Дене тәрбиесі жаттығуларының тәсілі
Мазмұны:
Кіріспе
I бөлім. Мектептегі дене шынықтыру пәніндегі дене тәрбиесінің мәні
мен мағынасы.
I .1. Мектептегі дене шынықтыру пәніндегі дене тәрбиесі сабақтарын
ұйымдастырудың түрлері
I .2.Мектептегі дене тәрбиесі сабағының балаларға беретін әсері
II бөлім. Мектептегі дене шынықтыру пәніндегі дене тәрбиесінің маңызы
және оның ерекшеліктері.
2.1. Дене тәрбиесі әдістемелік бірлестігі жұмысының үлгісі
2.2. Дене тәрбиесі сабақтарын талдау
2.3. Дене тәрбиесі сабақтарында оқушылардың білімін қалыптастыру
2.4.Дене тәрбиесі сабағын өткізуге қойылатын талаптар
2.5.Дене тәрбиесі сабағындағы сауықтыру міндеттері
Қорытынды._________________________ __________________
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі _______________________
Кіріспе.
Ел Президенті Н.Ә. Назарбаев 2007 жылы бекіткен Қазақстан Республикасының
Білім туралы жаңа заңы басты міндеттер есебінде жеке адамның дене
мүмкіндіктерін дамыту, салауатты өмір салты мен адамгершілікті
қалыптастыруды қарастырады. Адам өмірі мен денсаулығы, ауру-сырқаттың
алдын алу, денені жетілдіру мен жаттығушылардың салауатты өмір салтына
ұмтылысына басымдық беріліп отыр. Білім туралы жаңа заңда көрсетілген
осы міндеттерді шешу үшін оқу орындарындағы оқу-тәрбие барысын тиісті
материалдық-техникалық тұрғыдан қамту, оқу жүктемесінің жеткілікті көлемі
болуы (оқу мерзімінің ішінде жалпы білім беретін мектептерде аптасына 3
сағат, орта және ЖОО-да 4 сағаттан кем емес міндетті сабақтар) және толық
мәнінде тамақтану қажет. Алайда, көптеген оқу орындарында жеткілікті
көлемдегі спорт құрылыстары жоқ, орта және жоғарғы мамандық беретін оқу
орындарының сабақ кестесінде 1-2 курстарда аптасына тек екі сабақ
қарастырылған. Беделді ғалымдар күн сайын дене жаттығуларымен шұғылдануға
кеңес береді (Н.А. Амосов, 2003). Ресей ғалымдары оқушылар мен студенттер
үшін қозғалыс белсенділігін аптасына 8-12 сағат көлемінде жоспарлауды
ұсынады (КСРО-дағы дене тәрбиесі бағдарламасы, 1990). АҚШ Сенаты бастауыш
мектептердің оқу жоспарына дене жаттығуларымен күн сайын шұғылдануды
енгізуді ұсынады. Қалыпты дамыған балалардың қозғалыс қажеттілігін
қанағаттандыру үшін 2-4 сағаттық күн сайынғы қарқынды дене жаттығулары
қажет (П. Виноградов, С. Гуськов, 1990, 112 б).
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғаннан бастап мемлекеттік
саясатта халық денсаулығы басты назарда болып келеді. 1997 жылы қыркүйек
айында ел президенті Тәуелсіз Қазақстанның ата заңының 44-бабының 8-
тармақшасы “ҚР азаматтарының денсаулық жағдайын жақсарту және олардың
денсаулығын сақтауға деген Конституцияның құқығын іске асыру талабына сай
Қазақстан халқына Қазақстан 2030 барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі
(қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы” жолдауын жасады. Осы жолдаудың
мақсаты жас ұрпақтың толқынды денсаулығын қалыптастыру.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың “Қазақстан-2030” стратегиялық
бағдарламасында салауатты өмір салтына ынталандыру әрқайсымыздың дене
тәрбиесімен айналысуымызға дұрыс тамақтануымызға, тазалық пен санитарлық
шараларын сақтауымызға бағытталған денсаулықты нығайту үшін жастарды
салауатты өмір салтына насихаттап, ақпараттық іс-шаралар жүргізілуі керек
деген.
Қазіргі таңда жастардың дене шынықтырумен айналысуының ең басты мақсаты
салауатты өмір салты болып табылады.
Дене тәрбиесімен ерте жастан айналысып, тиімді де уақытылы дем алған
адамның оқуға, еңбек етуге қабілеті арта түсетіні белгілі. Спорттың өзіне
тән керемет қасиеті темекі тарту, ішімдік, нашақорлық сияқты зиянды
әдеттерден бойды аулақ салуға тәрбиелейді. Елбасының салауатты өмір салты
туралы сөз еткенде – спорттың бұқаралығына ерекше мән беріп отырады.
Себебі, денсаулық болмаса тән азабын былай қойғанда, адам нағыз азаматтық
асқарына көтеріле алмай, аңсаған армандары көңілді мазалап, жан азабына
шалдығады.
“Он екі мүшең сау болса жарлымын деме” – деп халқымыз денсаулықтың адам
өміріндегі орнын, тән сұлулығын, жан тазалығын ешнәрсемен теңестіруге
болмайтыны жайлы ескертіп отырған.
Дене тәрбиесі жүйесі дегеніміз - әлеуметтік-экономикалық, заңдылық пен
ғылыми әдістемелік, нормативтік бағдарлама негіздерінің жиындығы және
республикада дене тәрбиесі мәселесін үйлестіріп отыратын әрі башылық ететін
ұғымдар мен мекемелер. Дене тәрбиесі жүйесінің басты мақсаты – күш қуаты
мықты, жан-тәні сау, елімізді қорғауға әзір, шығармашылық жұмысқа құштар,
жан-жақты дене тәрбиесі дайындығынан өткен адамдар тәрбиелеу.
Дене тәрбиесі сабақтарының міндеттері:
- Дене тәрбиесі саласы бойынша оқушылардың өмірлік маңызы бар білімге
ие болуын қамтамасыз ету;
- Дене шынықтыру арқылы жұмыс қабілеттілігін тұрақты арттыру
аясында оқушылардың денсаулығын нығайту;
- Оқушыларды өмірлік маңызды қозғалыс біліктері мен дағдыларын
үйрету;
- Оқушыларды үнемі шынықтыра отырып тәрбиелеу, әртүрлі дене
жаттығулары түрлерін өз бетінше меңгеруге дағдыландыру;
- Оқушылар бойында жеке тұлға және қоғамдық тәртіп нормаларын
қалыптастыру.
Осы аталған міндетердің әрқайсысында қозғалыс тәртібін жан-жақты
ұйымдастырудың денсаулықты нығайтудың және дене шынықтыру деңгейін
арттырудың маңыздылығы оқушылардың дене тәрбиесі, мәдениеті мен спортқа
ықыласын арттыру мақсатында дене шынықтыруға тәрбиелеудің, маңыздылығы
тұтастай бейнеленген.
Дене тәрбиесiнiң пайда болуы мен бастапқы даму дәрежесi халықтың
тұрмысы мен санасына байланысты белгiлi бiр мақсатты шешуге бағытталды.
Адамның қимыл әрекеті таңертең ұйқыдан оянудан басталады.
Алғашқы тіршіліктің бастамасы- таңертеңгілік бой жазу жаттығулары. Бала
спорттың қай түрімен шұғылданса да, өзінің жас ерекшелігі мен ағзасының
құрылысы, құбылысының хабары болуы керек. Осы негізді нақтылы спортпен
шұғылдану үшін жоғарыдағы жағдайлардың бәрін ескере отырып, болашақта
нәтиже көрсететіндей спорттың түрін таңдап алған жөн. Мәселен, гимнастика,
суда жүзу тәріздес спорт түрлерімен шұғылдануды жасырақ кезден бастаған
жөн.
10-15 жастағы жасөспірімдердің мінез құлқы мен сана- сезімінде әлі де
болса тұрақтылық бола бермейді. Демек, олар өзінің спортпен шұғылданудағы
әрекетін өз санасымен қажетті деп, белгілі бір жүйеде бақылап та
отырмайды. Жасөспірімдердің спорттың қандай түріне қабілеті бар екеніні
жаттықтырушылар мен мұғалімдерден сұрап ақылдасып барып содан кейін ғана
жаттығуды бастауы керек. 14-15 жасқа дейінгі ұлдарға қыз балалардың дене
жағынан даму процесі тез болады. Осы кезде олар спорт қоғамындағы
жаттығуларға басқа да балалар спорт мектептеріндегі әр түрлі жаттығу
түрлеріне қатысып шеберліктерін шыңдаған дұрыс.
Республикамызда 50-ден астам спорт түрі дамыған. Солардың бір
түрімен жаттығатындардың жолы әр түрлі. Ал спорттық ойындарды алсақ,
баскетбол, валейбол, футбол т.б. жаттығулар кестесі дұрыс құрылса ғана
нәтиже береді. Ол шұғылданушыны әр уақытта қызықтырып, ынталандырып
отырады.
Жаттығудың ойдағыдай болуы көбіне жаттықтырушыға байланысты.
Жаттығуды белгілі ғылыми жүйеге негіздеп, жаттығушының шама-шарқына, жас
мөлшеріне қарай ынталандырып отырса ғана жақсы спортшы шығара алады
10-15 жастағы жасөспірімдердің мінез құлқы мен сана- сезімінде әлі де
болса тұрақтылық бола бермейді. Демек, олар өзінің спортпен шұғылданудағы
әрекетін өз санасымен қажетті деп, белгілі бір жүйеде бақылап та
отырмайды. Жасөспірімдердің спорттың қандай түріне қабілеті бар екеніні
жаттықтырушылар мен мұғалімдерден сұрап ақылдасып барып содан кейін ғана
жаттығуды бастауы керек. 14-15 жасқа дейінгі ұлдарға қыз балалардың дене
жағынан даму процесі тез болады. Осы кезде олар спорт қоғамындағы
жаттығуларға басқа да балалар спорт мектептеріндегі әр түрлі жаттығу
түрлеріне қатысып шеберліктерін шыңдаған дұрыс. Әр оқушының әуелі спорттың
қай түріне бейім екендігін мектеп бағдарламасының талабын орындағанда ғана
байқалады.
Таңертеңгілік бой жазу жаттығуларын қанша уақыт аралығында орындауға
болатынын дәл кесіп айту қиын. Себебі, әркім уақытын өзінше пайдаланады.
Бір оқушы 20 минут кетірсе, екіншісі 30-40 минут жасайды. Сондықтан
таңертеңгілік бой жазу жаттығуларын өткізу- әркімнің өз қалауы бойынша
жүргізіледі. Дегенмен де 15-20 минуттан кем болмағаны жөн.
Таңертеңгілік бой жазу жаттығуларын далада өткізген дұрыс. Бұл жылдың
жылы маусымында ғана емес, қыс мезгілінде де қатаң сақталуы тиіс. Жаттығу
керіп-созылудан басталуы тиіс, олардың түрлері үй жағдайында басқаша да,
далада бөлек болады. Ата-аналар өз балаларының таңертеңгілік бой жазу
жаттығуларын дұрыс орындауларын қадағалап бақылап отырулары керек.
Бала далаға шыққан бетте жаттығулар жасайтын жерге жеткенше алғашқы
кезде тез жүріп, бара-бара жылдамдықты үдете түседі. 5-10 минут уақыт
жүгіріп, одан кейін тұрып қалмай керіліп созылу жаттығулары басталады.
Кеудені кере дем алып, иық, кеуде, белді қозғайтын жаттығулар орындайды да
содан ары қарай күрделендіре береді.
Республикамызда 50-ден астам спорт түрі дамыған. Солардың бір түрімен
жаттығатындардың жолы әр түрлі. Ал спорттық ойындарды алсақ, баскетбол,
валейбол, футбол т.б. жаттығулар кестесі дұрыс құрылса ғана нәтиже береді.
Ол шұғылданушыны әр уақытта қызықтырып, ынталандырып отырады. Ал керісінше
болса ол шұғылданушыны қызықтырмайды. Содан барып бала спортты тастап
кетіге мәжбүр болады.
Жаттығудың ойдағыдай болуы көбіне жаттықтырушыға байланысты.
Жаттығуды белгілі ғылыми жүйеге негіздеп, жаттығушының шама-шарқына, жас
мөлшеріне қарай ынталандырып отырса ғана жақсы спортшы шығара алады.
Дене тәрбиесі жүйесінде спортпен шұғылданып, болашақта жоғарғы
көрсеткіштерге жету үшін табиғи орта да қажет. Оларға жататындар: өзімізге
жақсы таныс ауа, су және күн сәулесі. Бұндай табиғи ортаны жүйелі
пайдаланудың денсаулық үшін үлкен маңызы бар.
Ең әуелі ауаның адам ағзасына тиетін әсерін алайық. Жүгірген,секірген
кезде т.б. адамның бұлшық еттері мен ішкі құрылыстарының жұмыс істеу
алғашқы қалыптан әлде қайда тездетіледі. Осы кезде дем алу процесі де
тездетіледі, ағза ауаны бастапқы тыныштықта тұрған қалыптан 15-20 есе артық
көлемде қажет етеді. Осылайша үнемі үзбей өткізілетін жаттығулардың
арқасында адамның демалу процесі толық қалпына келеді. Жақсы жаттыққан
спортшы алқынуды сезбестен ұзақ уақыт жүгіреді, жүзе де күресе де алады. Ал
жаттықпағандар алғашқы кезден-ақ алқынып, өзінің дегеніне жете алмай
қалады. Мұның аты- тез шаршау. Демалу жүйесінде қиындық болған адамның
ағзасы әлсірейді. Асылы, таңертеңгілік бой жазу жаттығулары немесе спорт
жаттығуларын мүмкіндік болғанша далада, таза ауада өткізген жөн. Бұдан
шығатын қорытынды- ағзаны жаттықтыру ең әуелі ауамен дем алудан басталады.
Ал суға шомылу денсаулық пен дене шынықтыру үшін маңызды. Көпшілкке
арналған су қоймаларында шомылуға болады. Суға түсетін жердің жағасын
құмайттау, жел соқпайтын, күн көзі жақсы түсетін жер болған дұрыс.
Күнге қыздырыну да адам ағзасы үшін баға жетпейтін өте қажетті табиғи
құрал. Күн ваннасын алудың жөні осы деп, шомылып шығып тырп етпей жағада
жатып алу да болмайды. Мұндай жағдайда оның пайдасынан зияны басым.
Тәуліктің күнге қыздырынып, суға түсетін уақыты таңертеңгі тоғыздар
шамасынан он екіге дейін болғаны жөн. Содан кейін түс ауа сағат төрттен
алтыға дейін және орайына қарай басқа да уақытты пайдалануға болады.
Күн сәулесі адам ағзасына бірден тез әсер ететін болған соң, күнге
күюді мүмкіншілік болғанша уақытпен мөлшерлеп біртіндеп бастаған жөн.
Егерде күніне екі реттеп күн сәулесін қабылдайтын жағдай болғанда, ең
алғашқы күні 15-20 немесе 30-40 минуттай қыздырынуға болады. Талтүстің
алғашқы күні 15-20 минут жеткілікті.
Күн сәулесін қабылдаған кезде суға түсудің қандай жүйесі болады
десек, онда суға түскеннің жөні осы екен деп қалай болса солай ұзақ уақытты
сарп етуге болмайды. 10-15 минуттан кейін судан шығып, дем алған жөн. Суға
түсіп, күнге қыздырынудың да өзіндік ғылыми негізде зерттеліп дәлелденген
жүйесі бар. Әсіресе, ең алғашқы күндері суға түскенде дене қызып, терлеп
тұрса, келген бетте суға түсуге болмайды. Себебі, ашық күн түсіп тұрған
жердің температурасы ең төмен дегенде 40-тан жоғары. Ал судікі болса одан
әлдеқайда төмен болуы мүмкін. Сондықтан ауа мен судың арасындағы
температураның айырмашылығы өте жоғары болғандықтан, өзі қызып тұрған
ағзаға бірден әсер етеді. Сондықтан денені суытып, терді басып берып қана
суға түскен дұрыс.
Спортшылардың өмірінде дене тәрбиесі жаттығуларының гигиенасы маңызды
орын алады. Гигиена- денсаулықтың кепілі. Мектеп мұғалімдеріне балалар
денсаулығы үшін аса үлкен жауаптылық жүктеген. Сондықтан олар сабақ
өткізбес бұрын оқушылар отырған орынның гигиеналық талаптарға сай болуына
назар аударғаны орынды.
Ал дене тәрбиесі сабағында мұғалім оқушылардың жаттығулар орындағанда
дем алысының дұрыс та бірқалыпты болуын бақылайды. Дұрыс терең дем алудың
ашық алаң мен жабық орындарда шұғылданушылар үшін орны ерекше. Тағы бір
ескертетін жайт- шұғылданушылардың жас ерекшеліктерін ескерген жөн.
Спортпен шұғылдана бастаған бүлдіршіндердің сүйегі қата қоймаған, буындары
дұрыс бекімегендіктен, жаттығуды жасына, шама-шарқына қарай шамалап
орындайды.
Адамның рухани өсуi мен денесiнiң өсiп-жетiлуi балалық шақта
қалыптасады. Гимнастикамен, жеңiл атлетикамен, жүзумен, шаңғымен,
волейболмен т.б спорт түрлерi және қазақ халқының, сонымен қатар өзге ұлт
өкiлдерiнiң ұлттық ойындарымен жүйелi түрде және үздiксiз айналысатын
балалар денi сау болып қана қоймай, дене жаттығуларын орындаумен
айналыспаған өздерiнiң құрдастарына қарағанда сергек, саналы болып өсетiнiн
ғылым мен өмiр тәжiрибесi толық дәлелдеп отыр.
Дене тәрбиесiмен айналысатын оқушы жақсы оқып, бiлгендерiн iске
асыратын табанды, жiгерлi азаматтар қатарына қосылады.
Спорт қоғамға жат қылықтармен күресуге көмектесетiнi, ұжымдық және
өзара көмек беру сезiмдерiн жетiлдiретiнi, белсендi өмiрлiк көзқарасты
тәрбиелейтiнi, жоғары адамгершiлiк қасиеттердi қалыптастыратыны - өмiрде
белгiлi қағидалар.
Сондықтан да "Барлық қазақстандықтардың өсiп-өркендеуi, қауiпсiздiгi
және әл-ауқатының артуы туралы" Республика Президентiнiң халыққа жолдауы
(Қазақстан - 2030) осы мiндеттердi шешуге бағыттайды. Онда "...бүгiнгi
кезеңнiң мiндеттерiнен өзге бiздiң ұрпақтың келер ұрпақтар алдында орасан
зор жауапкершiлiк жүгiн арқалайтыны" сонымен бiрге жастар алдындағы
жауапкершiлiк туралы да айтылған.
Қазақстанның болашағы - қазiргi жеткiншек жастардың денсаулықтарына,
оны нығайту iсiне айрықша назар аударылып, салауатты өмiр салтын тұрмысқа
толық енгiзу көзделген. Салауатты өмiр салтының бiр белгiсi
әрбiр адамның дене тәрбиесiмен жүйелi түрде айналысуы болып табылады.
Балалар дене тәрбиесiнiң түрлерi сан салалы. Мектептегi сабақ
кестесiне енгiзiлетiн дене тәрбиесiнiң мiндеттi сабақтарынан бастап,
сыныптан және мектептен тыс секциялық сабақтар, балалар мен жасөспiрiмдер
спорт мектептерiндегi жаттығу сабақтары, дене шынықтыру үзiлiстерi, үзiлiс
кезiндегi қимылды ойындар, таңертеңгi гимнастика, өздерiнiң арнайы
машықтануы - осының бәрi осы жасөспiрiмдердiң денсаулықтарын жетiлдiрiп
қана қоймай, оларды адамгершiлiк рухқа, көпшiл болуға тәрбиелейдi.
I бөлім. Мектептегі дене шынықтыру пәнінде дене тәрбиесінің мәні мен
мағынасы.
I.1.Мектептегі дене шынықтыру пәнінде дене тәрбиесі сабақтарын
ұйымдастырудың түрлері.
Дене шынықтыру деген тек қана денені ғана шынықтыру емес, ол жанды да
шынықтырады. Себебі, күнделікті спорттық жаттығулар үстінде адам өзін бір
тиянақты тәртіпке тәрбиелеп, жігерін дамытады, жаттығу үстінде ол алдына
қойған мақсатына жету үшін ерікті түрде дене қызметін жасап, соған
үйренеді. Дене шынықтырумен қатар адамның денсаулығы да күшейеді. Сонымен
дене шынықтыру әр түрлі дене жұмысын атқаруға ғана емес, одан басқа да
толып жатқан жұмыстарды игеруге қажет және денсаулықты сақтаудың, оны
шынықтырудың бірден юір кепілі таймайтын жолы, шыныққан дене жанды да
шынықтыруға қажет, оған да жол ашады.
Дене шынықтырудың ерекше бір түрі және көпшілікке мәлім түрі
физкультура мен спорт арқылы жасалады. Жас кезінен физкультурамен, спортпен
шұғылданғандардың дене құрылысы жақсы дамып, күш-қайраты мол болады. Дене
шынықтыру үстінде бұлшықеттердің аса жетіліп дамуынан басқа да көптеген
организмнің пайдалы жетістіктер пайда болады. Спортшылардың қан тамыр
жүйесі дамып, нығаяды, олардың қызметі жеңіл және пәрменді жүреді. Шыныққан
дененің табиғатқа икемделгіштігі де анағұрлым жоғары болады.
Бағдарлама мектептің бастауыш сатысына арналған бағдарламамен
сабақтастықты сақтай отырып спорттық пәндер мазмұнын күшейтуді көздейді.
Дене тәрбиесі базалық мазмұнын сапа тұрғысынан жаңарту сабақ берудің
дидактикалық себептілік және адамгершілік-эстетикалық негіздерін одан әрі
нығайтуды, дене тәрбиесін жетілдіру мақсатында оқушылардан жеке тұлғалық
қасиеттерін қалыптастырып дамытуды көздейді.
Дене тәрбиесі құралдарының құрамында негізіне қоса қосалқы элементтер
де болуы қажет. Сондықтан ашық алаңда немесе жабық орында пайдаланылатын
оқу материалдары нақтылы мақсаттарды жүзеге асыру есебімен жасалуы керек.
Бұл негізінен мына мәселелерге қатысты: мүсіннің өсіп дамуына жоспарлы
ықпал ету, әртүрлі жаттығу түрлерін жүріспен, жүгіріспен, секірумен
байланыстыра отырып, шыдамдылық көрсеткішін жақсарту. Мұндай педагогикалық
міндеттерді орындауға жалпы дамытатын және арнайы дамытатын жаттығуларды
шебер ұштастыру үлкен мүмкіндік береді. Бұлай ұштастыру оқушыларды спорттық
мінез-құлық жағдайына үйретеді, еркін қозғалысты іске асыруда олардың ерік-
жігерін нығайтады.
Дене тәрбиесі жаттығулары.
Адамның арнайы дене тәрбиесі міндеттерін орындауға арналған қимылын
дене тәрбиесі жаттығулары дейміз. Қимылдың бәрі емес, тек тәрбие
міндеттерін шешуге бағытталып педагогика заңдылықтарына бағынған қимыл
қозғалыстары ғана дене тәрбиесі жаттығулары деп аталады. Кейбір
ұқсастықтары болса да дене тәрбиесі жаттығуларын еңбек тұрмыс қимыл
қозғалыстарынан бөліп қарау керек. Кейбір қимыл-қозғалыстар (мысалы, отырып
тұру) дене тәрбиесі жаттығулары емес ол бір ғана негізгі элемент. Дене
тәрбиесі жаттығулары көп ретте қайталанатын күрделі қозғалыс. Қазіргі
пайдаланып жүрген дене тәрбиесінің жаттығулары өте көп. Олардың мазмұны әр
түрлі.
Дене тәрбиесі жаттығуларының тәсілі.
Жаттығулардың тәсілі әрқашанда дамып отырады. Дене тәрбиесі
жаттығуларының тәсілі өзіне тән бөлімі бөлшегі болады. Жаттығулар тәсілінің
негізгі – жалпы қозғалыс суретінен тұрады. Мысалы, ұзындыққа секіруді
алсақ, ол екпіндеп жүгіру, серпілу, ұшу, жерге түсу болып бөлінеді.
Мұндай шешуші сәттер тәсілді толық және жақсы меңгеруге көмектеседі.
Жаттығуды орындау 3 кезеңге бөлінеді:
1. Дайындық кезеңі – негізгі қозғалыс әрекетіне жақсы жағдай
тудыруға арналған қимыл (ұзындыққа секіру алдында екпіндеп
жүгіру).
2. Негізгі кезең – негізгі мақсатты орындауды шешетін қозғалыс
(ұзындыққа секірудегі серпін жасау, ұшу кезеңі).
3. Қорытынды кезеңі – қозғалыстың аяқталу кезі (ұзындыққа
секірудегі жерге түсу кезеңі).
Жаттығуларды топтау.
Дене тәрбиесі тәжірибесінде өте көп мөлшерде дене тәрбиесі жаттығулары
қолданылады. Оларды тиімді пайдалану үшін жаттығуларды топтау қажет.
1) Дене тәрбиесі жүйесін тарихи қалыптасып қалған белгі бойынша
топтау. Ол бойынша барлық жаттығулар төрт топқа бөлінеді.
a) Гимнастикалық жаттығулар.
в) Ойын жаттығулары
с) Туристік жаттығулары
д) Спорттық жаттығулары
2) Белгілі дене қуатын дамыту бағытындағы жаттығулар:
a) Төзімділік пайда болуына әсер ететін жаттығулар.
в) Икемділікке арналған жаттығулар.
с) Комплексті қимылды талап ететін жаттығулар.
3) Дененің бұлшықеттерін дамытатын жаттығулар. Қолдың
бұлшықеттеріне кеуде, аяқ, іштің бұлшықеттеріне арналған
жаттығулар.
4) Қозғалысқа арналған жаттығулар. (жүру, жүгіру, ескек есу,
снаряттағы гимнастика, жеке сайыс, т.б.)
5) Жаттығуларды күш қарқынына қарай топтау.
a) Өте жоғары қарқынмен орындалатын жаттығулар. (20 секунд
аралығында орындалады).
в) Өте жоғары қарқынмен орындалатын жаттығулар. (20 секундтан 5
минутқа дейін).
Жүру үстінде орындалатын жаттығулар.
I.
1. Сол аяқпен алға аттағанда, екі қолдың ұшын иыққа
тигізу.
2. Оң аяқпен аттағанда екі қолды екі жаққа қарай созу.
3. Сол аяқпен алға қарай аттағанда, екі қолды жоғары
көтеру.
4. Оң аяқпен аттағанда екі қолды жоғары көтеру.
II. Орындалу жылдамдығы жоғарымен бірдей, бірақ қолдың әрбір қимылы
кезінде аяқпен екі адым жасау керек.
III. Бір қалыпты қолды алға жоғарырақ алақанды төмен қаратып ұстау.
1. Сол аяқпен алға аттағанда қолды артқа қарай жіберу.
2. Оң аяқпен алға аттағанда, қол кеуденің алдында иіледі де қолдың
саусақтары қарама-қарсы шынтақтарға салынады.
3. Сол аяқпен алға аттағанда қолды екі жаққа созу.
4. Оң аяқпен алға аттағанда қолды бастапқы қалыпқа әкелу.
IV. Орындалу жылдамдығы үшінші жаттығумен бірдей, қолдың әрбір жасайтын
қимылы да аяқты екі аттау керек.
V. Б.қ. бұларда да солай.
1. Сол аяқпен алға аттағанда қолды төмен ұстап оны нақ алдыңғы
жаттығудағы сияқты тез ию.
2. Оң аяқпен аттағанда қолды екі жаққа созып тез бастапқы қалыпқа
көшу.
3. Сол аяқпен алға аттағанда қолмен бірінші есебіне жасалатын
қимылды орындау керек.
4. Оң аяқпен алға аттағанда қолмен екінші есепте жасалатын қимылды
орындау қажет.
VI. Б.қ. –екі қолды алға ұстап, жоғары қарай көтеру.
1. Аяқтың ұшымен алға үш адым аттап қолды, төмен түсіріп, кейін
шегіну.
2. Аяқтың ұшымен алға үш адым аттау екі қолды кеуденің алдында
иіп, саусақтарды қарама-қарсы шынтақтарға қояды.
3. Аяқтың ұшымен алға үш аттап екі қолды екі жаққа созып ұстау.
4. Аяқтың ұшымен үш аттап қолды бастапқы қалыпқа келтіру.
VII. Бастапқы қалып екі қолды мықында. Аяқтың ұшымен төрт аттап, одан
кейін аяқтың ұшымен сегіз аттау (әр бірі есеп бойынша екі қадам).
VIII. Бастапқы қалып екі қол мықында. Аяқтың ұшымен алға аттап төртінші
есепке біртіндеп табанмен толық жер басып тізені бірге бір аяқты артқа
қарай бүгу және тізені қарама қарсы бағытта (яғни ішке) ұстау.
IX. Бастапқы қалып – екі қол екі жаққа созылған. Адамдар жоғарғыдай
жасалып және сол аяққа салмақ салады төртінші есепте біраз бүгіліп қол
жоғары көеріледі, бас екінші тұрған жаққа қарай бұрылады. Кеуде де аздап
солай қарай бұрылады.
X. Бастапқы қалып – екі қол мықында.
1. Оң аяқпен алға бір аттайды.
2. Екінші аяқпен алға бір аттау.
3. Оң аяқпен үш рет секіру.
Жүгіру үстінде орындалатын жаттығулар.
1. Бір қолды алға қарай, ал екіншісін артқа қарай көтеріп, мықынды
алға шығарып жүгіру.
2. Бұл да солай, бірақ дене қалпын төрт және сегіз есебінде
ауыстыру керек.
3. Бастапқы қалып екі қол екі жаққа созылған.
1) Сол аяққа кідіріс жасау I есебінде сол аяқпен алға кең адым
жасау және есебінде оң аяққа қарай кіші адым жасау.
4. Бұл да солай, бірақ оң аяқпен.
5. Бастапқы қалып – екі қол екі жаққа созылған.
1) Және сол аяққа кідіріп жүгіру (сол аяқпен кең адым)
2) “Және “ оң аяқпен кіші адым жасау.
3) Оң аяқты артқа созып, екі қолды артқа ұстау.
4) Сол аяқпен екі рет секіру, бәрін оң аяқпен қайта бастау.
6. Кең адыммен жүгіру.
7. Бастапқы қалып – екі қолды екі жаққа созып ұстау және оң қолды
алға қарай сілтеу.
Ептілік және оны дамыту әдістемесі.
Адамның жаңа күрделі үйлесімділігін тез меңгеру, өзінің қозғалыс
әрекетін өзгертілген жағдайға байланысты тез басқаша құра алу
қабілеттілігін ептілік дейміз.
Ептілік дамыту кезінде біз мынадай үш міндетті орындауымыз керек.
1. Күрделі қимыл қозғалыс үйлесімділігі қабілеттілігін
күрделендіре отырып жетілдіру.
2. Қозғалыс ірекетін өзгертілген жағдайға байланысты құра алу
қабілеттігін жетілдіру (спорттық қозғалмалы ойындар
жағдайында).
3. Берілген қозғалыс әрекетін дәл қайталай алу қабілеттілігін
арттыру.
Ептілік тәрбиелеудің негізгі амалдары: жаңа немесе жаңадан пайда болған
элементтері бар спорттық қозғалмалы ойындар гимнастика, акробатика
жаттығулары. Жақсы үйренген жаттығуларды қайталау ептілікті дамытпайды.
Сондықтан мұғалім әрбір дене тәрбиесі сабағында бір екі жаңа жаттығу немесе
бұрын үйренген жаттығудың элементтерін жаңалап үйретіп отыруы қажет.
Ептілік дамыту жаттығуларын сабақтың бірінші жартысында кіргізген дұрыс,
өйткені организм болдырай бастағанда ол жаттығулар аз нәтиже береді.
Ептілік бастауыш және орта мектеп жастарында, қозғалыс көру, есту, дене
арқылы сезіну, анализаторлары екпінді өсу кезінде дамытқан тиімді.
Жоғары қимыл ептілігі.
Қимыл дағдысының жетілу процесі шексіз. Оның негізгі міндеттері
оқушының тұрмыс, еңбек, спорттық әрекетті дағдыларын еркін меңгеруге
үйрету. Дағдының тәжірибелік құндылығы осында. Егер оқушы спорт залында
секірген биіктіктен табиғи ортада секіре алмаса, ол дағдының тәжірибелік
құндылығы болмайды.
Сонымен жоғары қимыл ептілігі дегеніміз қалыптасқан қимыл дағдыларын
нақтылы өмір жағдайларында қолдану шеберлігі (жүгіру, секіру және басқа
өнеркәсіптік әскери әрекеттер) және үйрету мақсатының соңғы межесі. Алға
қойған міндетті орындау үшін қимыл дағдысын мынадай жолмен жетілдіру керек:
біріншіден, жаттығуды орындау тәсілінің даралығы, екіншіден, қиыл
дағдыларын меңгерудің варианттарын игеріп көру,үшіншіден, меңгерген қимыл
дағдысын әртүрлі қозғалыс әрекеттерінде пайдалану шеберлігін игеру,
төртіншіден, өзгертетін әрекет жағдайына сай ауысып бейімделе білу
қабілетін меңгеру, бесіншіден, жаңа қалыптасқан дағдыны ерте игерілген
дағдымен әртүрлі бірлік таба қолдану шеберлігін меңгеру.
Қимыл дағдысын жетілдіру әртүрлі оқу әдістерінің көмегімен іске
асырылады. Оның ішінде жетекші орынды ойын және тұтас үйрету әдістері
алады. Қатені түзету немесе қозғалысты орындау тәсіліне өзгеріс кіргізу
керек болса, бөлшектеп үйрету әдісі қолданылады.
Икемділік және оны дамыту әдістері.
Адамның жаттығуды үлкен амплитудамен орындай алу қабілеттілігін
икемділік дейміз. Икемділіктің өсуі буын құрылыстарына: бұлшық еттің,
сіңірдің созылымдылығына, көңіл күйге (жоғары көңіл-күй де икемділік
артады), бой қыздыруға, сыртқы температураға, тәулік уақытында (12-ден 17-
ге дейін, ал көп), жасқа (16-18 жаста икемділік көп кезеңі), күш дамыту
деңгейіне (күші көп адамдардың икемі аз); спорттық мамандыққа және тағы сол
сияқтыға байланысты. Икемділік белсенді және енжар (бәсең) болады. Өз
бұлшық ет күшімен үлкен амплитудамен қозғалысты орындау қабілеттілігін
енжар икемділік дейміз (штанга, бірге жаттыққан спортшы, бапкер, т.б.).
Икемділікті дамытудың амалдары мен әдістері.
Икемділікті дамытудың негізгі амалы созылу жаттығулары. Қарапайым,
серіппелі, сермеу, өзіңді ұстаумен, сыртқы көмекпен тағы сол сияқты.
Икемділік жаттығуларын бой қыздырудан кейін қай сабақ бөліміне де кіргізуге
болады. Икемділік жаттығуларын орындауда нақтылы міндет қою қажет, мәселен,
белгілі затты алу, бір затқа допты дәл тигізу т.с.с.
Созылу жаттығу сериясынан кейін босаңсу жаттығулары орындалады.
Бұлардың жылжымалылығын арттыру үшін күнделікті жаттығулар жасау керек.
Икемді жаттығулары арасындағы үзіліс (екі-үш апта) оның дамуына кері әсер
туғызады. Икемділікті дамытудың негізгі әдісі – қайталау. Жаттығуларды
ретті серияларымен қол буындарына, кеудеге, аяқ буындарына арнап орындау
қажет. Икемділік жаттығуларын қайталау мөлшері әртүрлі. Жамбас буындағы
иілу және жазу жаттуғыларындағы амплитуданың қозғалу шегі 30-40 рет 15
жастағыларда 45 рет қайталанғаннан кейін жетіледі. Одан әрі қарай амплитуда
қозғалысы азаяды, жаттыуды тоқтатқан дұрыс. Сонымен созылу жаттығуларын
амплитудалық орындау шегіне жеткізе, яғни буындарда жеңіл ауырту сезімдерін
сезінгенше орындау қажет. Икемділікті дамытқанда жас ерекшеліктері үлкен
рөл атқарады. Бастауыш сынып оқушыларының буын жылдамдығын дамыту, жоғары
сынып оқушыларына қарағанда оңай. Сондықтан да бастауыш сыныптарда оны
дамытып, жоғары сыныптарда сол дамыған деңгейде сақтап қалу міндеті тұрады.
15-20 жастан кейін жас ерекшеліктеріне байланысты қозғалыс амплитудасы
азаяды, бәсең икемділіктің көбеюі 9-10 жаста, белсенді 10-14 жаста
байқалады. 15-17 жас икемділікті жетілдірудің ең соңғы шегі. Қыз балалардың
буындарындағы жылжымалылық, ер балаларға қарағанда 20-30 процент көп,
сондықтан күш түсіруді оларға көбірек беруге болады.
Дене шынықтыру арқылы сауықтырудың басты түрлері. Сауықтыру үшін
пайдаланылатын қимыл жүктемелері бойынша медициналық ұсынылымдарды
құрастыру.
Сауықтыру дене тәрбиесі дегеніміз организмнің қызметтік
мүмкінділігін тіиісті оттегін тұтыну шегінің 100процент деңгейіне
жкткізетін жаттығулар жүйесі. Мұндай жүйені кейде физикалық
жаттықтыру немесе кандициондық жаттықтыру жүйесі дейді. Ал Кеннет Купер
аэробты жаттықтыру жүйесі деп атайды. Сауықтыру дене тәрбиесінің басты
мақсаты денсаулықты нығайту, организмнің қызметтік мүмкіншілігін жоғарлату
арқылы тұрақты денсаулықты қамтамасыз ету.
Сауықтыру дене тәрбиесінде спорттық нәтижені арттыру мақсаты қойлмайды,
басты мақсат – денсаулықты сақтау, жақсарту, ауру-сырқаттардың алдын алу,
денсаулықтағы дене бітіміндегі ағзаның қызметтік күйіндегі ауытқуларды дер
кезінде асқындырмай жою.
Аэробты сауықтыру жаттығудың К.Купер, Н.Амосов, т.б. ғалымдар ұсынған
арнайы жүйелер мен тәсілдері бар. Жаттықтыру бағдарламалары жаяу жүру,
жүгіру, велосипед тебу, суда жүзу, бір орында тұрып жүгіру, спорттық
ойындар ойнау сиқяты жаттығулар түріне негізделген.
Сауықтыру дене тәрбиесі физиологиялық негіздерге сүйене жүргізілсе ғана
пайдалы. Олар: орындалатын жаттығудың түрі, жаттығулардың қарқыны,
жүктемелер көлемі бір аптада жүргізілетін сабақтар жиілігі, әр сабақтың
ұзақтығы.
Жаттығулар түрлері организмде көрсетілетін әсеріне және қимыл
ерекшеліктеріне сәйкес жаттығулар екі үлкен топқа бөлінеді.
1. Циклді жаттығулар (жүгіру, жүру, велосипед тебу, жүзу, шаңғы
тебу).
2. Ацикілді және циклді емес жаттығулар (гинастикалық жаттығулар,
хатка-йога, жалпы дайындау тобы, спорттық ойындар, т.б.)
Дене жаттығуларының түрлері ағзалар мен жүйлердің функциялық жағдайына
деген әсері.
1. Дене жаттығуларының әсерінен бұлшық еттерде едәуір өзгерістер
болады. Егер бе бұлшық еттер ұзақ уақыт жұмыссыз күйде тұратын
болса, онда олар әлсіздене бастайды. Дене жаттығулары олардың
көлемін ұлғайтады, нығаюына ыңғайлайды. Мұнымен қатар бұлшық
еттердің өсуі олардың талшықтар санынан көбеюінен, ұзаруынан
емес жуандауы әсерінен болмақ.
2. Дене жаттығуларымен айналысқан кезде көптеген кампиллярлар
кеңейіп қана қоймайды, олардың саны да бірден көбейе бастайды.
3. Жаттығу кезінде оттегін тұтыну деңгейі бірден көтеріледі,
өйткені бұлшық ет жүйесі қаншалықты белсенді қызмет етсе,
соншалықты жүрек те қызмет етеді.
Дене шынықтыру мен спортпен айналыспайтын адамдардың жүрек бұлшық еті
әр жиырылыс сайын қолқаға 60мм шамасындай ғана қан сол қарыншадан лықсып
шығарылатын болса, жаттыққан адамды жәй тыныштық жағдайында бір жиырылыстың
өзінде қолқаға 90-100мм қан шығады.
Дене шынықтырумен айналысуды бастайтындар үшін көптеген әртүрлі дене
шынықтыру жаттығуларының мол жиынтығының арасындағы ең бірінші орынға
шығаратындары: сауықтырар жүгіріс, жүріс пен алмастырып тұратын жүгіру,
аэробика, жүзу, ерік гимнастикасы, таңертеңгі сауықтыру гимнастикасы,
дәстүрлі гимнастика және тыныс алу жаттығулары.
Сабақтың ойдағыдай өтуі мұғалімнің жақсы даярлығына байланысты. Даярлық
төмендегідей іс-әрекеттермен анықталады:
1. Сабақтың міндеттерін анықтау. Дене тәрбиесі әдістемесінде
барлық сабақтар бағытына байланысты білім беру, сауықтыру және
тәрбиелеу деп үш топқа бөлінеді.
a) Білім беру міндетінің мақсаты – оқушылардың білімін шыңдай
түсу, жаттығуларды ептілікпен және дағдымен орындату, оларды
өмірде қолдана алуға үйрету.
в)Сауықтыру міндеттері – дене тәрбиесі жаттығуларының сабақ
кезінде организмге сауықтыру әсерін тигізуіне тиімді жағдай жасау.
с)Тәрбиелеу міндеттері – оқушылардың адамгершілік қасиеттеріне
дене тәрбиесі жаттығуларының көмегімен әсер ету.
Осы міндеттерді басшылыққа ала отырып әр сабаққа жеке міндеттер
қойылады. Мысалы, төменгі спорттың әдісін үйрету, ұзындыққа секірудің
әдісін жетілдіру, дене қуаты қасиеті – жылдамдықты дамыту.
2. Қойылған міндеттерді орындау жолдарын таңдау.
3. Әдістемелік-ұйымдастыру шараларын белгілеу. Мұнда мұғалім
оқушылардың әрекеттерін тиімді ұйымдастыру түрлері мен
әдістерін тыңдайды. Олардың тұратын, отыратын орындарын,
қозғалыс жолдарын анықтайды, снарядтарды жинау жолдарын
көрсетеді.
4. Қимыл-қозғалыс дайындығы. Мұғалім мектеп бағдарламасында
кездесетін барлық жаттығуларды көрсете алу керек. Сондықтан да
мұғалім сабақта үйрететін жаттығуды қайталап, өз мүмкіншілігін
әрдайым тексеріп отыру қажет.
5. Теориялық және сөйлеу дайындығы. Мұғалім өтілетін сабақты
жақсы білумен қатар, шешен сөйлей алуы да керек (әңгімені
дұрыс жүргізу, команда беру, т.б.).
6. Сабақты материал жағынан қамтамасыз ету керек. Құрал
жабдықтарды дайындау және спорттық снарядтарды жасау т.б.
7. Көмекші даярлау. Мұғалімнің әрбір көмекшісі өзінің міндетін
жақсы білуі және дәл уақытында орындауы керек.
8. Сабақтан босатылған оқушылармен жүргізілетін жұмыстарды
ұйымдастыру шаралары. Олар мұғалімінң түсіндірген сөздерін
тыңдауға, жаттығу орындауды бақылауға, мұғалімнің сұрақтарына
жауап беруге, сабақ өткізетін орынды дайындауға, қазылық
жасауға қатысуы қажет.
9. Мұғалім өзінің сыртқы түріне киім киісіне ұқыпты қарауы қажет.
10. Оқушылардың сабақ кезіндегі қимыл әрекеттерін ұйымдастыру. Оқу
процесін басқару қызметін орындай отырып, мұғалім барлық
жағдай жасауы керек. Осы мақсатпен әртүрлі оқу жұмысын
ұйымдастыру әдістері қолданылады. Олар топтық, даралық,
шеберлігі, фронтальдық әдістер болып бөлінеді.
1) Фронталдық әдіс кезінде жаттығушылардың бәрі бір тапсырманы
орындайды. Оқушыларды жаңа оқу материалымен таныстырғанда, сақтандыру мен
көмекті керек етпейтін қарапайым жаттығуларды үйренгенде, жақсы меңгерген
қозғалыста жетілдіргенде осы әдіс қолданылады. Фронталдық әдістің негізгі
варианттары: жаттығушылардың тапсырманы бір уақытта орындауы, жаттығуларды
кезектесіп орындауы, жаттығуларды толассыз орындауы және ауысымды орындауы.
2) Күрделі жаттығуды тереңдете үйренгенде топтық әдіс қолданылады.Бұл
кезде барлық жаттығулар жұмысына дене қуаты дайындығы деңгейіне байланысты
бірнеше ұсақ топтарға бөлінеді. Әрбір топ мұғалімнің бақылауымен әртүрлі
тапсырмалар орындайды.
3) Оқушылардың тапсырма алып жеке өз бетімен дербес орындауын дара
ұйымдастыру әдісі дейміз. Көбінесе жеке тапсырма дене қуаты дайындығына,
денсаулығына байланысты беріледі.
4) Шеберлі әдіспен ұйымдастыру деп жаттығушылар топтарға бөлініп,
белгіленген тапсырманы бір “станциядан” келесі “станцияға” ретті ауыса
(шеңбер бойынша) отырып орындауын айтамыз. Мұнда өткен материалдарды бекіту
үшін және дене қуаты қасиеттерін тәрбиелеу үшін қолданылады.
I.2.Мектептегі дене шынықтыру пәнінде дене тәрбиесі сабағының балаларға
беретін әсері
Оқушылардың дене тәрбеисі арнайы ұйымдастырылған екі жолмен оқу
сабақтары және жаттықтыру сабақтары арқылы жүргізіледі. Дене тәрбиесі
процесін орындайтын негізгі сабақ- оқу сабағы. Оқу сабағы
мұғалімнің басшылығымен арнайы бағдарлыма, белгіленген сабақтар кестесі
бойынша жүргізіледі. Жаттықтыру жүйелі таңертеңгілік бой жазу
жаттығулары, туристік жорықтар, шаңғымен сырғанау т.б. орындалады.
Жаттықтыру бірнеше топтарға бөлініп жүргізіледі. Күн тәртібі
ішінде физгульт- сәттер, кіріспе гимнастика, жаттығу арасындағы
тынығу, кластан тыс спорт түрлырімен жаттықтыру сабақтары, туристік
жорықтар, спорт жарыстары және т.б. Отбасында таңертеңгілік бой
жазу жаттығулары шаңғы, коньки тебу, жүгіру, спорттық және
қозғалмалы ойындар, үй тапсырмаларын орындау т.б.
Дене тәрбиесі оқу сабағының жаттығулары мен жүйелі жаттығу түрлері. Оқу
сабағы жалпы білім беру және спорттық мектептерде, кәсіптік техникалық
училищелерде, жоғары және арнаулы оқу орындарында өткізіледі. Дене тәрбиесі
сабағының бір-біріне байланысты сабақтың мазмұны және сабақтың құрылымы
деген екі түрі болады.
Сабақтың мазмұны төрт негізгі элементтен тұрады: оқу сабағына
кіргізілетін дене тәрбиесі жаттығуларының құрамы. Жаттығушы оқушылардың іс-
әрекетінің ұсынылған жаттығуларды орындаумен байланысы. Сабақ мазмұнының
бұл жағы: мұғалімді тыңдау, жаттығу орындау, орындау тәсілін бақылау,
көрген-немесе естігенді түсіне білу, орындайтын әрекеттің ойша жобасын
құру, оны орындау, өз әрекетіңді бақылау бағалау т.б. көптеген оқушылардың
әртүрлі әрекеттерінен тұрады.
Мұғалімнің қызметі. Сабақ міндетін қою, оны орындауды ұйымдастыру,
жаттығулардың әрекетін бақылау, орындауын бағалау, талдау, күш түсіруді
реттеу т.б. тұрады.
Уақыт бойынша бір-бірімен байланысты орналасқан сабақ мазмұнының барлық
элементтерін сабақ құрылымы деп атаймыз. Дене тәрбиесі жүйесінде оқу сабағы
үш бөлімге бөлінеді: кіріспе бөлім, негізгі бөлім, қорытынды бөлім.
Кіріспе бөлімнің өзі сабақ өткізуге дайындық және таза кіріспе бөлімнен
тұрады. Дайындық бөліміне: киім ауыстыру, спорттық жабдықтарды орналастыру,
кезекшіге тапсырма беру, спорт залына кірерде сапқа тұру т.б. Сабақ
басталарда рапорт беру, сабақ міндетін хабарлау, көңіл бөлу жаттығуларын
орындау жатады.
Кіріспе бөлімнің негізгі міндеті оқушылардың организмін сабақтың
негізгі бөлімнің қимыл-әрекетіне функционалдық дайындау. Ол оқушыларға
таныс жеңіл үйренетін, жеңіл мөлшерлейтін жаттығулар көмегімен орындалады.
Жүру, жүгіру жалпы дайындық сипатындағы гимнастикалық жаттығулар, би
адымдары, қозғалмалы ойындар элементтері, әртүрлі сипатта сапқа тұрулар
және басқа біртіндеп көтерілген бір қалыпты жүктемелі жаттығулар осы
кіріспе бөлімде жиі қолданылады. Кіріспе бөлімнің жаттығулары негізгі
бұлшық ет топтарына әсер етеді. Ол мынадай реттілікпен орындалуы тиіс:
керілу, жоғары иық белдігіне арналған жаттығу, секіру жаттығулары, босаңсу
жаттығулары, т.б. Сабақтың дайындық бөлімінің мазмұнына сай болуы қажет.
Кіріспе дайындық бөліміне сабақтың жалпы уақытынына 10-20 процент, яғни оқу
сабағына 5-12 минуттен, жаттықтыру сабағына 30-40 минутке дейін уақыт
бөлінеді.
Сабақтың негізгі бөлімінде оқу бағдарламасына және сабақ міндетіне
сәйкес білім беру, тәрбиелеу және сауықтыру міндеттері орындалады. Жаңа
материалды меңгеру секілді күрделі міндеттер сабақтың негізгі бөлімінің
басында орындалады, сонан соң дене қуаты қасиетін дамытатын жаттығулар
беріледі. Бұл бөлімде алға қойған міндетті орындау үшін әрбір сыныпта оқу
бағдарламасында белгіленген дене тәрбиесі жаттығулары кеңінен қолданылады.
Негізгі бөлімнің ұзақтығы оқу сабағында 30-35 минутке жаттықтыру
сабақтарында 90 минутке дейін созылады.
Сабақтың қорытынды бөлімінде организмнің функционалдық белсенділігі
ақырындап төмендейді. Снарядтарды жинау, сабақ аяғында сапқа тұру сияқты
әрекеттер жаттығушыларды жайландырады, ауыр жаттығудан соң біраз бой
жазуына септігін тигізеді. Қортынды бөлімге организмді тез бастапқы қалыпқа
келтіруді массаж және су процедуралары да жатады. Қорытынды бөліммде
орындалатын жаттығулар сипаты: жүру, мүсін түзулігі және босаңсыту
жаттығулары, арнайы назар аудару жаттығулары, би жаттығулары, жәй қарапайым
сипаттағы ойындар т.б. Оқушылардың қимыл белсенділін арттыратын үй
тапсырмаларын әрдайым беріп отырған дұрыс.
Мектеп оқушыларының дене тәрбиесіндегі Президенттік сынаманың орны мен
мәні.
Қазақстан Республикасы өскелең ұрпақтың дене тәрбиесігн үнемі
жетілдіруге азаматтардың жан-жақты дмуына және дене шынықтыру мен спортпен
айналысуына мүмкіндік жасалуда.
Балалардың дене тәрбиесіндегі мақсаты мен міндеттері Қазақстан
Республикасының Президентінің жарлығымен белгіленеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдауында
Қазақстан Республикасы балалары мен жасөспірімдердің дене шынықтыру
бағдарламасында және білім жүйесі мен дене шынықтыруды дамыту
концепциясында 1-11 сыныпқа арналған жалпы білім беретін
мектептердің дене шынықтыру типтік бағдарламасында жалпы білім беретін
мектептерде оқушылардың дене тәрбиесі жөніндегі ережесінде өскелең ұрпақты
жан-жақты дамыған демократиялық қоғам мүшесі ретінде тәрбиелеуде дене
тәрбиесінің алар орны маңызды, өйткені жастарды еңбекке, қоғамдық өмірге
және Отан қорғауға тәрбиелейді.
Мектеп оқушылары дене тәрбиесінің өркендеп дамуына Президенттік
сынаманың рөлі зор.
Президенттік сынама мен мектептегі дене тәрбиесінің сонымен бірге
сыныптан тыс спорттық және дене шынықтыру, сауықтыру жұмыстарымен шешетін
мақсаттары бір және бір-бірімен байланысты. Президентті сынама негізінде
талапқа сай өзгертілген 1993 жылғы ҚР Білім министрлігі бекіткен дене
шынықтыру бағдарламасы 4-6 сыныптарда келесі мақсаттарда шешіледі.
1. Жалпы білім беретін мектептердегі оқушылардың, соның ішінде 4-6
сыныптардың теориялық білімі, жеңіл атлетика, гимнастика, шаңғы
спорты және т.б. Президенттік сынаманың талаптарын орындауға
оқушыларды дайындайды.
2. Негізгі қозғалыс қимыл және олардың әр қилы қиын күрделі
жағдайда орындалуы осыған керекті қозғалыс сапасын дамытуды
үйрету.
3. Оқушыларда өз бетімен дене жаттығуларымен айналысуды
қалыптастыру және әдетке айналдыру, дене шынықтыруға деген
қызығушылыққа тәрбиелеу, оны оқушылардың күн тәртібіне
енгізуіне ықпал ету.
4. Оқушыларда дұрыс тұлғаның қалыптасуына тәртіп мәдениет
дағдысына ықпал етуі.
Президенттік сынама мен дене шынықтыру бағдарламасы көмегімен мектепте
сауықтыру, спорттық, тәрбиелік және білімділік мақсттар шешіледі, оқушылар
дене шынықтыру сабағымен және бұқаралық спортпен айналысуға талпыныс
жасайды. Осының негізінде көптеген спорт жұлдыздары өмірге келеді.
Қазақстан Республикасында Президенттік сынама оқушылардың дене тәрбиесі
бағдарламасының негізін, соның ішінде 4-6 сыныпта оқитындардың және олардың
жан-жақты дене дайындығының негізгі нормаларын да құрайды.Нақ осы жаста
балалрдың қозғалыс мүмкіндіктері, мінез-құлықтың негізгі ұйыммен дамуы
нәтижесінде білікті тәрбиелеу, өмірге қажетті дене дамун қамтамасыз ету.
Жаңа бағдарламаға нақты мақсаттармен бірге тұрақты өзгерістер
енгізілді. Әр бөлімнің мазмұны мен көлемі де тұжырымдалды.
1993 жылға дейін қолданылып келген мектептің типтік бағдарламасында 4-6
сыныпта келесі бөлімдер қарастырылған: гимнастика –14 сағат, жеңіл атлетика
– 12-14 сағат, шаңғы дайындығы –12 сағат, баскетбол (4-6 сыныпта) –14
сағат, жүзі 4-сыныпта – 26 сағат, қимыл ойындары –4-5 сағат, 12 сағат
мектеп мүмкіншілігіне байланысты таңдауға бөлінеді. (1-кесте).
Оқыту мен үйретудің міндеттері:
- өмірлік маңызды қозғалыс дағдыларьн, танымдық - козғалыс белсенділігін
арттыруды қалыптастыруға себепкер болатын дене жаттығуларының негізгі
түрлерімен оқушыларды таныстыру;
- кимыл - козғалыс мәдениетін қалыптастыру мен денсаулыкты нығайтуга
бағытталған қозғалыс іс-әрекеті және дене жаттығуларының негізгі түрлерін
оқушылардың меңгеруіне көмектесу;
- уақыт пен кеңістікке козғалыс әрекеттерін басқаруға деген ізденісті
(творчестволық) қабілеттерді окушыларда дамыту үшін жағдай туғызу;
- дене жаттығулары және спорттпен дербес айналысуға кызығушылықты
қалыптастырып дамыту.
Денешынықтыру оку пәнінің мазмүнын тандаудың негізгі өлшемдеріне
жататындар:
1) қоғамның денешыныктыру мен спорт саласындағы мамандарға қажеттілігі;
2) дене тәрбиесінің мазмұнын әрі карай жетілдіру және мектеп пен отбасында
үйрету үшін әлеуметтік, материалдық-техникалық жағдайдың болуы;
3) мектептің бастапқы сатысындағы оқушылардың жеке жасқа байланысты,
функционалдык және козғалысқа байланысты мүмкүіндіктері.
Бастауыш сынып оқушыларының дене шынықтыру мәдениетін қалыптастыруға
даярлаудың бастыларына жататындар:
1) теориялық дайындық денешынықтыру және қозғалыс іскерліктері мен
дағдыларының базалык негіздерін калыптасу зандылыкгары туралы бастапкы
теориялық білімдер;
2) практикалық дайындық қозғалыс тәртібін (режімін) сауықгыру міндеттері,
дене жаттығуларының техника негіздері, қозғалыс касиеттерін дамыту.
Бағдарламаның айрыкша ерекшеліктеріне жататындар:
1) окушылардьң қозғалыс қасиеттерін дамытудың жасқа байланысты
ерекшеліктерін есепке алу;
2) денешыныктыру сабақгарыньң қозғалыс мектебі (жүгіру, жүру, секіру, тепе-
теңдік жаттығулары, өрмелеу), жалпы дамытатын жаттығулар, қозғалыс
ойындары, танымдық қозғалыс кызметі (дене жаттығуларыньң түрі және оларды
орындау тәсілдері); оку бағдарламасына енбеген дене жаттығулары гигиенасы
туралы бастапкы түсініктерді хабарлау.
3) оқу материалын іріктеп алуда окушылардың кджеттілігін есепке алу; дене
шыныктыру, дене жаттығуларының гигиенасы туралы бастапқы түсініктерді
хабарлау;
4) дене жаттығуларымен айналысуды кең көлемде таңдауға мүмкүндік беру
(мектептік (өзгермелі) және оқушыларға қатысты бөліктер);
5) қозғалыс тәжірибесін практикалық іскерліктерді калыптастырумен тығыз
байланыста біртіндеп жинақтау.
"Денешынықтыру" пәні бойынша оқыту мазмұнына жеке тұлғаға бағытталған
тұрғыда келу мыналарды карастырады:
- пән бойынша бағдарламаны оқушылардың меңгеруіндегі жекелілік факторды
есепке алу;
- табиғи қозғалыс дағдыларын қалыптастыру мен жаңа козғалыс қимылдарын
меңгеру барысында окушылардың козғалысты өзі орындауы үшін жағымды
жағдайлар туғызуы.
Жоғарыда айтылғандар осы бағдарламаның білім беру кезеңдеріне (циклға)
бөлуді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I бөлім. Мектептегі дене шынықтыру пәніндегі дене тәрбиесінің мәні
мен мағынасы.
I .1. Мектептегі дене шынықтыру пәніндегі дене тәрбиесі сабақтарын
ұйымдастырудың түрлері
I .2.Мектептегі дене тәрбиесі сабағының балаларға беретін әсері
II бөлім. Мектептегі дене шынықтыру пәніндегі дене тәрбиесінің маңызы
және оның ерекшеліктері.
2.1. Дене тәрбиесі әдістемелік бірлестігі жұмысының үлгісі
2.2. Дене тәрбиесі сабақтарын талдау
2.3. Дене тәрбиесі сабақтарында оқушылардың білімін қалыптастыру
2.4.Дене тәрбиесі сабағын өткізуге қойылатын талаптар
2.5.Дене тәрбиесі сабағындағы сауықтыру міндеттері
Қорытынды._________________________ __________________
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі _______________________
Кіріспе.
Ел Президенті Н.Ә. Назарбаев 2007 жылы бекіткен Қазақстан Республикасының
Білім туралы жаңа заңы басты міндеттер есебінде жеке адамның дене
мүмкіндіктерін дамыту, салауатты өмір салты мен адамгершілікті
қалыптастыруды қарастырады. Адам өмірі мен денсаулығы, ауру-сырқаттың
алдын алу, денені жетілдіру мен жаттығушылардың салауатты өмір салтына
ұмтылысына басымдық беріліп отыр. Білім туралы жаңа заңда көрсетілген
осы міндеттерді шешу үшін оқу орындарындағы оқу-тәрбие барысын тиісті
материалдық-техникалық тұрғыдан қамту, оқу жүктемесінің жеткілікті көлемі
болуы (оқу мерзімінің ішінде жалпы білім беретін мектептерде аптасына 3
сағат, орта және ЖОО-да 4 сағаттан кем емес міндетті сабақтар) және толық
мәнінде тамақтану қажет. Алайда, көптеген оқу орындарында жеткілікті
көлемдегі спорт құрылыстары жоқ, орта және жоғарғы мамандық беретін оқу
орындарының сабақ кестесінде 1-2 курстарда аптасына тек екі сабақ
қарастырылған. Беделді ғалымдар күн сайын дене жаттығуларымен шұғылдануға
кеңес береді (Н.А. Амосов, 2003). Ресей ғалымдары оқушылар мен студенттер
үшін қозғалыс белсенділігін аптасына 8-12 сағат көлемінде жоспарлауды
ұсынады (КСРО-дағы дене тәрбиесі бағдарламасы, 1990). АҚШ Сенаты бастауыш
мектептердің оқу жоспарына дене жаттығуларымен күн сайын шұғылдануды
енгізуді ұсынады. Қалыпты дамыған балалардың қозғалыс қажеттілігін
қанағаттандыру үшін 2-4 сағаттық күн сайынғы қарқынды дене жаттығулары
қажет (П. Виноградов, С. Гуськов, 1990, 112 б).
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғаннан бастап мемлекеттік
саясатта халық денсаулығы басты назарда болып келеді. 1997 жылы қыркүйек
айында ел президенті Тәуелсіз Қазақстанның ата заңының 44-бабының 8-
тармақшасы “ҚР азаматтарының денсаулық жағдайын жақсарту және олардың
денсаулығын сақтауға деген Конституцияның құқығын іске асыру талабына сай
Қазақстан халқына Қазақстан 2030 барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі
(қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы” жолдауын жасады. Осы жолдаудың
мақсаты жас ұрпақтың толқынды денсаулығын қалыптастыру.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың “Қазақстан-2030” стратегиялық
бағдарламасында салауатты өмір салтына ынталандыру әрқайсымыздың дене
тәрбиесімен айналысуымызға дұрыс тамақтануымызға, тазалық пен санитарлық
шараларын сақтауымызға бағытталған денсаулықты нығайту үшін жастарды
салауатты өмір салтына насихаттап, ақпараттық іс-шаралар жүргізілуі керек
деген.
Қазіргі таңда жастардың дене шынықтырумен айналысуының ең басты мақсаты
салауатты өмір салты болып табылады.
Дене тәрбиесімен ерте жастан айналысып, тиімді де уақытылы дем алған
адамның оқуға, еңбек етуге қабілеті арта түсетіні белгілі. Спорттың өзіне
тән керемет қасиеті темекі тарту, ішімдік, нашақорлық сияқты зиянды
әдеттерден бойды аулақ салуға тәрбиелейді. Елбасының салауатты өмір салты
туралы сөз еткенде – спорттың бұқаралығына ерекше мән беріп отырады.
Себебі, денсаулық болмаса тән азабын былай қойғанда, адам нағыз азаматтық
асқарына көтеріле алмай, аңсаған армандары көңілді мазалап, жан азабына
шалдығады.
“Он екі мүшең сау болса жарлымын деме” – деп халқымыз денсаулықтың адам
өміріндегі орнын, тән сұлулығын, жан тазалығын ешнәрсемен теңестіруге
болмайтыны жайлы ескертіп отырған.
Дене тәрбиесі жүйесі дегеніміз - әлеуметтік-экономикалық, заңдылық пен
ғылыми әдістемелік, нормативтік бағдарлама негіздерінің жиындығы және
республикада дене тәрбиесі мәселесін үйлестіріп отыратын әрі башылық ететін
ұғымдар мен мекемелер. Дене тәрбиесі жүйесінің басты мақсаты – күш қуаты
мықты, жан-тәні сау, елімізді қорғауға әзір, шығармашылық жұмысқа құштар,
жан-жақты дене тәрбиесі дайындығынан өткен адамдар тәрбиелеу.
Дене тәрбиесі сабақтарының міндеттері:
- Дене тәрбиесі саласы бойынша оқушылардың өмірлік маңызы бар білімге
ие болуын қамтамасыз ету;
- Дене шынықтыру арқылы жұмыс қабілеттілігін тұрақты арттыру
аясында оқушылардың денсаулығын нығайту;
- Оқушыларды өмірлік маңызды қозғалыс біліктері мен дағдыларын
үйрету;
- Оқушыларды үнемі шынықтыра отырып тәрбиелеу, әртүрлі дене
жаттығулары түрлерін өз бетінше меңгеруге дағдыландыру;
- Оқушылар бойында жеке тұлға және қоғамдық тәртіп нормаларын
қалыптастыру.
Осы аталған міндетердің әрқайсысында қозғалыс тәртібін жан-жақты
ұйымдастырудың денсаулықты нығайтудың және дене шынықтыру деңгейін
арттырудың маңыздылығы оқушылардың дене тәрбиесі, мәдениеті мен спортқа
ықыласын арттыру мақсатында дене шынықтыруға тәрбиелеудің, маңыздылығы
тұтастай бейнеленген.
Дене тәрбиесiнiң пайда болуы мен бастапқы даму дәрежесi халықтың
тұрмысы мен санасына байланысты белгiлi бiр мақсатты шешуге бағытталды.
Адамның қимыл әрекеті таңертең ұйқыдан оянудан басталады.
Алғашқы тіршіліктің бастамасы- таңертеңгілік бой жазу жаттығулары. Бала
спорттың қай түрімен шұғылданса да, өзінің жас ерекшелігі мен ағзасының
құрылысы, құбылысының хабары болуы керек. Осы негізді нақтылы спортпен
шұғылдану үшін жоғарыдағы жағдайлардың бәрін ескере отырып, болашақта
нәтиже көрсететіндей спорттың түрін таңдап алған жөн. Мәселен, гимнастика,
суда жүзу тәріздес спорт түрлерімен шұғылдануды жасырақ кезден бастаған
жөн.
10-15 жастағы жасөспірімдердің мінез құлқы мен сана- сезімінде әлі де
болса тұрақтылық бола бермейді. Демек, олар өзінің спортпен шұғылданудағы
әрекетін өз санасымен қажетті деп, белгілі бір жүйеде бақылап та
отырмайды. Жасөспірімдердің спорттың қандай түріне қабілеті бар екеніні
жаттықтырушылар мен мұғалімдерден сұрап ақылдасып барып содан кейін ғана
жаттығуды бастауы керек. 14-15 жасқа дейінгі ұлдарға қыз балалардың дене
жағынан даму процесі тез болады. Осы кезде олар спорт қоғамындағы
жаттығуларға басқа да балалар спорт мектептеріндегі әр түрлі жаттығу
түрлеріне қатысып шеберліктерін шыңдаған дұрыс.
Республикамызда 50-ден астам спорт түрі дамыған. Солардың бір
түрімен жаттығатындардың жолы әр түрлі. Ал спорттық ойындарды алсақ,
баскетбол, валейбол, футбол т.б. жаттығулар кестесі дұрыс құрылса ғана
нәтиже береді. Ол шұғылданушыны әр уақытта қызықтырып, ынталандырып
отырады.
Жаттығудың ойдағыдай болуы көбіне жаттықтырушыға байланысты.
Жаттығуды белгілі ғылыми жүйеге негіздеп, жаттығушының шама-шарқына, жас
мөлшеріне қарай ынталандырып отырса ғана жақсы спортшы шығара алады
10-15 жастағы жасөспірімдердің мінез құлқы мен сана- сезімінде әлі де
болса тұрақтылық бола бермейді. Демек, олар өзінің спортпен шұғылданудағы
әрекетін өз санасымен қажетті деп, белгілі бір жүйеде бақылап та
отырмайды. Жасөспірімдердің спорттың қандай түріне қабілеті бар екеніні
жаттықтырушылар мен мұғалімдерден сұрап ақылдасып барып содан кейін ғана
жаттығуды бастауы керек. 14-15 жасқа дейінгі ұлдарға қыз балалардың дене
жағынан даму процесі тез болады. Осы кезде олар спорт қоғамындағы
жаттығуларға басқа да балалар спорт мектептеріндегі әр түрлі жаттығу
түрлеріне қатысып шеберліктерін шыңдаған дұрыс. Әр оқушының әуелі спорттың
қай түріне бейім екендігін мектеп бағдарламасының талабын орындағанда ғана
байқалады.
Таңертеңгілік бой жазу жаттығуларын қанша уақыт аралығында орындауға
болатынын дәл кесіп айту қиын. Себебі, әркім уақытын өзінше пайдаланады.
Бір оқушы 20 минут кетірсе, екіншісі 30-40 минут жасайды. Сондықтан
таңертеңгілік бой жазу жаттығуларын өткізу- әркімнің өз қалауы бойынша
жүргізіледі. Дегенмен де 15-20 минуттан кем болмағаны жөн.
Таңертеңгілік бой жазу жаттығуларын далада өткізген дұрыс. Бұл жылдың
жылы маусымында ғана емес, қыс мезгілінде де қатаң сақталуы тиіс. Жаттығу
керіп-созылудан басталуы тиіс, олардың түрлері үй жағдайында басқаша да,
далада бөлек болады. Ата-аналар өз балаларының таңертеңгілік бой жазу
жаттығуларын дұрыс орындауларын қадағалап бақылап отырулары керек.
Бала далаға шыққан бетте жаттығулар жасайтын жерге жеткенше алғашқы
кезде тез жүріп, бара-бара жылдамдықты үдете түседі. 5-10 минут уақыт
жүгіріп, одан кейін тұрып қалмай керіліп созылу жаттығулары басталады.
Кеудені кере дем алып, иық, кеуде, белді қозғайтын жаттығулар орындайды да
содан ары қарай күрделендіре береді.
Республикамызда 50-ден астам спорт түрі дамыған. Солардың бір түрімен
жаттығатындардың жолы әр түрлі. Ал спорттық ойындарды алсақ, баскетбол,
валейбол, футбол т.б. жаттығулар кестесі дұрыс құрылса ғана нәтиже береді.
Ол шұғылданушыны әр уақытта қызықтырып, ынталандырып отырады. Ал керісінше
болса ол шұғылданушыны қызықтырмайды. Содан барып бала спортты тастап
кетіге мәжбүр болады.
Жаттығудың ойдағыдай болуы көбіне жаттықтырушыға байланысты.
Жаттығуды белгілі ғылыми жүйеге негіздеп, жаттығушының шама-шарқына, жас
мөлшеріне қарай ынталандырып отырса ғана жақсы спортшы шығара алады.
Дене тәрбиесі жүйесінде спортпен шұғылданып, болашақта жоғарғы
көрсеткіштерге жету үшін табиғи орта да қажет. Оларға жататындар: өзімізге
жақсы таныс ауа, су және күн сәулесі. Бұндай табиғи ортаны жүйелі
пайдаланудың денсаулық үшін үлкен маңызы бар.
Ең әуелі ауаның адам ағзасына тиетін әсерін алайық. Жүгірген,секірген
кезде т.б. адамның бұлшық еттері мен ішкі құрылыстарының жұмыс істеу
алғашқы қалыптан әлде қайда тездетіледі. Осы кезде дем алу процесі де
тездетіледі, ағза ауаны бастапқы тыныштықта тұрған қалыптан 15-20 есе артық
көлемде қажет етеді. Осылайша үнемі үзбей өткізілетін жаттығулардың
арқасында адамның демалу процесі толық қалпына келеді. Жақсы жаттыққан
спортшы алқынуды сезбестен ұзақ уақыт жүгіреді, жүзе де күресе де алады. Ал
жаттықпағандар алғашқы кезден-ақ алқынып, өзінің дегеніне жете алмай
қалады. Мұның аты- тез шаршау. Демалу жүйесінде қиындық болған адамның
ағзасы әлсірейді. Асылы, таңертеңгілік бой жазу жаттығулары немесе спорт
жаттығуларын мүмкіндік болғанша далада, таза ауада өткізген жөн. Бұдан
шығатын қорытынды- ағзаны жаттықтыру ең әуелі ауамен дем алудан басталады.
Ал суға шомылу денсаулық пен дене шынықтыру үшін маңызды. Көпшілкке
арналған су қоймаларында шомылуға болады. Суға түсетін жердің жағасын
құмайттау, жел соқпайтын, күн көзі жақсы түсетін жер болған дұрыс.
Күнге қыздырыну да адам ағзасы үшін баға жетпейтін өте қажетті табиғи
құрал. Күн ваннасын алудың жөні осы деп, шомылып шығып тырп етпей жағада
жатып алу да болмайды. Мұндай жағдайда оның пайдасынан зияны басым.
Тәуліктің күнге қыздырынып, суға түсетін уақыты таңертеңгі тоғыздар
шамасынан он екіге дейін болғаны жөн. Содан кейін түс ауа сағат төрттен
алтыға дейін және орайына қарай басқа да уақытты пайдалануға болады.
Күн сәулесі адам ағзасына бірден тез әсер ететін болған соң, күнге
күюді мүмкіншілік болғанша уақытпен мөлшерлеп біртіндеп бастаған жөн.
Егерде күніне екі реттеп күн сәулесін қабылдайтын жағдай болғанда, ең
алғашқы күні 15-20 немесе 30-40 минуттай қыздырынуға болады. Талтүстің
алғашқы күні 15-20 минут жеткілікті.
Күн сәулесін қабылдаған кезде суға түсудің қандай жүйесі болады
десек, онда суға түскеннің жөні осы екен деп қалай болса солай ұзақ уақытты
сарп етуге болмайды. 10-15 минуттан кейін судан шығып, дем алған жөн. Суға
түсіп, күнге қыздырынудың да өзіндік ғылыми негізде зерттеліп дәлелденген
жүйесі бар. Әсіресе, ең алғашқы күндері суға түскенде дене қызып, терлеп
тұрса, келген бетте суға түсуге болмайды. Себебі, ашық күн түсіп тұрған
жердің температурасы ең төмен дегенде 40-тан жоғары. Ал судікі болса одан
әлдеқайда төмен болуы мүмкін. Сондықтан ауа мен судың арасындағы
температураның айырмашылығы өте жоғары болғандықтан, өзі қызып тұрған
ағзаға бірден әсер етеді. Сондықтан денені суытып, терді басып берып қана
суға түскен дұрыс.
Спортшылардың өмірінде дене тәрбиесі жаттығуларының гигиенасы маңызды
орын алады. Гигиена- денсаулықтың кепілі. Мектеп мұғалімдеріне балалар
денсаулығы үшін аса үлкен жауаптылық жүктеген. Сондықтан олар сабақ
өткізбес бұрын оқушылар отырған орынның гигиеналық талаптарға сай болуына
назар аударғаны орынды.
Ал дене тәрбиесі сабағында мұғалім оқушылардың жаттығулар орындағанда
дем алысының дұрыс та бірқалыпты болуын бақылайды. Дұрыс терең дем алудың
ашық алаң мен жабық орындарда шұғылданушылар үшін орны ерекше. Тағы бір
ескертетін жайт- шұғылданушылардың жас ерекшеліктерін ескерген жөн.
Спортпен шұғылдана бастаған бүлдіршіндердің сүйегі қата қоймаған, буындары
дұрыс бекімегендіктен, жаттығуды жасына, шама-шарқына қарай шамалап
орындайды.
Адамның рухани өсуi мен денесiнiң өсiп-жетiлуi балалық шақта
қалыптасады. Гимнастикамен, жеңiл атлетикамен, жүзумен, шаңғымен,
волейболмен т.б спорт түрлерi және қазақ халқының, сонымен қатар өзге ұлт
өкiлдерiнiң ұлттық ойындарымен жүйелi түрде және үздiксiз айналысатын
балалар денi сау болып қана қоймай, дене жаттығуларын орындаумен
айналыспаған өздерiнiң құрдастарына қарағанда сергек, саналы болып өсетiнiн
ғылым мен өмiр тәжiрибесi толық дәлелдеп отыр.
Дене тәрбиесiмен айналысатын оқушы жақсы оқып, бiлгендерiн iске
асыратын табанды, жiгерлi азаматтар қатарына қосылады.
Спорт қоғамға жат қылықтармен күресуге көмектесетiнi, ұжымдық және
өзара көмек беру сезiмдерiн жетiлдiретiнi, белсендi өмiрлiк көзқарасты
тәрбиелейтiнi, жоғары адамгершiлiк қасиеттердi қалыптастыратыны - өмiрде
белгiлi қағидалар.
Сондықтан да "Барлық қазақстандықтардың өсiп-өркендеуi, қауiпсiздiгi
және әл-ауқатының артуы туралы" Республика Президентiнiң халыққа жолдауы
(Қазақстан - 2030) осы мiндеттердi шешуге бағыттайды. Онда "...бүгiнгi
кезеңнiң мiндеттерiнен өзге бiздiң ұрпақтың келер ұрпақтар алдында орасан
зор жауапкершiлiк жүгiн арқалайтыны" сонымен бiрге жастар алдындағы
жауапкершiлiк туралы да айтылған.
Қазақстанның болашағы - қазiргi жеткiншек жастардың денсаулықтарына,
оны нығайту iсiне айрықша назар аударылып, салауатты өмiр салтын тұрмысқа
толық енгiзу көзделген. Салауатты өмiр салтының бiр белгiсi
әрбiр адамның дене тәрбиесiмен жүйелi түрде айналысуы болып табылады.
Балалар дене тәрбиесiнiң түрлерi сан салалы. Мектептегi сабақ
кестесiне енгiзiлетiн дене тәрбиесiнiң мiндеттi сабақтарынан бастап,
сыныптан және мектептен тыс секциялық сабақтар, балалар мен жасөспiрiмдер
спорт мектептерiндегi жаттығу сабақтары, дене шынықтыру үзiлiстерi, үзiлiс
кезiндегi қимылды ойындар, таңертеңгi гимнастика, өздерiнiң арнайы
машықтануы - осының бәрi осы жасөспiрiмдердiң денсаулықтарын жетiлдiрiп
қана қоймай, оларды адамгершiлiк рухқа, көпшiл болуға тәрбиелейдi.
I бөлім. Мектептегі дене шынықтыру пәнінде дене тәрбиесінің мәні мен
мағынасы.
I.1.Мектептегі дене шынықтыру пәнінде дене тәрбиесі сабақтарын
ұйымдастырудың түрлері.
Дене шынықтыру деген тек қана денені ғана шынықтыру емес, ол жанды да
шынықтырады. Себебі, күнделікті спорттық жаттығулар үстінде адам өзін бір
тиянақты тәртіпке тәрбиелеп, жігерін дамытады, жаттығу үстінде ол алдына
қойған мақсатына жету үшін ерікті түрде дене қызметін жасап, соған
үйренеді. Дене шынықтырумен қатар адамның денсаулығы да күшейеді. Сонымен
дене шынықтыру әр түрлі дене жұмысын атқаруға ғана емес, одан басқа да
толып жатқан жұмыстарды игеруге қажет және денсаулықты сақтаудың, оны
шынықтырудың бірден юір кепілі таймайтын жолы, шыныққан дене жанды да
шынықтыруға қажет, оған да жол ашады.
Дене шынықтырудың ерекше бір түрі және көпшілікке мәлім түрі
физкультура мен спорт арқылы жасалады. Жас кезінен физкультурамен, спортпен
шұғылданғандардың дене құрылысы жақсы дамып, күш-қайраты мол болады. Дене
шынықтыру үстінде бұлшықеттердің аса жетіліп дамуынан басқа да көптеген
организмнің пайдалы жетістіктер пайда болады. Спортшылардың қан тамыр
жүйесі дамып, нығаяды, олардың қызметі жеңіл және пәрменді жүреді. Шыныққан
дененің табиғатқа икемделгіштігі де анағұрлым жоғары болады.
Бағдарлама мектептің бастауыш сатысына арналған бағдарламамен
сабақтастықты сақтай отырып спорттық пәндер мазмұнын күшейтуді көздейді.
Дене тәрбиесі базалық мазмұнын сапа тұрғысынан жаңарту сабақ берудің
дидактикалық себептілік және адамгершілік-эстетикалық негіздерін одан әрі
нығайтуды, дене тәрбиесін жетілдіру мақсатында оқушылардан жеке тұлғалық
қасиеттерін қалыптастырып дамытуды көздейді.
Дене тәрбиесі құралдарының құрамында негізіне қоса қосалқы элементтер
де болуы қажет. Сондықтан ашық алаңда немесе жабық орында пайдаланылатын
оқу материалдары нақтылы мақсаттарды жүзеге асыру есебімен жасалуы керек.
Бұл негізінен мына мәселелерге қатысты: мүсіннің өсіп дамуына жоспарлы
ықпал ету, әртүрлі жаттығу түрлерін жүріспен, жүгіріспен, секірумен
байланыстыра отырып, шыдамдылық көрсеткішін жақсарту. Мұндай педагогикалық
міндеттерді орындауға жалпы дамытатын және арнайы дамытатын жаттығуларды
шебер ұштастыру үлкен мүмкіндік береді. Бұлай ұштастыру оқушыларды спорттық
мінез-құлық жағдайына үйретеді, еркін қозғалысты іске асыруда олардың ерік-
жігерін нығайтады.
Дене тәрбиесі жаттығулары.
Адамның арнайы дене тәрбиесі міндеттерін орындауға арналған қимылын
дене тәрбиесі жаттығулары дейміз. Қимылдың бәрі емес, тек тәрбие
міндеттерін шешуге бағытталып педагогика заңдылықтарына бағынған қимыл
қозғалыстары ғана дене тәрбиесі жаттығулары деп аталады. Кейбір
ұқсастықтары болса да дене тәрбиесі жаттығуларын еңбек тұрмыс қимыл
қозғалыстарынан бөліп қарау керек. Кейбір қимыл-қозғалыстар (мысалы, отырып
тұру) дене тәрбиесі жаттығулары емес ол бір ғана негізгі элемент. Дене
тәрбиесі жаттығулары көп ретте қайталанатын күрделі қозғалыс. Қазіргі
пайдаланып жүрген дене тәрбиесінің жаттығулары өте көп. Олардың мазмұны әр
түрлі.
Дене тәрбиесі жаттығуларының тәсілі.
Жаттығулардың тәсілі әрқашанда дамып отырады. Дене тәрбиесі
жаттығуларының тәсілі өзіне тән бөлімі бөлшегі болады. Жаттығулар тәсілінің
негізгі – жалпы қозғалыс суретінен тұрады. Мысалы, ұзындыққа секіруді
алсақ, ол екпіндеп жүгіру, серпілу, ұшу, жерге түсу болып бөлінеді.
Мұндай шешуші сәттер тәсілді толық және жақсы меңгеруге көмектеседі.
Жаттығуды орындау 3 кезеңге бөлінеді:
1. Дайындық кезеңі – негізгі қозғалыс әрекетіне жақсы жағдай
тудыруға арналған қимыл (ұзындыққа секіру алдында екпіндеп
жүгіру).
2. Негізгі кезең – негізгі мақсатты орындауды шешетін қозғалыс
(ұзындыққа секірудегі серпін жасау, ұшу кезеңі).
3. Қорытынды кезеңі – қозғалыстың аяқталу кезі (ұзындыққа
секірудегі жерге түсу кезеңі).
Жаттығуларды топтау.
Дене тәрбиесі тәжірибесінде өте көп мөлшерде дене тәрбиесі жаттығулары
қолданылады. Оларды тиімді пайдалану үшін жаттығуларды топтау қажет.
1) Дене тәрбиесі жүйесін тарихи қалыптасып қалған белгі бойынша
топтау. Ол бойынша барлық жаттығулар төрт топқа бөлінеді.
a) Гимнастикалық жаттығулар.
в) Ойын жаттығулары
с) Туристік жаттығулары
д) Спорттық жаттығулары
2) Белгілі дене қуатын дамыту бағытындағы жаттығулар:
a) Төзімділік пайда болуына әсер ететін жаттығулар.
в) Икемділікке арналған жаттығулар.
с) Комплексті қимылды талап ететін жаттығулар.
3) Дененің бұлшықеттерін дамытатын жаттығулар. Қолдың
бұлшықеттеріне кеуде, аяқ, іштің бұлшықеттеріне арналған
жаттығулар.
4) Қозғалысқа арналған жаттығулар. (жүру, жүгіру, ескек есу,
снаряттағы гимнастика, жеке сайыс, т.б.)
5) Жаттығуларды күш қарқынына қарай топтау.
a) Өте жоғары қарқынмен орындалатын жаттығулар. (20 секунд
аралығында орындалады).
в) Өте жоғары қарқынмен орындалатын жаттығулар. (20 секундтан 5
минутқа дейін).
Жүру үстінде орындалатын жаттығулар.
I.
1. Сол аяқпен алға аттағанда, екі қолдың ұшын иыққа
тигізу.
2. Оң аяқпен аттағанда екі қолды екі жаққа қарай созу.
3. Сол аяқпен алға қарай аттағанда, екі қолды жоғары
көтеру.
4. Оң аяқпен аттағанда екі қолды жоғары көтеру.
II. Орындалу жылдамдығы жоғарымен бірдей, бірақ қолдың әрбір қимылы
кезінде аяқпен екі адым жасау керек.
III. Бір қалыпты қолды алға жоғарырақ алақанды төмен қаратып ұстау.
1. Сол аяқпен алға аттағанда қолды артқа қарай жіберу.
2. Оң аяқпен алға аттағанда, қол кеуденің алдында иіледі де қолдың
саусақтары қарама-қарсы шынтақтарға салынады.
3. Сол аяқпен алға аттағанда қолды екі жаққа созу.
4. Оң аяқпен алға аттағанда қолды бастапқы қалыпқа әкелу.
IV. Орындалу жылдамдығы үшінші жаттығумен бірдей, қолдың әрбір жасайтын
қимылы да аяқты екі аттау керек.
V. Б.қ. бұларда да солай.
1. Сол аяқпен алға аттағанда қолды төмен ұстап оны нақ алдыңғы
жаттығудағы сияқты тез ию.
2. Оң аяқпен аттағанда қолды екі жаққа созып тез бастапқы қалыпқа
көшу.
3. Сол аяқпен алға аттағанда қолмен бірінші есебіне жасалатын
қимылды орындау керек.
4. Оң аяқпен алға аттағанда қолмен екінші есепте жасалатын қимылды
орындау қажет.
VI. Б.қ. –екі қолды алға ұстап, жоғары қарай көтеру.
1. Аяқтың ұшымен алға үш адым аттап қолды, төмен түсіріп, кейін
шегіну.
2. Аяқтың ұшымен алға үш адым аттау екі қолды кеуденің алдында
иіп, саусақтарды қарама-қарсы шынтақтарға қояды.
3. Аяқтың ұшымен алға үш аттап екі қолды екі жаққа созып ұстау.
4. Аяқтың ұшымен үш аттап қолды бастапқы қалыпқа келтіру.
VII. Бастапқы қалып екі қолды мықында. Аяқтың ұшымен төрт аттап, одан
кейін аяқтың ұшымен сегіз аттау (әр бірі есеп бойынша екі қадам).
VIII. Бастапқы қалып екі қол мықында. Аяқтың ұшымен алға аттап төртінші
есепке біртіндеп табанмен толық жер басып тізені бірге бір аяқты артқа
қарай бүгу және тізені қарама қарсы бағытта (яғни ішке) ұстау.
IX. Бастапқы қалып – екі қол екі жаққа созылған. Адамдар жоғарғыдай
жасалып және сол аяққа салмақ салады төртінші есепте біраз бүгіліп қол
жоғары көеріледі, бас екінші тұрған жаққа қарай бұрылады. Кеуде де аздап
солай қарай бұрылады.
X. Бастапқы қалып – екі қол мықында.
1. Оң аяқпен алға бір аттайды.
2. Екінші аяқпен алға бір аттау.
3. Оң аяқпен үш рет секіру.
Жүгіру үстінде орындалатын жаттығулар.
1. Бір қолды алға қарай, ал екіншісін артқа қарай көтеріп, мықынды
алға шығарып жүгіру.
2. Бұл да солай, бірақ дене қалпын төрт және сегіз есебінде
ауыстыру керек.
3. Бастапқы қалып екі қол екі жаққа созылған.
1) Сол аяққа кідіріс жасау I есебінде сол аяқпен алға кең адым
жасау және есебінде оң аяққа қарай кіші адым жасау.
4. Бұл да солай, бірақ оң аяқпен.
5. Бастапқы қалып – екі қол екі жаққа созылған.
1) Және сол аяққа кідіріп жүгіру (сол аяқпен кең адым)
2) “Және “ оң аяқпен кіші адым жасау.
3) Оң аяқты артқа созып, екі қолды артқа ұстау.
4) Сол аяқпен екі рет секіру, бәрін оң аяқпен қайта бастау.
6. Кең адыммен жүгіру.
7. Бастапқы қалып – екі қолды екі жаққа созып ұстау және оң қолды
алға қарай сілтеу.
Ептілік және оны дамыту әдістемесі.
Адамның жаңа күрделі үйлесімділігін тез меңгеру, өзінің қозғалыс
әрекетін өзгертілген жағдайға байланысты тез басқаша құра алу
қабілеттілігін ептілік дейміз.
Ептілік дамыту кезінде біз мынадай үш міндетті орындауымыз керек.
1. Күрделі қимыл қозғалыс үйлесімділігі қабілеттілігін
күрделендіре отырып жетілдіру.
2. Қозғалыс ірекетін өзгертілген жағдайға байланысты құра алу
қабілеттігін жетілдіру (спорттық қозғалмалы ойындар
жағдайында).
3. Берілген қозғалыс әрекетін дәл қайталай алу қабілеттілігін
арттыру.
Ептілік тәрбиелеудің негізгі амалдары: жаңа немесе жаңадан пайда болған
элементтері бар спорттық қозғалмалы ойындар гимнастика, акробатика
жаттығулары. Жақсы үйренген жаттығуларды қайталау ептілікті дамытпайды.
Сондықтан мұғалім әрбір дене тәрбиесі сабағында бір екі жаңа жаттығу немесе
бұрын үйренген жаттығудың элементтерін жаңалап үйретіп отыруы қажет.
Ептілік дамыту жаттығуларын сабақтың бірінші жартысында кіргізген дұрыс,
өйткені организм болдырай бастағанда ол жаттығулар аз нәтиже береді.
Ептілік бастауыш және орта мектеп жастарында, қозғалыс көру, есту, дене
арқылы сезіну, анализаторлары екпінді өсу кезінде дамытқан тиімді.
Жоғары қимыл ептілігі.
Қимыл дағдысының жетілу процесі шексіз. Оның негізгі міндеттері
оқушының тұрмыс, еңбек, спорттық әрекетті дағдыларын еркін меңгеруге
үйрету. Дағдының тәжірибелік құндылығы осында. Егер оқушы спорт залында
секірген биіктіктен табиғи ортада секіре алмаса, ол дағдының тәжірибелік
құндылығы болмайды.
Сонымен жоғары қимыл ептілігі дегеніміз қалыптасқан қимыл дағдыларын
нақтылы өмір жағдайларында қолдану шеберлігі (жүгіру, секіру және басқа
өнеркәсіптік әскери әрекеттер) және үйрету мақсатының соңғы межесі. Алға
қойған міндетті орындау үшін қимыл дағдысын мынадай жолмен жетілдіру керек:
біріншіден, жаттығуды орындау тәсілінің даралығы, екіншіден, қиыл
дағдыларын меңгерудің варианттарын игеріп көру,үшіншіден, меңгерген қимыл
дағдысын әртүрлі қозғалыс әрекеттерінде пайдалану шеберлігін игеру,
төртіншіден, өзгертетін әрекет жағдайына сай ауысып бейімделе білу
қабілетін меңгеру, бесіншіден, жаңа қалыптасқан дағдыны ерте игерілген
дағдымен әртүрлі бірлік таба қолдану шеберлігін меңгеру.
Қимыл дағдысын жетілдіру әртүрлі оқу әдістерінің көмегімен іске
асырылады. Оның ішінде жетекші орынды ойын және тұтас үйрету әдістері
алады. Қатені түзету немесе қозғалысты орындау тәсіліне өзгеріс кіргізу
керек болса, бөлшектеп үйрету әдісі қолданылады.
Икемділік және оны дамыту әдістері.
Адамның жаттығуды үлкен амплитудамен орындай алу қабілеттілігін
икемділік дейміз. Икемділіктің өсуі буын құрылыстарына: бұлшық еттің,
сіңірдің созылымдылығына, көңіл күйге (жоғары көңіл-күй де икемділік
артады), бой қыздыруға, сыртқы температураға, тәулік уақытында (12-ден 17-
ге дейін, ал көп), жасқа (16-18 жаста икемділік көп кезеңі), күш дамыту
деңгейіне (күші көп адамдардың икемі аз); спорттық мамандыққа және тағы сол
сияқтыға байланысты. Икемділік белсенді және енжар (бәсең) болады. Өз
бұлшық ет күшімен үлкен амплитудамен қозғалысты орындау қабілеттілігін
енжар икемділік дейміз (штанга, бірге жаттыққан спортшы, бапкер, т.б.).
Икемділікті дамытудың амалдары мен әдістері.
Икемділікті дамытудың негізгі амалы созылу жаттығулары. Қарапайым,
серіппелі, сермеу, өзіңді ұстаумен, сыртқы көмекпен тағы сол сияқты.
Икемділік жаттығуларын бой қыздырудан кейін қай сабақ бөліміне де кіргізуге
болады. Икемділік жаттығуларын орындауда нақтылы міндет қою қажет, мәселен,
белгілі затты алу, бір затқа допты дәл тигізу т.с.с.
Созылу жаттығу сериясынан кейін босаңсу жаттығулары орындалады.
Бұлардың жылжымалылығын арттыру үшін күнделікті жаттығулар жасау керек.
Икемді жаттығулары арасындағы үзіліс (екі-үш апта) оның дамуына кері әсер
туғызады. Икемділікті дамытудың негізгі әдісі – қайталау. Жаттығуларды
ретті серияларымен қол буындарына, кеудеге, аяқ буындарына арнап орындау
қажет. Икемділік жаттығуларын қайталау мөлшері әртүрлі. Жамбас буындағы
иілу және жазу жаттуғыларындағы амплитуданың қозғалу шегі 30-40 рет 15
жастағыларда 45 рет қайталанғаннан кейін жетіледі. Одан әрі қарай амплитуда
қозғалысы азаяды, жаттыуды тоқтатқан дұрыс. Сонымен созылу жаттығуларын
амплитудалық орындау шегіне жеткізе, яғни буындарда жеңіл ауырту сезімдерін
сезінгенше орындау қажет. Икемділікті дамытқанда жас ерекшеліктері үлкен
рөл атқарады. Бастауыш сынып оқушыларының буын жылдамдығын дамыту, жоғары
сынып оқушыларына қарағанда оңай. Сондықтан да бастауыш сыныптарда оны
дамытып, жоғары сыныптарда сол дамыған деңгейде сақтап қалу міндеті тұрады.
15-20 жастан кейін жас ерекшеліктеріне байланысты қозғалыс амплитудасы
азаяды, бәсең икемділіктің көбеюі 9-10 жаста, белсенді 10-14 жаста
байқалады. 15-17 жас икемділікті жетілдірудің ең соңғы шегі. Қыз балалардың
буындарындағы жылжымалылық, ер балаларға қарағанда 20-30 процент көп,
сондықтан күш түсіруді оларға көбірек беруге болады.
Дене шынықтыру арқылы сауықтырудың басты түрлері. Сауықтыру үшін
пайдаланылатын қимыл жүктемелері бойынша медициналық ұсынылымдарды
құрастыру.
Сауықтыру дене тәрбиесі дегеніміз организмнің қызметтік
мүмкінділігін тіиісті оттегін тұтыну шегінің 100процент деңгейіне
жкткізетін жаттығулар жүйесі. Мұндай жүйені кейде физикалық
жаттықтыру немесе кандициондық жаттықтыру жүйесі дейді. Ал Кеннет Купер
аэробты жаттықтыру жүйесі деп атайды. Сауықтыру дене тәрбиесінің басты
мақсаты денсаулықты нығайту, организмнің қызметтік мүмкіншілігін жоғарлату
арқылы тұрақты денсаулықты қамтамасыз ету.
Сауықтыру дене тәрбиесінде спорттық нәтижені арттыру мақсаты қойлмайды,
басты мақсат – денсаулықты сақтау, жақсарту, ауру-сырқаттардың алдын алу,
денсаулықтағы дене бітіміндегі ағзаның қызметтік күйіндегі ауытқуларды дер
кезінде асқындырмай жою.
Аэробты сауықтыру жаттығудың К.Купер, Н.Амосов, т.б. ғалымдар ұсынған
арнайы жүйелер мен тәсілдері бар. Жаттықтыру бағдарламалары жаяу жүру,
жүгіру, велосипед тебу, суда жүзу, бір орында тұрып жүгіру, спорттық
ойындар ойнау сиқяты жаттығулар түріне негізделген.
Сауықтыру дене тәрбиесі физиологиялық негіздерге сүйене жүргізілсе ғана
пайдалы. Олар: орындалатын жаттығудың түрі, жаттығулардың қарқыны,
жүктемелер көлемі бір аптада жүргізілетін сабақтар жиілігі, әр сабақтың
ұзақтығы.
Жаттығулар түрлері организмде көрсетілетін әсеріне және қимыл
ерекшеліктеріне сәйкес жаттығулар екі үлкен топқа бөлінеді.
1. Циклді жаттығулар (жүгіру, жүру, велосипед тебу, жүзу, шаңғы
тебу).
2. Ацикілді және циклді емес жаттығулар (гинастикалық жаттығулар,
хатка-йога, жалпы дайындау тобы, спорттық ойындар, т.б.)
Дене жаттығуларының түрлері ағзалар мен жүйлердің функциялық жағдайына
деген әсері.
1. Дене жаттығуларының әсерінен бұлшық еттерде едәуір өзгерістер
болады. Егер бе бұлшық еттер ұзақ уақыт жұмыссыз күйде тұратын
болса, онда олар әлсіздене бастайды. Дене жаттығулары олардың
көлемін ұлғайтады, нығаюына ыңғайлайды. Мұнымен қатар бұлшық
еттердің өсуі олардың талшықтар санынан көбеюінен, ұзаруынан
емес жуандауы әсерінен болмақ.
2. Дене жаттығуларымен айналысқан кезде көптеген кампиллярлар
кеңейіп қана қоймайды, олардың саны да бірден көбейе бастайды.
3. Жаттығу кезінде оттегін тұтыну деңгейі бірден көтеріледі,
өйткені бұлшық ет жүйесі қаншалықты белсенді қызмет етсе,
соншалықты жүрек те қызмет етеді.
Дене шынықтыру мен спортпен айналыспайтын адамдардың жүрек бұлшық еті
әр жиырылыс сайын қолқаға 60мм шамасындай ғана қан сол қарыншадан лықсып
шығарылатын болса, жаттыққан адамды жәй тыныштық жағдайында бір жиырылыстың
өзінде қолқаға 90-100мм қан шығады.
Дене шынықтырумен айналысуды бастайтындар үшін көптеген әртүрлі дене
шынықтыру жаттығуларының мол жиынтығының арасындағы ең бірінші орынға
шығаратындары: сауықтырар жүгіріс, жүріс пен алмастырып тұратын жүгіру,
аэробика, жүзу, ерік гимнастикасы, таңертеңгі сауықтыру гимнастикасы,
дәстүрлі гимнастика және тыныс алу жаттығулары.
Сабақтың ойдағыдай өтуі мұғалімнің жақсы даярлығына байланысты. Даярлық
төмендегідей іс-әрекеттермен анықталады:
1. Сабақтың міндеттерін анықтау. Дене тәрбиесі әдістемесінде
барлық сабақтар бағытына байланысты білім беру, сауықтыру және
тәрбиелеу деп үш топқа бөлінеді.
a) Білім беру міндетінің мақсаты – оқушылардың білімін шыңдай
түсу, жаттығуларды ептілікпен және дағдымен орындату, оларды
өмірде қолдана алуға үйрету.
в)Сауықтыру міндеттері – дене тәрбиесі жаттығуларының сабақ
кезінде организмге сауықтыру әсерін тигізуіне тиімді жағдай жасау.
с)Тәрбиелеу міндеттері – оқушылардың адамгершілік қасиеттеріне
дене тәрбиесі жаттығуларының көмегімен әсер ету.
Осы міндеттерді басшылыққа ала отырып әр сабаққа жеке міндеттер
қойылады. Мысалы, төменгі спорттың әдісін үйрету, ұзындыққа секірудің
әдісін жетілдіру, дене қуаты қасиеті – жылдамдықты дамыту.
2. Қойылған міндеттерді орындау жолдарын таңдау.
3. Әдістемелік-ұйымдастыру шараларын белгілеу. Мұнда мұғалім
оқушылардың әрекеттерін тиімді ұйымдастыру түрлері мен
әдістерін тыңдайды. Олардың тұратын, отыратын орындарын,
қозғалыс жолдарын анықтайды, снарядтарды жинау жолдарын
көрсетеді.
4. Қимыл-қозғалыс дайындығы. Мұғалім мектеп бағдарламасында
кездесетін барлық жаттығуларды көрсете алу керек. Сондықтан да
мұғалім сабақта үйрететін жаттығуды қайталап, өз мүмкіншілігін
әрдайым тексеріп отыру қажет.
5. Теориялық және сөйлеу дайындығы. Мұғалім өтілетін сабақты
жақсы білумен қатар, шешен сөйлей алуы да керек (әңгімені
дұрыс жүргізу, команда беру, т.б.).
6. Сабақты материал жағынан қамтамасыз ету керек. Құрал
жабдықтарды дайындау және спорттық снарядтарды жасау т.б.
7. Көмекші даярлау. Мұғалімнің әрбір көмекшісі өзінің міндетін
жақсы білуі және дәл уақытында орындауы керек.
8. Сабақтан босатылған оқушылармен жүргізілетін жұмыстарды
ұйымдастыру шаралары. Олар мұғалімінң түсіндірген сөздерін
тыңдауға, жаттығу орындауды бақылауға, мұғалімнің сұрақтарына
жауап беруге, сабақ өткізетін орынды дайындауға, қазылық
жасауға қатысуы қажет.
9. Мұғалім өзінің сыртқы түріне киім киісіне ұқыпты қарауы қажет.
10. Оқушылардың сабақ кезіндегі қимыл әрекеттерін ұйымдастыру. Оқу
процесін басқару қызметін орындай отырып, мұғалім барлық
жағдай жасауы керек. Осы мақсатпен әртүрлі оқу жұмысын
ұйымдастыру әдістері қолданылады. Олар топтық, даралық,
шеберлігі, фронтальдық әдістер болып бөлінеді.
1) Фронталдық әдіс кезінде жаттығушылардың бәрі бір тапсырманы
орындайды. Оқушыларды жаңа оқу материалымен таныстырғанда, сақтандыру мен
көмекті керек етпейтін қарапайым жаттығуларды үйренгенде, жақсы меңгерген
қозғалыста жетілдіргенде осы әдіс қолданылады. Фронталдық әдістің негізгі
варианттары: жаттығушылардың тапсырманы бір уақытта орындауы, жаттығуларды
кезектесіп орындауы, жаттығуларды толассыз орындауы және ауысымды орындауы.
2) Күрделі жаттығуды тереңдете үйренгенде топтық әдіс қолданылады.Бұл
кезде барлық жаттығулар жұмысына дене қуаты дайындығы деңгейіне байланысты
бірнеше ұсақ топтарға бөлінеді. Әрбір топ мұғалімнің бақылауымен әртүрлі
тапсырмалар орындайды.
3) Оқушылардың тапсырма алып жеке өз бетімен дербес орындауын дара
ұйымдастыру әдісі дейміз. Көбінесе жеке тапсырма дене қуаты дайындығына,
денсаулығына байланысты беріледі.
4) Шеберлі әдіспен ұйымдастыру деп жаттығушылар топтарға бөлініп,
белгіленген тапсырманы бір “станциядан” келесі “станцияға” ретті ауыса
(шеңбер бойынша) отырып орындауын айтамыз. Мұнда өткен материалдарды бекіту
үшін және дене қуаты қасиеттерін тәрбиелеу үшін қолданылады.
I.2.Мектептегі дене шынықтыру пәнінде дене тәрбиесі сабағының балаларға
беретін әсері
Оқушылардың дене тәрбеисі арнайы ұйымдастырылған екі жолмен оқу
сабақтары және жаттықтыру сабақтары арқылы жүргізіледі. Дене тәрбиесі
процесін орындайтын негізгі сабақ- оқу сабағы. Оқу сабағы
мұғалімнің басшылығымен арнайы бағдарлыма, белгіленген сабақтар кестесі
бойынша жүргізіледі. Жаттықтыру жүйелі таңертеңгілік бой жазу
жаттығулары, туристік жорықтар, шаңғымен сырғанау т.б. орындалады.
Жаттықтыру бірнеше топтарға бөлініп жүргізіледі. Күн тәртібі
ішінде физгульт- сәттер, кіріспе гимнастика, жаттығу арасындағы
тынығу, кластан тыс спорт түрлырімен жаттықтыру сабақтары, туристік
жорықтар, спорт жарыстары және т.б. Отбасында таңертеңгілік бой
жазу жаттығулары шаңғы, коньки тебу, жүгіру, спорттық және
қозғалмалы ойындар, үй тапсырмаларын орындау т.б.
Дене тәрбиесі оқу сабағының жаттығулары мен жүйелі жаттығу түрлері. Оқу
сабағы жалпы білім беру және спорттық мектептерде, кәсіптік техникалық
училищелерде, жоғары және арнаулы оқу орындарында өткізіледі. Дене тәрбиесі
сабағының бір-біріне байланысты сабақтың мазмұны және сабақтың құрылымы
деген екі түрі болады.
Сабақтың мазмұны төрт негізгі элементтен тұрады: оқу сабағына
кіргізілетін дене тәрбиесі жаттығуларының құрамы. Жаттығушы оқушылардың іс-
әрекетінің ұсынылған жаттығуларды орындаумен байланысы. Сабақ мазмұнының
бұл жағы: мұғалімді тыңдау, жаттығу орындау, орындау тәсілін бақылау,
көрген-немесе естігенді түсіне білу, орындайтын әрекеттің ойша жобасын
құру, оны орындау, өз әрекетіңді бақылау бағалау т.б. көптеген оқушылардың
әртүрлі әрекеттерінен тұрады.
Мұғалімнің қызметі. Сабақ міндетін қою, оны орындауды ұйымдастыру,
жаттығулардың әрекетін бақылау, орындауын бағалау, талдау, күш түсіруді
реттеу т.б. тұрады.
Уақыт бойынша бір-бірімен байланысты орналасқан сабақ мазмұнының барлық
элементтерін сабақ құрылымы деп атаймыз. Дене тәрбиесі жүйесінде оқу сабағы
үш бөлімге бөлінеді: кіріспе бөлім, негізгі бөлім, қорытынды бөлім.
Кіріспе бөлімнің өзі сабақ өткізуге дайындық және таза кіріспе бөлімнен
тұрады. Дайындық бөліміне: киім ауыстыру, спорттық жабдықтарды орналастыру,
кезекшіге тапсырма беру, спорт залына кірерде сапқа тұру т.б. Сабақ
басталарда рапорт беру, сабақ міндетін хабарлау, көңіл бөлу жаттығуларын
орындау жатады.
Кіріспе бөлімнің негізгі міндеті оқушылардың организмін сабақтың
негізгі бөлімнің қимыл-әрекетіне функционалдық дайындау. Ол оқушыларға
таныс жеңіл үйренетін, жеңіл мөлшерлейтін жаттығулар көмегімен орындалады.
Жүру, жүгіру жалпы дайындық сипатындағы гимнастикалық жаттығулар, би
адымдары, қозғалмалы ойындар элементтері, әртүрлі сипатта сапқа тұрулар
және басқа біртіндеп көтерілген бір қалыпты жүктемелі жаттығулар осы
кіріспе бөлімде жиі қолданылады. Кіріспе бөлімнің жаттығулары негізгі
бұлшық ет топтарына әсер етеді. Ол мынадай реттілікпен орындалуы тиіс:
керілу, жоғары иық белдігіне арналған жаттығу, секіру жаттығулары, босаңсу
жаттығулары, т.б. Сабақтың дайындық бөлімінің мазмұнына сай болуы қажет.
Кіріспе дайындық бөліміне сабақтың жалпы уақытынына 10-20 процент, яғни оқу
сабағына 5-12 минуттен, жаттықтыру сабағына 30-40 минутке дейін уақыт
бөлінеді.
Сабақтың негізгі бөлімінде оқу бағдарламасына және сабақ міндетіне
сәйкес білім беру, тәрбиелеу және сауықтыру міндеттері орындалады. Жаңа
материалды меңгеру секілді күрделі міндеттер сабақтың негізгі бөлімінің
басында орындалады, сонан соң дене қуаты қасиетін дамытатын жаттығулар
беріледі. Бұл бөлімде алға қойған міндетті орындау үшін әрбір сыныпта оқу
бағдарламасында белгіленген дене тәрбиесі жаттығулары кеңінен қолданылады.
Негізгі бөлімнің ұзақтығы оқу сабағында 30-35 минутке жаттықтыру
сабақтарында 90 минутке дейін созылады.
Сабақтың қорытынды бөлімінде организмнің функционалдық белсенділігі
ақырындап төмендейді. Снарядтарды жинау, сабақ аяғында сапқа тұру сияқты
әрекеттер жаттығушыларды жайландырады, ауыр жаттығудан соң біраз бой
жазуына септігін тигізеді. Қортынды бөлімге организмді тез бастапқы қалыпқа
келтіруді массаж және су процедуралары да жатады. Қорытынды бөліммде
орындалатын жаттығулар сипаты: жүру, мүсін түзулігі және босаңсыту
жаттығулары, арнайы назар аудару жаттығулары, би жаттығулары, жәй қарапайым
сипаттағы ойындар т.б. Оқушылардың қимыл белсенділін арттыратын үй
тапсырмаларын әрдайым беріп отырған дұрыс.
Мектеп оқушыларының дене тәрбиесіндегі Президенттік сынаманың орны мен
мәні.
Қазақстан Республикасы өскелең ұрпақтың дене тәрбиесігн үнемі
жетілдіруге азаматтардың жан-жақты дмуына және дене шынықтыру мен спортпен
айналысуына мүмкіндік жасалуда.
Балалардың дене тәрбиесіндегі мақсаты мен міндеттері Қазақстан
Республикасының Президентінің жарлығымен белгіленеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдауында
Қазақстан Республикасы балалары мен жасөспірімдердің дене шынықтыру
бағдарламасында және білім жүйесі мен дене шынықтыруды дамыту
концепциясында 1-11 сыныпқа арналған жалпы білім беретін
мектептердің дене шынықтыру типтік бағдарламасында жалпы білім беретін
мектептерде оқушылардың дене тәрбиесі жөніндегі ережесінде өскелең ұрпақты
жан-жақты дамыған демократиялық қоғам мүшесі ретінде тәрбиелеуде дене
тәрбиесінің алар орны маңызды, өйткені жастарды еңбекке, қоғамдық өмірге
және Отан қорғауға тәрбиелейді.
Мектеп оқушылары дене тәрбиесінің өркендеп дамуына Президенттік
сынаманың рөлі зор.
Президенттік сынама мен мектептегі дене тәрбиесінің сонымен бірге
сыныптан тыс спорттық және дене шынықтыру, сауықтыру жұмыстарымен шешетін
мақсаттары бір және бір-бірімен байланысты. Президентті сынама негізінде
талапқа сай өзгертілген 1993 жылғы ҚР Білім министрлігі бекіткен дене
шынықтыру бағдарламасы 4-6 сыныптарда келесі мақсаттарда шешіледі.
1. Жалпы білім беретін мектептердегі оқушылардың, соның ішінде 4-6
сыныптардың теориялық білімі, жеңіл атлетика, гимнастика, шаңғы
спорты және т.б. Президенттік сынаманың талаптарын орындауға
оқушыларды дайындайды.
2. Негізгі қозғалыс қимыл және олардың әр қилы қиын күрделі
жағдайда орындалуы осыған керекті қозғалыс сапасын дамытуды
үйрету.
3. Оқушыларда өз бетімен дене жаттығуларымен айналысуды
қалыптастыру және әдетке айналдыру, дене шынықтыруға деген
қызығушылыққа тәрбиелеу, оны оқушылардың күн тәртібіне
енгізуіне ықпал ету.
4. Оқушыларда дұрыс тұлғаның қалыптасуына тәртіп мәдениет
дағдысына ықпал етуі.
Президенттік сынама мен дене шынықтыру бағдарламасы көмегімен мектепте
сауықтыру, спорттық, тәрбиелік және білімділік мақсттар шешіледі, оқушылар
дене шынықтыру сабағымен және бұқаралық спортпен айналысуға талпыныс
жасайды. Осының негізінде көптеген спорт жұлдыздары өмірге келеді.
Қазақстан Республикасында Президенттік сынама оқушылардың дене тәрбиесі
бағдарламасының негізін, соның ішінде 4-6 сыныпта оқитындардың және олардың
жан-жақты дене дайындығының негізгі нормаларын да құрайды.Нақ осы жаста
балалрдың қозғалыс мүмкіндіктері, мінез-құлықтың негізгі ұйыммен дамуы
нәтижесінде білікті тәрбиелеу, өмірге қажетті дене дамун қамтамасыз ету.
Жаңа бағдарламаға нақты мақсаттармен бірге тұрақты өзгерістер
енгізілді. Әр бөлімнің мазмұны мен көлемі де тұжырымдалды.
1993 жылға дейін қолданылып келген мектептің типтік бағдарламасында 4-6
сыныпта келесі бөлімдер қарастырылған: гимнастика –14 сағат, жеңіл атлетика
– 12-14 сағат, шаңғы дайындығы –12 сағат, баскетбол (4-6 сыныпта) –14
сағат, жүзі 4-сыныпта – 26 сағат, қимыл ойындары –4-5 сағат, 12 сағат
мектеп мүмкіншілігіне байланысты таңдауға бөлінеді. (1-кесте).
Оқыту мен үйретудің міндеттері:
- өмірлік маңызды қозғалыс дағдыларьн, танымдық - козғалыс белсенділігін
арттыруды қалыптастыруға себепкер болатын дене жаттығуларының негізгі
түрлерімен оқушыларды таныстыру;
- кимыл - козғалыс мәдениетін қалыптастыру мен денсаулыкты нығайтуга
бағытталған қозғалыс іс-әрекеті және дене жаттығуларының негізгі түрлерін
оқушылардың меңгеруіне көмектесу;
- уақыт пен кеңістікке козғалыс әрекеттерін басқаруға деген ізденісті
(творчестволық) қабілеттерді окушыларда дамыту үшін жағдай туғызу;
- дене жаттығулары және спорттпен дербес айналысуға кызығушылықты
қалыптастырып дамыту.
Денешынықтыру оку пәнінің мазмүнын тандаудың негізгі өлшемдеріне
жататындар:
1) қоғамның денешыныктыру мен спорт саласындағы мамандарға қажеттілігі;
2) дене тәрбиесінің мазмұнын әрі карай жетілдіру және мектеп пен отбасында
үйрету үшін әлеуметтік, материалдық-техникалық жағдайдың болуы;
3) мектептің бастапқы сатысындағы оқушылардың жеке жасқа байланысты,
функционалдык және козғалысқа байланысты мүмкүіндіктері.
Бастауыш сынып оқушыларының дене шынықтыру мәдениетін қалыптастыруға
даярлаудың бастыларына жататындар:
1) теориялық дайындық денешынықтыру және қозғалыс іскерліктері мен
дағдыларының базалык негіздерін калыптасу зандылыкгары туралы бастапкы
теориялық білімдер;
2) практикалық дайындық қозғалыс тәртібін (режімін) сауықгыру міндеттері,
дене жаттығуларының техника негіздері, қозғалыс касиеттерін дамыту.
Бағдарламаның айрыкша ерекшеліктеріне жататындар:
1) окушылардьң қозғалыс қасиеттерін дамытудың жасқа байланысты
ерекшеліктерін есепке алу;
2) денешыныктыру сабақгарыньң қозғалыс мектебі (жүгіру, жүру, секіру, тепе-
теңдік жаттығулары, өрмелеу), жалпы дамытатын жаттығулар, қозғалыс
ойындары, танымдық қозғалыс кызметі (дене жаттығуларыньң түрі және оларды
орындау тәсілдері); оку бағдарламасына енбеген дене жаттығулары гигиенасы
туралы бастапкы түсініктерді хабарлау.
3) оқу материалын іріктеп алуда окушылардың кджеттілігін есепке алу; дене
шыныктыру, дене жаттығуларының гигиенасы туралы бастапқы түсініктерді
хабарлау;
4) дене жаттығуларымен айналысуды кең көлемде таңдауға мүмкүндік беру
(мектептік (өзгермелі) және оқушыларға қатысты бөліктер);
5) қозғалыс тәжірибесін практикалық іскерліктерді калыптастырумен тығыз
байланыста біртіндеп жинақтау.
"Денешынықтыру" пәні бойынша оқыту мазмұнына жеке тұлғаға бағытталған
тұрғыда келу мыналарды карастырады:
- пән бойынша бағдарламаны оқушылардың меңгеруіндегі жекелілік факторды
есепке алу;
- табиғи қозғалыс дағдыларын қалыптастыру мен жаңа козғалыс қимылдарын
меңгеру барысында окушылардың козғалысты өзі орындауы үшін жағымды
жағдайлар туғызуы.
Жоғарыда айтылғандар осы бағдарламаның білім беру кезеңдеріне (циклға)
бөлуді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz