушілердің әрекет сипаты Түсіндірмелі-көрнекілік,
(И.Я. Лернер мен М.Н. Скаткин репродуктивтік, проблемалық, ішінара
жіктемесі бойынша) ізденіс, зерттеу
Өзін-өзі тануда қолданылатын тиімді әдістер
• Белсенді әдістер. Бағдарламалық және проблемалық оқыту әдістері
• ( тапсырмалар, жағдаяттық тапсырмалар, жобалар).
• Диагностикалық әдістер. Интерактивтік әдістер ( коммуникативтік)-өзара
қарым-қатынас пен бірлескен әрекетті танудың жолдары мен тәсілдері,
белсенді диалог;
• 1) әңгіме: әдептік және эвристикалық;
• 2) ойталқы;
• 3) “ ойға шабуыл”
• 4)” дөңгелек үстел”
• іскерлік ойындар”
• 6) практикалық жұмыстар конкурстар және оларды талдау;
• 7) тренинг;
• 8) топтық жұмыс;
• 9) терапия: ойын терапиясы, ертегі –терапия, бейнетерапия, ойындар
және т.б.
• Дәстүрлі әдістер. Ойын әдістер.
• 1) дамытушы ойындар;
• 2) рөлдік ойындар;
• 3) саяхат-ойындар;
• Практикалық әдістер. 1) жаттығулар; этюдтер;
• Көрнекілік әдістер. 1) көрнекі құралдар; макеттер; кестелер мен
сызбалар; техникалық құралдар; аудио, бейне-техника және. Ауызша
сөйлеу әдістері:1) дәріс, әңгіме және т.б.
• Тестілер- жеке тұлғаның даму деңгейін анықтау мақсатныдағы тапсырмалар
жүйесі: 1. психологиялық тестілер: а) тұлғалық-жобалау тестілері;б)
интеллектуалдық тестілер, в) қабілетті тексеру тестілері-креативтік
тестілер; г) әлеуметтік-психологиялық тестілер; 2) жетістікті анықтау
тестілер; 3) педагогикалық тестілер және т.б.
Жобалау әдісі - оқушының мақсаттылық іс-әрекетімен оның сол білімге
лайық өзінің құзырлығы арқылы белсенділік негізінде білімді меңгеру
әдісінің мәні оқушылардың белгілі проблеманы шешу үшін қызығушылығына
стимул беру болып табылады. Проблеманы шешу әрекет тәсілі мен белгілі бір
білім жинағын меңгеруді талап етеді. Оқушылар танымдық дағдысын дамыту мен
өз білімін дербес құрастыру (конструкциялау) шеберлігін қамтамасыз ету
жағдайын жасайды. Жоба әдәсі бір жағынан оқыту тәсілдерінің әртүрлі
әдістерін қолдануды, екінші жағынан кіріктірілген білім , шығармашылық
аумақтағы, технологиялық, техникалық ғылыми шеберлікті қарастыратын қандай
да бір проблеманы шешуге шамалайды.
Ойын әдісі- жүріс-тұрысты өзіндік басқаруды жүзеге асыратын қоғамдық
тәжірибені меңгеруге бағытталған ситуация жағдайындағы іс-әрекет түрі.
Жалпы ойыннан педагогикалық ойынның айырмашылығы (іскерлік ойын,
имитациялық ойын, операционалды ойын, рөлдік ойын) айырмашылығы нақты
қойылған мақсатының барлығы ойын процесінде қарым-қатынас, ынтымақтастық,
проблеманы шешу құзіреттілікті интенсивті дамиды.
Драмаландыру және театрландыру әдісі педаг оқушыларға бұрыннан да
белгілі болғанмен,белсенді оқыту технологиясының өмірге келуімен
байланысты олар жаңаша сипатқа ие болады (5).Драмаландыру- тәрбие іс-
шарасының сахналық көрніске лайықиап, соған сәкес рөлдерді орындату арқылы
нәтижеге жетуді көздейтін әдіс.Театрландыруда оқу материалына сүйеніп,
сабақтан тыс уақытта қатысушыларды көптеп тарту арқылы,ұзақ уақыт
аралығында жүйеліжүргізіліп отыратын, нақты декорациялары мен атрибуттары
бар түрлі жанрдағы сахналық қойлымдар әзірленуі тиіс.
Пікірталас- оқушылардың өзара пікір алмаса отырып топтық міндеттерді
ұтымды әрі нәтижелі шешуіне мүмкіндік туғызатын бірлескен ұжымдық әрекет
түрін ұйымдастыру әдісі.Пікірталасқа қатысушылар белгіленген мәселе
төңірегінде өз пікірлерін қорғауға ұмтылады, соның нәтиждесінде оқушылар
бір-біріне логикалық тұжырымдарды, өзіндік көзқарастары арқылы әсер етеді,
жаңа пікірлер қалыптасады, ой-өрістері кеңейді ( 6,7). Пікірталас
барысында оқушылардың өмір шындығын терендей тануына, оның өзіне беймәлім
сырларын түсінуіне жол ашатын психологиялық ахуалды, эмоциялық көңіл күйді
басынан өткеруінәтижесінде алған білімдерін өзінің жүрегінен, ақыл
сүзгісінен өткізіп, өзіндік ой-пікірін өзгелермен ашық та еркін бөлісуіне
қажетті алғышарттар жасалады.Мұнда оқушылардың белсенділігі артады, олар
танымдық әрекеттің субъектісіне айналады.
Ойға шабуыл-күрделі мәселелердің шешімін бірлесе іздеу жолымен
оқушылардың ойлау қабілеттерін белсендіру әдісі ( оны американдық психолог
А.Осборн ұсынған).Оқу процесіндегі
ойға шабуыл ешкімнің мәжбүрлеуінсіз, құрамында өз еріктерімен біріккен 5-
6 оқушы бар топтра арасында жүреді.Мұнда ешқандай сын, өзін-өзі сынау
болмайды, ең тосын, тіпті шындыққа жанаспайтын идеяның өзі де қабылданып,
топтық сраптаудан өтеді.Оған қатысушылардың әрқайсысының нақты қызметі
болады: топбасшы, жаңашыл, консерватор,конформист, насихатшы, талдаушы,
суреткер ( белгіленген міндетті шешудің топта жасалған бейнелі нұсқасын
ұсынушы) және т.б; талқылау барысында әркім өзінің қызметіне сәйкес өз
пікірін білідіріп отыруы қажет. Топ іштей бірнеше шағын топтраға
бөлінеді.Рейтинг жолымен сабақ мазмұнындағы күрделі де өзекті тақырып
таңдалады.Шағын топтар бірлесе отырып мәселені шешеді, содан кейін сол
ойларын жалпы топ алдында талқылауға ұсынады (әр топтан әр түрлі рөл-
қызметтің өкілдері сөйледі).Барлық жұмыс өте жылдам әрі ұйымдасқан түрде
атқарылады.Бұл әдіс тек қана қарым-қатынас мәдениетіне
Ынталандыру əдістері
Тəрбиеленушіні белгілі іс-əрекетті орындатуға талаптандыру ниетімен
қолданылатын əдістер тобында ынталандырудың орны өз алдына. Бұл əдістің
ежелден-ақ мадақтау мен жазалау түрі белгілі. XX ғасыр педагогикасы жəне
бір өте əсерлі ынталандыру əдісі – жарыстыру əдісін алға тартып отыр.
Кейінгі он жылдықта дəстүрлі ықпал əдістеріне қосымша субъектив-
прагматикалық əдістің тиімділігі жариялануда. Ғылыми зерттеулер мен
практика нақтылағандай, бүгінгі жастардың ерекшелігі - өмірге болған
прагматикалық (пайдакүнемдік) қатынасы.
Осыдан қазіргі заман балалар өзіне, өз жолдастарына тəрбие маған не
береді, неге, қай уақытта ол қажет, одан түсер пайда қандай жəне қаншалықты
деген сұрақтарды үстемелеп қоятын болды. Осы секілді пайдакүнемдік –
прагматикалық бағытты ескере отырып, кейбір шет ел педагогикалық жүйелері
тəрбие процесін тəрбиеші мен тəрбиеленуші арасындағы коммерциялық қатынас
сипатында бағалайды. Ал мұндай қатынас өзегі – пайда. Əдіс əлі қалыптасып,
ресми қабылданған емес, бірақ тұрмыста тəрбиеші мен тəрбиеленушілер
арасында түзілетін келісім-шарттар жүйесімен біртіндеп тұрақтануда.
Мадақтау – балалар əрекетіне ұнамды баға беру. Мадақтау ықпалы
оқушының ұнамды көңіл-күй сезімін көтеруге негізделген. Осыдан да мадақтау
балада өзіне деген сенім орнықтырып, жұмысқа деген жағымды көңіл қатынасын
оятады, жауапкершілік арттырады. Мадақтау түрліше орындалуы мүмкін. Олар
арасында тəрбие процесінде жиі қолданылатындары – қолдау, қуаттау, алғыс
жариялау, құрметті құқықтар беру, мақтау қағаздары мен сыйлықтар беру жəне
т.б.
Қарапайымды бола тұра, мадақтау өте жауапкерлі де іс. Мадақ шектен тыс
əсіреге айналып кетпей, орынсыз кем де болмауы керек. Санамен сарапталмаған
əсіре мадақ баланы бұзады. Осыдан мадақтаудың психологиялық қырлары мен
оның салдарын ескерген жөн:
1. Мадақ-марапат сырттай көзге түсіп, əйгілену ниетімен емес, мақтаушы
мұғалім мен марапатталушы оқушының, яғни екі тараптың бірдей жан дүниелік
қалауы мен қабылдауынан болуы шарт.
2. Мадақтау арқылы тəрбиеленушіні басқа балаларға қарсы қойып алмауды
да ойластырған жөн. Сондықтан тек табысқа жеткен оқушыны ғана мақтап
шектелместен, шын ықыласымен еңбектенген, өз ісіне адалдық танытатындардың
бəріне де жылы лебіз, мадақ сөзді аянбаған жөн.
3. Мадақ қолдана отырып, кім, не үшін, қаншалықты сыйға тұрарлық
екенін сараптауды ұмытпаңыз. Əсіре мадақ астамшылдыққа апарады.
4. Əрқандай мадақ жеке тұлғалық ерекшеліктерді ескерумен беріледі.
Өзіне сенімі жоқ, үлгерімі төмен оқушыны қолдап-қуаттау қажет. Қандай да
ұнамды сапасын танып, педагог сол арқылы балада сенім оятады, ұмтылыс пен
дербестік, кедергілерден сескенбеу қасиетін баулиды. Өзіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
БӨБЕК ҰЛТТЫҚ ҒЫЛЫМИ ПРАКТИКАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ ЖӘНЕ САУЫҚТЫРУ ОРТАЛЫҒЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ТАҚЫРЫБЫ
ӨЗІН ӨЗІ ТАНУДЫҢ
ҰЛТТЫҚ ДӘСТҮРЛІГІНІҢ АДАМГЕРШІЛІК АЯСЫНДАҒЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕОРИЯЛАРЫ
Орындағандар:
Қарағанды облыстық МББҚБА және ҚД институтының
Т.Қ. Камзабаев атындағы
пед. менеджмент кафедрасының
аға
оқытушысы магистр педагог
Баяндина Г.А.
Қарағанды қаласының Білім беру бөлімінің
мектепке дейінгі тәрбиесінің әдіскері
Базарбай А.С.
Қарағанды 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3- 5
І Негізгі бөлім. Тәрбие жүйесінің философиясындағы өзін өзі танудың
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 5
1.1. Халық педагогикасының теориялары мен
тұжырымдамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Өзін өзі тану аспектісіндегі жеке тұлға психологиясы ... ... ... ... 9
1.3. Өзін-өзі тану пәнініде жалпы педагогикалық инновациялық
технологиялардың
сипаттамалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
ІІ Зерттеу бөлім. Мектепке дейінгі мекемелеріндегі халық
педагогикасының Өзін өзі тану пәніндегі орны.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.1. Бала-бақша жағдайындағы халық дәстүрлерінің жаңа формалары және
әдіс, тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... .22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Қосымша 1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша 2 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша
3 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
Қосымша
4 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
Қосымша
5 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
Егерде адам бір жылдығын ойласа – онда ол бидай егеді.
Егерде адам он жылдығын ойласа – онда ол ағаш отырғызады.
Ал егерде ғасырлығын ойласа – онда ол бала тәрбиелейді.
(жапондық
ескі мақал).
Кіріспе
Біздің мемлекетте орын алып отырған әлеуметтік – экономикалық
өзгерістер қалыптасқан тәрбие жүйесін қозғамай кетпейді. Қазіргі қоғамның
дамуы кезеңінде, оның модернизациялану жағдайында білім мекемелерінде,
білім және тәрбие жүйесінің маңызын мемлекеттік білім стандарттарына, ҚР
білім саласының 2015 жылға дейін даму концепциясына және басқа нормативтік
– құқықтық баптарына сәйкес жаңалау қажеттілігі пайда болады.
Егеменді Қазақстанда мәңгілік мәселе өзін- өзі тану білім беру
бағдарламасы бойынша жаңа мәнге ие болды. Ол Қазақстан Республикасының
Бірінші Ханымы Сара Алпысқызының бастамасымен жүзеге асырылып отыр. Өзін
өзі танудың философиялық негізін алғаш рет А.Н.Нысанбаев пен Г.Г.Соловьева
қалады. Олар Өзін - өзі тану пәнінің тұжырымдамаларының бір нұсқасын
ұсынды.
Ғылым негізінде жаңа тәрбиеге тұжырымдамалық бап керектігі мақсаты
ұсынылып отыр, оның стратегиялық бағдары – шығармашылық типі, дамыған
мәдениетті көзқарасы бар жеке адамның қалыптасуы болуға тиіс. Бұл
адамгершілікті және өнегелікті қоғам білім саласында тұрған мақсаттарды
іске асыруға және Қазақстан Республикасында тұратын халықтар арасында
бейбітшілік пен татулық сақтауға көмектеседі.
Соңғы жылдары Қазақстан басқа республикалармен қатар әлеуметтік –
экономикалық реформалардың шығындарын толық шарасында сезді, бұл шығындар
әсіресе өсіп келе жатқан ұрпақтың психикасына ауыр әсерін тигізіп отыр.
Өнегелі үлгілердің белгісіздігі, батыс мәдениетінің ең нашар
үлгілерінің агрессиялық ықпалы, бостандық пен демократияның теріс түсінігі,
балалардың арасында әр түрлі жағымсыз жағдайлардың өсуіне қоректік орта
болып отыр. Бұл мәселелер жасөспірімдермен қатар бастауыш сыныптардың
оқушыларына да қатысы бар. Жеке адамның тіршілік әрекеті мен қалыптасуында
дағдарыстар асқынып кетті. Сондықтан, бүгінгі педагогикалық білім берудің
мақсаты мен мазмұны қазіргі заман талабына сай, жаңаша қалыптасып отырған
адам туралы концепцияның тұрғысынан анықталуы керек.Бұл қағиданың екінші
бір қоғамдық көрінісі әсіресе жаңару кезендегі, адам тәрбиесінің әлеуметтік
талабына келіп ұштасады.
Болашақ ұрпағымызды тәрбиелегенде, -дейді Н.Назарбаев-оларға
жастайынан имандылық пен адамгершілік қасиеттерді сіңіре білске, сонда ғана
біз ұлттық рухы дамыған Отынының гүлденуіне өз үлесін қоса алатын азамат
өсіре аламыз.
Ол үшін ең әуелі ұрпақтарымызды бала кезінен ұлттық тәлім-тәрбиеге
баулып, халқының салт-дәстүрін жақсы білетін саналы азамат болы өсуіне
көңіл бөлуіміз керек.
Мақсаты:
Ұлттық дәстүрлігінің құралы ретінде мектепке дейінгі ересек
балалардың адами-рухани қасиеттерін қалыптастыру.
Міндеттері:
• Өзін өзі тану мәселелері бойынша психологиялық-педагогикалық
әдебиеттерді зерделеу;
• Педагогикалық теориясындағы ұлттық дәстүрлерін анықтау;
• Бала-бақша мен отбасы жұмысындағы ұлттық дәстүрлерін қолдану
• Бала-бақша жағдайындағы іс-тәжірибесімен бөлісу (Қарағанды қ.
Жұлдыз, Алтынай, Балапан, балабақшаларының эксперименттік
аландарының негізінде).
Зерттеу объектісі: оқу- тәрбие үрдісі
Зерттеу пәні:. Бала-бақшаның ұлттық дәстүрлігінің әдіс, тәсілдері
І Бөлім. Тәрбие жүйесінің философиясындағы өзін өзі танудың мәні
1. Халық педагогикасындағы өзін-өзі тану идеясы
Жүрегіңмен сезбесең,
Әлемнің сырын ұқпайсын.
Көзіммен көрем дегенмен
Барлығын байқап шықпайсын
РУДАКИ
Қазақтың халық педагогикасы-адамның жан-дүниесін тәрбиелейтін
ілім.Сондықтан оны түсіну үшін, жер бетіндегі тіршіліктің пайда болуына
кеткеткен уақыт пен оның тікелей адамның тегімен байланысып жатқаны жайында
қысқаша шолу жасау ауадай қажет.Осыны ескере отырып, бүгінгі ғылымға
белгілі замана ықылымдарынан сыр шертейік.
Адам тағдыры, оның өзін-өзі тануы мен өзіндік сана-сезімі мәселелері
қазақтың философиясы мен халықтық дүниетанымының өзегі болып табылады.
Бұған ұзақ уақыт бойы қазақтардың энциклопедиясы, білім мен тәжірибесі
қазынасы және халықтың көңіл күйі мен арман-мүддесін білідіретін маңызды
құралы болған ауыз әдебиетінде-фольклорында жүзеге асқан ғасырлар бойғы
халық даналығы куә.
Қазақтың мақал-мәтелдері-ойдың асыл маржандары-адамгершілік-этикалық
идеяларға толы.Олар моральдық нормалардың өзіндік кодексі рөлін атқарды.
Халықтық мақал-мәтелдердің тақырыбы кең, өмірдің барлық қырларын
қамтиды.Онда шынайы адамның тіршілік ету мәселелері маңызды орын
алады.Қазақты дүниетанымға ұғымның іргелі және құбылмалы, мәңгілік және
ауыспалы диалектіліктері тән.
Қазақтың ділінде өмір сүрудің мәңгілі мен іргелілігі табиғатпен, оның
құдіретімен, қуатымен, мәңгілігімен теңестіріледі. Адамның тіршілік етудегі
тұрақтылығы табиғатпен сіңісуі, жақындасуы, үндесуімен тікелей байланысты
қарастырады.
Адам өмірінің салыстырмалылығы, өткіншілігі, уақытшылығы дүниенің
жалғандылығы, оның тұрақсыздығы, уақыттың құбылмалылығымен анықталады.
Адамдар-бір-біріне қонақ, жан –тәнге қонақ. Дүние-жалған ұғымы
адам өмірінің салыстырмалылығын,болмысының бұлдырлылығын, сезімнің
жалғандылығын,табысының уақытшалығын және т.б. көрсетеді.
Жақсымен жүрсен-пейіш,
Жаманмен жүрсең-кейіс,
Жақсыға жуық бол,
Жаманнан аулақ бол.
Көптеген мақал-мәтелдердің идеялық мазмұны жаман адам және жақсы
адам деген басты ұғымдармен тығыз байланысты. Халық осы сөздер арқылы
Жақсы іске, жаман асқа, Жақсыдан аспа, жаманнан қашпа, деген моральдар
тұрғысынан адамның мінез-құлқына дұрыс немесе бұрыс баға береді.
Қазақ халқының мақал-мәтелдеріне жақсылық пен жамандық тақырыбына баса
назар аударылады.Халық қолдаған, ұнатқан адмгершілік іс-әрекеттер, мінез-
құлық қағидаттары мен нормаларының бәр де жақсылыққа жатады. Жақсылық ақыл-
оймен, біліммен байланысты қарастырылады, адам өміріндегі оларға аса көңіл
бөлінеді. Адамның қоғамдық және жеке өміріне зиян келтіретін, халық
жақтырмайтын және жазғырып, айыптайтын әрекеттер мен қылықтардың барлығы
жамандық болып табылады.
Жоғарыда айтылып өткендей, көшпелі өмір сүрген қазақтың өмірінде, оның
тіршілік етуінде табиғаттың, яғни табиғи ортаның алатын орны ерекше.
Адамның Бүкіл әлеммен, космоспен ара қатынасы, ортақтастығын сезініп,
түйсіну қабілеті сәби кезінен қалыптасады. Бесік жырларында ананың қолын
сәбиді зарыға күтіп, оның жарыққа шығуын қуана қарсы алған ұлы Ұмай-ананың
қолымен теңестірді. Сәби өмірінің алғашқы сәтінен-ақ оның бұл дүниеге
келгендігіне әлемнің қуанышты екендігін және әлеммен кездесуінің қорқынышты
да маңыздылығын сезінуімен бірге бұл өмір мен дүниеге келуінің
маңыздылығын ананың ақ сүтімен сіңіруі үшін жүрке жылуына, қамқорлыққа,
махаббатқа ( сылап сипау-әлдилеп тербету) бөлінеді. Мәселен, қазақтын
әдет-ғұрпында баланың бесігі-кең дүниенің есігі деп бесікке салуға
үлкен мән береді. Бала тез жүріп, өмір жолы жеңіл,болашағы айқын болсын деп
Тұсар кесер ырымын жасайды.Бұл ырым космостың ауыспалы күйінде тыныш,
берекелі дүние, баланың өмір жолы ұзақ болсын деген тілкетерді білдіреді.
Ырымның дүниетанымдық мағынасы адамды қалыптасушы, дамушы және шексіз
кемелденуші жан ретінде тануда, Сөйтіп, баланың өсу шамасына қарай әр ырым
адамның дүниемен ара қатынасының жаңа қырын ашып отарады.
Дәстүрлі қонақжайлылық рәсімі көшпелі халықтың ділін айқын сипттайды.
Халықтық дәстүрге сай, қонақжайлылық ең басты этикалық адамгершілік ретінде
түсіндіріледі.Қонақжайлылықты қазақтар ұлы бабамыз Алаш ханнан қалған мұра
деп біледі. Қонаққа шыққан шығынның қайырымы мол деп есептейді. Қонақ
кутуге кеткен шығын құдіретті күштің әсерімен артығымен қайтатындығына
қазақтар сенімді болды.
Ғылыми еңбектердегі көшпелілердіғ қонақжайлық салты туралы пікірлер
сан алуан. Мәселен, олардың бірінде қонақ-жайлық салтының негізінде
әлеуметтік-экономикалық салтының негізінде әлеуметтік-экономикалық себептер
бар деп есептейді. Екіншісі қонақжайлықтың түпкі тамырын қарым-қатынас
феноменімен байланысты қарастырады. Бұл жөнінде Т.Сүлейменов: Қарым-
қатынасқа мұқтаждық экзистенционалдық қажеттіліктердің рөлін атқарады,
себебі ол адамның психикалық саулығының басты шартыболып табылады, - деп
жазды.
Өзіне ұқсас адамдармен қарым-қатынас жасауға мұқтаждық көшпелі өмір
салтына байланысты туындайды. Қазақтар шағын топ болып көшіп отырған.
Климат неғұрлым құрғақ болған сайын көшпендіқауым соғұрлым бытыраңқы,
шашылыңқы өмір сүрді. Мұндай жағдайда қарым-қатынас жасау қажеттілігі
әлдеқайда арта түсті, сондықтан да көшпелі қазақ адамдармен кездескенніне
әрқашан өте қуанышты болды. Ол өз ұрпақтарына: егер адамға кездессең, оны
қуанышқа бөле: мүмкін сен оны соңғы рет көріп тұрған шығарсың - деп өсиет
етті. Дала халқының нағыз қонақ-жайлығының философиялық мәні осындай. Көріп
отырғандай, көшпелілік қазақ халқының әлеммен және өз-өзімен қарым-қатынас
жасауының құралын және тілін құрайтын идеялық және рухани құндылықтардың
тендесі жоқ, берік жүйесін құра отырып, оның тағдырында, ділінде, сана-
сезімінде аса манызды рөл атқарды.
Қазақ халқының құндылықтары жүйесінде Ата-мекен, Ата қоңыс
ұғымдары басты орын алады. Адам туысқандықсыз, дәстүрлі қауымсыз өзінің
тіршілік ететінін көз алдына елестете алмайды.
Атасын, ата жұртын, күйеуін сыйлау және құрметтеу, рулас үлкердің,
асқақтардың беделі сияқты этикалық құндылықтар доминантасы тектік
бастауымен тығыз байланысты. С.Ақатаевтың атап өткендей, әке ата-ананың
рухани қасиеттерін бойына сіңірген ұрапқ жалғастырушы ретінде отау иесі,
шаңырақ басшысы болып табылады. Әкенің, ақсақалдың түрлі міндеттері
(материалдық игіліктер тудырушы, шаруашылық- ұйымдастырушылық міндеттер
және т.б.) иерархиясында ата-ана, әке қасиеттері жетекші орын алады. Қара
шаңырақты қадірлеу қазақтардың негізгі салт-дәстүрлері мен ырым-жолдарында
қатаң сақталады.
Халық тарихында ерекшеорын алатын батыр- қазақтардың адамгершілік
мұраты болып табылады. Олардың ата жұртын, ата мекенін қорғау кезіндегі ер
жүректілігі, жанкештілігінің маңызы зорболды. Бөгенбай мен Қабанбай,
Наурызбай мен Сыпатай, Малайсары мен Тайлақ, Жәнібек пен Өтеген, Саурық пен
Әбілқайыр, Қошабек пен Естербек, Баян мен Тәуке, Бұқарбай мен Ақбайдың және
басқалардың есімдері қазақтар үшін ерлік пен батырлықтың бейнесіне айналды.
Ер ұғымы- қазақтың ұлттық даналығының ең маңызды ұғымдарының бірі.
Мәселен, Ерді намыс өлтіреді, қоянды қамыс өлтіреді дейді халық
нақылында.
Жырау өз қандастарын әрқашан өзін-өзі қадірлей, құрметтей білуге,
қарапайым, адал, шыншыл және қайырымды болуға шақырды. Оның пайымдауынша,
адам өзінің аза ғана ғұмырында бұл дүниенің барлық қуаныштары мен
қайғыларын бастан кешуі керек.
Ұлы ағартушы, жаңашыл педагог, жазушы Ыбырай Алтынсарин да халық
ағарту идеясын ұстанды. Дейизмдік көзқарас жағынан ол қоршаған әлемді Алла
тағала жаратқанын мойындайды. Ағартушы білімсіздікке, наным-сенімдерге,
ескі көшпелі тұрмыс шеңберінде тұйықталып қалу және исламды пайдакүнемдік
мақсатта пайдаланып жүрген діни қызметкерлерге қарсы тұрды. Педагог
Ы.Алтынсарин өскелең ұрпақтың эстетикалық және этикалық тәрбиесіне аса
көңіл бөлді. Ол адам бойында адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру, оның
бойында, ең адымен, еңбексүйгішті дамыту керек деп ой тұжырымдайды. Адамның
өмір туралы дұрыс түсінігін, өзін-өзі және өзгелерді сыни тұрғыдан бағалай
білуді дағдыландыруды ол парасатты түрде тәрбиелеу үрдісінде жақсы нышандар
мен мінездердің дамуымен тығыз байланыста қарастырады. Ол балалар бойына
әлемге деген кең көзқарас беретін және оларға адамгершілік тұрғысынан терең
әсер ететін білім үшін күресті.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген ойшыл, қазақтың ұлы ақыны
Абай Құнанбаев адамгершілік бастауы- махаббат пен әділдік деген тұжырым
жасады. Абай: Сен де бір кірпіш дүниеге, кетігін тап та бар қалан! -деп,
әрбір адам өмірдегі, қоғамдағы өз орнын таба білу керек, ал ол үшін
білімге, кәсіпке және өнерге ұмтылуға шақырады. Ол тек қажымай еңбек өтудің
нәтижесінде ғана тұрмысты жақсартып, туған туысқандарына игілікті іс жасап,
сыйлы болатындығына көз жеткізді. Абайдың ойынша, адам- жан дүниесі
қайталанбас, әлемдегі жоғарғы құндылықтарға қол жеткізген, өз тағдырың иесі
және жасампазы бола алатын бірегей тіршілік иесі. Ұлы ағартушы
адамгершіліктің жоғарғы көрсеткіші-жақсылық жасау, сұлулыққа ұмтылу деген
ойды үнемі қайталап отырды. Абайдың негізгі эстетикалық ұстанымы-Адам
бол!. Адам өзін-өзі тану және өздігінен кемелдену үдерісі кезінде өз
мүмкіндіктері мен шығармашылық әлуетін жүзеге асыра алады және оны жүзеге
асыруға міндетті де. Абай өз пайымдауымен адамның жақсы және жаман
қасиеттеріне қатысты нақты бағдар беретін адамгершілік мінез-құлық кодексін
жасады.
Елін жанындай сүйген Абай өз халқының болашағы білім алуда, сауат
ашуда, ғылым мен өнерді, кәсіп пен шаруашылықты дамытуда, қажымай-талмай
еңбек етуде деп біледі. Абай адамды Құдай жаратқанына, оның жоғары
болмысына және бұл дүниенің зандылықтарын меңгере алу қабілетіне сенеді.
Адамның ақыл-парасаты ақиқаттың өлшемі бола алады, ал адамның өзі ақыл-
парасат пен еңбектің арқасында бақытқа қол жеткізеді деп есептейді.
Абай Он бесінші сөзінде: Адам ата-анадан туғанда есті болмайды:
естіп, көріп, ұстап, татып білсе, дүниедегі жақсы жаманды таниды.
Сондықтан білгені, көргені көп адам есті болады.
Қашан бір бала ғылым мен білімді махаббатпен көк-серлік болса, сонда
ғана аты адамболады. Сонан соң ғана Алла тағаланы танымақтық, өзін
танымақтық, дүниені танымақтық, өз адамдығын бұзбай ғана жәліб мәнфағат
табыс, пайда дәфғы мұзарратларны зарарладан қашу айрылмақлық секілді ғылым-
білімге үйренсе, білсе деп үміт қылмаққа болады. Болмаса жоқ, ең болмаса
шала,- дейді олардың адамшылығының кәмелет сенім таппағы – қиынның қиыны.
Абай: Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар. Сонан қашпақ
керек. Әуелі –надандық, екінші- еріншектік, үшінші- залымдық деп білесің.
Нанадық- білім-ғылымның жоқтығы, дүниеден еш нәрсені оларсыз біліп
болмайды. Білімсіздік хайуандық болады.
Еріншектік- күллі дүниедегі өнердің дұшпаны. Талапсыздық, жігерсіздік,
ұятсыздық, кедейлік- бәрі осыдан шығады.
Залымдық- адам баласының дұшпаны. Адам баласына дұшпан болса, адамнан
бөлінеді, бір жыртқыш хайуан хисабына қосылады, дейді.[Отыз сегізінші қара
сөз, 80-б]
Абайдың ойынша, адам бойындағы ең қымбаты- оның жүрегі. Мейірімділік,
ізгілік, өзгені өз бауырындай қабылдай білу, оған өзіңе тілейтін игілік
тілеу- мұның барлығы жүректің қалауы. Махаббат та- жүректің қалауы [Он
төртінші қара сөз, 23-б ].
Көріп отырғанымыздай, қазақтың данышпан ақынының шығармашылық мұрасы
күні бүгінге дейін өз маңызын жойған жоқ. Біздің заманымызда да әлемді,
табиғатты, адамгершілікті, рухани бастауларды сақтап қалу өзекті мәселе
болып отыр. Бұл мәселелердің туындау себептерін Абай өзінің Қара
сөздерінде жазып кеткен болатын. Ол адам бойындағы кемшіліктер- қорқақтық
пен жігерсіздік, жалқаулық пен бойкүйездік, аярлық пен көргензіздік әлем
білмейтін қатерлер мен зұлматтардың жол алуына әкеліп соқтыруы мүмкін
екендігін ескертті.
Өз халқына ықыласы ыстық Абай өз халқын рулық тәкаппарлық пен
даңғойлықтан арылып, басқа халықтардан жақсылық пен пайдалы іске үйренуге
шақырды.
Қазақ халқының көрнекті ойшылы Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығының
негізгі тақырыбы- мораль философиясы мен мәдениет туралы ілім. Шәкәрімнің
рухани ізденістерінде көне сақтүркі дәуірінен қалыптасқан космостық
дүниетаным ерекше орын алады, олардың киелі ұғымдары- Тәңірі, Әлем, Күн
және Табиғат. Шәкәрімнің пайымдауынша, моральдың негізгі мәселелері-
арұждан, намыс, сенім туралы ілім. Осы ұғымдар адам жанының тірегі болып
табылады. Шәкәрімнің ойынша, адам жаны мәңгі бақи өлмейді, ол кемелденуге
және өркендеуге қабілетті. Төзімділік, әдеттілік, қаырымдылық ретінде
түсінілетін ар-ұят адам жанының өрге жылжып, дамуының негізгі болады.
Шәкәрімнің адамгершілік туралы пайымдаулары оның Үш анық атты еңбегінде
айқын көрінеді. Шәкәрімнің көзқарасы бойынша, бірінші анық - Жаратқанды,
жанның мәңгілік екендігін мойындайтын сенім ақиқаты. Анық сезімге мән
бермеген, қандай да бір ғылыми негіздемесі болмағандықтан, адамдардың
негізгі бөлігі оны қабылдай алмады. Екіншң анық - сезіммен қабылдауға, және
ұтымды ойлауға негізделген.
Ақыр соңында үшінші анық- ар - ұждан субстанционалдық негізін құрайтын
жан анығы.Ар –ұждан жанның негізгі қажеттілігі ретінде зұлымдықтан артылып,
игі өмір жолына түсіреді. Сондықтан да Шәкәрім жанның мәңгілік екендігін
негіздеу және оның жаңа түрге енуге қабілеттілігі -адамның бақытқа қол
жеткізуінің негізгі шарты деп есептейді. Шәкәрім адамның қайта туу туралы
өзінің жеке тұжырымдамасын негіздеуге күш салды. Ол: Парасатты, ар -
ұжданы бар, өз бауырларына мейірімі мол адамдар қырып - жойып, бірін - бірі
өлтіріп өмір сүре алмайды. Менің ойымша, адамның жақсы өмір сүруіне адал
еңбек, абыройлы сана, адал жүрек негіз болады. Міне, осы үш қасиет
барлығына билік құруы керек. Оларсыз өмірде бейбітшілік пен келісімге қол
жеткізуге болмайды, - деп пайымдайды.
Өзін- өзі тану мәселесін ХХ ғасырдың басында өмір сүрген қазақ
зиялары, Алаш партиясының басшылары Ә.Бөкейханов, М.Дулатов,
А.Байтұрсынов және басқалар, ең алдымен, қазақ халқының өзара тұтастығы
тұрғысынан қарастырады және оны тәуелсіздік пен мемлекеттік дербестік алу
қажеттілігімен байланыстырады. Олар өз өмірін қазақ халқының өзін- өзі
билеуіне арнап, туған халқының бойында ұлттық сана сезім оятуға және
дамытуға ықпал еттті. Олардың ойынша, шын мәніндегі тәуелсіздікке қол
жеткізу өзін -өзі тану мен халықтың сана сезімінің өсуіне байланысты жүзеге
асады.
2. Өзін өзі тану аспектісіндегі жеке тұлға психологиясы
Адам дегеніміз- өзін өзін-өзі танитын
Тіршілік иесі, ол өзін, өз жақынын,
өзінің өткенін және болашақ мүмкіндіктерін ұғынады
Эрих Фромм
Тәрбие, білім беру, оқыту-ішкі жан дүниеге түрткі болатын, жағдай
жасайтын, оларды іске асыратын сыртықы жағдайлар.Сондықтан да философтар,
психолгтар адамның жан-дүниесін тәрбиелеудің қозғаушы күші бар екенін
көрсетеді.
1993 жылы қабылданған тәлім-тәрбие тұжырымдамасында тәрбие халықтың
ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі
қасиеттерін жас ұрпақтың бойын сіңіру, баланың қоршаған ортадағы қарым-
қатынас дүниетанымын, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез-құлқын
қалыптастыру деп анықтама берілген (4), ал Қазақ педагогикалық
энциклопедия сөздігінде тәрбие қоғамдық, өндірістік және мәдени өмірдің
белсенді қатынасуымен даярлауды мақсат етіп қойған, жеке адамды
қалыптастырудың жүйелі процесі деген анықтама береді.Қазіргі заманда
жастармен жұмыс жасаудың жаңа әдістерін, концептуалдық жолдарын және
формаларын іздестіру керектігі-қоғам талабы.Қазіргі тәрбие туралы
тұжырымдамалар жалпы адами құндылықтар мен барлық салалардағы әрекеттің
өркениетті формаларына сүйенгенімен, өзіндік тұрғыдан еркешеленеді.
Барлық тұжырымдамаларда:
• гуманизм идеясын;
• тәрбиені мәдени контексте жүзеге асыруды;
• ашық тәрбиелік жүйелерді құруды;
• тәрбиені отбасында қайта қарауды;
• индивидуалдылықты дамытуды және қолдауды;
тәрбие әдістерін және оны ұйымдастыру формаларының икемділігі мен
альтернативаларын есепке ала отырып, жүзеге асыру қажеттігі туындауда.
Психологиялық-педагогикалық ғылымда тұлға мәдениетінің даму
проблемалары жаңа бағытта қарастырылуда, яғни ол оқу-тәрбие процесіне
теориялық және тәжірибелік тұрғыдан ендірілуі тиіс.
Гуманистік тұрғыда білім беру мекемелерінде жеке адам тұлғасына қарай
шешуші қадам жасайды, ол өзіндік даму процесі барысында педагогтар жүзеге
асыратын индивидтін алшақ абстарктілі жоспарлар мен бағдарламалар
жасайтын құрал ретінде емес, субъектіге айналды.Мұндай мекемлерде әрбір
адамның индивидуалды өмір мақсаттарын, талаптары мен мүдделерін жоғары
санайды, өз дамуында өзін тану үшін жағдайлар жасайды.Мұндай оқу
орындарындағы оқытушылар шәкіртті болашақ өмірге дайындап қана қоймай,
дамып келе жатқан тұлғаның психикалық ерекшеліктеріне сәйкес әр өсу
кезеңінің жақсы өмір сүруін қамтамасыз етеді.Тәрбиелеуде отбасы, мектеп,
орта жетекші рөл атқарады.
Әрине, сабақ үстінде әр оқытушы шәкірттің жоғарғы рухани ұмтылыстарын
көрсету үшін көп нәрсе жасай алады.Егер де отбасы, қоршаған әлеуметтік
шындық сабақтағы өткенді дәлелдесе, ал үлкендермен қарым-қатынас адами
қасиеттерді бекітсі, онда оқу орындарынан тыс ортаның жағдайы, моральдық
принциптерің жоғалуы адамның рухани дүниесіндегі қажеттіліктерді
өтемейді.
Еркін рынок ұрлық, пара беру, ұйымдасқан қылмыстық сияқты
рецидивтермен көрінеді.Кәсіпкерліктің артынде шеткі эгоизм престижі
түсініледі, мақсатқа барлық тәсілмен жету заңдылығы дәлелденеді,
ақиқаттық, әділеттілік емес, қандай жолмен алынса да, байлық, ақша,
әдемі өмірдің алдынғы қатарға шығу қауіпі бар.Былайша айтқанда, өтпелі
кезң біздің балаларымызды жартылай порнографиялық өнермен танысуға
мүмкіндік берді. Жақсылық пен зұлымдық арасындағы шекараның жойылуы
кезеңінде өсіп келе жатқан ұрпақтың алдында өз жауапкершілігін түсінетін
үлкендердің қоғамы оларды өзін тану кезінде қолдаусыз және жәрдемсіз
қалдырмауы тиіс.Қазіргі кездегі тәрбиенің қолданылып жүрген бірнеше
әдісіне тоқталып өтелік: Тәрбиелеудің гуманистік және демократиялық
сипаты: ( бұл бағдарламаның негізін салушылардың бірі-В.А. Караковский
(7).
Өзара әрекеттесу идеясы бірін-бірі түсінуді, бір-бірін сыйлауды,
оқытушының бала тұлғасына бағытталуы тұрғысынан келуді түсінеді.
Мәдениеттанулық әдіс, тәрбиені мәдениетті игеру процесі тұрғысынан
қарастырады. Мәдениет-тұлға мүмкіндіктерінің ең жоғары деңгейі.Мәдениет
көрсеткіштері: білімді пайдалана алу, дүниетаным қалыптасуының
деңгейі.Өркениетті адам әлемі-мәдениет әлемі, мәдениетті ұрпақтарға
қалдыру тәжірибесі, адамның шығармашылық белсенділігі.Мектепте оқоқушылар
мәдениеттің негізін игерулері керек, яғни білім мәдениетінің гармониясы,
шығармашылық әрекеттер мәдениеті, сезім мәдениеті.
Қазіргі тәрбиеде ұстанатын идея- күш көрсетпеу идеясы. Яғни бұл-
адамның жалпы әлемге, табиғаткқа, тірі нәрсенің бәріне, басқа адамдарға
жақсылық пен зұлымдық позициясынан қатынасын сипттайтын этикалық
түсініктер.
Күш көрсетпеу концепциясы педагогикада бостандық түсінігімен
байланысты. Гуманистік бағыттағы педагогкада бостандық ұғымы негізгі
болып табылады. Бостандық-баланың өзіндік іс-әрекеті.Мысал ретінде
М.Монтессориді (8) келтіруге болады.Оның тұжырымдамасы бойынша, баланың
еркін көріністеріне мектеп мүмкіндік беру керек.Ұстаз бала қызметіне
араласпауы тиіс.М.Монтессори ойынша, кедергі жасамаған жағдайда тәрбиенің
барлық сипаты, бостандық әрекеті және жеке шығармашылық еңбегі көрініс
береді.
Бостандық саналы түрде таңдау жасауды білдіреді.Қазіргі замандық
гуманистік педагогика мен психология бостандық танда жасау мүмкіндігі
деген ұғымға негізделеді. К.Роджерс (14) бойынша, оған тек өзін тындау,
өзін қабылдау, басқалардың ойын емес, өз тәжіиребесін бағдарға алу,
сонымен қатар басқаларды түсініп қабылдау арқылы жетуге болады.Егер
педагогиканың өзі авторитарлы позицияларды ұстанатын болса, балада күш
көрсетпеу қатынасын тәрбиелеу мүмкін емес.Сондықтан оқу-тәрбие процесінің
өзі гуманизацияланған болу керек.
Тәрбие үрдісінің мазмұнын, тұлғаның жан-жақты үйлесімді даму сапасын
және қасиетін рухани, дамгершілік, дене эстетикалық, еңбек, әлеуметтік
тәрбиелері құрайды. Егер тәрбие мазмұны мен оны ұйымдастыру формасы
сәйкеспесе, олардың арасында қайшылық туады.Жаңа мазмұнды ескі тәрбие
формасымен жүзеге асыру тиісті нәтиже бермейді.
Педагогикада тәрбие үрдісін ұйымдастыруда тәрбиенің әр түрлі формасы
пайдаланып келеді.Тәрбие формасы тәрбие мазмұнына сәйкес өзгеріп
отырады.Тәрбиенің нәтижелі болуы оның ұйымдастыру түріне байланысты.
Бұрынғы ұжымдық тәрбие барысында тұлғаның жеке ерекшелігі жете
ескерілмей келді.Осыған орай, тәрбие ісінде ұжымдық тәрбиенің жеке
тұлғаның дамуына әсерін, немесе, керісінше жеке тұлғаның дамуына әсерін,
немесе, керісінше жеке тұлғаның ұжымдық тәрбиеге әсерін орынды түсініп,
пайдалана білудің маңызы зор.Тәрбие жүйесінің өзегі тәрбиелеуші ұжым
болып табылады.Бұл педагогикалық және оқушылар ұжымының өзінше өзгеше
бірлігі. Сондай-ақ педагогикалық ұжым- басқарушы ішкі жүйе, ал оқушылар
ұжымы-басқарылатын жүйе.
Арнайы сөздіктерге жүгінсек, тұжырымдама дегеніміз-бір нәрсеге деген
көзқарастар жүйесі, негізгі идея мен жетекші ой. Ендеше тәрбиелік жүйе
тұжырымдамасы дегеніміз-мектеп ұжымының мақсаты, ұстанымдары, мазмұны мен
тәрбие үрдісін ұйымдастыру амалдары туралы көзқарастарын және ондағы
педагогтар ролін, оқушылар, ата-аналар және қоршаған әлеуметтік орта
орнын бейнелейтін жетекші идеясы.1993 жылы наурызда тәрбие мәселесіне
байланысты Бүкілресейлік конференцияда 12 тәрбие тұжырымдамасы
жарияланды.
Соның ішінде профессор Б.П. Битинас жетекшілік еткен авторлар ұжымының
Оқушылардың әлеуметтік тәрбиесі В.М. Коротковтың Оқушы тұлғасының
шығармашылық өзіндік әрекетін тәрбиелеу тұжырымдамасы Е.В.
Квятковскийдің Эстетикалық тәрбие тұжырымдамасы, Мектепте оқушыларды
эстетикалық дамыту жүйесінің негізі ретінде көркем білім беру
тұжырымдамасы. Ш.А. Амонашвилидің ерекше мақсаттық бағдары бар, яғни
мақсаты-бала бойында қайырымдалық қалыптасуына тұлғалық қасиеттерін ашу
арқылы дамуы мен тәрбиеленуіне ықпал ету және тәрбие мұраты-өзін-өзі
тәрбиелеу болып табылатын гумандық-тұлғалық технологиясын; В.А.
Сухомлинскийдің Павлышев мектебіндегі тәрбие жүйесін; А.С. Макаренконың
коммуна жүйесі бойынша құрылған тұжырымдамалық идеяларын: еңбек-тұлға
қалыптасуына негізі, әр балаға көңіл бөлу және қызығушылық таныту; балада
жеке мүдде, ізденіс болуы тиіс; шаруашылық-мектептері формасында оқытуды
өндірістік еңбекпен біріктіру [4].
Балалардың өзін-өзі басқаруы және өзін-өзі бақылауын дамыту
мақсатындағы А.А. Католикованың еңбек тәрбиесінің моделін;
Мектептегі тәрбиелік жүйе ретінде қарастыратын В.А. Караковскийдің
моделін.
Мақсаттық бағдары: жоғары адамгершілікті, білімді, рухани, еңбек
сүйгіш, өз Отаның сүйтін адам қалыптастыру,өз елінің бай мәдени мұрасын
игеру, ұлттық санасын оятуды көздейтін И.Ф. Гончаров, Л.Н. Погодинаның
Орыс мектебі авторлық моделін;
Өйткені ғылым адамға қызмет жасайды.Сондай-ақ, адам қоғам іс-әрекетінің
нәтижелілігі олардың адамгершілік қарым-қатынасына тікелей
байланысты.Адамдардың жақсы өмір сүруіне мемлекет тарапынан жағдай жасалу
олардың әділеттілік,еріктілік, қайырымдылық құндылықтарын қамтамасыз етуге
бағытталған. Бұл процестің өзіндік қиыншылығы, қарама-
қайшылығы,көпжақтылығы байқалады. Әрине, дәріс, негізінен, белгілі курстар
арқылы немесе жоғарыдағы адамдардың ниеттенуіне байланысты асыруға
болмайды. Сондықтан Қазақстанның әрбір азаматы жоғарыдағы мақсатты іске
асыруға үлес қосуы тиіс.Егре де халық білімді, ақылды, мәдениетті,
адамгершілікті, демократиялы, әділетті, кәсіби бағдарлы болса, соғұрлым
қоғам өркениет деңгейіне көтеріледі. Демек, Қазақстан болашақ иелерін сол
тұрғыда тәрбиелеу қажет.
Осыған орай, еліміздегі жоғары білім беру тұжырымдамасында адамның
дамуындағы оның өмірмен, адамдармен қарым-қатынасына зор назар аударылып
отыр.Әр адам күшті, құрметті, іскер, сыйлы болуға, өмірде өз дегеніне
жетуге тырысады.Сол себептен, әркім өзін-өзі құрметтеп, бағалай білуі
қажет.
Әрбір адамның психология және педагогика саласынан ғылыми білімі
болмайынша, бұл дәрежеге жету мүмкін емес.Педагогика ғылымы-өмір туралы
ғылым.
Психология ғылымының зерттеу нысаны-адам психикасының көрініс беруі,
оның заңдылықтары мен механизмдері.
Өзін-өзі тану-өзіндік сана-сезімнің қызмет ету механизмі ретінде
психологиядағы ең қиын және маңызды мәселелердің бірі. Бұл салада көптеген
қызықты әрі мазмұнды зерттеулер жүргізілген.Бұл еңбектерде тұлға
дамуының деңгейіне пропорционалды екендігі жиі айтылады.Мінез-құлықтың
реттеушісі бола отырып,өзін-өзі тану тұлғаның одан әрі дамуына ықпал
етеді. Ол сыртқы әсер мен тұлғаның ішкі күйі және оның мінез-құлық
формалары арасындағы тепе-тендікті қалыптастырады.
Өзін-өзі тану үдересінің нәтижесі адамның өзі туралы жан-жақты
ұғымдары мен білімінің қалыптасуы болып табылады.Өзін-өзі танудың нысаны-
шындық емес, іс-әрекеттің субъектісі ретіндегі адамның өз тұлғасы.
Өзін-өзі тануда адам бір мезгілде танымның субъектсісі ретінде де
және нысаны ретінде де көрінеді.Психологтердің пікірінше,өзіндік сана
неғұрлым кең ұғым-өзіндік санадан әрқашан өзін-өзі тану шығады. Өзіндік
сана мен өзін-өзі танудың бір емес екенін атап айту қажет. Әдетте
зерттеушілер өзін-өзі танудың өзара бірлікте қарастырылатын екі негізгі
компоненттің бөліп көрсетеді:1) өзін білу және 2) өзіне деген көзқарасы.Ал
И.И. Чеснокова өзін-өзі тануды үш компоненттің: өзін-өзі танудың,өзіне
эмоциялық-құндылық қатынсатың және тұлғаның мінез-құлқын өзі реттеуінің
бірлігінде түсінуді ұсынады.
Өзіндік сана-сезімнің оянуын баланың ана құрсағындағы даму кезеңімен
байланыстыратын түсініктер де бар. Мұнда баланың өз денесінің шектеулілігі
сезімнің пайда болуына даярлайтын ана құрағындағы кезеңмен байланыстыратын
тактильдік түйсінулер басты рөлді атқарады.
Өзара қарама-қатынастың өзіндік сана-сезімді дамытудағы маңыздылығын
барлық авторлар да қолдайды, дегенмен баланың ересектермен ара қатынасының
механизмдерін, формаларын, ондағы өзіндік сана-сезімнің оянуы мен жас
кезеңіне байланыстылығын түсінуі әр түрлі.Бала дамуың психоаналитикалық
дәстүрде қарастырушы авторлар өзіндік сана туындауын баланың анасынан
субъективті бөлінуі деп түсіндіреді.
В.Н. Мясищевтің пайымдауынша, бала басқаларға қатысты жинақталған
білімді өзіне аударады-осы үдерісте өзіндік сана-сезімі
оянады,белгіленеді.Сонымен қатар өзіндік сана-сезімнің пайда болуы қоршаған
ортаға деген нақты формадағы эмоциялық қатынасының (тілегі, сезімі)
көрінуімен байланыстырылады.
Өзіндік сана түсінігімен рефлексия термині қатарластырады.Рефлексия
өзін-өзі тану әрекеті ретінде адамның жан дүние әлемнің ішкі құрылысы мен
ерекшелігін ашады. Тұлғаның өз-өзіне рефлексивті қатынасын өзіндік сана
кеңістігінің даралық шеңберінен шығатын үдеріс ретінде авторефлексия деп
анықтауға болады.Адамның өз-өзіне рефлексивті түрде қарай алу қабілеті-
тұлғаның адамдар арасындағы әлеуметтік қатынастарды интериоризациялаудың
нәтижесі болып табылады.
Белгілі әлеуметтік топтар арасында және сол топтағы тұлғалық рөліне
байланысты индивидтің басқа адамдармен өзара әрекеттесуі үдерісінде Мен
сезімнің қалыптасуын интерактивтік теорияның (ағылшынның intepakt, яғни
өзара қарым-қатынас деген сөзінен шыққан) негізін қалаушы американдық
ғалым Дж.Мид. зерттеген.Оның көзқарасы Мен бейнесі индивидке тікелей
берілген немесе өзіндік сезінулердің қорытындысынан пайда болады деген
пікірге келеді.
Жиырмасыншы ғасырдың басныда психолог Ч.Х. Кули бейнелі Мен
теориясын қалыптастырады.Бұл теорияға сәйкес адамның өзі туралы ұғымы
қоршаған ортаның пікіріне байланысты қалыптасады және құрамдас үш бөліктен
тұрады: мен басқаларға қалай көрінемін, басқалар мені қалай бағалайды деген
түсінік, осыған байланысты өзін-өзі бағалауы. Танымның дүниетанымдық
аспектісі Б.Г. Ананьевтің, А.Н. Леонтьевтің, С.Л. Рубиншейннің және т.б.
көрнекті психологтердің терең көрініс тапқан. Таным объективті шындықтың
субъективті бейнесін білдіреді.Олардың арасындағы айырмашылық сонда-санада
өзінің көптеген аспектілерімен бүкіл объективті дүние бейнеленеді, ал өзін-
өзі тану арқылы адам өзін осы дүниеден бөледі, өзін тұлға, қатысушы адам,
әлемді танушы және оны өзгертуші субъект ретінде саналы түсінеді.
И.С. Кон Мен ұғымын адамның өзі туралы түсінігінің синонимі ретінде
қарастыруды ұсынса, адамның өзі туралы Р.В.Бернс Мен тұжырымдамасына
мынадай анықтама береді: Бұл индивидтің өзі туралы барлық түсініктің
бағалауымен қатар жүретін жиынтық.
Өзін-өзі танудың нәтижесі Мен бейнесі болып табылады.Мен бейнесі
бірден пайда болмайды, алдымен өзі туралы түсінік қалыптасады.Жүйелі өзін-
өзі танудың барысында бұл жеке түсініктер тұтастай құрылым ретінде, яғни
Мен-тұжырымдамасы ретінде қызмет етеді.
Адамның Мен тұжырымдамасының негізі балалық шақта
қалыптасады.Мектепке дейінгі жастың негізгі іс-әрекеті болып табылатын
ойын үдерісінде бала түрлі әлеуметтік рөлге қатысып, өз әрекеттерін
ережелерге бағындыруды үйренеді.Бұл бала сана сезімінде оның Мен бейнесін
екі бағытта: нақтылы-Мен және идеалды-Менді ажыратуға мүмкіндік
береді.Мектеп жасына дейінгі балада өзін-өзі пара пар бағалауға қабілет
пайда болады.Оның негізінде бала әрекетін үлкеннің бағалауы жатады.
№ 1 Кесте
Бала жас кезінен бастап өзін Менесімдігімен емес, өзінің есімі
бойынша, яғни өзгелердің өзіне қалай назар аударатындығына байланысты
атайды. Бала өзін өзгелердің тұжырымдары бойынша бағалайды.Оқушының өзін-
өзі бағалауы-ол жақсы немесе жаман болсын-оқытушылардың және құрдастардың
оны қалай бағалайтындығымен анықталады.
Өзін-өзі бағалау-тек өзін-өзі тану емес, сонымен қатар өзіне деген
көзқарас, атап айтқанда: өзінің қасиеттеріне, күйіне, мүмкіншілігіне,
физикалық және рухани күйіне деген көзқарас. Ол адамның өз алдына қойған
міндеттерді шешуде құштарлық деңгейін анықтаудың негізі болып
табылады.Психолог У.Джемс өзін-өзі сыйлаудың деңгейін анықтайтын қарапайым
формула ұсынды: өзін-өзі сыйлау=табыс\ құштарлық.
Бұл формулаға сәйкес талаптану жоғары болған сайын адам өзін сенімді
сезінетіндей табыс та жоғары болуы керек.Өзін-өзі сыйлау тек талап пен
табыстың ара қатынасымен анықталмайды.Онда тек өзінің жеке табыстары ғана
емес, сонымен қатар тұтастай алынған әлеуметтік жағдаят та ескеріледі.
Сөйтіп,өзіндік сана суретінде екі жақты бейнелеу пайда болатын сияқты
көрінеді.Сыртқы орта және ондағы адам, яғни өзіндік сана өзіне сырттай
қарау қабілетіне байланысты.Соның арқасында адамда өзін қоршаған ортадан
және басқа адамдардан бөлектену мүмкіншілігі пайда болады. Мен не туралы
ойласам да,-деп жазды У.Джемс-мен әрқашанда дәл сол кезеңде белгілі бір
дәрежеде өзімді өзім, өзімнің жеке тірлігімді сезінемін.Сонымен бірге менің
сана-сезімімнің негізінен алғанда екі жақты:бір жағынан, танылушы және
екінші жағынан, танып білуші бөлшектер тәрізді, яғни объектілікбөлшек және
субъектілік бөлшек екендігімді мен өзім сезінем ғой....Әрине, адам өзін-
өзі өз талдауының объектісіне айналдыра отырып, өзіндік Менін ажыратып
алып, оны басқа объектілер сияқты өзінен жеке объектіге айналдырады.
Педагогикалық ой-пікір тарихындағы қалыптанудың гуманистік бағдарлары.
Адам бойындағы адамшылықтың дамуы ретіндегі қалыптану идеясының
тарихи тамыры тереңде жатыр.
Өзін -өзі тануды адам бойындағы адамшылықтың көбеюі ретінде
пайымдап түсіндіруді негіздеу үшін біз адамзаттың педагогикалық мұрасының
өзі-өзі дұрыс тануға және түсінуге, үйлесімді тұлға болып қалыптасуы мен
дамуының негізгі факторларын сезінуге, қалыптану кезінде шынайы ізгілік
бағыттарының күшею кезеңдерін қадағалауға мүмкіндік беретін жақтарына назар
аударамыз.
1.3. Өзін-өзі тану пәнінің оқу тәрбие үрдісінде қолданылатын жалпы
педагогикалық инновациялық технологиялары
Өзін-өзі тану пәнінің аса маңызды мәселелердің бірі мұғалім мен
оқушының өзара қатынасының өзіндік ерекшелігінен туындайды. Бұл жағдайда
педагог тек қана қана жаңа білім берумен немесе жаңа дағды
қалыптастырумен шектелмейді.Оқушыны өзін-өзі тануға баулитын мұғалім, ең
алдымен, олардың ой ағымын қажетті арнаға қарай бағыттай алатын,
шығармашылық белсенділігін оята білетін, олардан жан жылуын аямайтын,
барлық уақытта да қолдау көрсетуге даяр білікті жолдас әрі тәлімгер болуы
тиіс.
Өзін-өзі тану пәнінің сабақ беретін оқытушының басты міндеттерінің
бірі-оқытудың әдістерін таңдай алуы, өйткені сабақтың нәтижелі
жүргізілуі ең алдымен педагог пен оқушының өзара қатынасының қандай
жолдар арқылы жүзеге асуына тәуелді болары сөзсіз.
Дидактика оқытудың әр алуан әдістері бар екені белгілі, олар әр қилы
ерекшеліктеріне қарай іштей жіктеліп отырады (кестеге қараңыз).
№ 2 кесте
Оқыту әдістерінің жіктелімі
Негіздемесі Әдістер тобы
1. Білімнің көзі Ауызша сөйлеу, көрнекілік,
практикалық
2. Оқыту сатылары Жаңа білімді алуға дайындау, жаңаны
меңгерту, нақтылау, тереңдету,
іскерлік пен дағдыға төселдіру,
бақылау мен бағалау әдістері
3. Басқару тәсілдері Мұғалімнің түсіндіруі, оқытушылардың
өздік жұмыстары
4. Оқыту логикасы Индуктивтік, дедуктивтік,
аналитикалық, синтетикалық
5. Дидактикалық мақсаттар ( Ю.К. Оқу әрекетін ұйымдастыру,
Бабанский мен В.И. Андреевтің ынталандыру мен релаксация, тексеру
жіктемесі бойынша) мен бағалау
6. Тәрбиеленушілердің әрекет сипаты Түсіндірмелі-көрнекілік,
(И.Я. Лернер мен М.Н. Скаткин репродуктивтік, проблемалық, ішінара
жіктемесі бойынша) ізденіс, зерттеу
Өзін-өзі тануда қолданылатын тиімді әдістер
• Белсенді әдістер. Бағдарламалық және проблемалық оқыту әдістері
• ( тапсырмалар, жағдаяттық тапсырмалар, жобалар).
• Диагностикалық әдістер. Интерактивтік әдістер ( коммуникативтік)-өзара
қарым-қатынас пен бірлескен әрекетті танудың жолдары мен тәсілдері,
белсенді диалог;
• 1) әңгіме: әдептік және эвристикалық;
• 2) ойталқы;
• 3) “ ойға шабуыл”
• 4)” дөңгелек үстел”
• іскерлік ойындар”
• 6) практикалық жұмыстар конкурстар және оларды талдау;
• 7) тренинг;
• 8) топтық жұмыс;
• 9) терапия: ойын терапиясы, ертегі –терапия, бейнетерапия, ойындар
және т.б.
• Дәстүрлі әдістер. Ойын әдістер.
• 1) дамытушы ойындар;
• 2) рөлдік ойындар;
• 3) саяхат-ойындар;
• Практикалық әдістер. 1) жаттығулар; этюдтер;
• Көрнекілік әдістер. 1) көрнекі құралдар; макеттер; кестелер мен
сызбалар; техникалық құралдар; аудио, бейне-техника және. Ауызша
сөйлеу әдістері:1) дәріс, әңгіме және т.б.
• Тестілер- жеке тұлғаның даму деңгейін анықтау мақсатныдағы тапсырмалар
жүйесі: 1. психологиялық тестілер: а) тұлғалық-жобалау тестілері;б)
интеллектуалдық тестілер, в) қабілетті тексеру тестілері-креативтік
тестілер; г) әлеуметтік-психологиялық тестілер; 2) жетістікті анықтау
тестілер; 3) педагогикалық тестілер және т.б.
Жобалау әдісі - оқушының мақсаттылық іс-әрекетімен оның сол білімге
лайық өзінің құзырлығы арқылы белсенділік негізінде білімді меңгеру
әдісінің мәні оқушылардың белгілі проблеманы шешу үшін қызығушылығына
стимул беру болып табылады. Проблеманы шешу әрекет тәсілі мен белгілі бір
білім жинағын меңгеруді талап етеді. Оқушылар танымдық дағдысын дамыту мен
өз білімін дербес құрастыру (конструкциялау) шеберлігін қамтамасыз ету
жағдайын жасайды. Жоба әдәсі бір жағынан оқыту тәсілдерінің әртүрлі
әдістерін қолдануды, екінші жағынан кіріктірілген білім , шығармашылық
аумақтағы, технологиялық, техникалық ғылыми шеберлікті қарастыратын қандай
да бір проблеманы шешуге шамалайды.
Ойын әдісі- жүріс-тұрысты өзіндік басқаруды жүзеге асыратын қоғамдық
тәжірибені меңгеруге бағытталған ситуация жағдайындағы іс-әрекет түрі.
Жалпы ойыннан педагогикалық ойынның айырмашылығы (іскерлік ойын,
имитациялық ойын, операционалды ойын, рөлдік ойын) айырмашылығы нақты
қойылған мақсатының барлығы ойын процесінде қарым-қатынас, ынтымақтастық,
проблеманы шешу құзіреттілікті интенсивті дамиды.
Драмаландыру және театрландыру әдісі педаг оқушыларға бұрыннан да
белгілі болғанмен,белсенді оқыту технологиясының өмірге келуімен
байланысты олар жаңаша сипатқа ие болады (5).Драмаландыру- тәрбие іс-
шарасының сахналық көрніске лайықиап, соған сәкес рөлдерді орындату арқылы
нәтижеге жетуді көздейтін әдіс.Театрландыруда оқу материалына сүйеніп,
сабақтан тыс уақытта қатысушыларды көптеп тарту арқылы,ұзақ уақыт
аралығында жүйеліжүргізіліп отыратын, нақты декорациялары мен атрибуттары
бар түрлі жанрдағы сахналық қойлымдар әзірленуі тиіс.
Пікірталас- оқушылардың өзара пікір алмаса отырып топтық міндеттерді
ұтымды әрі нәтижелі шешуіне мүмкіндік туғызатын бірлескен ұжымдық әрекет
түрін ұйымдастыру әдісі.Пікірталасқа қатысушылар белгіленген мәселе
төңірегінде өз пікірлерін қорғауға ұмтылады, соның нәтиждесінде оқушылар
бір-біріне логикалық тұжырымдарды, өзіндік көзқарастары арқылы әсер етеді,
жаңа пікірлер қалыптасады, ой-өрістері кеңейді ( 6,7). Пікірталас
барысында оқушылардың өмір шындығын терендей тануына, оның өзіне беймәлім
сырларын түсінуіне жол ашатын психологиялық ахуалды, эмоциялық көңіл күйді
басынан өткеруінәтижесінде алған білімдерін өзінің жүрегінен, ақыл
сүзгісінен өткізіп, өзіндік ой-пікірін өзгелермен ашық та еркін бөлісуіне
қажетті алғышарттар жасалады.Мұнда оқушылардың белсенділігі артады, олар
танымдық әрекеттің субъектісіне айналады.
Ойға шабуыл-күрделі мәселелердің шешімін бірлесе іздеу жолымен
оқушылардың ойлау қабілеттерін белсендіру әдісі ( оны американдық психолог
А.Осборн ұсынған).Оқу процесіндегі
ойға шабуыл ешкімнің мәжбүрлеуінсіз, құрамында өз еріктерімен біріккен 5-
6 оқушы бар топтра арасында жүреді.Мұнда ешқандай сын, өзін-өзі сынау
болмайды, ең тосын, тіпті шындыққа жанаспайтын идеяның өзі де қабылданып,
топтық сраптаудан өтеді.Оған қатысушылардың әрқайсысының нақты қызметі
болады: топбасшы, жаңашыл, консерватор,конформист, насихатшы, талдаушы,
суреткер ( белгіленген міндетті шешудің топта жасалған бейнелі нұсқасын
ұсынушы) және т.б; талқылау барысында әркім өзінің қызметіне сәйкес өз
пікірін білідіріп отыруы қажет. Топ іштей бірнеше шағын топтраға
бөлінеді.Рейтинг жолымен сабақ мазмұнындағы күрделі де өзекті тақырып
таңдалады.Шағын топтар бірлесе отырып мәселені шешеді, содан кейін сол
ойларын жалпы топ алдында талқылауға ұсынады (әр топтан әр түрлі рөл-
қызметтің өкілдері сөйледі).Барлық жұмыс өте жылдам әрі ұйымдасқан түрде
атқарылады.Бұл әдіс тек қана қарым-қатынас мәдениетіне
Ынталандыру əдістері
Тəрбиеленушіні белгілі іс-əрекетті орындатуға талаптандыру ниетімен
қолданылатын əдістер тобында ынталандырудың орны өз алдына. Бұл əдістің
ежелден-ақ мадақтау мен жазалау түрі белгілі. XX ғасыр педагогикасы жəне
бір өте əсерлі ынталандыру əдісі – жарыстыру əдісін алға тартып отыр.
Кейінгі он жылдықта дəстүрлі ықпал əдістеріне қосымша субъектив-
прагматикалық əдістің тиімділігі жариялануда. Ғылыми зерттеулер мен
практика нақтылағандай, бүгінгі жастардың ерекшелігі - өмірге болған
прагматикалық (пайдакүнемдік) қатынасы.
Осыдан қазіргі заман балалар өзіне, өз жолдастарына тəрбие маған не
береді, неге, қай уақытта ол қажет, одан түсер пайда қандай жəне қаншалықты
деген сұрақтарды үстемелеп қоятын болды. Осы секілді пайдакүнемдік –
прагматикалық бағытты ескере отырып, кейбір шет ел педагогикалық жүйелері
тəрбие процесін тəрбиеші мен тəрбиеленуші арасындағы коммерциялық қатынас
сипатында бағалайды. Ал мұндай қатынас өзегі – пайда. Əдіс əлі қалыптасып,
ресми қабылданған емес, бірақ тұрмыста тəрбиеші мен тəрбиеленушілер
арасында түзілетін келісім-шарттар жүйесімен біртіндеп тұрақтануда.
Мадақтау – балалар əрекетіне ұнамды баға беру. Мадақтау ықпалы
оқушының ұнамды көңіл-күй сезімін көтеруге негізделген. Осыдан да мадақтау
балада өзіне деген сенім орнықтырып, жұмысқа деген жағымды көңіл қатынасын
оятады, жауапкершілік арттырады. Мадақтау түрліше орындалуы мүмкін. Олар
арасында тəрбие процесінде жиі қолданылатындары – қолдау, қуаттау, алғыс
жариялау, құрметті құқықтар беру, мақтау қағаздары мен сыйлықтар беру жəне
т.б.
Қарапайымды бола тұра, мадақтау өте жауапкерлі де іс. Мадақ шектен тыс
əсіреге айналып кетпей, орынсыз кем де болмауы керек. Санамен сарапталмаған
əсіре мадақ баланы бұзады. Осыдан мадақтаудың психологиялық қырлары мен
оның салдарын ескерген жөн:
1. Мадақ-марапат сырттай көзге түсіп, əйгілену ниетімен емес, мақтаушы
мұғалім мен марапатталушы оқушының, яғни екі тараптың бірдей жан дүниелік
қалауы мен қабылдауынан болуы шарт.
2. Мадақтау арқылы тəрбиеленушіні басқа балаларға қарсы қойып алмауды
да ойластырған жөн. Сондықтан тек табысқа жеткен оқушыны ғана мақтап
шектелместен, шын ықыласымен еңбектенген, өз ісіне адалдық танытатындардың
бəріне де жылы лебіз, мадақ сөзді аянбаған жөн.
3. Мадақ қолдана отырып, кім, не үшін, қаншалықты сыйға тұрарлық
екенін сараптауды ұмытпаңыз. Əсіре мадақ астамшылдыққа апарады.
4. Əрқандай мадақ жеке тұлғалық ерекшеліктерді ескерумен беріледі.
Өзіне сенімі жоқ, үлгерімі төмен оқушыны қолдап-қуаттау қажет. Қандай да
ұнамды сапасын танып, педагог сол арқылы балада сенім оятады, ұмтылыс пен
дербестік, кедергілерден сескенбеу қасиетін баулиды. Өзіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz