Азия баспасөзінде көбінесе
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты
Тарих және өнер факультеті
Тарих және қоғамдық пәндер кафедрасы
Дипломдық жұмыс
тақырыбы: Қазіргі кезеңдегі Қазақстан мен Қытай арасындағы ынтымақтастық
байланыс
тарих
Орындаған: Абишева Г.Б.
Ғылыми жетекшісі: Абжаппарова Б.Ж.
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі: Абжаппарова Бибіхадиша
___ _______2009ж Жүрсінқызы
Арқалық – 2009
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 XX ғ. ҚХР-НЫҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫНДАҒЫ ТЫҢ
ӨЗГЕРІСТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.1 ҚХР-ның сыртқы саясатының қалыптасу мен
дамуы ... ... ... ... ... ..12
1.2 ҚХР-ның ТМД елдеріне ұстанған сыртқы саясат принциптері ... ...21
2 ҚХР МЕН ҚР АРАСЫНДА ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ҚАТЫНАСТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН
ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1 ҚХР мен ҚР арасында дипломатиялық қатынастың қалыптасуы ... 25
2.2 Қытай мен Қазақстан қарым-қатынастарындағы шекара мәселесі..29
2.3 ҚХР мен ҚР сауда-экономикалық және мәдени байланыстарының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3 ШАНХАЙ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ ҰЙЫМЫ ЖӘНЕ ҚХР МЕН ҚР ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ
ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..48
3.1 Шанхай бестігі және Шанхай ынтымақтастық ұйымының
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.2 ШЫҰ аясында ҚХР мен ҚР-ның саяси-әскери саладағы ынтымақтастығының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 50
3.3 ШЫҰ аясындағы ҚХР мен ҚР-ның сауда-экономикалық байланыстарының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .54
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .59
Пайдаланылған әдебиет тізімі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс Қытай Халық
Республикасының сыртқы саясатын және оның Кеңес Одағының ыдырауы
нәтижесінде тәуелсіздік алған Қазақстан Республикасымен қатынасын тарихи
тұрғыдан зерттеуге арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қытай Халық Республикасының XX
ғасырдың соңы XXI ғасырдың басындағы сыртқы саясатын және Қазақстан
Республикасымен дипломатиялық қатынасына талдау жасау - өте өзекті
мәселелердің бірі болып табылады. ҚХР-ның сыртқы саясаты Қытайдың мыңдаған
жылдар бойы жалғастырып келе жатқан дәстүрлі дипломатиялық ұстанымының
негізінде жаңа заманға сай үйлестірілген саясат. Қазіргі кезеңдегі ҚХР-ның
халықаралық деңгейде жүргізіп отырған сыртқы саясатының басты мақсаты -
өздерінің ұлттық мүдделерін қамтамасыз ету негізінде мемлекетінің
халықаралық беделін арттыру, елінің ішкі саяси жағдайын тұрақтандырып,
әлеуметтік деңгейін жақсарту арқылы мемлекетінің жалпы қуатын нығайтуға
бағытталған. ҚХР үшін бейбіт тұрақты халықаралық жағдайдың сақталуы мен
ішкі өнім құнының үрдіс артып отыруы тиімді болмақ.
ҚХР-ның саяси жүйесінің негізі 1949 жылы бұрынғы КСРО үлгісінде
Қытайлық ерекшелікке сай құрылған. ҚХР құрылғаннан қазіргі кезеңге дейінгі
аралықта Қытай өзінің ішкі және сыртқы саясатында бірнеше кезеңдерді
басынан өткізді. Атап айтқанда социалистік қайта құрулар, ұлы мәдени
революция, әлеуметтік реформалар жүргізу және сыртқа қарай есікті ашық
ұстау, нарықтық экономикалық жүйені қалыптастыру сияқты кезеңдерден өтті.
XX ғ. 90-шы жылдарынан бастап ҚХР сыртқы саясатының шеңбері кеңейе
түсті. Бұл кезеңде Қытайдың сыртқы саясатының стратегиялық маңызды бір
бағыты бұрынғы КСРО құрамындағы болған Орталық Азия мемлекеттеріне, оның
ішінде Қазақстан Республикасына ойысты. ҚХР аталмыш өңірдің мемлекеттерімен
бірден дипломатиялық қатынас орнатып, олармен мемлекеттік шекарасын
айқындап, көп салалы ынтымақтастық орната отырып, оны үздіксіз дамыту
саясатын қолданып келеді.
ҚХР-ның бүгінгі жаһандану заманында жүргізіп отырған сыртқы
саясатында Қазақстан Республикасының алатын орнын талдаудың өзектілігі
еселеп артуда. Қазақстан Республикасы үшін Қытай Шығыс Азия мемлекеттерімен
өзара қарым-қатынасты дамытуға қалай қажет болса, өз кезегінде ҚХР-ның
Орталық Азия елдерінің экономикасының дамуына белсене ат салысуға
бағытталған сыртқы саясат ұстанымдарын жүзеге асыруға да Қазақстан
соншалықты қажет. Сондықтан екі мемлекет арасында өзара тиімді
байланыстарды орнату халықаралық қатынастардағы аса өзекті мәселелердің
бірі.
ҚХР-ның Қазақстан Республикасына бағытталған сыртқы саясаты саяси,
экономикалық сауда және мәдени салалар бойынша жүзеге асырылуда. Сонымен
қатар шекара аудандарының, қауіпсіздік аясындағы, лаңкестікке, сепаратизмге
және діни экстремизмге қарсы күрес жүргізу саласындағы өзара ынтымақтастық
даму үстінде. Сондықтан ҚХР-ның сыртқы саясатын және Қазақстан
Республикасымен қарым-қатынастарын ғылыми тұрғыдан талдап зерттеу және оны
тарихи тұрғыдан объективті түрде бағалау, екі ел қарым-қатынастарының одан
әрі кең көлемде өрістеуіне септігін тигізетін маңыздылығымен ерекшеленеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қытай Халық
Республикасының сыртқы саясатындағы Қазақстан Республикасының алатын орнын
анықтау арқылы екі елдің қарым-қатынастарының даму үрдісін зерттеу. Осы
мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттерді алдыға қойдық:
- Қытай Халық Республикасының зерттеліп отырған мерзімде мемлекеттік
мүддеге бағытталған сыртқы саясатындағы өзгерістерді ашу;
- ҚХР-ның Қазақстан Республикасына және Орталық Азия елдеріне
ұстанған сыртқы саясатын тарихи объективті түрде ашып көрсету;
- ҚХР мен Қазақстан Республикасы арасында дипломатиялық қатынастың
қалыптасуы мен дамуына тарихи талдау жасау;
- ҚХР мен ҚР арасындағы мемлекеттік шекараның делимитациялау мен
демаркациялау принциптері мен негіздемелеріне талдау жасау арқылы екі
мемлекет шекарасының анықталуының тарихи маңызын ашу;
- ҚХР мен Қазақстан Республикасы арасындағы саяси, экономикалық және
мәдени байланыстарының даму барысы мен болашақтағы даму бағыттарын
айқындау;
- ҚХР мен ҚР Шанхай ынтымақтастық ұйымы аясындағы
ынтымақтастығының дамуын талдау;
- ҚХР-ның сыртқы саясатындағы ағымдық құбылыстарға ғылыми
сараптама жасау.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қытай Халық Республикасының сыртқы саясаты
және Қазақстан Республикасымен қарым-қатынастарының дамуына жан-жақтылы
талдау жасау.
Зерттеу жұмысының пәні. XX ғасырдың соңы мен XXI ғасырдың басындағы
Қытай Халық Республикасының сыртқы саясатындағы өзгерістер, ҚХР-ның
Қазақстан Республикасына қатысты қолданып отырған дипломатиялық ұстанымы
және оның аясында екі ел арасындағы елшілік, саяси-дипломатиялық,
экономикалық сауда, мәдени-ғылыми техника саласындағы қатынастардың
қалыптасуы мен дамуы.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Тақырып бойынша жарияланған нақты
деректер мен ғылыми зерттеулер негізінде Қытай Халық Республикасының сыртқы
саясаты және оның Қазақстан Республикасымен саяси, экономикалық және мәдени
қатынасын жан-жақты тарихи тұрғыдан сараптап, зерттеу арқылы төмендегідей
жаңалықтарға қол жеткіздік:
1. Дипломдық жобада қазақстандық тарихнама аясында алғаш рет
мемлекеттік тілде Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасы
арасындағы дипломатиялық, тарихи, саяси және сауда-экономикалық, мәдени
байланыстары кешенді түрде зерттеліп, олардың болашақтағы даму бет алыс
мүмкіндігі ғылыми негізде сарапталып айқындалды.
2.Қытай-Қазақстан қарым-қатынастарының қалыптасу алғы шарттары және
даму заңдылықтары объективті түрде сараланып, жаңа көзқарас тұрғысынан
сипатталды.
3. Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасының
стратегиялық әріптестік деңгейіндегі ынтымақтастығының негізгі бағыттары
анықталды. Тату көршілік және өзара тиімділік принциптеріне негізделген ара
қатынастардың басым жақтарына жан-жақты талдау жасалынып, олардың ортақ
тұстары мен ерекшеліктері бір жүйеге келтіріліп, талданылды.
4. ҚХР үкіметінің үшінші және төртінші буын жетекшілерінің жүргізген
сыртқы саясаттарына талдау жасау арқылы, Қытайдың Қазақстан
Республикасына қатысты сыртқы саяси ұстанымдары тарихи объективті тұрғыдан
бағаланып, ғылыми негізде тұжырымдалып, ондағы жаңа бағыттар ашып
көрсетілді.
5. Қазақстандық тарихнамада алғаш рет Шанхай ынтымақтастық ұйымы
аясындағы Қытай-Қазақстан қарым-қатынастары және олардың болашақта даму
мүмкіндігі кешенді түрде зерттелінді.
6. ҚХР-ның ұлттық қорғаныс саясатының негізгі тұстары және оның
ішінде ҚР-ның алатын орны, екі мемлекеттің саяси-әскери және қорғаныс
саласындағы қарым-қатынастарының қалыптасу және даму динамикасының тарихи
бет-бейнесі ашылды.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысының
методологиясы тарихтану ғылымының, халықаралық қатынастартану ғылымының
және саясаттану ғылымдарының қазіргі замандағы теориялық методологиясы
принциптеріне негізделді. Зерттеу жұмысында тарихи деректік материалдар мен
құжаттарды ғылыми тұрғыдан жинақтау, сараптау, салыстырмалы тарихи талдау
және қорыту әдістерін кеңінен қолдандым. Зерттеу жұмысында бұл әдістердің,
әсіресе салыстырмалы-тарихи әдістің қолданылуы тарихи құбылыстардың
деңгейін және олардың даму бет алысын айқындауға, зерттеу нысанының ең
негізгі бағыттарын ашуға, оларды бір жүйеге жинақтауға мүмкіндік берді.
Зерттеу жұмысы тақырыпқа қатысты Қытайда, Қазақстанда және басқа елдерде
жарық көрген деректерге және зерттеулерге негізделіп жүргізілді. Қытай
Халық Республикасының Қазақстан Респбуликасына қатысты ұстанған сыртқы
саясат принциптерінің мазмұнын ашуда теориялық-методологиялық негізге
халықаралық қатынастар теориясы мен сыртқы саясат ұстанымдарында кеңінен
қолданылатын Мемлекеттердің сыртқы саясатындағы ұлттық және мемлекеттік
мүдделерді сақтау принципі алынды. Ол Қытай-Қазақстан ынтымақтастығының
нысандары мен бағыттарын анықтауға, өңірде тұрақтылықты қамтамасыз етуге
бағытталған саясаттарының шынайы сипатын тура айқындауға мүмкіндік
туғызады.
Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі. Зерттеу жұмысында қарастырылған
мәселелердің мерзімдік шегі Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан
Республикасы арасында дипломатиялық қатынастар орнатылған 1992 жылдан 2009
жылға дейінгі мезгілді қамтиды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Зерттеу тақырыбына қатысты
деректер қытай, қазақ және орыс тілдерінде жарияланған құжаттық деректерден
тұрады.
Деректердің бірінші тобын Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан
Республикасы арасындағы қарым-қатынастарға қатысты құжаттар мен материалдар
жиынтығы, мемлекетаралық ресми келісімдер, меморандумдар мен декларациялар
сияқты дипломатиялық құжаттар құрайды. Олардың қатарында Қытай Халық
Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы Достық өзара қатынастар
негіздері туралы бірлескен декларация, 2003-2008 жж. аралығындағы
Қазақстан-Қытай ынтымақтастығы туралы Бағдарлама, Қытай Халық
Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы XXI ғасырда жан-жақты
ынтымақтастықты одан әрі нығайту туралы бірлескен декларация, Шанхай
ынтымақтастық ұйымының құрылуы туралы Декларация, Шанхай ынтымақтастық
ұйымының Хартиясы, Лаңкестікпен, сепаратизммен, экстремизммен күрес
туралы Шанхай конвенциясы сияқты ресми маңызды құжаттарды атауға болады.
Деректердің екінші тобын Қытай Халық Республикасы тарапынан Қытайдың
үшінші буын жетекшісі Цзян Цзэминнің [1], тәртінші буынның жетекшісі Ху
Цзиньтаоның [2], ҚХР Мемлекеттік Кеңестің премьері Вэнь Цзябаоның [3], ал
Қазақстан Республикасы тарапынан ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың [4] және
ҚР Сыртқы істер министрі Қ.К. Тоқаевтың [5] жасаған баяндамалары, ресми
сапар барысында сөйлеген сөздері, ашық мәлімдемелері және тілшілерге берген
сұхбаттары құрайды.
Деректердің үшінші тобына мұрағат материалдары жатады. Қытай Халық
Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы қарым-қатынасы бірнеше
ғасырларға созылғандықтан тарихи құжаттар мен материалдардан құралады. Бұл
құжаттарға Қазақ КСР Ғылым Академиясы жанындағы Ш.Уәлиханов атындағы тарих,
археология және этнография институты және Ұйғыртану институты бірлесіп
құрастырған 2 бөлімнен тұратын құжаттар мен материалдар жинағы жатады.
Құжаттар жинағы XVIII - XIX ғасырлардағы қытай-қазақ қарым-қатынастарын
қамтыйды.
Деректік негіздің тәртінші тобына қазақ, орыс және қытай
тілдеріндегі отандық және шетелдік мерзімді басылымдарда жарияланған түрлі
ақпарат материалдары жатады. Олар қазақстандық Егеменді Қазақстан, Жас
алаш, Панорама, Казахстанская правда газеттерінде және Дипломатия
жаршысы, Ақиқат, Шекарашы, Отан тарихы, Қазақ тарихы, Саясат,
Қоғам және дәуір, Казахстан-Спектр, Аналитик, Континент,
Центральная Азия и Кавказ, Толстый, Центральная Азия журналдарында;
ресейлік Известия, Независимая газета, Аргументы и факты, Проблемы
Дальнего Востока, Мировая экономика и международные отношения, Азия
Африка сегодня, Нефть и газ сияқты газет пен журналдары, сонымен қатар
қытайлық Rеnmіn ribао, Zhangguo гіbао, Хіnjiang ribао газеттері мен
Көрші, Контимост, ZhongYa yanjiu, Zhangguo waijiao, Хіаndai guoji
guanxi, Shehui kexue, Shijie jingji yu zhegzhe журналдарында
жинақталған.
Сонымен қатар зерттеу жұмысын жазу барысында деректердің бесінші
тобын құрайтын әлемдік электронды интернет жүйесіндегі қытайлық Хinhua,
Zaobao, China.org.cn, СRІ Оnlinе ресми сайттардың және қытай баспасөз
материалдарының электронды нұсқалары, соның ішінде біздің тақырыбымызға
қатысты деректер мәселені жан-жақты қарастырып, талдауға мүмкіндік туғызды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қытай-Қазақстан қатынастары саласы
бойынша жазылған еңбектер аз емес. Ол еңбектердің көбі Қазақстан мен Қытай
арасындағы екі жақты қатынастардың қалыптасып, дамуын тарихи тұрғыдан жан-
жақты қарастырылған. Соңғы кезде Қытай және Қазақстан қатынастарын қазіргі
кездегі дамуын зерттеген еңбектер де жарық көріп келеді. Сондықтан осы
еңбектердегі пайдаланылған деректер мен жасалған тұжырымдарға сүйену
мақсатында оларды ғылыми саралаудан өткізген болдық.
Кеңестік тарихнамада Қытайдың халықаралық жағдайы, сыртқы саясаты
мен халықаралық қатынастарда қолданған негізгі ұстанымдары көптеген
зерттеушілердің назарын аударды. Осымен қатар Қытайдың Қазақстанмен қарым-
қатынасы ұзақ жылдар бойы Орталық Азия мемлекеттерінің құрамында
қарастырылып келді. Қытайдың көрші мемлекеттермен тарихи байланыстары,
әсіресе, Цинь империясының сыртқы саясаты Қазақстан және Орталық Азия
аймағымен байланыстары мәселелері Б.Н.Гуревичтің, В.А.Моисеевтың,
К.Ш.Хафизованың, Ж.Қасымбаевтың, Н.Алдабектің еңбектерінде қарастырылған.
Қытай Халық Республикасы құрылған 1949 жылдан Кеңес Одағыны
құрамындағы Қазақстан мен Қытайдың Шыңжаң өлкесі арасында өзара байланыстар
әртүрлі жолмен жалғасып отырды. 60-шы жылдарының басына дейінгі ҚХР-ның
сыртқы саясаты мен сыртқы саясат ұстанымының социалистік принциптері, Қытай-
Кеңес Одағы байланыстары, олардың қатарында Кеңес Одағының Қытайға
көрсеткен экономикалық көмегі кеңестік зерттеушілер М.С.Капицаның,
Б.Колосковтың, О.Владимировтың, Г.В.Астафьев пен А.М.Дубинскийдің
еңбектерінде орын алған.
Қытай-Кеңес қатынастарындағы шекара мәселесі, екі ел арасындағы
шекара мәселесінің даулы тұстары мен оның әскери қақтығыстарға әкелуі, оған
әлемдік геосаяси күштердің ықпалы сияқты мәселелер А.Прохоровтың,
В.С.Мясников пен Е.Д.Степановтың, Г.В.Васильевтың, В.Ф.Бутурлиновтың
еңбектерінде талдау жасалынған. Бірақ бұл еңбектерге тән ортақ кемшілік
-олар кеңестік идеологияға сай империялық тұрғыдан ашылып, Қытай-Қазақстан
қарым-қатынастарын арнайы қарастырмаған.
КСРО ыдырағаннан кейінгі кезеңде, ресейлік зерттеушілер бұрынғы
Қытай-Кеңес қарым-қатынастарына жаңа көзқараспен талдау жасап, екі мемлекет
арасында беймәлім болып келген оқиғаларды жаңа мәліметтермен толықтыра
бастады. Олардың қатарында А.АБрежневті, А.В.Панцовты, Д.В.Дубровскаяны,
А.Б.Широкорадты, Ю.М.Галеновичті және т.б. зерттеушілерді атауға болады.
Бүгінгі Қытай тарихнамасындағы біздің тақырыбымызға қатысты, яғни
ҚХР-ның Орталық Азияға қатысты жүргізген дипломатиялық саясаттарының кейбір
тұстары Ян Фучаңның Қытайдың қазіргі заман дипломатиялық тарихы, Ма
Дачжэн мен Фэн Чишыдың Орталық Азиядағы бес мемлекеттің Очеркі, Чжао
Чаньсиньнің Орталық Азиядағы бес мемлекет және Қытайдың батыс бөлікті
қауырт игеруі, Сунь Чжанчжыдың Орталық Азиядағы бес мемлекеттің сыртқы
қатынастары, Син Гуанчэннің Қытай және Орталық Азия атты еңбектерінен
кездестіреміз.
Ал ҚХР мен Орталық Азия мемлекеттерінің Шанхай бестігінің, артынша
Шанхай ынтымақтастық ұйымының шеңберіндегі ынтымақтастық мәселелерінің
негізгі тұстары Чэн Миншань мен Хэ Сицюаньнің Аймақтық қауіпсіздікті,
тұрақтылықты қамтамасыздандыру - Шанхай бестігіндегі ынтымақтастыққа баға
беру, Дин Пэйхуаның Шанхай бестігінің даму негіздері туралы теория, Ван
Цзиньцунның Шанхай бестігінен Шанхай ынтымақтастық ұйымына дейінгі өтпелі
кезеңнің тарихи маңыздылығы сияқты ғылыми мақалаларында қарастырылған.
Аталмыш еңбектердегі қытайлық зерттеушілердің Орталық Азия өңіріндегі
қауіпсіздікті қамтамасыздандыру саласындағы мемлекетаралық ынтымақтастықтың
жаңа түрлеріне, Қытай және Орталық Азия мемлекеттерінің экономикаларының
өзара үйлесімді дамуы мен олардың арасындағы көлік қатынасының дамуына
назар аударғандығы, аймақтағы алпауыт мемлекеттер арасындағы алауыздықтарға
баса көңіл бөлген Батыс зерттеушілерінің еңбектерінен ерекшелендіре түседі.
Қытай Халық Республикасының Орталық Азия елдерімен ынтымақтастық
мәселелері АҚШ-ның, Германияның, Францияның, Ұлыбританияның бірқатар
зерттеушілерінің еңбектерінде де қарастырылған. Олардың арасында
3.Бжезинскийдің [6], Г.Кисинджердің, Р.Легволдтың [7], С.Хантигтонның,
М.Б.Олкоттың [8], Р.Оливьенің [9] еңбектерін атауға болады.
Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының қалыптасуы, оны жүзеге
асыру барысындағы кездескен қиыншылықтары мен жетістіктерінің бір қатар
тұстары Ж.У.Ибрашевтың [10], Қ.Е.Байзақованың [11], К.Қ.Қожахметовтың [12],
Ф.Т.Кукееваның [13] және т.б. еңбектерінде қарастырылған. Қытайдың елімізге
ұстанатын сыртқы саясатының принциптері, стратегиялық басымдылықтары және
олардың екі ел қарым-қатынастарына тигізетін әсері туралы қызықты да
маңызды мағлұматтар саяси ғылымдарының докторы, қоғам қайраткері, дипломат
Қ.С.Сұлтановтың [14] еңбектерінен кездестіреміз.
Орталық Азиядағы Қытайдың дәстүрлі дипломатиясын, Цинь империясының
қазақ хандықтарымен қарым-қатынасын, оның сыртқы саясатындағы әдет-
ғұрыптарын зерттеуге алғашқылардың бірі болып өз үлесін қосқан қазақстандық
қытайтанушы-ғалым К.Ш.Хафизованың [15]. еңбектері мен көптеген мақалалары
саяси, әскери, қауіпсіздік, сауда-экономикалық және мәдени ынтымақтастық
саласындағы Қытай-Қазақстан қарым-қатынастарын жаңа көзқарас тұрғысынан
зерделегенін атап айтуға тұрады.
Қытайда қазақ қауымының қалыптасуының тарихи динамикасы, қазақ
халқының атамекен ұғымы, олардың дәстүрлі шаруашылығы мен рухани мәдениеті,
Абылай ханның ұлттық мемлекеттік территорияны қалпына келтіру әрекеті,
Қазақ-Қытай сауда байланыстарын ҚХР-ның реформа ұстанымдарының эволюциясын
және Батыс бөлікті игеру стратегиясының көздеген мақсатын зерттеуді
Н.Мұқаметханұлының [16] бірқатар еңбектерінен көреміз, Шыңжаң өлкесіндегі
державалардың күресі, Қытайдың осы өлкеде жүргізген ресми саясатын жан-
жақтылы зерттеулерді Н.А.Алдабектің [17] монографиясынан және басқа
еңбектерінен көруге болады. Бұл еңбектер тақырыбымызды ашуға өзіндік үлес
қосты. Қытай-Қазақстан қарым-қатынастар мәселесін тереңінен зерттеуге
өзіндік үлес қосушы қазақстандық саясаттанушы К.Л.Сыроежкин. Автордың соңғы
үлкен еңбектерінің [18] бірі алдыңғы кезеңдердегі жасалынған ғылыми зерттеу
жұмыстарының қорытындысы ретінде даярланып, тарих, әлеуметтік-экономика,
саясаттану және халықаралық қатынастар мәселелерінің маңызды салалары
бойынша зерттеулері жинақталған.
Қытай Халық Республикасының Орталық Азия елдерімен өңірлік
қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық тақырыбы, халықаралық лаңкестікке,
экстремизмге, есірткі бизнесіне бірлесе отырып қарсы күрес жүргізу
мәселелері, оның ішінде Қазақстан Республикасының халықаралық құрылымдармен
ынтымақтастығы ҚР Президенті жанындағы стратегиялық зерттеулер институтының
директоры Б.Қ.Сұлтановтың, М.Ж.Абдировтың, М.Е.Шайхутдиновтың,
М.Т.Лаумулиннің еңбектерінде қарастырылған.
Орталық Азиядағы Қытай факторын талдауға арналған өзбек зерттеушісі
А. Ходжаевтың монографиясы [19] да өзіндік үлес қосты. Автор ғылыми
еңбегінде ҚХР құрылғанға дейінгі Орталық Азияның тарихына тигізген ықпалын
баяндап, аймақтың бүгінгі дамуына өсер ететін Қытайдың кейбір факторларының
мағынасын ашып көрсеткен.
Аймақтағы қауіпсіздікті қамтамсыздандырудың ең негізгі факторларының
бірі ол шекара аймағын нығайту болып табылады. Бұл тұрғыда Қытай-Қазақстан
арасындағы мемлекеттік шекараның қалыптасу және айқындалу барысы, геосаяси
өзгерістердің екі көрші мемлекеттің арасындағы мемлекеттік шекара шебін
анықтауға тигізген әсері, Кеңес-Қытай қатынастарындағы шекара мәселесінің
негізгі тұстары тақырыбына қалам тартқан зерттеушілер С.Ж.Сапановтың,
Н.Б.Сейдіннің, Ч.Ибраевтың, Б.Тұрарбековтың еңбектерін зерттеу жұмысында
кеңінен пайдаландық. Ал ҚХР мен ҚР арасындағы трансшекаралық өзендер
мәселесі Б.Темірболаттың мақаласында қарастырылған.
Қарастырылған кезеңде ҚХР-ның Қазақстан Республикасымен мұнай және
энергоқорлар саласындағы ынтымақтастығы жөніндегі мәселелер ҚР Президенті
жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтында М.С.Әшімбаевтың
редакциялық жетекшілігімен дайындалған еңбекте, сонымен қатар А.К.Нуршаның,
Д.А.Қалиеваның, С.Л.Смирновтың, Н.К.Надировтың, М.Барбасовтың, Ж.Османовтың
ғылыми мақалаларында орын алған.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары біздің
зерттеп отырған тақырыбымызға тікелей болмаса да жанама қатысы бар
диссертациялар қорғалған. Олардың қатарында қазақстандық Н.Мұқаметханұлының
[20], М.А.Омарованың [21], А.А.Ақатаеваның [22], белорусиялық
В.Р.Боровойдың [23] және және т.б. кандидаттық диссертацияларын атауға
болады.
Жалпы, Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасының қарым-
қатынастарында мемлекеттік шекара туралы, сауда-экономика, энергоқорлар
саласындағы ынтымақтастық мәселелері едәуір зерттелгендігіне қарамастан,
екі мемлекеттің саяси және әскери саладағы қарым-қатынастарына, Шанхай
ынтымақтастық ұйымы мен Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шараларының
кеңесі шеңберіндегі ынтымақтастығына жеткіліксіз назар аударылған.
Қазақстандық зерттеушілердің еңбектері негізінен саясаттану ғылымдарының
аясында сыртқы саясат принциптерінің қалыптасу, даму бағытына және аймақтық
қауіпсіздік мәселелерін зерттеуге арналған. Оның үстіне зерттеулердің басым
көпшілігі орыс тілінде жарық көріп, мемлекеттік тілде орындалған жұмыстар
аз болып отыр. Сондықтан біздің тақырыбымыз қазірге дейін арнайы түрде
зерттеле қойған жоқ деп айта аламыз.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
1. КСРО ыдырағаннан кейін ҚХР өзінің сыртқы саясатында жаңа құрылған
мемлекеттермен жаңа нысандағы қарым-қатынастар орнатты. Пекин ТМД
елдерін екі топқа бөліп қарастырды: бірінші топқа басымдылығы мол
мемлекеттер ретінде Ресей Федерациясы, Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан,
Түркіменстан және Өзбекстан республикалары, ал екінші топқа бұрынғы Кеңес
Одағының қалған республикалары кірді.
2. Қытай Халық Республикасының Қазақстан Республикасына қатысты
жүргізген сыртқы саясатын үш кезеңге бөліп қарастыруға болады: біріншісі,
1992-1995 жж. аралығында дипломатиялық қарым-қатынастарды орнату кезеңі;
екіншісі, 1995-2000 жж. арасында мемлекеттік шекарасын реттестіру, шекара
аймағында тату көршілік пен өзара сыйластық принциптеріне және
стратегиялық әріптестік халықаралық нормаларға сай қарым-қатынастарды
нығайту, әрі Ұлы Жібек жолын қайтадан жаңарту кезеңі; үшіншісі 2000-
2009 жж. аралығында Шанхай ынтымақтастық ұйымы аясындағы көп жақты, әр
түрлі нысандағы ынтымақтастықты нығайту кезеңі.
3. Қытай Халық Республикасы өзінің батыс шекарасында тұрақтылықты
қамтамасыздандыру, екі ел халықтарының арасында қарулы қақтығыстарды
болдырмау мақсатында Қазақстан Республикасымен шекара мәселесін
толықтай реттеді.
4. XX ғ. 90-шы жылдарының аяғына қарай ҚХР экономикасының үрдіс
дамуының нәтижесінде және жылдан-жылға энергоқорларға деген
сұранысының өсуіне байланысты Қазақстан Республикасы Қытайдың сыртқы
саясатында стратегиялық маңызды бағыттарының біріне айналды.
5. Қытай Халық Республикасы Қазақстан Республикасының экономикалық
мүмкіншіліктерін пайдалану арқылы өзінің Батыс бөлікті игеру стратегиялық
бағдарламасын жүзеге асыруға белсенді жағдай жасауда.
6. Қытайдың сыртқы стратегиясының маңызды құрамдас бөліктерінің бірі
инфрақұрылымдарды, яғни жаңа көліктік коммуникациялар, мұнай құбырлар
жүйесін құру және нығайту. Сондықтан Қытай Халық Республикасы нарықтық
бақталастық жағдайында Шанхай ынтымақтастық ұйымы аясында Қазақстан
Республикасымен сауда-экономика, әсіресе мұнай және газ, сонымен қатар
қауіпсіздік салаларындағы ынтымақтастыққа зор мән беруде.
7. ҚХР-ның зерттеліп отырған 13 жылдың ішіндегі Қазақстан
Республикасына қатысты қолданған сыртқы саясатының өзіндік ерекшеліктері
бар. Оған ең алдымен Қазақстан Республикасының халықаралық аренада жеке
субъект ретінде танылуы, оның геосаяси және геоэкономикалық мағынада тиімді
орналасқан жағдайы үлкен әсерін тигізді. Сондықтан Қазақстан
Республикасымен ұзақ мерзімге бағытталған тұрақты байланыстарды орнату,
өзара тиімді ынтымақтастықты қолдау және дамыту Қытай Халық
Республикасының түпкілікті ұлттық мүдделеріне сай келеді.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Дипломдық жұмыс арқылы ҚХР-ның
бүгінгі таңдағы Қазақстан Республикасына қатысты жүргізген сыртқы саясат
ұстанымдарын объективті тұрғыдан бағалауға, оны тереңінен танып білуге
мүмкіндік алады. Сондай-ақ зерттеу жұмысы Қытай-Қазақстан қарым-
қатынастарының қалыптасу тарихын, оның беймәлім болып келген тұстарын
тыңнан танып білуге септігін тигізеді.
Зерттеу жұмысы Қытай-Қазақстан қарым-қатынас тақырыбына арналған
монографиялар мен зерттеу жұмыстарының қатарын толықтырып, зерттеуде
пайдаланылған мәліметтер, тұжырымдар мен қорытындыларды Отан тарихына
қатысты жазылатын жұмыстарда, жоғары оқу орындардағы халықаралық қатынастар
тарихы бойынша оқылатын арнайы курстарда пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі
бөлімі үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Дипломдық жұмыстың көлемі __64___бет.
1 XX ғ. ҚХР-ның сыртқы саясатындағы тың өзгерістер
1.1 ҚХР-ның сыртқы саясатының қалыптасуы мен дамуы
Зерттеу бағытының таңдалуы Қытай Халық Республикасының сыртқы
саясатының қалыптасу мен даму бағытын жүйелі және кешенді түрде талдау
қажеттілігіне, оның сыртқы саяси ұстанымдарындағы Қазақстан Республикасының
алатын орны мен рөлін айқындауға байланысты.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, зерттеу жұмысының нысаны
мен пәні, мақсаты мен міндеттері, мерзімдік шегі, зерттеудің деректік
негізі және тақырыптың зерттелу деңгейі, жұмыстың теориялық және
әдістемелік негіздері, ғылыми жаңалығы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар,
қолданбалы маңызы, жұмыстың сыннан өтуі мен құрылымы айқындалды.
Дипломдық жұмыстың XX ғ. ҚХР-ның сыртқы саясатындағы тың
өзгерістер деп аталатын бірінші тарауы екі бөлімнен тұрады. Соның ҚХР-ның
сыртқы саясатының қалыптасу мен дамуы атты алғашқы бөлімде ҚХР-ның
құрылған кезеңінен бастап 80-ші жылдардың басына дейінгі аралықта жүзеге
асырған сыртқы саяси ұстанымдарына, оның өзге мемлекеттермен орнатқан
дипломатиялық қарым-қатынастарының сипатына тарихи тұрғыдан талдау
жасалынды. Қытай Халық Республикасы құрылған кезеңнен бастап сыртқы саясат
бағытын бұрынғы Кеңес Одағының үлгісіне негіздеп, бастапқы ұстанымдары
ретінде елінің тәуелсіздігін, еркіндігі мен территориялық тұтастығын
сақтауды қамтамасыз ету, халықаралық мәңгілік бейбітшілік пен әрбір
мемлекеттер арасындағы достық ынтымақтастықты қолдау, импералистердің
агрессиялық саясаты мен соғыс саясатына қарсы тұру деп бекітіп, үкімет
басшылығы Қытайды әлемдегі ең беделді мемлекеттердің қатарына қосуды мақсат
тұтты. ҚХР-ның сыртқы саясаты егемендік пен аймақтың тұтастығын өзара
сыйлау, өзара шабуыл жасамау, бір-бірінің ішкі істеріне қол сұқпау, теңдік
және өзара тиімділік сияқты бейбіт өмір сүрудің бес принципіне негізделсе
де, іс жүзінде өзінің ұлы державалық өктемдігін жүргізіп отырды.
XX ғ. 60-шы және 70-ші жж. мәдени революцияның ықпалынан ҚХР
экономикалық дамуы жағынан көптеген мемлекеттерден артта қалып қойды.
Сондықтан ҚХР үкіметі сыртқы саясат ұстанымдарын қайта қарастырып, дүние
жүзінің көптеген елдерімен үзілген байланыстарын қайта қалпына келтіруге
тырысты. 1978 жылдан бастап Қытайдың саяси-әлеуметтік дамуында жаңа кезең
басталып, ҚХР барша әлемге әйгілі өзінің экономикалық реформаларын жүзеге
асырды. Қытайдың сыртқы саясаты көптеген социалистік бағыттағы елдердің
саясатынан ерекшеленіп, стратегиясының басым бағыты экономика саласын
дамытуға, елде жан-жақты реформаларды жүргізуге, сонымен қатар дүниежүзінің
барлық мемлекеттерімен қарым-қатынас орнатуға бағытталды. Нәтижесінде
сыртқы нарықтан жабық болған Қытай экономикасының әлемдік сауда нарығына
жолы ашылып, дамудың ең биік шыңына жетіп, ұлттық өнімнің жалпы көлемін 4
есеге арттыру арқылы дүниежүзінің ірі сауда-экономикалық алпауыттарының
қатарына қосылды.
Қытай мен Азия, Африка, Латын Америкасы мемлекеттері арасындағы
экономикалық қатынасы сыртқы сауда және көмек салаларына байланысты жүзеге
асады. Экономикалық қатынастарда қытайлық ықпалды азшылықтары бар бұл
елдерде (бұл ел алдымен Оңтүстік Шығыс Азия елдері) пекин, осы
азшылықтардың экспедициялық элементтеріне саяси тұрғыдан қолдау көрсетуге
және олардың кәсіпкерлік мүмкіншіліктерін Қытайдың көрсетілген елдерде
экономикалық және саяси қатысуын және өзінің эксплуаттарылық кірістерін
кеңейту үшін қолдануға ұмтылады. ҚХР және шетелдік Қытай буржуазиясы
бөлігі арасындағы ерекше қатынастар нәтижесінің бірі Қытай экономикалық
негізі жоқ және дамушы елдердің экономика үшін орнын толтырмайтын тауарлы
және қаржылы аударылымдар болды.
Қытай басшылығы өзінің сыртқы саяси жаспарларында дамушы елдердің
экономикалық бағынуына маңызды орын бөледі. Осы мақсаттарда Пекин оларға
экономикалық дамуын және сыртқы экономикалық байланыстарының концепциясын
байланыстыруға тырысады. Осылай бола тұра өз көршісіне сүйену деген
модификацияланған концепциясы насихатына қытайдың дамушы социалисттік ел
рольіне әрекеттенуіне және бұл ерекше характерден шығатын оның дамушы
елдермен экономикалық баланысына басты орын беріледі.
Маоизм тар ұлттық көзқарастардан және Қытай экономикасы үшін
социалисттік елдердің интерпоционолдық көмегіне сүйене отрып өз күшіне
сүйену концепциясында бейнеленген халықаралық еңбектің бөлінуінде
қатысуының мақсаттың сәйкестілігін жоққа шығарады. Бұл концепция Қытайдың
экономикалық дамуына үлкен зиян тигізеді.
Әлемдік шаруашылық байланыста ғылыми – техникалық революцияда.
Социалисттік экономикалық потенциялының өсуінде және социалисттік носондар
бойынша І дүниежүзілік сүйену 3 шаруашылықпен айналасу. Халықаралық күш
салу бәсеңділіктері дамуына елдер үшін, алахронизм болып табылады.
Жеткілікті ғылыми техникалық потенциялдары бар және экономикалық құрылу
қажеттіліктері үшін сыртқы ресурстарды бірқалыпты жұмылдыруға мұқият елдер,
ең бірінші социалисттік елдермен және шетелдермен экономикалық
байланыстарды шарты бойынша ұлттық экономикалық деңгейді қазіргі уақыттағы
талаптарға сай көтере алады.
Маонистік доктринаның ауқатсыздығы өз күшіне сүйену теориясы дамушы
елдерге байланыстыра отырып шығады және маонистерді өздері Қытайдың сыртқы
экономикалық қатынастары практикасында оның ережелерінен аймақтады.
Қытай тор модернизациясы программасын жүзеге асыру барысында Батыс
монополиясы үшін экономикалық есігін біртіндеп ашады. Қазір Пекин өз
күшіне сүйену маонисттік доктринасының банкротқа ұшырауының куәсі
болатын, Қытай территориясында аралас кәсіпкерлікер шығаруды ұсынады.
Қытайлық өкіл 1974 жылы 1 сәуірде БҰҰ басты Ассемблеясының VІ арнайы
сессиясында өз күшіне сүйену біраз түзетілген баяндамасын берді. Ол
сонымен қатар өз күшіне сүйену шетелдік кенеттен бас тарту немесе
тұйықтық дегенді білдірмейді деді. Бір – бірінің орнын толтырушылық, бір
– біріне пайдалылық және мемлекеттің суверенитеті сыйлау негізіндегі
экономикалық және технологиялық алмасуды, әртүрлі елдердің ұлтты
экономикасының дамуына пайдалы және қажет деп ойлаймын.
Пекин халықаралық экономикалық қатынас практикасында ешқандай
сипаттары және өнегелері жоқ Қытайдың дамушы елдермен сыртқы экономикалық
байланысын қатынастардағы жаңа үлгі ретінде көрсетуге тырысады.
Қытай баспасы дамушы елдерді Қытай өзінің сыртқы экономикалық және
қытай, Азия, Африка, Латын Америкасы елдері мен экономикалық сауда
байланыстарын айырықша дамытуда бағыт ұстап отырғандығын растайды.
Қытай 1962 жылдан кейін халықаралық экономикалық қатынастардың жаңа
түрі ретінде көрсететін дамушы елдерге көмек жасайтын бағдарламаны іске
қосты. Пекин оның көзқарастарымен Латын Америкасы, Африка, Азия елдеріне
социалисттік мемлекеттердің экономикалық көмектесу тарапына ашық түрде
қарама – қарсы қойды. Ол көрсетілген елдерге көмек көрсетуге уәдесін
үлкейтті және көмегін алатын елдер сонымен жасанды сипат беруге уәдесін
үлкейтті және асыруда экономикалық саяси пайда түсіруге тырысады.
Бағдарлама 1964 жылы 3 қаңтарда Африка елдеріне сапар кезінде ҚХР – ң
Госсоветінің премьері Чжоу Эньлай жариялаған Қытайдың дамушы елдермен
экономикалық ынтымақтастығының белгілі сөзсіз көзқараста бұданда толығырақ
келбет алды.
Көрсетілген көзқарастарда Қытай, социалисттік мемлекеттердің
экономикалық ынтымақтастығы практикасына енгізілген ежелері қатарын
қайталады. Ең алдымен Совет Одағы дамушы елдермен, яғни социалистік
мемлекеттер жағынан дамушы елдерге келіп көрсету практикасына жаңа кезеңдер
енгізілмеді. Бұл тепе – теңдік принципі, бір – біріне пайдасы,
ынтымақтастықтың суверенитет сыйлау саяси экономикалық және басқа да
жеңілдіктер алуан бас тарту – дамушы елдердің экономикалық тәуелсіздігін
нығайту.
Екінші жағынан Қытай арасындағы коммерциялық қатынастарында кездесетін
жабдықтаушы мен тапсырыс берушінің арасындағы шаруашылық қатынастардың жәй
қалыптарын көзқарастар рөліне үлкен мәселе етіп көрсетті. Бұл жабдықтар
мен материалдарды әлемдік нарық бағасына қою міндеті, специфика және
қойылған тауарлардың келіскен шарттарға сәйкес келмеуі жағдайында тапсырыс
берушілердің рекламациясын қанағаттандыру және ұлттық кадрлар дайындауға
қатысу.
Қытай әлемдік одаққа, ең алдымен дамушы елдерге өзін дамушы
мемлекеттер құрамында көрсетуге табанды түрде ұмтылды. БҰҰ-ның жалпы
Ассамбелясының ХХҮІ – сессиясында, Қытайды осы ұйымының мүшесі етіп
алғаннан соң 1971 жылы 15 қарашасында Қытай делегациясының басшысы Қытайдың
дамушы елдер дәрежесін алғысы келетіндігін алғаш рет ресми түрде мәлімдеді:
Қытай әлі де экономикалық жағынан артта қалып келеді, бірақ сонымен бірге
дамушы ел болыпта саналады. Қытай Азия, Африка және Латын Америкасының
көптеген елдері сияқты үшінші әлемге жатады: Чилиде өткен 1972 жылы
ЭНКТАД – тың 3 сессиясында Қытай делегациясы осыны тағы да дәлелдеп берді.
Қытай, көптеген Азия, Африка, Латын Америкасы елдері сияқты дамушы болып
табылады және үшінші әлемге жатады деп, Қытайдың дамушы елдер қатарына
енгізуді талап етті, бірақ мұнысы нәтижесіз болды. Қытай өзінің ядролық
қару – жарақ бағдарламасына ұшан – теңіз ресустар жұмсайтын ядролы держава
болып табылады. дамушы елдер әдетте экономикалық көмекке мұқтаж болды да
капиталды шетелдерге экспортқа шығара алмайды. Қытай осы жөнінде де дамушы
елдерден айырмашылығы көрініп тұрады. Дамушы елдің статусын алуға тырысқан
Қытай өзінің пайдасын да көздеп отырды. Мұндай дәрежені алған соң
Қытайдың халықаралық ұйымдарға міндетті финанстық төлемдері азайып, осы
ұйымдардан өзі көмек сұрар еді. Дегенмен де Қытай делегациясы дамушы
елдердің Қытайға деген сенімпаз көзқарасын байқаған болып, бұрыңғысынан да
бірбеткейлікпен Қытай мемлекетін дамушы елдер қатарына қосылуды талап етіп
отыр. Қазір көптеген халықаралық ұйымдарды Қытай өкілдері дамушы елдер
атынан сөйлеуге тырысады.
Сыртқы сауда Қытай мен дамушы елдер арасындағы экономикалық айырбастың
жетекші түрі болып қалып отыр. Бұл жерде Пекин тарапынан көрсетіліп
отырған теңсіздік элементтері бар. Жалпы дамушы елдер мен Қытай арасындағы
тауар айналымы 50-60 ж баяу жүрді де тек 70 жылдарда ғана қарқынды дами
бастады. 1952-80 жылдарға қарай Қытайдың Азия, Африка, Латын Америкасымен
сауда, айналымы сауда – саттыққа Қытай 1964 жылы І млр. доллар, 1973 жылы 3
млрд. долл, 1974 жылы 4 млрд. долл, 1978 жылы 6 млрд. долл, 1980 жылы 12
млрд. долл. жетістіктерге қол жеткізді.
Тауар айналымының жалпы даму тенденциясы жайлы біраз кемшіліктер де
бар, оны былайша түсіндіруге болады. Қытайдың, Азия, Латын Америкасымен
тауар айырбастауда мүмкіншілігі шектеулі болуы, кейбір дамушы елдердің
Қытаймен арада экономикалық қарым – қатынас жасауына қызықпай, құлықсыз
қарауы да себеп болды. ҚХР – ның 70 жылдар тауар айналымының дамып кетуі
Қытайдың саудадағы әріптестерінің көбеюі және әлемдік саудадағы бағаның
күрт өсуі салдарынан еді.
Қытайдың дамушы елдерге экспорты 1952-80 жылдарда 32,1 есе өсті.
Социалистік мемлекеттермен сауда айналымына түсуінен және капиталистік
елдер нарығына Қытай тауарларының санасыз болып, бәсекеге төліп бере
алмағандығынан Пекин өз тауарларын Азия, Африка, Латын Америкасына жіберуге
мәжбүр болды. Бұндай нарықтар Қытай өкілін экспорттардың негізгі нарығы
болды. Дамушы елдерге Қытай бүгінде өзінің бүкіл экспортының шамамен 25
есесін жұмсайды. Дамушы елдер нарығы Қытай өкілін импорттайтын негізгі
тұтынушылар болып табылады. Дамушы елдер арасындағы сауданың жағымды болуы
арқылы Қытай өзінің алтын қорын көлемді түрде толықтырып отырады, сауда
және төлемақы баланстарындағы қиыншылықтарды реттеп, импералистік
мемлекеттермен сауда кезінде дефицитке де жол беріп отырады. Осылайша ол
дамушы капиталистік мемлекеттермен сауда – саттықты кеңейтіп алады;
олардың рыногіндегі соңғы таңғы астықты, тыңайтқыш, машиналар мен әскери –
құрал жабдықтарды сатып алады. Дамушы мемлекеттер мен экспорт – импорт
операцияларын жүзеге асырған кезде Қытай тек өз пайдасын ғана ойлап
отырады. Осылайша, саудадағы теңдік принципі бұзылды, Қытай өзіне пайда
әкелетін, басқа дамушы елдерге шығын келтіретін, операцияларды да жүргізіп
отырды. Қытай экспорттың құрылымы осы жоғарыда айтылып отырған елдердің
сұранысына сәйкес келе бермейді. Ресми түрдегі хабарламалар бойынша,
Қытай, Азия, Африка, латын Америкасына ас үй жабдықтары, спорттық – мәдени
тауарлар, велосипед, тігін машинасы, аяқ – киім, тамақ, металл өнімдері,
текстилді өнімдер, электр параттары, станок, жеңіл өнеркәсіпке арналған
текстилді машиналар, электротехникалық және энергетикалық құрал –
жабдықтар, ауылшаруашылық өнімдерін өңдейтін машиналар, көлік, құрылыс
машиналары сияқты тауарларды шығарып отырды. Бұл дегенің Қытайдың әлі
дамушы елдер сұранысын қанағаттандыра алмайды дегенді білдіреді. Шындығында
да, Қытай экспорты дамушы елдердің сұранысына қажет емес тауар жіберетін
болған. Жалпы алғанда тұтынушы тауарларының үлесіне Қытай экспортының ¾ -
і тиіп отырды. Бәсекелестікке жарамайтын Қытай құрал – жабдықтары Азия,
Африка, латын Америкасы елдеріне Қытай тарапынан экономикалық көмек ретінде
жөнелтіп отырады. Дамушы елдерге кететін жылу және жанармай группасына
Қытайдың 110 эскпорты тиесілі болады.
Қытаймен арадағы саяси қарым – қатынастың қиыншылығына қарамастан Азия
елдері әлі де оның жетекші әріптестері болып қалып отырады. Бұған бір
жағынан шекаралық жақын болуы себепші болса, екінші жағынан бір – бірінің
рыногін жақсы білуі де әсер етті. Сонымен қатар үлкен рөлді Қытайдың көрші
мемлекеттерге жергілікті буржуазия арқылы жүргізген делдалдық
операцияларының кеңінен таралуы атқарады. Бұған Азия елдеріндегі ҚХР – дің
түрлі компаниялар мен ұйымдардың ішкі сауда белсенділігі, жекелеген сауда,
банк істері және ресми, ресми емес тауар айналымдары жатты. 1977 жылы Азия
мен Таяу Шығыс елдеріне Қытайдың дамушы елдерге жіберілетін өнімнің 86,8 %-
і кетіп отырады.
Қытайдың Азиядағы негізгі әріптестері болып Ганконг, Сингапур,
Малайзия, Шри Ланка, Пакистан, Кувейт, Ирак, Сирия, Ливан, Иордания, Иран,
Туркия, Бирма, Иноденезия, Филиппина және Тайланд табылады. Үндістанды
қоспағанда Оңтүстік Азия және Таяу Шығыс елдерімен бұрыннан тұрақты сауда
қарым – қатынасын орнатып келген Қытайдың Оңтүстік Шығыс Азия елдерімен 70
жылдарға дейін байланысы болған жоқ. Мұндай елдерге Филиппина, Малайзия,
Сингапур, Индонезия және Тайланд жатты. Дамушы елдермен сауда жасаудың
бастапқысында Қытай айырбас жасау әдісін қолданды, ол белгілі бір тауар
партиясын ұсынып, оның орнына бұрын, келісілген тауарды алып отырады.
Ереже бойынша тауар айырбастау әлемдік бағамен өлшенеді, алайда Қытай оған
қарамастан өз тауарына жеңілдік жасап, өзі де қарсы жақтан сондай жеңілдік
жасап, өзі де қарсы жақтан сондай жеңілдік күтетін. Мұндай келісімдер екі
жаққа да тиімді болатын.
Азия, Африка, Латын Америкасы елдері Қытаймен сауда жасаған кезде өз
мүдделерін де қорғап, шара қолданады, алайда Қытай өз өнімдерін
экспорттағанда ғана олармен істес болатын да, импортқа келгенде
империалистік мемлекеттерге сүйенеді. Қытай дамушы елдерде өз өнімдерін
солардың рыногында шығару үшін инфрақұрылымдық жүйе жасап шығарады. Дамушы
елдердегі ҚХР – дің тауар жіберуші жүйесі осы елдердегі Қытай экспортының
кеңінен таралуына өз септігін тигізеді.
Соңғы жылдары Пекин кейбір дамушы елдерге мұнайдың шикізатын ұсынатын
болды, алайда оның құрамында күкірттің көп болуы, тасымалдаудың қиыншылығы
мен уақытында жеткізілмеуі салдарынан Қытай әзірше дамушы елдердің
рыногында ірі мұнай тасушы ретінде таныла қойған жоқ. Экспорттан түсетін
қомақты қаржыны Қытай көрші дамушы елдер территороиясы арқылы әлемдік
саудаға заңсыз түрде шығаратын наркотик экспорты арқылы табады. Дамушы
елдердің ішкі саудасының сұранысы Пекин тарапынан ескерілмей отырылды. Бұл
жағдай, осы аталған елдердің Қытай импортын барынша тарылта түсуінен
көрінді. Заң бойынша Қытайдың ішкі сауда ұйымдары көптеген дамушы елдерден
бір – екі ғана тауар сатып алумен шектелетін. Оңтүстік Шығыс Азия мен Шри
Ланка елдерінен келетін импорттың негізгі бөлігін табиғи каучук құрайтын.
Азиялық баспасөздің пікірінше Пекин мен Оңтүстік шығыс Азия арасындағы
экономикалық қарым – қатынастың өміршеңдігі тап осы стратегиялық тауарға
байланысты. Қытайдың көзқарасы бойынша Оңтүстік Шығыс Азиямен саудаға
түсуі ең алдымен нағыз қажетті материалдар каучук пен қалайына алдына және
шетелдік валюта қорын толтырып отыруына қатысты болады. Оңтүстік – Шығыс
Азия тарапынан каучук Қытайға шығарылатын жалғыз жетекші экпорт, ал бұл
олардың дефицитін қысқартады. Малайзия мен Сингапур елдері үшін олардың
Қытайға экспортты тек қана каучуктен тұрды. 1971 жылы 99% малайзиялық, 94%
сингапуралы каучук Қытайға жөнетілді. Дамушы елдерден келетін импорттың
құрылымына шикізат жатады, осы елдерден келетін импорттың 90 % - ін
шикізат өнімі құрайды. Қытайдың дамушы елдерден сатып алатын жанармай,
минералды шикізат және метал сияқты тауарларының үлесіне 15 бөлік тиеді.
Жоғарыда айтылған елдерден әкелінетін импорттың 45 % - ін химиялық
тауарлар, тыңайтқышы және каучук құрайды. Өсімдік шикізатының 20 %- нен
астамын, машиналар мен құрал – жабдықтардың 1,5% - ін импорттайды. Жалпы
алғанда Қытай импорты дамушы елдерден минерал, каучук және кейбір азық –
түлік өнімдерін тасымалдайды. Мыс, мақта мен каучукке 1973 жылы, 23
сатылым жұмсалады. Қытай, Азия, Африка, Латын Америкасы елдерінен дайын
өнімдерді алудан қашқақтап отырды, бұл елдердің көбі дайын өнімдердің
экспортының ірі қорларын иемденген болатын және олар тап осы дайын
өнімдерін әлемдік рынокқа, сонымен бірге Қытайға экспортқа шығуға
үміттенді. Қытай жүзден аса дамушы елдер мен территориялармен сауда жүзеге
асырғанда көбінесе өз мүддесін жоғары қойып, әріптестерін ескермей қояды.
Қытай саяси тұрғыдан өзін қызықтырған дамушы елдермен сауданы дамытуға
ықыластана келісетін. Контрагенді таңдау кезінде Пекин осы айтылған
дәлелдерді қолданады.
Ішкі сауда экспансиясының маңызды элементі болып Гуанчжоу Қытай
экспорттық тауарларының жылына екі рет – сәуір – мамыр, қазақ – қараша
айларында өткізетін жәрмеңкесі табылады. Алғаш рет ол 1952 жылы күзінде
өтіп, 58 жылы көктемінен бері тұрақты жүргізіліп келеді. Бұл жәрмеңкеде
шетелдік әріптестерімен көптеген экспорттық шарт жасалынады. Жәрмеңкеге
келуші шетел бизнесмендерінің саны бірнеше мың адам болады, оның үстіне
бұл жерге Азия, Африка, Латын Америкасы елдерінен арнайы Гуанчжоу
жәрмеңкесі экспортқа азық – түлік, минерал, жеңіл өнеркәсіп өнімері мен
машина, құрал – жабдықтардың біраз түрлерін кең көлемде ұсынады. Қытай
жағы бұл жәрмеңкеде шетел саудагерлері арасында қызу бәсекелестік тудырып,
өзіне пайда келтірер экспорттық келісім – шарттар жасасады. Гаунчжоу
жәрмеңкесі Қытайдың дамушы елдермен сауданы дамытуда үлкен рөл атқарады:
бұл жерге Қытай өнімдерін аталған елдерге экспорттау жайында көптеген
келісім – шарттар жасалады. Сонымен бірге, Азия, Африка, Латын Америкасына
делдалдар арқылы Қытай тауарларын экспорттау туралы ірі контрактілер
рәсімделеді, Қытай ішкі сауда ұйымы – көптеген дамушы елдердің мемлекеттік
компанияларынан жалтарып, жекелеген саудагерлермен істес болады. Қытай
сауда ұйымдары өз экспортын кеңейту мақсатында дамушы елдердің
саудагерлерін өздеріне қажет емес тауарларды сатып алуға мәжбүрлеген
жағдайлар да болған.
ҚХР-дің мемлекетік ұйымдары мен солар бақылап отырған шетел фирмалары
дамушы елдердегі Қытай экспорттық бағдарламаларына қызмет көрсетіп отырады.
Оңтүстік – Шығыс Азиялық Қытайдың экспортық экспорт саясатына қосымша
алғы шарттарын сол аймақтағы шетелдік Қытай буржуазиясы мен көп милионды
Қытай қауылы құрайды. Олардың Қытайдың өмір сүру (туралы) қалпына қуумен,
сонымен қатар тұтығу құрылымына да еліктеуден, Қытай өнімінің тұтыну
тауарларына деген үлкен және тұрақты сұраныстарды тудырады. Және осылайша
Оңтүстік Шығыс Азия нарықтарында бұл тауарлардың үнемі өтуіне кепілдік
береді. Өзімізге белгілі, Оңтүстік Шығыс Азиядағы Қытай халқы Қытай
азшылығында эксплуататорлық элементтердің үлес салмағына байланысты басқа
қалған жергілікті халық деп салыстырғанда айтарлықтай жоғарғы төлеу
қабілетіне ие, және бұл жағдай аймақта Қытайдың экспорттық өнімдерінің
жүзеге асыруда қосымша көріністі ашады. Бұдан басқа, көптеген өзінің
тұтынуында патриоттық мотив бойынша саналы түрде басқа тауарлардың
алдында Қытай тауар өнімдерін жоғары бағалайды.
Шетелдік Қытай буржуазиясы бұл жерде сыртқы сауда да, ішкі сауда да
операцияның біраз үлесіне бақылау жасайды. Мәліметтер бойынша, Оңтүстік –
шығыс Азия елдерінде жергілікті Қытай кәсіпкерлері барлық сыртқы сауда
операцияларының 40 % - тен 60 % - не дейін жүзеге асырылады. Қытай капиталы
әсіресе шаруа қожалықтарындағы ауылшаруашылық өнімдерін экспорттауда және
азық – түлік және дайын өнеркәсіп өнімдерінің жеке және өндірістік
тұтынуында, яғни нақ сол экспортты – импортты операцияларда, Қытай үшін
қызығушылық тудыруда белсенді. Саяси және коммерциялық мотив бойынша
көптеген жергілікті Қытай экспорттары Қытаймен сауданы дамытуда қызығушылық
білдіруде және істің мәнісінде бұрыннан Оңтүстік – Шығыс Азия нарығында
Қытайдың сауда экспонсиясының қаруы болды. Елдегі барлық сауда сөз жоқ
жергілікті Қытайлықтың сауда фирмаларының қолы арқылы өтеді.
Тағы бір ескеретін нәрсе, Оңтүстік – Шығыс Азиядағы Қытай капиталы
ішкі (көтерме және бөлшек) сауданың 60-тан 80% - ы бақылады. Сондықтан ол
бұл жерде жергілікті халықтың Қытай тауар өнімдеріне деген сұранысын
көтеруіне үлкен мүмкіндікке ие болады.
Осылайша, Қытайдың сауда буржуазиялық түрінде, Пекинмен белсенді
қызмет істейтін бөлігі, Қытай оңтүстік – Шығыс Азияда көрші елдердегі тауар
өтімі бойынша күшті және тармақталған жүйеге ие. Бұл жағдай сөз жоқ,
Пекиннің алдына Оңтүстік – Шығыс Азия нарығына экспортты кеңейтуде үлкен
мүмкіндіктерді ашады. Осындай ынтымақтастықтың кең мүмкіншілігі деп мысалы;
шет елдердегі Қытайдың әмбебап эмпоризм- дүкендердін айтады.
Қытайдың сыртқы сауда бірлестіктері делдал сауданы жүзеге асыру үшін
әдетте дамушы елдердегі өздерінің агенттерімен 3 түрлі – қатынасты
пайдаланады.
БАО-СОО деп аталатын операциялардың болжауы бойынша, агент Қытайлық
сыртқы саудалық бірлестіктерден алған товарларды басқа адамдарға өзінің
атынан және өзінің есебінде агенттік келісім бойынша өз міндетіне алады.
Бұндай жағдайда, Қытай өнімін белгілі территорияға өтімін құқығын агентке
беретін монополияның түсіндірме жасалады. Қытай өкілетінің бағасы
көтерілген жағдайда агент фактісі және белгілі тауар бағасының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты
Тарих және өнер факультеті
Тарих және қоғамдық пәндер кафедрасы
Дипломдық жұмыс
тақырыбы: Қазіргі кезеңдегі Қазақстан мен Қытай арасындағы ынтымақтастық
байланыс
тарих
Орындаған: Абишева Г.Б.
Ғылыми жетекшісі: Абжаппарова Б.Ж.
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі: Абжаппарова Бибіхадиша
___ _______2009ж Жүрсінқызы
Арқалық – 2009
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 XX ғ. ҚХР-НЫҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫНДАҒЫ ТЫҢ
ӨЗГЕРІСТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.1 ҚХР-ның сыртқы саясатының қалыптасу мен
дамуы ... ... ... ... ... ..12
1.2 ҚХР-ның ТМД елдеріне ұстанған сыртқы саясат принциптері ... ...21
2 ҚХР МЕН ҚР АРАСЫНДА ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ҚАТЫНАСТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН
ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1 ҚХР мен ҚР арасында дипломатиялық қатынастың қалыптасуы ... 25
2.2 Қытай мен Қазақстан қарым-қатынастарындағы шекара мәселесі..29
2.3 ҚХР мен ҚР сауда-экономикалық және мәдени байланыстарының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3 ШАНХАЙ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ ҰЙЫМЫ ЖӘНЕ ҚХР МЕН ҚР ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ
ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..48
3.1 Шанхай бестігі және Шанхай ынтымақтастық ұйымының
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.2 ШЫҰ аясында ҚХР мен ҚР-ның саяси-әскери саладағы ынтымақтастығының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 50
3.3 ШЫҰ аясындағы ҚХР мен ҚР-ның сауда-экономикалық байланыстарының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .54
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .59
Пайдаланылған әдебиет тізімі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс Қытай Халық
Республикасының сыртқы саясатын және оның Кеңес Одағының ыдырауы
нәтижесінде тәуелсіздік алған Қазақстан Республикасымен қатынасын тарихи
тұрғыдан зерттеуге арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қытай Халық Республикасының XX
ғасырдың соңы XXI ғасырдың басындағы сыртқы саясатын және Қазақстан
Республикасымен дипломатиялық қатынасына талдау жасау - өте өзекті
мәселелердің бірі болып табылады. ҚХР-ның сыртқы саясаты Қытайдың мыңдаған
жылдар бойы жалғастырып келе жатқан дәстүрлі дипломатиялық ұстанымының
негізінде жаңа заманға сай үйлестірілген саясат. Қазіргі кезеңдегі ҚХР-ның
халықаралық деңгейде жүргізіп отырған сыртқы саясатының басты мақсаты -
өздерінің ұлттық мүдделерін қамтамасыз ету негізінде мемлекетінің
халықаралық беделін арттыру, елінің ішкі саяси жағдайын тұрақтандырып,
әлеуметтік деңгейін жақсарту арқылы мемлекетінің жалпы қуатын нығайтуға
бағытталған. ҚХР үшін бейбіт тұрақты халықаралық жағдайдың сақталуы мен
ішкі өнім құнының үрдіс артып отыруы тиімді болмақ.
ҚХР-ның саяси жүйесінің негізі 1949 жылы бұрынғы КСРО үлгісінде
Қытайлық ерекшелікке сай құрылған. ҚХР құрылғаннан қазіргі кезеңге дейінгі
аралықта Қытай өзінің ішкі және сыртқы саясатында бірнеше кезеңдерді
басынан өткізді. Атап айтқанда социалистік қайта құрулар, ұлы мәдени
революция, әлеуметтік реформалар жүргізу және сыртқа қарай есікті ашық
ұстау, нарықтық экономикалық жүйені қалыптастыру сияқты кезеңдерден өтті.
XX ғ. 90-шы жылдарынан бастап ҚХР сыртқы саясатының шеңбері кеңейе
түсті. Бұл кезеңде Қытайдың сыртқы саясатының стратегиялық маңызды бір
бағыты бұрынғы КСРО құрамындағы болған Орталық Азия мемлекеттеріне, оның
ішінде Қазақстан Республикасына ойысты. ҚХР аталмыш өңірдің мемлекеттерімен
бірден дипломатиялық қатынас орнатып, олармен мемлекеттік шекарасын
айқындап, көп салалы ынтымақтастық орната отырып, оны үздіксіз дамыту
саясатын қолданып келеді.
ҚХР-ның бүгінгі жаһандану заманында жүргізіп отырған сыртқы
саясатында Қазақстан Республикасының алатын орнын талдаудың өзектілігі
еселеп артуда. Қазақстан Республикасы үшін Қытай Шығыс Азия мемлекеттерімен
өзара қарым-қатынасты дамытуға қалай қажет болса, өз кезегінде ҚХР-ның
Орталық Азия елдерінің экономикасының дамуына белсене ат салысуға
бағытталған сыртқы саясат ұстанымдарын жүзеге асыруға да Қазақстан
соншалықты қажет. Сондықтан екі мемлекет арасында өзара тиімді
байланыстарды орнату халықаралық қатынастардағы аса өзекті мәселелердің
бірі.
ҚХР-ның Қазақстан Республикасына бағытталған сыртқы саясаты саяси,
экономикалық сауда және мәдени салалар бойынша жүзеге асырылуда. Сонымен
қатар шекара аудандарының, қауіпсіздік аясындағы, лаңкестікке, сепаратизмге
және діни экстремизмге қарсы күрес жүргізу саласындағы өзара ынтымақтастық
даму үстінде. Сондықтан ҚХР-ның сыртқы саясатын және Қазақстан
Республикасымен қарым-қатынастарын ғылыми тұрғыдан талдап зерттеу және оны
тарихи тұрғыдан объективті түрде бағалау, екі ел қарым-қатынастарының одан
әрі кең көлемде өрістеуіне септігін тигізетін маңыздылығымен ерекшеленеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қытай Халық
Республикасының сыртқы саясатындағы Қазақстан Республикасының алатын орнын
анықтау арқылы екі елдің қарым-қатынастарының даму үрдісін зерттеу. Осы
мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттерді алдыға қойдық:
- Қытай Халық Республикасының зерттеліп отырған мерзімде мемлекеттік
мүддеге бағытталған сыртқы саясатындағы өзгерістерді ашу;
- ҚХР-ның Қазақстан Республикасына және Орталық Азия елдеріне
ұстанған сыртқы саясатын тарихи объективті түрде ашып көрсету;
- ҚХР мен Қазақстан Республикасы арасында дипломатиялық қатынастың
қалыптасуы мен дамуына тарихи талдау жасау;
- ҚХР мен ҚР арасындағы мемлекеттік шекараның делимитациялау мен
демаркациялау принциптері мен негіздемелеріне талдау жасау арқылы екі
мемлекет шекарасының анықталуының тарихи маңызын ашу;
- ҚХР мен Қазақстан Республикасы арасындағы саяси, экономикалық және
мәдени байланыстарының даму барысы мен болашақтағы даму бағыттарын
айқындау;
- ҚХР мен ҚР Шанхай ынтымақтастық ұйымы аясындағы
ынтымақтастығының дамуын талдау;
- ҚХР-ның сыртқы саясатындағы ағымдық құбылыстарға ғылыми
сараптама жасау.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қытай Халық Республикасының сыртқы саясаты
және Қазақстан Республикасымен қарым-қатынастарының дамуына жан-жақтылы
талдау жасау.
Зерттеу жұмысының пәні. XX ғасырдың соңы мен XXI ғасырдың басындағы
Қытай Халық Республикасының сыртқы саясатындағы өзгерістер, ҚХР-ның
Қазақстан Республикасына қатысты қолданып отырған дипломатиялық ұстанымы
және оның аясында екі ел арасындағы елшілік, саяси-дипломатиялық,
экономикалық сауда, мәдени-ғылыми техника саласындағы қатынастардың
қалыптасуы мен дамуы.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Тақырып бойынша жарияланған нақты
деректер мен ғылыми зерттеулер негізінде Қытай Халық Республикасының сыртқы
саясаты және оның Қазақстан Республикасымен саяси, экономикалық және мәдени
қатынасын жан-жақты тарихи тұрғыдан сараптап, зерттеу арқылы төмендегідей
жаңалықтарға қол жеткіздік:
1. Дипломдық жобада қазақстандық тарихнама аясында алғаш рет
мемлекеттік тілде Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасы
арасындағы дипломатиялық, тарихи, саяси және сауда-экономикалық, мәдени
байланыстары кешенді түрде зерттеліп, олардың болашақтағы даму бет алыс
мүмкіндігі ғылыми негізде сарапталып айқындалды.
2.Қытай-Қазақстан қарым-қатынастарының қалыптасу алғы шарттары және
даму заңдылықтары объективті түрде сараланып, жаңа көзқарас тұрғысынан
сипатталды.
3. Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасының
стратегиялық әріптестік деңгейіндегі ынтымақтастығының негізгі бағыттары
анықталды. Тату көршілік және өзара тиімділік принциптеріне негізделген ара
қатынастардың басым жақтарына жан-жақты талдау жасалынып, олардың ортақ
тұстары мен ерекшеліктері бір жүйеге келтіріліп, талданылды.
4. ҚХР үкіметінің үшінші және төртінші буын жетекшілерінің жүргізген
сыртқы саясаттарына талдау жасау арқылы, Қытайдың Қазақстан
Республикасына қатысты сыртқы саяси ұстанымдары тарихи объективті тұрғыдан
бағаланып, ғылыми негізде тұжырымдалып, ондағы жаңа бағыттар ашып
көрсетілді.
5. Қазақстандық тарихнамада алғаш рет Шанхай ынтымақтастық ұйымы
аясындағы Қытай-Қазақстан қарым-қатынастары және олардың болашақта даму
мүмкіндігі кешенді түрде зерттелінді.
6. ҚХР-ның ұлттық қорғаныс саясатының негізгі тұстары және оның
ішінде ҚР-ның алатын орны, екі мемлекеттің саяси-әскери және қорғаныс
саласындағы қарым-қатынастарының қалыптасу және даму динамикасының тарихи
бет-бейнесі ашылды.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысының
методологиясы тарихтану ғылымының, халықаралық қатынастартану ғылымының
және саясаттану ғылымдарының қазіргі замандағы теориялық методологиясы
принциптеріне негізделді. Зерттеу жұмысында тарихи деректік материалдар мен
құжаттарды ғылыми тұрғыдан жинақтау, сараптау, салыстырмалы тарихи талдау
және қорыту әдістерін кеңінен қолдандым. Зерттеу жұмысында бұл әдістердің,
әсіресе салыстырмалы-тарихи әдістің қолданылуы тарихи құбылыстардың
деңгейін және олардың даму бет алысын айқындауға, зерттеу нысанының ең
негізгі бағыттарын ашуға, оларды бір жүйеге жинақтауға мүмкіндік берді.
Зерттеу жұмысы тақырыпқа қатысты Қытайда, Қазақстанда және басқа елдерде
жарық көрген деректерге және зерттеулерге негізделіп жүргізілді. Қытай
Халық Республикасының Қазақстан Респбуликасына қатысты ұстанған сыртқы
саясат принциптерінің мазмұнын ашуда теориялық-методологиялық негізге
халықаралық қатынастар теориясы мен сыртқы саясат ұстанымдарында кеңінен
қолданылатын Мемлекеттердің сыртқы саясатындағы ұлттық және мемлекеттік
мүдделерді сақтау принципі алынды. Ол Қытай-Қазақстан ынтымақтастығының
нысандары мен бағыттарын анықтауға, өңірде тұрақтылықты қамтамасыз етуге
бағытталған саясаттарының шынайы сипатын тура айқындауға мүмкіндік
туғызады.
Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі. Зерттеу жұмысында қарастырылған
мәселелердің мерзімдік шегі Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан
Республикасы арасында дипломатиялық қатынастар орнатылған 1992 жылдан 2009
жылға дейінгі мезгілді қамтиды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Зерттеу тақырыбына қатысты
деректер қытай, қазақ және орыс тілдерінде жарияланған құжаттық деректерден
тұрады.
Деректердің бірінші тобын Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан
Республикасы арасындағы қарым-қатынастарға қатысты құжаттар мен материалдар
жиынтығы, мемлекетаралық ресми келісімдер, меморандумдар мен декларациялар
сияқты дипломатиялық құжаттар құрайды. Олардың қатарында Қытай Халық
Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы Достық өзара қатынастар
негіздері туралы бірлескен декларация, 2003-2008 жж. аралығындағы
Қазақстан-Қытай ынтымақтастығы туралы Бағдарлама, Қытай Халық
Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы XXI ғасырда жан-жақты
ынтымақтастықты одан әрі нығайту туралы бірлескен декларация, Шанхай
ынтымақтастық ұйымының құрылуы туралы Декларация, Шанхай ынтымақтастық
ұйымының Хартиясы, Лаңкестікпен, сепаратизммен, экстремизммен күрес
туралы Шанхай конвенциясы сияқты ресми маңызды құжаттарды атауға болады.
Деректердің екінші тобын Қытай Халық Республикасы тарапынан Қытайдың
үшінші буын жетекшісі Цзян Цзэминнің [1], тәртінші буынның жетекшісі Ху
Цзиньтаоның [2], ҚХР Мемлекеттік Кеңестің премьері Вэнь Цзябаоның [3], ал
Қазақстан Республикасы тарапынан ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың [4] және
ҚР Сыртқы істер министрі Қ.К. Тоқаевтың [5] жасаған баяндамалары, ресми
сапар барысында сөйлеген сөздері, ашық мәлімдемелері және тілшілерге берген
сұхбаттары құрайды.
Деректердің үшінші тобына мұрағат материалдары жатады. Қытай Халық
Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы қарым-қатынасы бірнеше
ғасырларға созылғандықтан тарихи құжаттар мен материалдардан құралады. Бұл
құжаттарға Қазақ КСР Ғылым Академиясы жанындағы Ш.Уәлиханов атындағы тарих,
археология және этнография институты және Ұйғыртану институты бірлесіп
құрастырған 2 бөлімнен тұратын құжаттар мен материалдар жинағы жатады.
Құжаттар жинағы XVIII - XIX ғасырлардағы қытай-қазақ қарым-қатынастарын
қамтыйды.
Деректік негіздің тәртінші тобына қазақ, орыс және қытай
тілдеріндегі отандық және шетелдік мерзімді басылымдарда жарияланған түрлі
ақпарат материалдары жатады. Олар қазақстандық Егеменді Қазақстан, Жас
алаш, Панорама, Казахстанская правда газеттерінде және Дипломатия
жаршысы, Ақиқат, Шекарашы, Отан тарихы, Қазақ тарихы, Саясат,
Қоғам және дәуір, Казахстан-Спектр, Аналитик, Континент,
Центральная Азия и Кавказ, Толстый, Центральная Азия журналдарында;
ресейлік Известия, Независимая газета, Аргументы и факты, Проблемы
Дальнего Востока, Мировая экономика и международные отношения, Азия
Африка сегодня, Нефть и газ сияқты газет пен журналдары, сонымен қатар
қытайлық Rеnmіn ribао, Zhangguo гіbао, Хіnjiang ribао газеттері мен
Көрші, Контимост, ZhongYa yanjiu, Zhangguo waijiao, Хіаndai guoji
guanxi, Shehui kexue, Shijie jingji yu zhegzhe журналдарында
жинақталған.
Сонымен қатар зерттеу жұмысын жазу барысында деректердің бесінші
тобын құрайтын әлемдік электронды интернет жүйесіндегі қытайлық Хinhua,
Zaobao, China.org.cn, СRІ Оnlinе ресми сайттардың және қытай баспасөз
материалдарының электронды нұсқалары, соның ішінде біздің тақырыбымызға
қатысты деректер мәселені жан-жақты қарастырып, талдауға мүмкіндік туғызды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қытай-Қазақстан қатынастары саласы
бойынша жазылған еңбектер аз емес. Ол еңбектердің көбі Қазақстан мен Қытай
арасындағы екі жақты қатынастардың қалыптасып, дамуын тарихи тұрғыдан жан-
жақты қарастырылған. Соңғы кезде Қытай және Қазақстан қатынастарын қазіргі
кездегі дамуын зерттеген еңбектер де жарық көріп келеді. Сондықтан осы
еңбектердегі пайдаланылған деректер мен жасалған тұжырымдарға сүйену
мақсатында оларды ғылыми саралаудан өткізген болдық.
Кеңестік тарихнамада Қытайдың халықаралық жағдайы, сыртқы саясаты
мен халықаралық қатынастарда қолданған негізгі ұстанымдары көптеген
зерттеушілердің назарын аударды. Осымен қатар Қытайдың Қазақстанмен қарым-
қатынасы ұзақ жылдар бойы Орталық Азия мемлекеттерінің құрамында
қарастырылып келді. Қытайдың көрші мемлекеттермен тарихи байланыстары,
әсіресе, Цинь империясының сыртқы саясаты Қазақстан және Орталық Азия
аймағымен байланыстары мәселелері Б.Н.Гуревичтің, В.А.Моисеевтың,
К.Ш.Хафизованың, Ж.Қасымбаевтың, Н.Алдабектің еңбектерінде қарастырылған.
Қытай Халық Республикасы құрылған 1949 жылдан Кеңес Одағыны
құрамындағы Қазақстан мен Қытайдың Шыңжаң өлкесі арасында өзара байланыстар
әртүрлі жолмен жалғасып отырды. 60-шы жылдарының басына дейінгі ҚХР-ның
сыртқы саясаты мен сыртқы саясат ұстанымының социалистік принциптері, Қытай-
Кеңес Одағы байланыстары, олардың қатарында Кеңес Одағының Қытайға
көрсеткен экономикалық көмегі кеңестік зерттеушілер М.С.Капицаның,
Б.Колосковтың, О.Владимировтың, Г.В.Астафьев пен А.М.Дубинскийдің
еңбектерінде орын алған.
Қытай-Кеңес қатынастарындағы шекара мәселесі, екі ел арасындағы
шекара мәселесінің даулы тұстары мен оның әскери қақтығыстарға әкелуі, оған
әлемдік геосаяси күштердің ықпалы сияқты мәселелер А.Прохоровтың,
В.С.Мясников пен Е.Д.Степановтың, Г.В.Васильевтың, В.Ф.Бутурлиновтың
еңбектерінде талдау жасалынған. Бірақ бұл еңбектерге тән ортақ кемшілік
-олар кеңестік идеологияға сай империялық тұрғыдан ашылып, Қытай-Қазақстан
қарым-қатынастарын арнайы қарастырмаған.
КСРО ыдырағаннан кейінгі кезеңде, ресейлік зерттеушілер бұрынғы
Қытай-Кеңес қарым-қатынастарына жаңа көзқараспен талдау жасап, екі мемлекет
арасында беймәлім болып келген оқиғаларды жаңа мәліметтермен толықтыра
бастады. Олардың қатарында А.АБрежневті, А.В.Панцовты, Д.В.Дубровскаяны,
А.Б.Широкорадты, Ю.М.Галеновичті және т.б. зерттеушілерді атауға болады.
Бүгінгі Қытай тарихнамасындағы біздің тақырыбымызға қатысты, яғни
ҚХР-ның Орталық Азияға қатысты жүргізген дипломатиялық саясаттарының кейбір
тұстары Ян Фучаңның Қытайдың қазіргі заман дипломатиялық тарихы, Ма
Дачжэн мен Фэн Чишыдың Орталық Азиядағы бес мемлекеттің Очеркі, Чжао
Чаньсиньнің Орталық Азиядағы бес мемлекет және Қытайдың батыс бөлікті
қауырт игеруі, Сунь Чжанчжыдың Орталық Азиядағы бес мемлекеттің сыртқы
қатынастары, Син Гуанчэннің Қытай және Орталық Азия атты еңбектерінен
кездестіреміз.
Ал ҚХР мен Орталық Азия мемлекеттерінің Шанхай бестігінің, артынша
Шанхай ынтымақтастық ұйымының шеңберіндегі ынтымақтастық мәселелерінің
негізгі тұстары Чэн Миншань мен Хэ Сицюаньнің Аймақтық қауіпсіздікті,
тұрақтылықты қамтамасыздандыру - Шанхай бестігіндегі ынтымақтастыққа баға
беру, Дин Пэйхуаның Шанхай бестігінің даму негіздері туралы теория, Ван
Цзиньцунның Шанхай бестігінен Шанхай ынтымақтастық ұйымына дейінгі өтпелі
кезеңнің тарихи маңыздылығы сияқты ғылыми мақалаларында қарастырылған.
Аталмыш еңбектердегі қытайлық зерттеушілердің Орталық Азия өңіріндегі
қауіпсіздікті қамтамасыздандыру саласындағы мемлекетаралық ынтымақтастықтың
жаңа түрлеріне, Қытай және Орталық Азия мемлекеттерінің экономикаларының
өзара үйлесімді дамуы мен олардың арасындағы көлік қатынасының дамуына
назар аударғандығы, аймақтағы алпауыт мемлекеттер арасындағы алауыздықтарға
баса көңіл бөлген Батыс зерттеушілерінің еңбектерінен ерекшелендіре түседі.
Қытай Халық Республикасының Орталық Азия елдерімен ынтымақтастық
мәселелері АҚШ-ның, Германияның, Францияның, Ұлыбританияның бірқатар
зерттеушілерінің еңбектерінде де қарастырылған. Олардың арасында
3.Бжезинскийдің [6], Г.Кисинджердің, Р.Легволдтың [7], С.Хантигтонның,
М.Б.Олкоттың [8], Р.Оливьенің [9] еңбектерін атауға болады.
Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының қалыптасуы, оны жүзеге
асыру барысындағы кездескен қиыншылықтары мен жетістіктерінің бір қатар
тұстары Ж.У.Ибрашевтың [10], Қ.Е.Байзақованың [11], К.Қ.Қожахметовтың [12],
Ф.Т.Кукееваның [13] және т.б. еңбектерінде қарастырылған. Қытайдың елімізге
ұстанатын сыртқы саясатының принциптері, стратегиялық басымдылықтары және
олардың екі ел қарым-қатынастарына тигізетін әсері туралы қызықты да
маңызды мағлұматтар саяси ғылымдарының докторы, қоғам қайраткері, дипломат
Қ.С.Сұлтановтың [14] еңбектерінен кездестіреміз.
Орталық Азиядағы Қытайдың дәстүрлі дипломатиясын, Цинь империясының
қазақ хандықтарымен қарым-қатынасын, оның сыртқы саясатындағы әдет-
ғұрыптарын зерттеуге алғашқылардың бірі болып өз үлесін қосқан қазақстандық
қытайтанушы-ғалым К.Ш.Хафизованың [15]. еңбектері мен көптеген мақалалары
саяси, әскери, қауіпсіздік, сауда-экономикалық және мәдени ынтымақтастық
саласындағы Қытай-Қазақстан қарым-қатынастарын жаңа көзқарас тұрғысынан
зерделегенін атап айтуға тұрады.
Қытайда қазақ қауымының қалыптасуының тарихи динамикасы, қазақ
халқының атамекен ұғымы, олардың дәстүрлі шаруашылығы мен рухани мәдениеті,
Абылай ханның ұлттық мемлекеттік территорияны қалпына келтіру әрекеті,
Қазақ-Қытай сауда байланыстарын ҚХР-ның реформа ұстанымдарының эволюциясын
және Батыс бөлікті игеру стратегиясының көздеген мақсатын зерттеуді
Н.Мұқаметханұлының [16] бірқатар еңбектерінен көреміз, Шыңжаң өлкесіндегі
державалардың күресі, Қытайдың осы өлкеде жүргізген ресми саясатын жан-
жақтылы зерттеулерді Н.А.Алдабектің [17] монографиясынан және басқа
еңбектерінен көруге болады. Бұл еңбектер тақырыбымызды ашуға өзіндік үлес
қосты. Қытай-Қазақстан қарым-қатынастар мәселесін тереңінен зерттеуге
өзіндік үлес қосушы қазақстандық саясаттанушы К.Л.Сыроежкин. Автордың соңғы
үлкен еңбектерінің [18] бірі алдыңғы кезеңдердегі жасалынған ғылыми зерттеу
жұмыстарының қорытындысы ретінде даярланып, тарих, әлеуметтік-экономика,
саясаттану және халықаралық қатынастар мәселелерінің маңызды салалары
бойынша зерттеулері жинақталған.
Қытай Халық Республикасының Орталық Азия елдерімен өңірлік
қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық тақырыбы, халықаралық лаңкестікке,
экстремизмге, есірткі бизнесіне бірлесе отырып қарсы күрес жүргізу
мәселелері, оның ішінде Қазақстан Республикасының халықаралық құрылымдармен
ынтымақтастығы ҚР Президенті жанындағы стратегиялық зерттеулер институтының
директоры Б.Қ.Сұлтановтың, М.Ж.Абдировтың, М.Е.Шайхутдиновтың,
М.Т.Лаумулиннің еңбектерінде қарастырылған.
Орталық Азиядағы Қытай факторын талдауға арналған өзбек зерттеушісі
А. Ходжаевтың монографиясы [19] да өзіндік үлес қосты. Автор ғылыми
еңбегінде ҚХР құрылғанға дейінгі Орталық Азияның тарихына тигізген ықпалын
баяндап, аймақтың бүгінгі дамуына өсер ететін Қытайдың кейбір факторларының
мағынасын ашып көрсеткен.
Аймақтағы қауіпсіздікті қамтамсыздандырудың ең негізгі факторларының
бірі ол шекара аймағын нығайту болып табылады. Бұл тұрғыда Қытай-Қазақстан
арасындағы мемлекеттік шекараның қалыптасу және айқындалу барысы, геосаяси
өзгерістердің екі көрші мемлекеттің арасындағы мемлекеттік шекара шебін
анықтауға тигізген әсері, Кеңес-Қытай қатынастарындағы шекара мәселесінің
негізгі тұстары тақырыбына қалам тартқан зерттеушілер С.Ж.Сапановтың,
Н.Б.Сейдіннің, Ч.Ибраевтың, Б.Тұрарбековтың еңбектерін зерттеу жұмысында
кеңінен пайдаландық. Ал ҚХР мен ҚР арасындағы трансшекаралық өзендер
мәселесі Б.Темірболаттың мақаласында қарастырылған.
Қарастырылған кезеңде ҚХР-ның Қазақстан Республикасымен мұнай және
энергоқорлар саласындағы ынтымақтастығы жөніндегі мәселелер ҚР Президенті
жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтында М.С.Әшімбаевтың
редакциялық жетекшілігімен дайындалған еңбекте, сонымен қатар А.К.Нуршаның,
Д.А.Қалиеваның, С.Л.Смирновтың, Н.К.Надировтың, М.Барбасовтың, Ж.Османовтың
ғылыми мақалаларында орын алған.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары біздің
зерттеп отырған тақырыбымызға тікелей болмаса да жанама қатысы бар
диссертациялар қорғалған. Олардың қатарында қазақстандық Н.Мұқаметханұлының
[20], М.А.Омарованың [21], А.А.Ақатаеваның [22], белорусиялық
В.Р.Боровойдың [23] және және т.б. кандидаттық диссертацияларын атауға
болады.
Жалпы, Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасының қарым-
қатынастарында мемлекеттік шекара туралы, сауда-экономика, энергоқорлар
саласындағы ынтымақтастық мәселелері едәуір зерттелгендігіне қарамастан,
екі мемлекеттің саяси және әскери саладағы қарым-қатынастарына, Шанхай
ынтымақтастық ұйымы мен Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шараларының
кеңесі шеңберіндегі ынтымақтастығына жеткіліксіз назар аударылған.
Қазақстандық зерттеушілердің еңбектері негізінен саясаттану ғылымдарының
аясында сыртқы саясат принциптерінің қалыптасу, даму бағытына және аймақтық
қауіпсіздік мәселелерін зерттеуге арналған. Оның үстіне зерттеулердің басым
көпшілігі орыс тілінде жарық көріп, мемлекеттік тілде орындалған жұмыстар
аз болып отыр. Сондықтан біздің тақырыбымыз қазірге дейін арнайы түрде
зерттеле қойған жоқ деп айта аламыз.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
1. КСРО ыдырағаннан кейін ҚХР өзінің сыртқы саясатында жаңа құрылған
мемлекеттермен жаңа нысандағы қарым-қатынастар орнатты. Пекин ТМД
елдерін екі топқа бөліп қарастырды: бірінші топқа басымдылығы мол
мемлекеттер ретінде Ресей Федерациясы, Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан,
Түркіменстан және Өзбекстан республикалары, ал екінші топқа бұрынғы Кеңес
Одағының қалған республикалары кірді.
2. Қытай Халық Республикасының Қазақстан Республикасына қатысты
жүргізген сыртқы саясатын үш кезеңге бөліп қарастыруға болады: біріншісі,
1992-1995 жж. аралығында дипломатиялық қарым-қатынастарды орнату кезеңі;
екіншісі, 1995-2000 жж. арасында мемлекеттік шекарасын реттестіру, шекара
аймағында тату көршілік пен өзара сыйластық принциптеріне және
стратегиялық әріптестік халықаралық нормаларға сай қарым-қатынастарды
нығайту, әрі Ұлы Жібек жолын қайтадан жаңарту кезеңі; үшіншісі 2000-
2009 жж. аралығында Шанхай ынтымақтастық ұйымы аясындағы көп жақты, әр
түрлі нысандағы ынтымақтастықты нығайту кезеңі.
3. Қытай Халық Республикасы өзінің батыс шекарасында тұрақтылықты
қамтамасыздандыру, екі ел халықтарының арасында қарулы қақтығыстарды
болдырмау мақсатында Қазақстан Республикасымен шекара мәселесін
толықтай реттеді.
4. XX ғ. 90-шы жылдарының аяғына қарай ҚХР экономикасының үрдіс
дамуының нәтижесінде және жылдан-жылға энергоқорларға деген
сұранысының өсуіне байланысты Қазақстан Республикасы Қытайдың сыртқы
саясатында стратегиялық маңызды бағыттарының біріне айналды.
5. Қытай Халық Республикасы Қазақстан Республикасының экономикалық
мүмкіншіліктерін пайдалану арқылы өзінің Батыс бөлікті игеру стратегиялық
бағдарламасын жүзеге асыруға белсенді жағдай жасауда.
6. Қытайдың сыртқы стратегиясының маңызды құрамдас бөліктерінің бірі
инфрақұрылымдарды, яғни жаңа көліктік коммуникациялар, мұнай құбырлар
жүйесін құру және нығайту. Сондықтан Қытай Халық Республикасы нарықтық
бақталастық жағдайында Шанхай ынтымақтастық ұйымы аясында Қазақстан
Республикасымен сауда-экономика, әсіресе мұнай және газ, сонымен қатар
қауіпсіздік салаларындағы ынтымақтастыққа зор мән беруде.
7. ҚХР-ның зерттеліп отырған 13 жылдың ішіндегі Қазақстан
Республикасына қатысты қолданған сыртқы саясатының өзіндік ерекшеліктері
бар. Оған ең алдымен Қазақстан Республикасының халықаралық аренада жеке
субъект ретінде танылуы, оның геосаяси және геоэкономикалық мағынада тиімді
орналасқан жағдайы үлкен әсерін тигізді. Сондықтан Қазақстан
Республикасымен ұзақ мерзімге бағытталған тұрақты байланыстарды орнату,
өзара тиімді ынтымақтастықты қолдау және дамыту Қытай Халық
Республикасының түпкілікті ұлттық мүдделеріне сай келеді.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Дипломдық жұмыс арқылы ҚХР-ның
бүгінгі таңдағы Қазақстан Республикасына қатысты жүргізген сыртқы саясат
ұстанымдарын объективті тұрғыдан бағалауға, оны тереңінен танып білуге
мүмкіндік алады. Сондай-ақ зерттеу жұмысы Қытай-Қазақстан қарым-
қатынастарының қалыптасу тарихын, оның беймәлім болып келген тұстарын
тыңнан танып білуге септігін тигізеді.
Зерттеу жұмысы Қытай-Қазақстан қарым-қатынас тақырыбына арналған
монографиялар мен зерттеу жұмыстарының қатарын толықтырып, зерттеуде
пайдаланылған мәліметтер, тұжырымдар мен қорытындыларды Отан тарихына
қатысты жазылатын жұмыстарда, жоғары оқу орындардағы халықаралық қатынастар
тарихы бойынша оқылатын арнайы курстарда пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі
бөлімі үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Дипломдық жұмыстың көлемі __64___бет.
1 XX ғ. ҚХР-ның сыртқы саясатындағы тың өзгерістер
1.1 ҚХР-ның сыртқы саясатының қалыптасуы мен дамуы
Зерттеу бағытының таңдалуы Қытай Халық Республикасының сыртқы
саясатының қалыптасу мен даму бағытын жүйелі және кешенді түрде талдау
қажеттілігіне, оның сыртқы саяси ұстанымдарындағы Қазақстан Республикасының
алатын орны мен рөлін айқындауға байланысты.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, зерттеу жұмысының нысаны
мен пәні, мақсаты мен міндеттері, мерзімдік шегі, зерттеудің деректік
негізі және тақырыптың зерттелу деңгейі, жұмыстың теориялық және
әдістемелік негіздері, ғылыми жаңалығы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар,
қолданбалы маңызы, жұмыстың сыннан өтуі мен құрылымы айқындалды.
Дипломдық жұмыстың XX ғ. ҚХР-ның сыртқы саясатындағы тың
өзгерістер деп аталатын бірінші тарауы екі бөлімнен тұрады. Соның ҚХР-ның
сыртқы саясатының қалыптасу мен дамуы атты алғашқы бөлімде ҚХР-ның
құрылған кезеңінен бастап 80-ші жылдардың басына дейінгі аралықта жүзеге
асырған сыртқы саяси ұстанымдарына, оның өзге мемлекеттермен орнатқан
дипломатиялық қарым-қатынастарының сипатына тарихи тұрғыдан талдау
жасалынды. Қытай Халық Республикасы құрылған кезеңнен бастап сыртқы саясат
бағытын бұрынғы Кеңес Одағының үлгісіне негіздеп, бастапқы ұстанымдары
ретінде елінің тәуелсіздігін, еркіндігі мен территориялық тұтастығын
сақтауды қамтамасыз ету, халықаралық мәңгілік бейбітшілік пен әрбір
мемлекеттер арасындағы достық ынтымақтастықты қолдау, импералистердің
агрессиялық саясаты мен соғыс саясатына қарсы тұру деп бекітіп, үкімет
басшылығы Қытайды әлемдегі ең беделді мемлекеттердің қатарына қосуды мақсат
тұтты. ҚХР-ның сыртқы саясаты егемендік пен аймақтың тұтастығын өзара
сыйлау, өзара шабуыл жасамау, бір-бірінің ішкі істеріне қол сұқпау, теңдік
және өзара тиімділік сияқты бейбіт өмір сүрудің бес принципіне негізделсе
де, іс жүзінде өзінің ұлы державалық өктемдігін жүргізіп отырды.
XX ғ. 60-шы және 70-ші жж. мәдени революцияның ықпалынан ҚХР
экономикалық дамуы жағынан көптеген мемлекеттерден артта қалып қойды.
Сондықтан ҚХР үкіметі сыртқы саясат ұстанымдарын қайта қарастырып, дүние
жүзінің көптеген елдерімен үзілген байланыстарын қайта қалпына келтіруге
тырысты. 1978 жылдан бастап Қытайдың саяси-әлеуметтік дамуында жаңа кезең
басталып, ҚХР барша әлемге әйгілі өзінің экономикалық реформаларын жүзеге
асырды. Қытайдың сыртқы саясаты көптеген социалистік бағыттағы елдердің
саясатынан ерекшеленіп, стратегиясының басым бағыты экономика саласын
дамытуға, елде жан-жақты реформаларды жүргізуге, сонымен қатар дүниежүзінің
барлық мемлекеттерімен қарым-қатынас орнатуға бағытталды. Нәтижесінде
сыртқы нарықтан жабық болған Қытай экономикасының әлемдік сауда нарығына
жолы ашылып, дамудың ең биік шыңына жетіп, ұлттық өнімнің жалпы көлемін 4
есеге арттыру арқылы дүниежүзінің ірі сауда-экономикалық алпауыттарының
қатарына қосылды.
Қытай мен Азия, Африка, Латын Америкасы мемлекеттері арасындағы
экономикалық қатынасы сыртқы сауда және көмек салаларына байланысты жүзеге
асады. Экономикалық қатынастарда қытайлық ықпалды азшылықтары бар бұл
елдерде (бұл ел алдымен Оңтүстік Шығыс Азия елдері) пекин, осы
азшылықтардың экспедициялық элементтеріне саяси тұрғыдан қолдау көрсетуге
және олардың кәсіпкерлік мүмкіншіліктерін Қытайдың көрсетілген елдерде
экономикалық және саяси қатысуын және өзінің эксплуаттарылық кірістерін
кеңейту үшін қолдануға ұмтылады. ҚХР және шетелдік Қытай буржуазиясы
бөлігі арасындағы ерекше қатынастар нәтижесінің бірі Қытай экономикалық
негізі жоқ және дамушы елдердің экономика үшін орнын толтырмайтын тауарлы
және қаржылы аударылымдар болды.
Қытай басшылығы өзінің сыртқы саяси жаспарларында дамушы елдердің
экономикалық бағынуына маңызды орын бөледі. Осы мақсаттарда Пекин оларға
экономикалық дамуын және сыртқы экономикалық байланыстарының концепциясын
байланыстыруға тырысады. Осылай бола тұра өз көршісіне сүйену деген
модификацияланған концепциясы насихатына қытайдың дамушы социалисттік ел
рольіне әрекеттенуіне және бұл ерекше характерден шығатын оның дамушы
елдермен экономикалық баланысына басты орын беріледі.
Маоизм тар ұлттық көзқарастардан және Қытай экономикасы үшін
социалисттік елдердің интерпоционолдық көмегіне сүйене отрып өз күшіне
сүйену концепциясында бейнеленген халықаралық еңбектің бөлінуінде
қатысуының мақсаттың сәйкестілігін жоққа шығарады. Бұл концепция Қытайдың
экономикалық дамуына үлкен зиян тигізеді.
Әлемдік шаруашылық байланыста ғылыми – техникалық революцияда.
Социалисттік экономикалық потенциялының өсуінде және социалисттік носондар
бойынша І дүниежүзілік сүйену 3 шаруашылықпен айналасу. Халықаралық күш
салу бәсеңділіктері дамуына елдер үшін, алахронизм болып табылады.
Жеткілікті ғылыми техникалық потенциялдары бар және экономикалық құрылу
қажеттіліктері үшін сыртқы ресурстарды бірқалыпты жұмылдыруға мұқият елдер,
ең бірінші социалисттік елдермен және шетелдермен экономикалық
байланыстарды шарты бойынша ұлттық экономикалық деңгейді қазіргі уақыттағы
талаптарға сай көтере алады.
Маонистік доктринаның ауқатсыздығы өз күшіне сүйену теориясы дамушы
елдерге байланыстыра отырып шығады және маонистерді өздері Қытайдың сыртқы
экономикалық қатынастары практикасында оның ережелерінен аймақтады.
Қытай тор модернизациясы программасын жүзеге асыру барысында Батыс
монополиясы үшін экономикалық есігін біртіндеп ашады. Қазір Пекин өз
күшіне сүйену маонисттік доктринасының банкротқа ұшырауының куәсі
болатын, Қытай территориясында аралас кәсіпкерлікер шығаруды ұсынады.
Қытайлық өкіл 1974 жылы 1 сәуірде БҰҰ басты Ассемблеясының VІ арнайы
сессиясында өз күшіне сүйену біраз түзетілген баяндамасын берді. Ол
сонымен қатар өз күшіне сүйену шетелдік кенеттен бас тарту немесе
тұйықтық дегенді білдірмейді деді. Бір – бірінің орнын толтырушылық, бір
– біріне пайдалылық және мемлекеттің суверенитеті сыйлау негізіндегі
экономикалық және технологиялық алмасуды, әртүрлі елдердің ұлтты
экономикасының дамуына пайдалы және қажет деп ойлаймын.
Пекин халықаралық экономикалық қатынас практикасында ешқандай
сипаттары және өнегелері жоқ Қытайдың дамушы елдермен сыртқы экономикалық
байланысын қатынастардағы жаңа үлгі ретінде көрсетуге тырысады.
Қытай баспасы дамушы елдерді Қытай өзінің сыртқы экономикалық және
қытай, Азия, Африка, Латын Америкасы елдері мен экономикалық сауда
байланыстарын айырықша дамытуда бағыт ұстап отырғандығын растайды.
Қытай 1962 жылдан кейін халықаралық экономикалық қатынастардың жаңа
түрі ретінде көрсететін дамушы елдерге көмек жасайтын бағдарламаны іске
қосты. Пекин оның көзқарастарымен Латын Америкасы, Африка, Азия елдеріне
социалисттік мемлекеттердің экономикалық көмектесу тарапына ашық түрде
қарама – қарсы қойды. Ол көрсетілген елдерге көмек көрсетуге уәдесін
үлкейтті және көмегін алатын елдер сонымен жасанды сипат беруге уәдесін
үлкейтті және асыруда экономикалық саяси пайда түсіруге тырысады.
Бағдарлама 1964 жылы 3 қаңтарда Африка елдеріне сапар кезінде ҚХР – ң
Госсоветінің премьері Чжоу Эньлай жариялаған Қытайдың дамушы елдермен
экономикалық ынтымақтастығының белгілі сөзсіз көзқараста бұданда толығырақ
келбет алды.
Көрсетілген көзқарастарда Қытай, социалисттік мемлекеттердің
экономикалық ынтымақтастығы практикасына енгізілген ежелері қатарын
қайталады. Ең алдымен Совет Одағы дамушы елдермен, яғни социалистік
мемлекеттер жағынан дамушы елдерге келіп көрсету практикасына жаңа кезеңдер
енгізілмеді. Бұл тепе – теңдік принципі, бір – біріне пайдасы,
ынтымақтастықтың суверенитет сыйлау саяси экономикалық және басқа да
жеңілдіктер алуан бас тарту – дамушы елдердің экономикалық тәуелсіздігін
нығайту.
Екінші жағынан Қытай арасындағы коммерциялық қатынастарында кездесетін
жабдықтаушы мен тапсырыс берушінің арасындағы шаруашылық қатынастардың жәй
қалыптарын көзқарастар рөліне үлкен мәселе етіп көрсетті. Бұл жабдықтар
мен материалдарды әлемдік нарық бағасына қою міндеті, специфика және
қойылған тауарлардың келіскен шарттарға сәйкес келмеуі жағдайында тапсырыс
берушілердің рекламациясын қанағаттандыру және ұлттық кадрлар дайындауға
қатысу.
Қытай әлемдік одаққа, ең алдымен дамушы елдерге өзін дамушы
мемлекеттер құрамында көрсетуге табанды түрде ұмтылды. БҰҰ-ның жалпы
Ассамбелясының ХХҮІ – сессиясында, Қытайды осы ұйымының мүшесі етіп
алғаннан соң 1971 жылы 15 қарашасында Қытай делегациясының басшысы Қытайдың
дамушы елдер дәрежесін алғысы келетіндігін алғаш рет ресми түрде мәлімдеді:
Қытай әлі де экономикалық жағынан артта қалып келеді, бірақ сонымен бірге
дамушы ел болыпта саналады. Қытай Азия, Африка және Латын Америкасының
көптеген елдері сияқты үшінші әлемге жатады: Чилиде өткен 1972 жылы
ЭНКТАД – тың 3 сессиясында Қытай делегациясы осыны тағы да дәлелдеп берді.
Қытай, көптеген Азия, Африка, Латын Америкасы елдері сияқты дамушы болып
табылады және үшінші әлемге жатады деп, Қытайдың дамушы елдер қатарына
енгізуді талап етті, бірақ мұнысы нәтижесіз болды. Қытай өзінің ядролық
қару – жарақ бағдарламасына ұшан – теңіз ресустар жұмсайтын ядролы держава
болып табылады. дамушы елдер әдетте экономикалық көмекке мұқтаж болды да
капиталды шетелдерге экспортқа шығара алмайды. Қытай осы жөнінде де дамушы
елдерден айырмашылығы көрініп тұрады. Дамушы елдің статусын алуға тырысқан
Қытай өзінің пайдасын да көздеп отырды. Мұндай дәрежені алған соң
Қытайдың халықаралық ұйымдарға міндетті финанстық төлемдері азайып, осы
ұйымдардан өзі көмек сұрар еді. Дегенмен де Қытай делегациясы дамушы
елдердің Қытайға деген сенімпаз көзқарасын байқаған болып, бұрыңғысынан да
бірбеткейлікпен Қытай мемлекетін дамушы елдер қатарына қосылуды талап етіп
отыр. Қазір көптеген халықаралық ұйымдарды Қытай өкілдері дамушы елдер
атынан сөйлеуге тырысады.
Сыртқы сауда Қытай мен дамушы елдер арасындағы экономикалық айырбастың
жетекші түрі болып қалып отыр. Бұл жерде Пекин тарапынан көрсетіліп
отырған теңсіздік элементтері бар. Жалпы дамушы елдер мен Қытай арасындағы
тауар айналымы 50-60 ж баяу жүрді де тек 70 жылдарда ғана қарқынды дами
бастады. 1952-80 жылдарға қарай Қытайдың Азия, Африка, Латын Америкасымен
сауда, айналымы сауда – саттыққа Қытай 1964 жылы І млр. доллар, 1973 жылы 3
млрд. долл, 1974 жылы 4 млрд. долл, 1978 жылы 6 млрд. долл, 1980 жылы 12
млрд. долл. жетістіктерге қол жеткізді.
Тауар айналымының жалпы даму тенденциясы жайлы біраз кемшіліктер де
бар, оны былайша түсіндіруге болады. Қытайдың, Азия, Латын Америкасымен
тауар айырбастауда мүмкіншілігі шектеулі болуы, кейбір дамушы елдердің
Қытаймен арада экономикалық қарым – қатынас жасауына қызықпай, құлықсыз
қарауы да себеп болды. ҚХР – ның 70 жылдар тауар айналымының дамып кетуі
Қытайдың саудадағы әріптестерінің көбеюі және әлемдік саудадағы бағаның
күрт өсуі салдарынан еді.
Қытайдың дамушы елдерге экспорты 1952-80 жылдарда 32,1 есе өсті.
Социалистік мемлекеттермен сауда айналымына түсуінен және капиталистік
елдер нарығына Қытай тауарларының санасыз болып, бәсекеге төліп бере
алмағандығынан Пекин өз тауарларын Азия, Африка, Латын Америкасына жіберуге
мәжбүр болды. Бұндай нарықтар Қытай өкілін экспорттардың негізгі нарығы
болды. Дамушы елдерге Қытай бүгінде өзінің бүкіл экспортының шамамен 25
есесін жұмсайды. Дамушы елдер нарығы Қытай өкілін импорттайтын негізгі
тұтынушылар болып табылады. Дамушы елдер арасындағы сауданың жағымды болуы
арқылы Қытай өзінің алтын қорын көлемді түрде толықтырып отырады, сауда
және төлемақы баланстарындағы қиыншылықтарды реттеп, импералистік
мемлекеттермен сауда кезінде дефицитке де жол беріп отырады. Осылайша ол
дамушы капиталистік мемлекеттермен сауда – саттықты кеңейтіп алады;
олардың рыногіндегі соңғы таңғы астықты, тыңайтқыш, машиналар мен әскери –
құрал жабдықтарды сатып алады. Дамушы мемлекеттер мен экспорт – импорт
операцияларын жүзеге асырған кезде Қытай тек өз пайдасын ғана ойлап
отырады. Осылайша, саудадағы теңдік принципі бұзылды, Қытай өзіне пайда
әкелетін, басқа дамушы елдерге шығын келтіретін, операцияларды да жүргізіп
отырды. Қытай экспорттың құрылымы осы жоғарыда айтылып отырған елдердің
сұранысына сәйкес келе бермейді. Ресми түрдегі хабарламалар бойынша,
Қытай, Азия, Африка, латын Америкасына ас үй жабдықтары, спорттық – мәдени
тауарлар, велосипед, тігін машинасы, аяқ – киім, тамақ, металл өнімдері,
текстилді өнімдер, электр параттары, станок, жеңіл өнеркәсіпке арналған
текстилді машиналар, электротехникалық және энергетикалық құрал –
жабдықтар, ауылшаруашылық өнімдерін өңдейтін машиналар, көлік, құрылыс
машиналары сияқты тауарларды шығарып отырды. Бұл дегенің Қытайдың әлі
дамушы елдер сұранысын қанағаттандыра алмайды дегенді білдіреді. Шындығында
да, Қытай экспорты дамушы елдердің сұранысына қажет емес тауар жіберетін
болған. Жалпы алғанда тұтынушы тауарларының үлесіне Қытай экспортының ¾ -
і тиіп отырды. Бәсекелестікке жарамайтын Қытай құрал – жабдықтары Азия,
Африка, латын Америкасы елдеріне Қытай тарапынан экономикалық көмек ретінде
жөнелтіп отырады. Дамушы елдерге кететін жылу және жанармай группасына
Қытайдың 110 эскпорты тиесілі болады.
Қытаймен арадағы саяси қарым – қатынастың қиыншылығына қарамастан Азия
елдері әлі де оның жетекші әріптестері болып қалып отырады. Бұған бір
жағынан шекаралық жақын болуы себепші болса, екінші жағынан бір – бірінің
рыногін жақсы білуі де әсер етті. Сонымен қатар үлкен рөлді Қытайдың көрші
мемлекеттерге жергілікті буржуазия арқылы жүргізген делдалдық
операцияларының кеңінен таралуы атқарады. Бұған Азия елдеріндегі ҚХР – дің
түрлі компаниялар мен ұйымдардың ішкі сауда белсенділігі, жекелеген сауда,
банк істері және ресми, ресми емес тауар айналымдары жатты. 1977 жылы Азия
мен Таяу Шығыс елдеріне Қытайдың дамушы елдерге жіберілетін өнімнің 86,8 %-
і кетіп отырады.
Қытайдың Азиядағы негізгі әріптестері болып Ганконг, Сингапур,
Малайзия, Шри Ланка, Пакистан, Кувейт, Ирак, Сирия, Ливан, Иордания, Иран,
Туркия, Бирма, Иноденезия, Филиппина және Тайланд табылады. Үндістанды
қоспағанда Оңтүстік Азия және Таяу Шығыс елдерімен бұрыннан тұрақты сауда
қарым – қатынасын орнатып келген Қытайдың Оңтүстік Шығыс Азия елдерімен 70
жылдарға дейін байланысы болған жоқ. Мұндай елдерге Филиппина, Малайзия,
Сингапур, Индонезия және Тайланд жатты. Дамушы елдермен сауда жасаудың
бастапқысында Қытай айырбас жасау әдісін қолданды, ол белгілі бір тауар
партиясын ұсынып, оның орнына бұрын, келісілген тауарды алып отырады.
Ереже бойынша тауар айырбастау әлемдік бағамен өлшенеді, алайда Қытай оған
қарамастан өз тауарына жеңілдік жасап, өзі де қарсы жақтан сондай жеңілдік
жасап, өзі де қарсы жақтан сондай жеңілдік күтетін. Мұндай келісімдер екі
жаққа да тиімді болатын.
Азия, Африка, Латын Америкасы елдері Қытаймен сауда жасаған кезде өз
мүдделерін де қорғап, шара қолданады, алайда Қытай өз өнімдерін
экспорттағанда ғана олармен істес болатын да, импортқа келгенде
империалистік мемлекеттерге сүйенеді. Қытай дамушы елдерде өз өнімдерін
солардың рыногында шығару үшін инфрақұрылымдық жүйе жасап шығарады. Дамушы
елдердегі ҚХР – дің тауар жіберуші жүйесі осы елдердегі Қытай экспортының
кеңінен таралуына өз септігін тигізеді.
Соңғы жылдары Пекин кейбір дамушы елдерге мұнайдың шикізатын ұсынатын
болды, алайда оның құрамында күкірттің көп болуы, тасымалдаудың қиыншылығы
мен уақытында жеткізілмеуі салдарынан Қытай әзірше дамушы елдердің
рыногында ірі мұнай тасушы ретінде таныла қойған жоқ. Экспорттан түсетін
қомақты қаржыны Қытай көрші дамушы елдер территороиясы арқылы әлемдік
саудаға заңсыз түрде шығаратын наркотик экспорты арқылы табады. Дамушы
елдердің ішкі саудасының сұранысы Пекин тарапынан ескерілмей отырылды. Бұл
жағдай, осы аталған елдердің Қытай импортын барынша тарылта түсуінен
көрінді. Заң бойынша Қытайдың ішкі сауда ұйымдары көптеген дамушы елдерден
бір – екі ғана тауар сатып алумен шектелетін. Оңтүстік Шығыс Азия мен Шри
Ланка елдерінен келетін импорттың негізгі бөлігін табиғи каучук құрайтын.
Азиялық баспасөздің пікірінше Пекин мен Оңтүстік шығыс Азия арасындағы
экономикалық қарым – қатынастың өміршеңдігі тап осы стратегиялық тауарға
байланысты. Қытайдың көзқарасы бойынша Оңтүстік Шығыс Азиямен саудаға
түсуі ең алдымен нағыз қажетті материалдар каучук пен қалайына алдына және
шетелдік валюта қорын толтырып отыруына қатысты болады. Оңтүстік – Шығыс
Азия тарапынан каучук Қытайға шығарылатын жалғыз жетекші экпорт, ал бұл
олардың дефицитін қысқартады. Малайзия мен Сингапур елдері үшін олардың
Қытайға экспортты тек қана каучуктен тұрды. 1971 жылы 99% малайзиялық, 94%
сингапуралы каучук Қытайға жөнетілді. Дамушы елдерден келетін импорттың
құрылымына шикізат жатады, осы елдерден келетін импорттың 90 % - ін
шикізат өнімі құрайды. Қытайдың дамушы елдерден сатып алатын жанармай,
минералды шикізат және метал сияқты тауарларының үлесіне 15 бөлік тиеді.
Жоғарыда айтылған елдерден әкелінетін импорттың 45 % - ін химиялық
тауарлар, тыңайтқышы және каучук құрайды. Өсімдік шикізатының 20 %- нен
астамын, машиналар мен құрал – жабдықтардың 1,5% - ін импорттайды. Жалпы
алғанда Қытай импорты дамушы елдерден минерал, каучук және кейбір азық –
түлік өнімдерін тасымалдайды. Мыс, мақта мен каучукке 1973 жылы, 23
сатылым жұмсалады. Қытай, Азия, Африка, Латын Америкасы елдерінен дайын
өнімдерді алудан қашқақтап отырды, бұл елдердің көбі дайын өнімдердің
экспортының ірі қорларын иемденген болатын және олар тап осы дайын
өнімдерін әлемдік рынокқа, сонымен бірге Қытайға экспортқа шығуға
үміттенді. Қытай жүзден аса дамушы елдер мен территориялармен сауда жүзеге
асырғанда көбінесе өз мүддесін жоғары қойып, әріптестерін ескермей қояды.
Қытай саяси тұрғыдан өзін қызықтырған дамушы елдермен сауданы дамытуға
ықыластана келісетін. Контрагенді таңдау кезінде Пекин осы айтылған
дәлелдерді қолданады.
Ішкі сауда экспансиясының маңызды элементі болып Гуанчжоу Қытай
экспорттық тауарларының жылына екі рет – сәуір – мамыр, қазақ – қараша
айларында өткізетін жәрмеңкесі табылады. Алғаш рет ол 1952 жылы күзінде
өтіп, 58 жылы көктемінен бері тұрақты жүргізіліп келеді. Бұл жәрмеңкеде
шетелдік әріптестерімен көптеген экспорттық шарт жасалынады. Жәрмеңкеге
келуші шетел бизнесмендерінің саны бірнеше мың адам болады, оның үстіне
бұл жерге Азия, Африка, Латын Америкасы елдерінен арнайы Гуанчжоу
жәрмеңкесі экспортқа азық – түлік, минерал, жеңіл өнеркәсіп өнімері мен
машина, құрал – жабдықтардың біраз түрлерін кең көлемде ұсынады. Қытай
жағы бұл жәрмеңкеде шетел саудагерлері арасында қызу бәсекелестік тудырып,
өзіне пайда келтірер экспорттық келісім – шарттар жасасады. Гаунчжоу
жәрмеңкесі Қытайдың дамушы елдермен сауданы дамытуда үлкен рөл атқарады:
бұл жерге Қытай өнімдерін аталған елдерге экспорттау жайында көптеген
келісім – шарттар жасалады. Сонымен бірге, Азия, Африка, Латын Америкасына
делдалдар арқылы Қытай тауарларын экспорттау туралы ірі контрактілер
рәсімделеді, Қытай ішкі сауда ұйымы – көптеген дамушы елдердің мемлекеттік
компанияларынан жалтарып, жекелеген саудагерлермен істес болады. Қытай
сауда ұйымдары өз экспортын кеңейту мақсатында дамушы елдердің
саудагерлерін өздеріне қажет емес тауарларды сатып алуға мәжбүрлеген
жағдайлар да болған.
ҚХР-дің мемлекетік ұйымдары мен солар бақылап отырған шетел фирмалары
дамушы елдердегі Қытай экспорттық бағдарламаларына қызмет көрсетіп отырады.
Оңтүстік – Шығыс Азиялық Қытайдың экспортық экспорт саясатына қосымша
алғы шарттарын сол аймақтағы шетелдік Қытай буржуазиясы мен көп милионды
Қытай қауылы құрайды. Олардың Қытайдың өмір сүру (туралы) қалпына қуумен,
сонымен қатар тұтығу құрылымына да еліктеуден, Қытай өнімінің тұтыну
тауарларына деген үлкен және тұрақты сұраныстарды тудырады. Және осылайша
Оңтүстік Шығыс Азия нарықтарында бұл тауарлардың үнемі өтуіне кепілдік
береді. Өзімізге белгілі, Оңтүстік Шығыс Азиядағы Қытай халқы Қытай
азшылығында эксплуататорлық элементтердің үлес салмағына байланысты басқа
қалған жергілікті халық деп салыстырғанда айтарлықтай жоғарғы төлеу
қабілетіне ие, және бұл жағдай аймақта Қытайдың экспорттық өнімдерінің
жүзеге асыруда қосымша көріністі ашады. Бұдан басқа, көптеген өзінің
тұтынуында патриоттық мотив бойынша саналы түрде басқа тауарлардың
алдында Қытай тауар өнімдерін жоғары бағалайды.
Шетелдік Қытай буржуазиясы бұл жерде сыртқы сауда да, ішкі сауда да
операцияның біраз үлесіне бақылау жасайды. Мәліметтер бойынша, Оңтүстік –
шығыс Азия елдерінде жергілікті Қытай кәсіпкерлері барлық сыртқы сауда
операцияларының 40 % - тен 60 % - не дейін жүзеге асырылады. Қытай капиталы
әсіресе шаруа қожалықтарындағы ауылшаруашылық өнімдерін экспорттауда және
азық – түлік және дайын өнеркәсіп өнімдерінің жеке және өндірістік
тұтынуында, яғни нақ сол экспортты – импортты операцияларда, Қытай үшін
қызығушылық тудыруда белсенді. Саяси және коммерциялық мотив бойынша
көптеген жергілікті Қытай экспорттары Қытаймен сауданы дамытуда қызығушылық
білдіруде және істің мәнісінде бұрыннан Оңтүстік – Шығыс Азия нарығында
Қытайдың сауда экспонсиясының қаруы болды. Елдегі барлық сауда сөз жоқ
жергілікті Қытайлықтың сауда фирмаларының қолы арқылы өтеді.
Тағы бір ескеретін нәрсе, Оңтүстік – Шығыс Азиядағы Қытай капиталы
ішкі (көтерме және бөлшек) сауданың 60-тан 80% - ы бақылады. Сондықтан ол
бұл жерде жергілікті халықтың Қытай тауар өнімдеріне деген сұранысын
көтеруіне үлкен мүмкіндікке ие болады.
Осылайша, Қытайдың сауда буржуазиялық түрінде, Пекинмен белсенді
қызмет істейтін бөлігі, Қытай оңтүстік – Шығыс Азияда көрші елдердегі тауар
өтімі бойынша күшті және тармақталған жүйеге ие. Бұл жағдай сөз жоқ,
Пекиннің алдына Оңтүстік – Шығыс Азия нарығына экспортты кеңейтуде үлкен
мүмкіндіктерді ашады. Осындай ынтымақтастықтың кең мүмкіншілігі деп мысалы;
шет елдердегі Қытайдың әмбебап эмпоризм- дүкендердін айтады.
Қытайдың сыртқы сауда бірлестіктері делдал сауданы жүзеге асыру үшін
әдетте дамушы елдердегі өздерінің агенттерімен 3 түрлі – қатынасты
пайдаланады.
БАО-СОО деп аталатын операциялардың болжауы бойынша, агент Қытайлық
сыртқы саудалық бірлестіктерден алған товарларды басқа адамдарға өзінің
атынан және өзінің есебінде агенттік келісім бойынша өз міндетіне алады.
Бұндай жағдайда, Қытай өнімін белгілі территорияға өтімін құқығын агентке
беретін монополияның түсіндірме жасалады. Қытай өкілетінің бағасы
көтерілген жағдайда агент фактісі және белгілі тауар бағасының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz