Дене тәрбиесі сабағындағы жеңіл атлетиканың ролі
Жоспар:
КІРІСПЕ
І. бөлім
1.1. Жеңіл атлетика спортының дамуы және пайда болуы
1.2. Жеңіл атлетика спорты – ерте замандағы адамзаттық өндіріс
ІІ бөлім
2.1. Жеңіл атлетика – өнер көрсететін жарыс түрі, әрі мектеп дене
тәрбиесінің басты мазмұны.
2.2. Дене тәрбиесі сабағындағы жеңіл атлетиканың ролі
2.3. Денсаулықты нығайтудағы жалпы дамыту жаттығуларының маңызы
ІІІ бөлім
3.1. Жүгіру
3.2. Секіру
3.3. Лақтыру
3.4. Нысанағы доп лақтыру және секіру, жүгіру элементтері бар ойындар
3.5. Суда жүзу
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.
КIРIСПЕ
Жеңіл атлетика спорты жас жеткіншектерді дене шынықтыруда өте
маңызды роль атқарады. Жеңіл атлетика барлық спорт түрлерінің негізі
ретінде қарастырылады.
Жеңіл атлетика спорты әрқайсысы өз мүмкіндігімен ерекшеленетін
бірнеше спорт түрінің біріктермесі. Мектеп жасындағы балалардың жас
ерекшеліктері мен мүмкіндіктеріне байланысты қойылатын талаптар әртүрлі
болады.
"Ғылымның қай саласы болмасын өз тарихын терең зерттеп алмайынша
алға баспайды. Демек, зерттеудi өз тарихынан бастау – ғылым жетiстiктерiн
игерумен қатар, оның одан ары алға басуына үлкен мүмкiншiлiктер туғызады."
Дәл осы жағдай спорт ойындарының даму тарихына да қатынасы болса керек.
Халықтың ұлттық және спорттық ойындарының да өзiндiк тарихи даму жолдары,
қалыптасу кезеңдерi, тәрбиелiк маңызы халықтың саяси әлеуметтiк-
экономикалық дамуының негiзiнде болды.
Демек, қазiргi бiзге жеткен өнердiң, театр элементтерiнiң қай-
қайсысы болса да ойын үстiнде көрсетiлiп, осы ойындардың әр түрлi мәнерлi
орындауының нәтижесiнде тап қазiргiдей үлкен өнер дәрежесiне жеттi. Адам
баласы көне замандардан берi жабайы аңдармен талай рет "күш сынасуына" тура
келдi. Аң және балық аулау, жемiс-жидек теру адамның күшi мен төзiмдiлiгiн,
икемдiлiгi мен шапшаңдығын, байқампаздығын қалыптастырып, дамытты.
Дене тәрбиесiнiң пайда болуы мен бастапқы даму дәрежесi халықтың
тұрмысы мен санасына байланысты белгiлi бiр мақсатты шешуге бағытталды.
Адамның қимыл әрекеті таңертең ұйқыдан оянудан басталады. Алғашқы
тіршіліктің бастамасы – таңертеңгілік бой жазу жаттығулары. Бала спорттың
қай түрімен шұғылданса да, өзінің жас ерекшелігі мен ағзасының құрылысы,
құбылысының хабары болуы керек. Осы негізді нақтылы спортпен шұғылдану үшін
жоғарыдағы жағдайлардың бәрін ескере отырып, болашақта нәтиже көрсететіндей
спорттың түрін таңдап алған жөн. Мәселен, гимнастика, суда жүзу тәріздес
спорт түрлерімен шұғылдануды жасырақ кезден бастаған жөн.
10-15 жастағы жасөспірімдердің мінез құлқы мен сана – сезімінде әлі
де болса тұрақтылық бола бермейді. Демек, олар өзінің спортпен
шұғылданудағы әрекетін өз санасымен қажетті деп, белгілі бір жүйеде
бақылап та отырмайды. Жасөспірімдердің спорттың қандай түріне қабілеті бар
екеніні жаттықтырушылар мен мұғалімдерден сұрап ақылдасып барып содан кейін
ғана жаттығуды бастауы керек. 14-15 жасқа дейінгі ұлдарға қыз балалардың
дене жағынан даму процесі тез болады. Осы кезде олар спорт қоғамындағы
жаттығуларға басқа да балалар спорт мектептеріндегі әр түрлі жаттығу
түрлеріне қатысып шеберліктерін шыңдаған дұрыс.
Республикамызда 50-ден астам спорт түрі дамыған. Солардың бір
түрімен жаттығатындардың жолы әр түрлі. Ал спорттық ойындарды алсақ,
баскетбол, волейбол, футбол т.б. жаттығулар кестесі дұрыс құрылса ғана
нәтиже береді. Ол шұғылданушыны әр уақытта қызықтырып, ынталандырып
отырады.
Жаттығудың ойдағыдай болуы көбіне жаттықтырушыға байланысты.
Жаттығуды белгілі ғылыми жүйеге негіздеп, жаттығушының шама-шарқына, жас
мөлшеріне қарай ынталандырып отырса ғана жақсы спортшы шығара алады.
Адам өзінің күнделікті тіршілігінде еңбек барысында толып жатқан
әрекеттер мен әр түрлі қозғалыстар жасайды. Осының бәрі дененің кейбір
жекелеген мүшелерінің қалыптасып, жетілуіне өзіндік әсер етеді. Кей
жағдайда мұндай ықпалдар теріс болуы да мүмкін. Бір бағыттағы артық
қозғалыстың әсерінен дененің бір мүшесі шаршап немесе деформацияға яғни
ағзаның қалыпты формаларының өзгеруіне әкеліп соғады. Сондықтан да
күнделікті тіршілікте болатын бір бағытта ғана жүргізілетін дене
қозғалыстары мен әрекеттерінің бәрін бірдей дене тәрбиесінің құралы деуге
болмайды.
І. бөлім
1.1. Жеңіл атлетика спортының дамуы және пайда болуы
Адам ерте заманнан бастап жүгіріп, секіріп, доп немесе ертеректе
тас лақтырған. Бұл жаттығуларды Азия, Африка, Таяу және Қиыр Шығыс
елдеріндегі халық кеңінен қолданған. Біздің өмір сүріп отырған
заманымызға дейінгі кезеңдердің өзінде адамдар жүгіруден жарысқаны
тарихтан белгілі.
Дегенмен де жеңіл атлетикаға жататын жүгіру, секіру, лақтыру
түрлері Ежелгі Грецияда ғана Олимпиядалық ойындар ретінде программаға
енгізілген. Жеңіл атлетика термині ежелгі Грециялық бес сайыс деген
мағынаны білдіреді.
Орта ғасырда жеңіл атлетика өзінің дамуын тежеп, жүгіру, секіру,
лақтыру жаттығулары әскери жаттығулар мен халықтық мерекелерде ғана
орын алды.
ХVIII ғасырдың жартысында Еуропалық елдерде, соның ішінде
Германияда гимнастикалық жаттығулар жүйесінде жеңіл атлетика екінші
деңгейлі орын алды.
Тек ХІХ ғасырдың екінші жартысында дене шынықтыруға деген
қызығушылық артып, жеңіл атлетика спорт ретінде қалыптаса бастайды. Сол
кездегі капиталистік елдің бірі Англияда спорттық дәстүрлер қалыптаса
бастайды. Англияның соңынан АҚШ – ында да жеңіл атлетика дами
бастайды. Алғашқы біріншілік 1871 жылы университеттердің бірінде
болады. Ал 1875 жылы мемлекеттік чемпионат өтеді. Жеңіл атлетикалық
клубтар сондай – ақ Франция, Германия, Скандинавия елдерінде де пайда
бола бастайды.
Алғашқы Олимпиадалық ойындар француз педагогы және қайраткері
Пьера де Кубертенаның ұйымдастыруымен 1896 жылы Афинада өткен.
Бастапқы кезеңде спортшылар жеңіл атлетиканың 12 түрінен ғана жарысса,
дами бұл түрлер 23 – ке айналды. Содан бері 1916, 1940, 1944 жылдарынан
басқа уақыттың бәрінде әр 4 жыл сайын Олимпиадалық ойындар өткізіліп
келеді. Бұл жылдары соғыс болған.
Олимпиадалық ойындарды өткізу үшін Халықаралық олимпиадалық комитет
құрылды. Сонымен қатар әрбір елде бөлек олимпиадалық комитеттер құрылды.
Олимпиадалық ойындардың құрамына кіретін жеңіл атлетика спорт ретінде
дами бастады.
1928 жылдан бастап Олимпиадалық ойындарға әйелдер да қатыса
бастады, ал қазіргі уақытта әйелдер жеңіл атлетиканың 13 түрінен кең
бағдарлама ретінде қатысады.
Олимпиадалық ойындардан басқа көптеген елдерде басқа да
халықаралық жарыстар өткізіле бастады. Бұлар – Европа кубогы,
Панаерикандық ойындар, Британ елдерінің ойындары, Балкан ойындары, Африка
ойындары т.б. Жеңіл атлетикадан өтетін халықаралық жарыстарды 1912 жылы
құрылған Халықаралық жеңіл атлетика федерациясы басқарады. Қазіргі
уақытта бұл федерацияға 145 – тен астам елдер кіреді.
Жеңіл атлетиканың танымалдылығы жыл өткен сайын артты, адамдар
жаппай жеңіл атлетикамен шұғылдана бастады, сонымен қатар әлемдік және
халықаралық рекордтар да жаңаланып, артып отырды. Олимпиадалық ойындардың
өту барысында үлкен роль атқаратын жеңіл атлетикадан АҚШ – тың
спортшылары алдына жан салмады. Финляндияның жеңіл атлеттері ұзақ
қашықтыққа жүгіруден және найза лақытрудан әлемге аттары шықты. Англия мен
Францияның жеңіл атлеттері орта және ұзақ қашықтықтан алғашқы орындарды
алды. Жапонияның спортшылары секіруден әлемге әйгілі болды.
Бірақ Ұлы Отан соғысынан кейін жеңіл атлетиканың жағдайы біршама
төмендеді және түбегейлі өзгерді.
1.2. Жеңіл атлетика спорты – ерте замандағы адамзаттық өндіріс
Адамның жеке басының қасиеттері дененің қалыптасуымен тығыз
байланысты. Демек денені жүйелеп шынықтыру мен денсаулықты қалыптастыру
адамның ой санасының жетілуі мен шығармашылық күштерінің дамуының негізі.
Ағза шамасы келетін жаттығуды және дұрыс ұйымдастырылған жұмысты
орындағанда ғана дамып, нығайтып жетіледі.
Саналы түрде орындалатын жаттығулар денсаулыққа, мінез-құлықтың
белгілі бір мүсіннің қалыптасуына қалай әсер етеді деген сұраққа жауап
бермесе бұрын ең алдымен азда болса адам ағзасының жұмыс істеу жүйесімен
құрылысы жайында бірер сөз айта кеткеніміз жөн. Жалпы білім беретін мектеп
бітіретін жасөспірімдер мектеп бағдарламасына сай адам дене құрылысымен
танысады. Оның себебі адамның барлық ағзаның, іш құрылысының әрекеті өзара
байланысты. Демек, қандай да болсын жеке мүшелерге түскен ауырпашылық бүкіл
денеге әсерін тигізеді.
Таңертеңгілік бой жазу жаттығуларын қанша уақыт аралығында орындауға
болатынын дәл кесіп айту қиын. Себебі, әркім уақытын өзінше пайдаланады.
Бір оқушы 20 минут кетірсе, екіншісі 30-40 минут жасайды. Сондықтан
таңертеңгілік бой жазу жаттығуларын өткізу- әркімнің өз қалауы бойынша
жүргізіледі. Дегенмен де 15-20 минуттан кем болмағаны жөн.
Дене тәрбиесі жүйесінде спортпен шұғылданып, болашақта жоғарғы
көрсеткіштерге жету үшін табиғи орта да қажет. Оларға жататындар: өзімізге
жақсы таныс ауа, су және күн сәулесі. Бұндай табиғи ортаны жүйелі
пайдаланудың денсаулық үшін үлкен маңызы бар.
Ең әуелі ауаның адам ағзасына тиетін әсерін алайық.
Жүгірген,секірген кезде т.б. адамның бұлшық еттері мен ішкі құрылыстарының
жұмыс істеу алғашқы қалыптан әлде қайда тездетіледі. Осы кезде дем алу
процесі де тездетіледі, ағза ауаны бастапқы тыныштықта тұрған қалыптан 15-
20 есе артық көлемде қажет етеді. Осылайша үнемі үзбей өткізілетін
жаттығулардың арқасында адамның демалу процесі толық қалпына келеді. Жақсы
жаттыққан спортшы алқынуды сезбестен ұзақ уақыт жүгіреді, жүзе де күресе де
алады. Ал жаттықпағандар алғашқы кезден-ақ алқынып, өзінің дегеніне жете
алмай қалады. Мұның аты – тез шаршау. Демалу жүйесінде қиындық болған
адамның ағзасы әлсірейді. Асылы, таңертеңгілік бой жазу жаттығулары немесе
спорт жаттығуларын мүмкіндік болғанша далада, таза ауада өткізген жөн.
Бұдан шығатын қорытынды- ағзаны жаттықтыру ең әуелі ауамен дем алудан
басталады.
Тәуліктің күнге қыздырынып, суға түсетін уақыты таңертеңгі тоғыздар
шамасынан он екіге дейін болғаны жөн. Содан кейін түс ауа сағат төрттен
алтыға дейін және орайына қарай басқа да уақытты пайдалануға болады.
Күн сәулесі адам ағзасына бірден тез әсер ететін болған соң, күнге
күюді мүмкіншілік болғанша уақытпен мөлшерлеп біртіндеп бастаған жөн.
Егерде күніне екі реттеп күн сәулесін қабылдайтын жағдай болғанда, ең
алғашқы күні 15-20 немесе 30-40 минуттай қыздырынуға болады. Тал түстің
алғашқы күні 15-20 минут жеткілікті.
Күн сәулесін қабылдаған кезде суға түсудің қандай жүйесі болады
десек, онда суға түскеннің жөні осы екен деп қалай болса солай ұзақ уақытты
сарп етуге болмайды. 10-15 минуттан кейін судан шығып, дем алған жөн. Суға
түсіп, күнге қыздырынудың да өзіндік ғылыми негізде зерттеліп дәлелденген
жүйесі бар. Әсіресе, ең алғашқы күндері суға түскенде дене қызып, терлеп
тұрса, келген бетте суға түсуге болмайды. Себебі, ашық күн түсіп тұрған
жердің температурасы ең төмен дегенде 40-тан жоғары. Ал судікі болса, одан
әлдеқайда төмен болуы мүмкін. Сондықтан ауа мен судың арасындағы
температураның айырмашылығы өте жоғары болғандықтан, өзі қызып тұрған
ағзаға бірден әсер етеді. Сондықтан денені суытып, терді басып берып қана
суға түскен дұрыс.
Спортшылардың өмірінде дене тәрбиесі жаттығуларының гигиенасы
маңызды орын алады. Гигиена – денсаулықтың кепілі. Мектеп мұғалімдеріне
балалар денсаулығы үшін аса үлкен жауаптылық жүктеген. Сондықтан олар сабақ
өткізбес бұрын оқушылар отырған орынның гигиеналық талаптарға сай болуына
назар аударғаны орынды.
Ал дене тәрбиесі сабағында мұғалім оқушылардың жаттығулар
орындағанда дем алысының дұрыс та бірқалыпты болуын бақылайды. Дұрыс терең
дем алудың ашық алаң мен жабық орындарда шұғылданушылар үшін орны ерекше.
Тағы бір ескертетін жайт – шұғылданушылардың жас ерекшеліктерін ескерген
жөн. Спортпен шұғылдана бастаған бүлдіршіндердің сүйегі қата қоймаған,
буындары дұрыс бекімегендіктен, жаттығуды жасына, шама-шарқына қарай
шамалап орындайды.
Адамның рухани өсуi мен денесiнiң өсiп-жетiлуi балалық шақта
қалыптасады. Гимнастикамен, жеңiл атлетикамен, жүзумен, шаңғымен,
волейболмен т.б спорт түрлерi және қазақ халқының, сонымен қатар өзге ұлт
өкiлдерiнiң ұлттық ойындарымен жүйелi түрде және үздiксiз айналысатын
балалар денi сау болып қана қоймай, дене жаттығуларын орындаумен
айналыспаған өздерiнiң құрдастарына қарағанда сергек, саналы болып өсетiнiн
ғылым мен өмiр тәжiрибесi толық дәлелдеп отыр.
Дене тәрбиесiмен айналысатын оқушы жақсы оқып, бiлгендерiн iске
асыратын табанды, жiгерлi азаматтар қатарына қосылады.
Спорт қоғамға жат қылықтармен күресуге көмектесетiнi, ұжымдық және
өзара көмек беру сезiмдерiн жетiлдiретiнi, белсендi өмiрлiк көзқарасты
тәрбиелейтiнi, жоғары адамгершiлiк қасиеттердi қалыптастыратыны - өмiрде
белгiлi қағидалар.
Сондықтан да "Барлық Қазақстандықтардың өсiп-өркендеуi, қауiпсiздiгi
және әл-ауқатының артуы туралы" Республика Президентiнiң халыққа жолдауы
(Қазақстан - 2030) осы мiндеттердi шешуге бағыттайды. Онда "...бүгiнгi
кезеңнiң мiндеттерiнен өзге бiздiң ұрпақтың келер ұрпақтар алдында орасан
зор жауапкершiлiк жүгiн арқалайтыны" сонымен бiрге жастар алдындағы
жауапкершiлiк туралы да айтылған.
Қазақстанның болашағы – қазiргi жеткiншек жастардың
денсаулықтарына, оны нығайту iсiне айрықша назар аударылып, салауатты өмiр
салтын тұрмысқа толық енгiзу көзделген. Салауатты өмiр салтының бiр белгiсi
әрбiр адамның дене тәрбиесiмен жүйелi түрде айналысуы болып табылады.
Балалар дене тәрбиесiнiң түрлерi сан салалы. Мектептегi сабақ
кестесiне енгiзiлетiн дене тәрбиесiнiң мiндеттi сабақтарынан бастап,
сыныптан және мектептен тыс секциялық сабақтар, балалар мен жасөспiрiмдер
спорт мектептерiндегi жаттығу сабақтары, дене шынықтыру үзiлiстерi, үзiлiс
кезiндегi қимылды ойындар, таңертеңгi гимнастика, өздерiнiң арнайы
машықтануы – осының бәрi осы жасөспiрiмдердiң денсаулықтарын жетiлдiрiп
қана қоймай, оларды адамгершiлiк рухқа, көпшiл болуға тәрбиелейдi.
Күштiлiк, төзiмдiлiк, жылдамдық, икесдiлiк, сергектiк, өмiрге деген
құштарлық, мықты денсаулық тәрiздi сапалы қасиеттер дене шынықтыру мен
спорт арқылы орнығып, қалыптасады. Спортшы болу балалардың барлығына бiрдей
мақсат болмас, бiрақ денi сау, қоғамымызға пайдалы азамат болып өсу -
барлық жастардың мiндетi және парызы болып саналады.
ІІ бөлім
2.1. Жеңіл атлетика – өнер көрсететін жарыс түрі, әрі мектеп дене
тәрбиесінің басты мазмұны
Дене тәрбиесі жүйесінде жеңіл атлетика ең маңызды құралдардың бірі
болып табылады. Жеңіл атлетиканың элементтері енбейтін спорт түрлері десе
де болады.
Жүрудің, жүгірудің алуан түрін, секірулер мен лақтыруларды қамтитын
жеңіл атлетика көп құрал-жабдықтарды қажет етпейді. Сондықтан онымен
айналысуға мүмкіндіктер мол.
Жоғары сынып оқушылары дене тәрбиесінің дұрыс жүргізілуі үшін ер
балалары мен қыздардың дене дамуын есепке алып, бағалап отыру аса маңызды.
Осыған байланысты дене тәрбиесінің мұғалімі жоғары сынып оқушылары үшін
жалпы заңдылықтарды да, сондай-ақ қыздар мен ер балалардың өзіне тән ерекше
заңдылықтарын да білуі қажет.
Жоғары сыныптағы ер балалар мен қыздардың дене дамуы мен
функциональды мүмкіндіктерінің айырмашылығы анық байқалады. Мұның өзі дене
тәрбиесі бағдарламасының негізінде оқу процесінің сабақтарын ұйымдастыруды
қамтамасыз етуі көрініс табады. Жасөспірімдер мен қыздардың дене тәрбиесі
бұрын 10-сыныптан бастап бөлек оқытылатын болса, енді 5-сыныптан бастап
бөлек оқытылмақ. Алайда "Жеңіл атлетика" тарауы бойынша оқу бағдарламасы
қыздар үшін де, ер балалар үшін де жүгірудің бірдей түрін үйренуді
қарастырады. Қыздар тек қана кедергілер алабынан өтумен айналыспайды.
Олардың шапшаңдық-күштілік қасиетін дамытуы, секіріп, лақтырумен айналысуы
үшін көп уақыт бөлінеді. Ер балалар мен қыздар үшін жүгіру қашықтығы да,
оқу нормативтері де әр түрлі болады.
Жеңіл атлетика сабақтарында ер балаларды әскер қатарында қызмет
етуге даярлау мақсатында ойлы-қырлы жерлерде шаңғымен жүру, әр түрлі
кедергілерден өту, сонымен бірге олардың бойында күштілікті, шыдамдылықты,
икемділікті, шапшаңдықты дамыту секілді дағдыларды жетілдіруге ерекше көңіл
бөлінуі керек. Бұл үшін сабақта дене даярлығына уақытты көбірек бөлу
қарастырылады. Оның ұйымдастыру сәтін тиянақты, дәл жүргізіп, денені жалпы
дамытатын жаттығулардың арнайы кешенін орындауға түйдектеп, лек-легімен
өткізу әдісін қолдану есебінен кіріспе бөлімді біршама қысқартуға болады.
Сабақтың негізгі бөлімінде техникалық және тактикалық даярлық арасындағы
бақыт тиімдірек бөлінеді.
2.2. Дене тәрбиесі сабағындағы жеңіл атлетиканың ролі
Елбасының 2003-2005 – ші жылдарды ауыл жылдары деп жариялауы
біздер сияқты ауылдық жерде туып өсіп, білім алған, қазір ауылда
өмір сүріп жатқан халыққа бөлінген ықылас деп білеміз. Ауылды
дамытудың түрлі жолдары жөнінде аз айтылып жүрген жоқ. Соның
ішінде ауыл спортын қалай көтеруге болады деген ой толғандырады.
Ауыл мектебі сияқты ауыл спорты бағдарламасы жасалса ауылдық
жердегі спорт сүйер қауымға, жас жеткіншектерге мол көмек болар
еді. Ауыл спортын көтеру үшін біріншіден, спорт базалары,
екіншіден, арнайы жоғарғы білікті мамандар қажет. Ауылдық жерде
спортпен айналысуды алдымен жеңіл атлетикадан бастаса дұрыс деп
ойлаймын. Өйткені, жеңіл атлетиканы таза ауада өткізуге қолайлы және
көп күрделі құрал-саймандар қажет етпейді.
Жеңіл атлетика – бұл дене жаттығуларының біріккен түрі болып
саналады. Спорттық жүру, жүгіру, секіру, көпсайыс. Жеңіл атлетика
сонымен қатар ғылыми дәлелденген пән болып саналады. Өзінің даму
тарихы, ілімі, техникасы, тактикасы, үйрету әдістемесі және
жаттығулары бар іргелі пән. Жеңіл атлетика олимпиядалық спорт түрі
және спорттың төресі болып есептеледі. Бұл спорт түрімен біздің
елімізде мыңдаған адамдар шұғылданады. Әлемдік, европалық, ұлттық
біріншіліктерге қатысып тұрады. 2000-жылы ХХҮІІ- жазғы олимпиада
ойындарында жерлесіміз Ольга Шишигина алтыннан алқа тағынды. Бұл
спорт түрінің сауықтыру жақтары мол, өйткені жеңіл атлетик таза
ауада, жүйкесіне, барлық бұлшық еттерге, қозғалыс аппараттарына өзінің
пайдалы әсерін тигізеді. Осы жеңіл атлетика жаттығулары арқылы
адамды жан-жақты үилесімді дамуға болады және бұл спорт түрі басқа
спорт түрлеріне қарағанда жоғарғы дәрежеде дамыған. Жеңіл атлетика
пәнінің эстетикалық маңызы зор.
Балалар мен жас өспірімдердің қозғалыс қабілеттері олардың
марфофункциялық негіздерімен тығыз байланысты. Оқушы жас өспірімдердің
дамулары үздіксіз, бірақ бәрінде бірдей емес. Әрине, мектеп
оқушыларының өсіне негізгі жүгіру, секіру сияқты дене жаттығулары
белсенді әсер етеді. Мектеп оқушыларының дамуын үш кезеңге бөлуге
болады.
1.Төменгі мектеп жасында: 6-10 жас.
2.Орта мектеп жасында: 11-14 жас.
3.Үлкен мектеп жасы: 15-17 жас.
1. Бұл кезеңде балалардың өсуі интенсивті бір қалыпты болады.
Сонымен қатар бұл кезеңде өзгерістер болуы мүмкін. Бір жылда бойы –
1 см, салмаға 1,3 кг өседі. Осы кезеңде ұлдар мен қыздардың өсулері
бірдей болады және қаңқалары нық түгел еттеніп болуына көп уақыт
бар екндігін көрсетеді. Мысалы, 7-8 жаста жамбастың жаңа жетілуі
басталады. Бұл кезеңде жамбасқа күш түсетін жаттығуларды жасатпауды
естен шығармаған жөн. Дене бұлшық еттерінің дамуы өте нашар болады.
2.Орта мектеп жасы кезеңінде жас өспірімдерде
марфофункцйяналдық, жыныстық өзгерістер пайда болады. Бұл кезеңнің
соңына қарай бойдың, салмақтың тез өсі байқалады. Ұлдарға қарағанда
қыздардың жыныстық өзгеруі және бойларының өсуі тез болады. Осы
кезеңде қыз балаларда секіру, тартылу жаттығурарын орындағанда
көптеген қиыншылықтар кездеседі. Бұл кезеңде бір бағытта дене
жаттығуларын істеу, дене қасиеттерінің бір бағытта дамуына және
омыртқа жотасының дұрыс қалыптаспауына келіп соқтыруы мүмкін.
Оқушыларды өз денелеріне дұрыс күтуге, яғни жаттығу кезінде
денелерін дұрыс игере білуге үйрету керек. Орта мектеп жасында өне
бойы бір қалыптан тез жалығады, сондықтан жаттығулардың
көптүрлілігіне көңіл бөлу қажет және жасөспірімдердің тағы бір
ерекшелігі бұлар түрлі дене жүктемелерінен кейін тез қалыпқа келеді.
3. Үлкен мектеп жасы кезеңі бірдей даму кезеңі болып табылады.
Бірақ, қыздарға қарағанда ұлдарда тез өсу, даму болады. Осы кезеңде
жыныстық жағынан толықтай жетіледі. 17-18 жастағы ұлдарда бұлшық ет
ағзасының қырық бес пайызын құрайды, бұл ұлдардың жетілгендігін
байқатады. Ал қыздарда бұл кезеңде жамбас, бөксе, бұлшық еттері
сомданып, кейбір жаттығуларды жасауда қиыншылықтар туғызады. Бұл жаста
қыздардың жаттығу жасаудан қашқақтайтыны байқалады. Жоғаржы мектеп
жасында өмірді тану, өмірдегі қатынастарды сезіну спортпен
шұғылданғанда да айқын байқалып тұрады.
Оқушылардың дене қасиеттерінің үйлесімді, жан-жақты дамуына жеңіл
атлетика жаттығуларының әсері мол. Жүгіру, секіру, лақтыру, жүру
әрбір сабақтың қатардағы жаттығуы болып есептеледі. Сондықтан,
сабақтан тыс спорттық үйірмелерде, жазғы демалыс орындарында, көп
қолданылатын спорттың түрі жеңіл атлетика болып саналады. Жеңіл
атлетикалық түрге ұлттық және президенттік сынамалар жатады. Көьіне
жеңіл атлетика жаттығуларын табиғи жаттығулар немесе табиғатта, таза
ауада орындалатын жаттығулар деп атайды. Жеңіл атлетика жаттығулары
негізгі қозғалыс қасиеттеріне тәрбиелейді және дененің функционалдық
қасиеттерін дамытады. Сонымен қатар моральдық ерік-жігерге, қиындықты
жеңуге, ұйымшылдыққа тәрбиелейді. Жеңіл атлетика жаттығуларымен
шұғылданған адамдардың денесінде тек даму, өсу пайда болады.
Жаттығу техникасын орындау кезінде қателер көрініс берсе, оқушы
мұғалімнің көмегімен өз қатесін міндетті түрде түсіну қажет. Осыдан
кейін мұғалім қимыл техникасының берілген бөліктерінің дұрыс
құрылымын оқушыға түсіндіріп көрсетеді және осы жаттығуды көп қайтара
саналы түрде қайталауды ұсынады және де дұрыс жасалмаған қимылдың
тежелуіне, оның орнына дұрыс қимыл жасауға қол жеткізу керек.
Қандайда болмасын жаттығуды үйрену үшін біріншіден, алдын-ала
жаттығуларын жасап алу керек. Жеңіл атлетика жаттығуларын орындау
кезеңінде сыртқы қозғалыстың ішкі органдар арасында тығыз байланыс
болады. Соандықтан жеңіл атлетика жаттығуларын оқушылар ағзасына тек
дамытушылық әсерін тигізіп отырады.
Тәрбиесі ісі оқудың белгілі бір нақтылы іс-әрекеттерінің
ұйымдастыру және жүзеге асырудың түрі. Тәрбие ісі адамгершілік,
эстетикалық, дене тәрбиесі еңбек бастауыш мектепте басқа пәндермен
дене шынықтыру сабағында жүйелі біліммен тәрбие беріліп балалардың
дені сау болып өуіне ерекше көңіл бөлінеді. Онда аптасына дене
шынықтыру пәніне бөлінген 3 сағаттың сабақтан басқа сабақ
үстіндегі және үй тапсырмасын орындау кезіндегі сергіту сәттері.
Ауысымда оқитын мұғалімнің күнделікті өткізетін денсаулық сағаттарын
ұзартылған күн тобындағы спорт сағтын және ойын саяхаттарын
өткізіп отыру көзделген. Бұлай болуында өзіндік себептер бар.
Мысалы мектеп жасына дейігі балалар үнемі қозғалыста болады.
Жүреді, жүгіреді, ойнайды тағы басқа. Ұйқыдан тұрғаннан түнгі
ұйқыға жатқанға дейін бүлдіршіндер әдетте 6- сағаттан артық
қозғалыста болады. Ал мектеп табалдырығын аттағаннан бастап лоардың
жүріс тұрысы, қозғалысы таза ауада болатын уақыты әлдеқайда
азаяды, тіпті ұйқысы да бұзылады. Бұл олардың денсаулығының дұрыс
қалыптасуына кері әсер тигізеді. Зерттеулер көрсеткендей мектеп
оқушыларының 80 % өзгеруінде ақау болатыны осының дәлелі, әрине
аптасына үш-ақ рет өткізілетін дене шынықтыру сабағы оқушының
күнделікті қозғалыс қажеттігін қанағаттандыра алмайды. Мектеп
табалдырығын аттаған бірінші сынып мектеппен қалай танысса, дене
шынықтыру сабағы солай таныстырылуы қажет. Ал мектептегі жалпы
дене шынықтыру, яғни сауықтыру денсаулығының басқа пәндермен
салыстырғанда өзіндік ерекшеліктері бар. Оқушылар спорт залға,
алаңға арнайы спорттық киіммен ғана шығуы тиіс десек, бұл оларға
қойылатын басты талап. Дене жағынан жетілдіру бұл ең алдымен
адамның тұла бойын сапасының жоғары сатысы. Олардың ішіндегі ең
маңыздысы, күші төзімділігі, шапшаңдылығы, ширақтығы болып табылады.
Дене тұлғасы жақсы дамып, жетілген адам жеңіл жүгіре береді, тез
жүгіреді, шаңғымен жүгіреді, тағы басқа. Яғни өмірде өте қажетті
қозғалыс дағдыларын меңгереді, дене жағынан дұрыс жетілу үшін адам
өмірінің алғашқы жылдарынан бастап дене тәрбиесінің нәтижесінде
ғана қол жеткізе алады. Оқушылардың дене тәрбиесін ұйымдастыруда
мұғалімдер оқушының организмін және нерв системаларының функциялары
жайлы деректерге сенеді. Дене тәрбиесі педагогикалық процесс. Ол
адамның дене тәрбиесі туралы білімін қалыптастырады, барлық шақта
оқушы неғұрлым қарқынды дамиды. Бұл дамуға барынша көмек жасау
мектептің маңызды міндеті. Дене тәрбиесінің міндеттері мынадай:
І. Оқушының денсаулығын нығайту.
ІІ. Спорт сабақтарына ынтасын дамыту.
ІІІ. Оқушының тазалық гигиеналық талаптарын қалыптастыру.
ІҮ. Таңертеңгі гимнастикамен шұғылдандыруға ынталандыру.
Ү. Негізгі қозғалыстарды дамыту. (жүгіру, секіру т.б.)
ҮІ. Дене тәрбиесі туралы білім беру.
Мектеп оқушыларының оқу күні режиміндегі дене шынықтыру
шаралары.
Ертеңгі гигиеналық жаттығу және сабаққа деген гимнастика 7-10
жастағы балалар 10-11 сыныпқа созылғаннан кейін бала организмнің
функциясы төмендейді. Жүру, қызу бәсеңдейді, қан қысымы төмендейді.
Сондықтан ертеңгілік гимнастика жасау керек. Суық сумен жуыну,
т.б. ертеңгілік дене шынықтыру қимылдары балаларды ұйымшылдыққа
және тәрбиелілікке тәрбиелейді, дененің қимылдарын жасау отбасынан
бастау керек. Мектепке дейінгі кезең дене шынықтыру жасау әдетін
қалыптастырудың маңызды шартты режимі болып табылады. Уақытында
ұйықтау, ұйқыдан тұру, тез-тез жаттығулар жасау, күн сайын
гимнастика жасау мектепке сабаққа дейін гимнастика жасаудың
маңызы зор ол таза ауада өтуі керек. Ол сабаққа 15-20 минут
қалғанда басталады. 3-ші, 4-ші сыныптар 8-12 минут. Сабаққа
дейінгі өткізілетін гимнастика комплексінің айына бір рет. Балалар
үзіліс кезінде дене шынықтыру минуттігі ойындармен жаттығулар,
сыныпта сабақ уақытында сондай-ақ үйге берілген тапсырманы орындау
кезінде өткізілетін жаттығуларды дене шынықтыру минуттігі деп
атайды. Дене шынықтыру минуттігі оқушының ынтасы мен белсенділігін
арттырады және оны оқу материалын меңгеруге ықпал етеді. 1-2
сыныптарда дене шынықтыру 3-4 рет, 3-4 сыныптарда 2-3 рет өтеді.
Ұзақтығы 15 минут, оған 3 жаттығу енгізіледі. Бой жазу аяқ
жаттығуы, тұла бойы жаттығуы, қол жаттығуы. Дене шынықтыру
минуттігі балалар алдында желдеткіштер ашылады, барлық оқу
құралдары жиналыстырылады, балалар бір-біріне бөгет жасамайды. Дене
шынықтыру тәрбиенің маңызды құралы үзілістер кезіндегі жаттығулар
мен ойындар болып табылады. Төменгі сынып оқушылары жүгіруге,
секіруге аса құштар болады, мұғалімнің міндеті баланың қимыл-
қозғалысын тежемеу, олармен әптүрлі қимылдармен ойнату. Егер ойын
кезінде спорт ойын күрт секіртпей, доп берсе өте тиімді болады.
Мұндай ойындарды ұйымдастыру үшін шеф сыныптар көмектеседі. Дене
тәрбиесі жөніндегі сыныптан тыс жұмыс дене шынықтыру мен спорт
жөніндегі сыныптан тыс жұмыс дене шынықтыру мен спорт жөніндегі
сыныптан тыс негізгі түрлері: түрлі секциялар, үйірмелер, спорт
жарыстары, серуендеу мейрамдары. Дана халқымыз: Басты байлық –
денаулық, Тазалық – саулық негізі, саулық – байлық негізі - деп
тегін айтпаса керек. Қазақстан – 2030 мемлекеттік стратегиясында дене
тәрбиесі туралы салауатты өмір салтын ынталандыру әрқайсысымыздың
дене тәрбиесімен айналысуымызға, дұрыс тамақтануымызға, есірткілерді,
темекімен ішімдікті тұтынуды қойып, тазалықпен стратегия шараларын
сақтандыруымызға бағыттталған.
Жергілікті құралдар болмай тұрған жағдайда ауруларға күреспен
денсаулықты нығайту жөніндегі біздің стратегиямыз азаматтарымызды
салауатты өмір салтына әзірлеуден басталады. Салауатты өмір салты
мен дұрыс тамақтануды, тазалықпен санитария ережелерін
насихаттайтын пәрменді ақпараттық іс- шаралар жүргізілуі қажет,-деп
атап көрсетілген. Расында да қоғамдық сана мен мораль, есірткіге,
ішімдікке барынша қарсы болуға тиіс. Кешегі кеңес заманы жылдарында
ішімдікпен қаншама күрескенімен біздің тұрмысымызға, әдетімізге,
дәстүрімізге тереңдеп еніп алған болатын. Бүгінгі таңда да көпшілік
нарықтық жағдайдың қиыншылығына кезігіп күйзеліске түскен шақта да
ішкілік мәселесі тиылар емес. Бұл турасында Елбасы Н.Назарбаевтың
жолдауында: Көптеген елдер бұл кеселге тыйым салғанымен, табысқа
жете алмады. Осыған қарамастан кейбір елдер ұтымды ақпараттың және
түсіндіру саясатын жүргізу, мәдениет пен білім арқылы едәуір
табыстарға қол жеткізеді. Өнеркәсібі дамыған елдерде ішімдікті
пайдаланушылар мен темекі тартушылардың саны кеми түсуде, өйткені
кәсіпкерлік- денсаулығы мықты жандардың үлесі. Өмір салтын теріс
әдеттерден спортқа көшіру тиімді жолдардың бірі болып табылады, -
деп атап айтылған.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру:
* Салауатты өмір салтын бірінші кезекте балалар мен жастар
үшін насихаттау.
* Салауатты өмір салтымен дұрыс тамақтанудың стандарттарын
әзірлеу және енгізу.
* Спорттық сауықтыру ғимараттарының жемісін кеңейту және
бұқаралық спортты дамыту.
* Зиянды әдеттерге қарсы күрес.
Балаға дене тәрбиесін беруге мектеппен отбасы байланысы
тәрбиесі мектеп өз жұмысында ата-аналармен тығыз байланыста болған
жағдайда ғана балалардың дене тәрбиесін дұрыс жүзеге асыра алады.
Жас баланың жағдайы, тамақтануы, режимі, табиғаттың жаратылыс
факторына (күн, су, ауа), дене шынықтыру жаттығуларымен, ойындар
осы дене тәрбиесінің құралдарының барлығы тек мектептің ғана
емес сонымен бірге ата-аналардың да пайдалануына болады. Баланың
денесінің өсіп-жетілуі ата-аналардың көпшілігі дені сау дененің
берік болып өсін қалайды. Олардың көпшілігі балалардың оқудағы
үлгірім көбінесе олардың денсаулығына байланысты екенін біледі.
Сондықтан көптеген отбасыларында балалардың денсаулығына аса мән
беріледі, бірақ ол көбінесе жүйесіз жүргізіледі. Мектептегі
жұмыспен нашар байланыстырылады. Баланың отбасындағы дене тәрбиесіне
дұрыс бағыт беру мұғалімнің борышы. Ата-аналарға оқудың
балалардан күш қуатын жұмсауды талап ететін организмнің
шаруашылығын дәлелдеу маңызды. Сондықтан баланың жұмыс істеу
қабілетін қалпына келтіру үшін күн режимін жасаудың, таза ауада
болуын, дұрыс тамақтануыдың дене шынықтыру және спортпен
шұғылдануының маңызы жөнінде түсіндіру. Ата-аналармен дене тәрбиесі
жөнінде әңгіме жүргізу сонымен қатар олармен семинар,
конференциялар өткізу, ата-аналар жиналысында дене тәрбиесіне
байланысты балалар жасау дәрігер, психолог, дене шынықтыру пәнінің
мұғалімдерінің жиналысқа қатысуына болады. Ата-аналармен оқушылардың
күн тәртібі режимін маңызы ыңғайлы киім кию жөніндегі
әңгімелеуге сай болады. Ата-аналар үй тапсырмасы жөніндегі
жарықпен қалай қамтамассыз етуге болады. Үйді желдету, баланың
тазалық гигиенасын орындауы жайында ақыл-кеңестер беріледі. мұғалім
балалармен олардың ата-аналарымен жұмыс жүргізуде медицина
зерттеулерінің деректеріне сүйену керек.
2.3. Денсаулықты нығайтудағы жалпы дамыту жаттығуларының маңызы
Балалардың бұлшық еттері жыл сайын бір қалыпты және тұрақты түрде
өсіп отырады. Алайда, әр түрлі бұлшық ет топтары күшінің жыл сайынғы өсуі
бір қалыпты болмайды. Дене жаттығуларының әсерімен тоғыз жастан бастап
денені тік ұстайтын бұлшық еттердің күші елеулі түрде артады да, саусак
бұлшық еттерінің күші біршама тежеледі. Бұлшық еттер күшінің үдемелі түрде
өсуі қыз балаларда 11-12 жаста, ал ер балаларда біршама кейінірек - 12-14
жас аралығында басталады.
Балаларда күш қабілетін жетілдіретін жаттығулар негізінен жүйелі
түрде орындалып отыруы қажет. Күш қабілетін жетілдіру кезінде денеге
түсетін күш (жүктеме) өте көп болмауы керек. Бұл адамның жалпы өсуін
кідіртеді.
Күшті арттыратын жаттығулар адамның шапшаңдык, күштілік, төзімділік
қасиет-қабілеттерін дамытудың негізі болгандықтан, мұндай жаттығуларды
үздіксіз және жеткілікті мөлшерде орындап отыру қажет.
Өз беттерімен жаттығу кезінде күшті молайтатын жаттығулар икемділік
пен жылдамдық қабілеттерін арттыратын жаттығулардан кейін, ал көп жағдайда
төзімділікті арттыратын жаттығулардың алдында орындалғаны жөн.
Күш қабілетін жетілдіру үшін жаттығулардың төмендегідей түрлерін
орындау керек:
а) кермеге тартылу, биікке өрмелеу, аяқты көтеру, еденге немесе
гимнастикалық орындыққа етпетінен жатып, қолды бүгіп, жазу жаттыруларын
орындау қажет;
ә) басқа ауыр салмақтар көтеру (бірнеше бала болып гимнастикалык орындықты
жөне оны үстінде отырған оқу-шыларымен бірге көтеріп алып жүру), серіппелі
спорт кұ-ралдарымен, батпан (гантель) көтерумен (алдымен салмағы 1-2 кг-
дық, кейін 3 кг-дық батпан) жаттығу.
Күш қабілетін жетілдіретін өзге де жаттығу түрлері бар. Дегенмен, жогарыда
аталған жаттығулардың алгашкы (а) тармағы жиі қолданылады. Өйткені ол - 6-
сынып окушы-ларының жасына ең колайлы жаттығу.
10-13 жастагы окушыларга белгілі бір деңгейдегі күш, төзімділік
кабілеттерін жетілдіретін жаттығулар керек. Се-бебі 10 жасқа дейінгі
балалар жиі алаңдап, белгілі бір дең-гейде күш жұмсауға қабілетсіз болса,
10 жастан кейін күш қабілеті едәуір артады.
Төзімділік қабілетін жетілдіру үшін бірінші кезекте күрделілеу жаттығулар
пайдаланылады. Бұлар: аласа кермеге тартылу, гимнастикалық қабыргага және
орындыққа қолды тіреп, бірнеше рет бүгіп-жазу, онша ауыр емес зат-тарды
көтеру.
Жылдамдық қабілетін жетілдіру үшін ең бірінші қозга-лыс шапшаңдыгын
арттыруга арналган жаттығулар пайда-ланылады. Қозгалыс шапшаңдығын дамытуда
қайталау тәсілі қолданылады. Әрбір келесі қимыл-әрекет бұрын көрсетілген
шапшаңдықты арттыру міндетін алга қоюы керек.
Жүгіру кезіндегі жылдамдықты бағалау үшін тест (сы-нақ) есебінде 20 м
қашықтықты бірден жүгіріп өтудің ор-таша көрсеткіші мынадай.
Жылдамдық қабілетін жетілдіруге арналган жаттығулар шапшаңдық кашан
төмендей бастаганша қайталана беруі керек. Оларды сабақтың басында немесе
ептілікті арттыра-тын жаттығуларды орындаудан кейін өткізген жөн.
Ептілік қабілетін жетілдіру үшін гимнастикальщ жат-тығулармен қоса әдеттегі
қимыл-қозгалыс жаттығуларын күрделендіре қолдануга болады. Мысалы,
беткейден шаң-Іымен еңіске қарай жұптасып сырганап түсу немесе заттар-ды
көтеріп сырганап түсу. Әдеттегі қозгалыстарды кездей-соқ бастапқы
қалыптардан орындау (мысалы, бір орыннан ұзындыққа секіруді бір жак жанымен
немесе теріс карап тұрып орындау), бір орында түрып 180-360° бұрылып
секіру, ал ең бастысы - акробатика мен әр түрлі қимыл-қозгалыс ойындары
ептілікті жетілдіруге пайдалы болмақ.
Ептілік қабілетін жетілдіруге арналған жаттығулар әдетте кіріспе бөлімнен
кейін, сабақтың негізгі бөлімінің басында орындалады.
Дене тәрбиесінде пайдаланылатын жаттығулар адам организміне белгілі
бір дәрежеде әсерін тигізеді. Бүл әсер өте күрделі және әр түрлі болады,
әрі ол оқушы денесінің барлык мүшелерін қамтиды. Адам денесінің барлық
мүшелері өзара байланыста болғандықтан және сабақта әр түрлі жаттығулар өте
көп қолданылатындықтан, организм жұмысқа тұтастай қатысады.
Денеге түсетін күшті (жүктемені) жаттығудан жат-тығуга бірте-бірте өсіре
берген жөн. Денеге түсетін күшті, ягни жүктеме мөлшерін белгілеген кезде
оның жүйелі жөне дәйекті болуын мейлінше дүрыс сақтау қажет.
Дұрыс ұйымдастырылган дене жаттығулары адамга қажетті күш,
жылдамдық, ептілік, төзімділік т. б. қасиет-қабілеттерінің қалыптасуына
белсенді түрде әсер етеді.
ІІІ бөлім
3.1. Жүгіру
Жүгіру - дене жаттығуларының ең қолайлы және кең тараган түрлерінің
бірі. Ол үлкен маңызға ие болуымен бірге жеңіл атлетиканың негізін құрайды
және спорттың көпте-ген түрлерінде жаттығу құралы есебінде пайдаланылады.
Жүгіру бойынша жаттығулар орындау мен жарыстар өткізу әр түрлі
қашықтықтарга жүгіру арқылы іске аса-ды. Ең көп тараган түрлері мыналар:
қысқа қашықтық (30, 60, 100, 200, 300, 400 м), орта қашықтық (600, 800,
1000, 1500, 2000 м), ұзак қашықтық (3000, 5000, 10000 м). Жүгірудің бұдан
басқа өте ұзақ қашықтықтарга жүгіру, дала жарысы, кедергілерден өтіп
жүгіру, эстафеталық жүгіріс деген сияқты түрлері бар. 6-сынып оқушыларына
қысқа және орта қашықтыққа жүгірудің түрлері мен олар-дың техникалық әдіс-
тәсілдерін үйрену ұсынылады.
Оқушы сабақта және өз бетінше жаттыққанда жүгірудің әрқандай
түрін пайдалану арқылы жылдамдықты арт-тыруына, қашықтықты өзгерте отырып
жақсы жетіс-тіктерге жетуіне және организмнің жұмысын жақсартуы-на болады.
Жүгірумен айналысу барысында дененің көпте-ген жүйелерінде, әсіресе жүрек
кан тамырлары мен тынысжолдары жүйесінде морфологиялық және функционалдық
(биологиялық құрылыс және оның қызметі) жағымды өзгерістер болады. Қозгалыс
қабілеттері дамып, жетіледі. Жүгірумен айналысудың адам денсаулығын
нығайтып, да-мытуда пайдасы өте зор.
Ескеретін нәрсе - жеңіл атлетикалық жаттығулардың қай-кайсысы
болсын, оның ішінде жүгіргенде жүрек қан тамырларына, бұлшық ет пен буын
жүйелеріне көп күш түседі. Сондықтан жүгіру жаттығуларын орындау алдын-да
денені қыздырып алу керек. Денені қыздырудың атқа-ратын міндеті -
жаттығулардың орындалу қарқынын біртіндеп арттыру аркылы организмді алдагы
жұмысқа даярлау. Ауа райы салқын кезде жаттығулар саны көбірек және денені
қыздыру ұзагырак болганы жөн. Киім қозга-^ лысты киындатпайтын, денені
кыспайтындай кең, жеңіл, ал салқын күндері жылылықты сақтай алатындай болуы
кажет. Температура +14°-тан төмен болса, жаттығу костюмін пайдаланган жөн.
Оңтүстік аудандарда күн өтіп кетпеу шарасын қарастыру қажет. Аяқ киім
жұмсақ және жерден серпілгенде тайып кетпейтіндей болғаны дүрыс.
Жүгіру кезіндегі қозгалыс бір багытта болуы тиіс. Зал-да жогары
шапшаңдықпен жүгірерде тежелу кашықтыгын алдын ала есептеп алған жөн.
Жүгіру жолдарының үстінде бөгде заттар (тас, ағаш, әйнек т. б.) жатпауы
тиіс және жол тегіс болуы керек.
Жүгіру. Жеңіл атлетикалық жаттығулардың ішінде жүгірулер үлкен
маңызға ие. Жеңіл атлетикасыз, оның ішінде жүгірусіз мектептегі дене
тәрбиесінің бірде-бір сабағы өткізілмейді десек те болады. Жүгіру мен жүру
– күнделікті өмірде кездесетін дене жаттығуларының табиғи түрі. Осы
екеуімен күнделікті жаттығу адам денесінің негізгі мүшелері мен жүйелерінің
функцияларына тиесілі әсерін тигізеді, жүрек тамыр жүйесін нығайтады, тыныс
алу мүшелерінің қызметін жақсартады, бүкіл организмнің төзімділігін
арттырады. Жүгірудегі спорттық түрлі қимылдар жеделдікті, күштілікті,
икемділікті, шыдамдылықты шыңдайды. Жүгіру стадиондағы, спорт алаңдарындағы
жүгіру жолдарында шеңбер бойымен әртүрлі қашықтықта өткізіледі.
Қысқа қашықтықта жүгіру – ертеден белгілі жарыстың бір түрі. Ол
әйгілі Гераклден басталған. Геракл алғашқы рет қашықтықтың негізін қалаған
деседі халық аңызы. Ол өз табанымен 600 қадам жерді өлшеп, осы аралықты
стадий деп атаған. Міне, осыдан стадион деген сөз шыққан. Стадий ұзындығы
әртүрлі болып келеді. 192м 27см-ден 195 метрге дейін созылады.
Қысқа қашықтықта жүгіруді төрт кезеңге бөлуге болады.
1. сөре (жүгірудің басталуы – старттан шығу);
2. сөрелік қозғалыс (старттық қозғалыс);
3. қашықтық бойымен жүгіру.
4. мәре (финиш)
Мектептердің көпшілігінде қысқа қашықтыққа жүгіру техникасын меңгеру
үшін мүмкіндіктер бар. Ол үшін спорт алаңдарындағы жүгіру жолдары өлшеніп
белгіленген 60 және 100 метрге тіке жүгіру жолдарында 200, 400 метрге және
эстафеталық жүгірістер, 4х100 метрге шеңбер бойымен жүгіреді.
Қысқа қашықтықта жүгіру үшін бойдағы барлық күш-қуатты аз уақытта
тиімді пайдалану қажет. Жүгірістің бұл түріне тән нәрсе – аяқтың қуатты
түрде жұмыс істеуі, өте жедел қимыл жасау. Сонымен қатар бұлшық етті,
буынды бос күйде ұстап жүгіру.
Қысқа қашықтыққа жүгіру техникасын үйренуге және дағдыларды
қалыптастыруға көмектесетін жаттығулар:
1.Әр түрлі жылдамдықпен 30-60м жүгіру. Жүгіру кезінде табанды түзу
сызыққа (алдын ала сызып) қою керек немесе қосарланған сызыққа қою қажет.
а) Тізені жоғары көтеріп жүгіру. Бастапқы кезде бір орында тұрып
жасау, содан кейін сәл ғана алға жылжу арқылы орындау (20-30м).
ә) Спорттық құрал-жабдықтар арқылы жүгіру (доп, гимнастикалық
орындық).
Құрал-жабдықтардың арақашықтығын, биіктігін өзгерте отырып, тізе
биіктігін және адым ұзындығын, жылдамдықты өзгертуге болады.
2.Екі аяқпен алма-кезек секіру. Жерден итерілген аяқтың буыны
түзетіліп, ал сермейтін аяқ буыннан бүгіліп, күшпен алға жіберіледі, дене
алға еңкейтіліп, бүгілген қол алма-кезек алға, артқа шығып отырады.
3.Бір аяқпен көп қайтара секіріп, итеретін аяқты тарта отырып алға
жоғары сілтеп, осы аяқтың табанына түсу. 3-5 реттен 20-30 метрде орындау.
4.Адымдап секіру. Бұл жаттығу бір немесе екі адымдап жүгіру
тәсілімен орындалады. Жерден итерілген аяқтың фазасы толық аяқталуына көңіл
бөлу қажет, сермейтін аяқ жерге баппен түсу керек.
5.Аяқты жиі алып жүгіру, бірте-бірте жай жүгіру. Алға шыққан аяқ
алма-кезек табан басына тіреліп. өкше сәл ғана жерге тиеді. Жерге тиілген
аяқ толық түзетіледі, денемен бір түзу сызық бойына орналасады. Иықты бос
ұстау қажет. Қол төмен түсіріледі.
6.Аяқты жиі-жиі алып жүгіру, бірте-бірте жай жүріске көшу.
а) 50-60м жерді жартылай күш жұмсаған жылдамдықпен жүгіріп өту;
ә) 50-60м жерді толық жылдамдықпен жүгіріп өту;
Қысқа қашықтыққа жүгіру. 6-сыныпта оқушылар жо-гары шапшаңдықпен
жүгіру техникасын жетілдіре түседі. Жүгіру техникасын үйрену мен
жетілдіруді жеңілдету үшін жүгірушінің қозгалысын сөредегі қалып, спорттық
қарқын (екпін), кашықтықты жүгіріп өту және мәре кермесінен өту деп шартты
түрде бөлуге болады.
Қысқа кашықтыкка жүгіруде төменгі сөрелік қалып қолданылады. Мұндай
сөрелік қалып жүгіруді шапшаң бастауға және қысқа кашьщтьщ бөлігінде (20-25
м) жога-ры шапшаңдьщқа жетуге мүмкіндік береді.
Төменгі сөрелік қалыптагы көпіршені (аяк тірегішті) мы-надай ретте
орналастырган тиімді болады: жүгіруші өзінің күшті деп есептеген аягын сөре
сызыгынан 35-45 см кейін тұрган алдыңғы көпіршеге, ал екінші аягын сөре
сызыгынан 70-85 см кейін түрган екінші көпіршеге коюы керек. Сөреге!
деген команда бойынша жүгіруші аяқтарын көпіршелерге тіреп, кейінгі аяқтың
тізесін бүгіп жерге тигізеді. Екі қолының жазылган саусақтарын сөре сызы-
Іының бойына иық кеңдігіндей етіп тірейді.
Дайындалыңдар! деген команда бойынша жүгіруші жамбасты көтеріп,
иықты ілгері шығарады. Бұл кезде жам-бас иықтан біршама жогары болуы тиіс.
Дене салмагының едәуір бөлігі қолга түсетініне қарамас-тан, табанды
көпіршеге тіреу жеткілікті дәрежеде болуы қажет. Дайындалыңдар! командасы
бойынша жүгіруші терең тыныс алып, жүгіруді дәл уақытында әрі дұрыс бас-
тауга өзін жинақтап, дем шыгаруды кідірте тұрады.
Сөреден шыгуга белгі (жалаушамен, тапаншамен т. б.) берілгеннен
кейін екі аяқты сөрелік көпіршеден бір мезгілде серпіп, колды сермей тез
әрі қуатты қимыл жасайды. Ал-гашқы екі-үш кадамда жүгіруші серпілу
барысында аяқты толық жазуга тырысуы керек және табанның жүгіру жолы-нан
аса жоғары кетерілмеуін де қадағалауы кажет.
Сөрелік қарқын алу кезінде адымның кеңдігі жүгіру шапшаңдыгымен
бірге біртіндеп ұзара түседі. Қысқа қашықтыкка жүгіруде жүгіру екпіні
өзгермейді десе де болады. Ал адымның кеңдігі тұрақты қалыпқа түскен соң
шапшаңдықтың артуы болмайды.
Бастапқыда төменгі сөрелік қалыптан жүгіруді үйрену кездерінде мына
жаттығуларды орындаган жөн: 1) бір қол-ды тіреп түрып, сөреден тез серпіліп
шығу; 2) бір қолды тіреп тұрып, сөреден шыққаннан кейін 40 м-ге дейін
екпіндей жүгіру; 3) төменгі сөрелік қалыпты үйрену.
Жоғары шапшаңдықпен жүгіру техникасын жетілдіру үшін мынадай
жаттығулар пайдаланылады: 1) 30-50 м-ге дейін шапшаңдықты үдете жүгіру; 2)
20-30 м қашықтықты бірден жогары шапшаңдықпен жүгіріп өту; 3) 50 м-ге дейін
ең жогары шапшаңдықпен 2-3 рет кайталап жүгіру (жүгірулер аралыгындагы
демалу уакыты -1-2 минут); 4) бір орында көп қайтара секіру; 5) тізені биік
көтеріп жүгіру.
Жүгіру жаттығуларын орындаганда кеуденің дүрыс ұсталуына, қолдың
дүрыс сілтенуіне және дүрыс тыныс алуга үлкен мән беру керек.
100 м қашыктықты уакыт бойынша жогары шапшаң-дьщпен жүгіру төменгі
сөрелік калыптан орындалады. Сөреде тұру, одан жүгіріп шыгу, сөрелік екпін
алу тә-сілдері жоғарыда айтылғандай, қашьщтьщтың бастапкы кезіндегі,
алгапщы 15-25 м жерді аякты жерге қатты тірей басып жүгіру аркылы
орындалады. Серпілу куатын арттыру үшін санды шапшаң жогары әрі ілгері
көтеру маңызды рөл атқарады. Алғапщы жаттығудан бастап қысқа кашықтыкка
жүгіргенде өкшені жерге тигізбей, та-банның үшымен басып жүгіруге тырысу
керек. Өзге ка-шықтьщтарга карағанда, қыска қашьщтьщта адым ке-ңірек
болады.
100 м-ге жүгірудің соңында шапшаңдыкты төмендет-пестен мәреден өту
керек. Бұл сәтте жылдамдьщты бәсең-дету үлкен кателік болып табылады.
Қашықтьщтың ең соңгы адымдарында мәре кермесіне барынша катты ұмты-лып
жеткен дұрыс. Жүгіруді тек мәреден өткеннен кейін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І. бөлім
1.1. Жеңіл атлетика спортының дамуы және пайда болуы
1.2. Жеңіл атлетика спорты – ерте замандағы адамзаттық өндіріс
ІІ бөлім
2.1. Жеңіл атлетика – өнер көрсететін жарыс түрі, әрі мектеп дене
тәрбиесінің басты мазмұны.
2.2. Дене тәрбиесі сабағындағы жеңіл атлетиканың ролі
2.3. Денсаулықты нығайтудағы жалпы дамыту жаттығуларының маңызы
ІІІ бөлім
3.1. Жүгіру
3.2. Секіру
3.3. Лақтыру
3.4. Нысанағы доп лақтыру және секіру, жүгіру элементтері бар ойындар
3.5. Суда жүзу
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.
КIРIСПЕ
Жеңіл атлетика спорты жас жеткіншектерді дене шынықтыруда өте
маңызды роль атқарады. Жеңіл атлетика барлық спорт түрлерінің негізі
ретінде қарастырылады.
Жеңіл атлетика спорты әрқайсысы өз мүмкіндігімен ерекшеленетін
бірнеше спорт түрінің біріктермесі. Мектеп жасындағы балалардың жас
ерекшеліктері мен мүмкіндіктеріне байланысты қойылатын талаптар әртүрлі
болады.
"Ғылымның қай саласы болмасын өз тарихын терең зерттеп алмайынша
алға баспайды. Демек, зерттеудi өз тарихынан бастау – ғылым жетiстiктерiн
игерумен қатар, оның одан ары алға басуына үлкен мүмкiншiлiктер туғызады."
Дәл осы жағдай спорт ойындарының даму тарихына да қатынасы болса керек.
Халықтың ұлттық және спорттық ойындарының да өзiндiк тарихи даму жолдары,
қалыптасу кезеңдерi, тәрбиелiк маңызы халықтың саяси әлеуметтiк-
экономикалық дамуының негiзiнде болды.
Демек, қазiргi бiзге жеткен өнердiң, театр элементтерiнiң қай-
қайсысы болса да ойын үстiнде көрсетiлiп, осы ойындардың әр түрлi мәнерлi
орындауының нәтижесiнде тап қазiргiдей үлкен өнер дәрежесiне жеттi. Адам
баласы көне замандардан берi жабайы аңдармен талай рет "күш сынасуына" тура
келдi. Аң және балық аулау, жемiс-жидек теру адамның күшi мен төзiмдiлiгiн,
икемдiлiгi мен шапшаңдығын, байқампаздығын қалыптастырып, дамытты.
Дене тәрбиесiнiң пайда болуы мен бастапқы даму дәрежесi халықтың
тұрмысы мен санасына байланысты белгiлi бiр мақсатты шешуге бағытталды.
Адамның қимыл әрекеті таңертең ұйқыдан оянудан басталады. Алғашқы
тіршіліктің бастамасы – таңертеңгілік бой жазу жаттығулары. Бала спорттың
қай түрімен шұғылданса да, өзінің жас ерекшелігі мен ағзасының құрылысы,
құбылысының хабары болуы керек. Осы негізді нақтылы спортпен шұғылдану үшін
жоғарыдағы жағдайлардың бәрін ескере отырып, болашақта нәтиже көрсететіндей
спорттың түрін таңдап алған жөн. Мәселен, гимнастика, суда жүзу тәріздес
спорт түрлерімен шұғылдануды жасырақ кезден бастаған жөн.
10-15 жастағы жасөспірімдердің мінез құлқы мен сана – сезімінде әлі
де болса тұрақтылық бола бермейді. Демек, олар өзінің спортпен
шұғылданудағы әрекетін өз санасымен қажетті деп, белгілі бір жүйеде
бақылап та отырмайды. Жасөспірімдердің спорттың қандай түріне қабілеті бар
екеніні жаттықтырушылар мен мұғалімдерден сұрап ақылдасып барып содан кейін
ғана жаттығуды бастауы керек. 14-15 жасқа дейінгі ұлдарға қыз балалардың
дене жағынан даму процесі тез болады. Осы кезде олар спорт қоғамындағы
жаттығуларға басқа да балалар спорт мектептеріндегі әр түрлі жаттығу
түрлеріне қатысып шеберліктерін шыңдаған дұрыс.
Республикамызда 50-ден астам спорт түрі дамыған. Солардың бір
түрімен жаттығатындардың жолы әр түрлі. Ал спорттық ойындарды алсақ,
баскетбол, волейбол, футбол т.б. жаттығулар кестесі дұрыс құрылса ғана
нәтиже береді. Ол шұғылданушыны әр уақытта қызықтырып, ынталандырып
отырады.
Жаттығудың ойдағыдай болуы көбіне жаттықтырушыға байланысты.
Жаттығуды белгілі ғылыми жүйеге негіздеп, жаттығушының шама-шарқына, жас
мөлшеріне қарай ынталандырып отырса ғана жақсы спортшы шығара алады.
Адам өзінің күнделікті тіршілігінде еңбек барысында толып жатқан
әрекеттер мен әр түрлі қозғалыстар жасайды. Осының бәрі дененің кейбір
жекелеген мүшелерінің қалыптасып, жетілуіне өзіндік әсер етеді. Кей
жағдайда мұндай ықпалдар теріс болуы да мүмкін. Бір бағыттағы артық
қозғалыстың әсерінен дененің бір мүшесі шаршап немесе деформацияға яғни
ағзаның қалыпты формаларының өзгеруіне әкеліп соғады. Сондықтан да
күнделікті тіршілікте болатын бір бағытта ғана жүргізілетін дене
қозғалыстары мен әрекеттерінің бәрін бірдей дене тәрбиесінің құралы деуге
болмайды.
І. бөлім
1.1. Жеңіл атлетика спортының дамуы және пайда болуы
Адам ерте заманнан бастап жүгіріп, секіріп, доп немесе ертеректе
тас лақтырған. Бұл жаттығуларды Азия, Африка, Таяу және Қиыр Шығыс
елдеріндегі халық кеңінен қолданған. Біздің өмір сүріп отырған
заманымызға дейінгі кезеңдердің өзінде адамдар жүгіруден жарысқаны
тарихтан белгілі.
Дегенмен де жеңіл атлетикаға жататын жүгіру, секіру, лақтыру
түрлері Ежелгі Грецияда ғана Олимпиядалық ойындар ретінде программаға
енгізілген. Жеңіл атлетика термині ежелгі Грециялық бес сайыс деген
мағынаны білдіреді.
Орта ғасырда жеңіл атлетика өзінің дамуын тежеп, жүгіру, секіру,
лақтыру жаттығулары әскери жаттығулар мен халықтық мерекелерде ғана
орын алды.
ХVIII ғасырдың жартысында Еуропалық елдерде, соның ішінде
Германияда гимнастикалық жаттығулар жүйесінде жеңіл атлетика екінші
деңгейлі орын алды.
Тек ХІХ ғасырдың екінші жартысында дене шынықтыруға деген
қызығушылық артып, жеңіл атлетика спорт ретінде қалыптаса бастайды. Сол
кездегі капиталистік елдің бірі Англияда спорттық дәстүрлер қалыптаса
бастайды. Англияның соңынан АҚШ – ында да жеңіл атлетика дами
бастайды. Алғашқы біріншілік 1871 жылы университеттердің бірінде
болады. Ал 1875 жылы мемлекеттік чемпионат өтеді. Жеңіл атлетикалық
клубтар сондай – ақ Франция, Германия, Скандинавия елдерінде де пайда
бола бастайды.
Алғашқы Олимпиадалық ойындар француз педагогы және қайраткері
Пьера де Кубертенаның ұйымдастыруымен 1896 жылы Афинада өткен.
Бастапқы кезеңде спортшылар жеңіл атлетиканың 12 түрінен ғана жарысса,
дами бұл түрлер 23 – ке айналды. Содан бері 1916, 1940, 1944 жылдарынан
басқа уақыттың бәрінде әр 4 жыл сайын Олимпиадалық ойындар өткізіліп
келеді. Бұл жылдары соғыс болған.
Олимпиадалық ойындарды өткізу үшін Халықаралық олимпиадалық комитет
құрылды. Сонымен қатар әрбір елде бөлек олимпиадалық комитеттер құрылды.
Олимпиадалық ойындардың құрамына кіретін жеңіл атлетика спорт ретінде
дами бастады.
1928 жылдан бастап Олимпиадалық ойындарға әйелдер да қатыса
бастады, ал қазіргі уақытта әйелдер жеңіл атлетиканың 13 түрінен кең
бағдарлама ретінде қатысады.
Олимпиадалық ойындардан басқа көптеген елдерде басқа да
халықаралық жарыстар өткізіле бастады. Бұлар – Европа кубогы,
Панаерикандық ойындар, Британ елдерінің ойындары, Балкан ойындары, Африка
ойындары т.б. Жеңіл атлетикадан өтетін халықаралық жарыстарды 1912 жылы
құрылған Халықаралық жеңіл атлетика федерациясы басқарады. Қазіргі
уақытта бұл федерацияға 145 – тен астам елдер кіреді.
Жеңіл атлетиканың танымалдылығы жыл өткен сайын артты, адамдар
жаппай жеңіл атлетикамен шұғылдана бастады, сонымен қатар әлемдік және
халықаралық рекордтар да жаңаланып, артып отырды. Олимпиадалық ойындардың
өту барысында үлкен роль атқаратын жеңіл атлетикадан АҚШ – тың
спортшылары алдына жан салмады. Финляндияның жеңіл атлеттері ұзақ
қашықтыққа жүгіруден және найза лақытрудан әлемге аттары шықты. Англия мен
Францияның жеңіл атлеттері орта және ұзақ қашықтықтан алғашқы орындарды
алды. Жапонияның спортшылары секіруден әлемге әйгілі болды.
Бірақ Ұлы Отан соғысынан кейін жеңіл атлетиканың жағдайы біршама
төмендеді және түбегейлі өзгерді.
1.2. Жеңіл атлетика спорты – ерте замандағы адамзаттық өндіріс
Адамның жеке басының қасиеттері дененің қалыптасуымен тығыз
байланысты. Демек денені жүйелеп шынықтыру мен денсаулықты қалыптастыру
адамның ой санасының жетілуі мен шығармашылық күштерінің дамуының негізі.
Ағза шамасы келетін жаттығуды және дұрыс ұйымдастырылған жұмысты
орындағанда ғана дамып, нығайтып жетіледі.
Саналы түрде орындалатын жаттығулар денсаулыққа, мінез-құлықтың
белгілі бір мүсіннің қалыптасуына қалай әсер етеді деген сұраққа жауап
бермесе бұрын ең алдымен азда болса адам ағзасының жұмыс істеу жүйесімен
құрылысы жайында бірер сөз айта кеткеніміз жөн. Жалпы білім беретін мектеп
бітіретін жасөспірімдер мектеп бағдарламасына сай адам дене құрылысымен
танысады. Оның себебі адамның барлық ағзаның, іш құрылысының әрекеті өзара
байланысты. Демек, қандай да болсын жеке мүшелерге түскен ауырпашылық бүкіл
денеге әсерін тигізеді.
Таңертеңгілік бой жазу жаттығуларын қанша уақыт аралығында орындауға
болатынын дәл кесіп айту қиын. Себебі, әркім уақытын өзінше пайдаланады.
Бір оқушы 20 минут кетірсе, екіншісі 30-40 минут жасайды. Сондықтан
таңертеңгілік бой жазу жаттығуларын өткізу- әркімнің өз қалауы бойынша
жүргізіледі. Дегенмен де 15-20 минуттан кем болмағаны жөн.
Дене тәрбиесі жүйесінде спортпен шұғылданып, болашақта жоғарғы
көрсеткіштерге жету үшін табиғи орта да қажет. Оларға жататындар: өзімізге
жақсы таныс ауа, су және күн сәулесі. Бұндай табиғи ортаны жүйелі
пайдаланудың денсаулық үшін үлкен маңызы бар.
Ең әуелі ауаның адам ағзасына тиетін әсерін алайық.
Жүгірген,секірген кезде т.б. адамның бұлшық еттері мен ішкі құрылыстарының
жұмыс істеу алғашқы қалыптан әлде қайда тездетіледі. Осы кезде дем алу
процесі де тездетіледі, ағза ауаны бастапқы тыныштықта тұрған қалыптан 15-
20 есе артық көлемде қажет етеді. Осылайша үнемі үзбей өткізілетін
жаттығулардың арқасында адамның демалу процесі толық қалпына келеді. Жақсы
жаттыққан спортшы алқынуды сезбестен ұзақ уақыт жүгіреді, жүзе де күресе де
алады. Ал жаттықпағандар алғашқы кезден-ақ алқынып, өзінің дегеніне жете
алмай қалады. Мұның аты – тез шаршау. Демалу жүйесінде қиындық болған
адамның ағзасы әлсірейді. Асылы, таңертеңгілік бой жазу жаттығулары немесе
спорт жаттығуларын мүмкіндік болғанша далада, таза ауада өткізген жөн.
Бұдан шығатын қорытынды- ағзаны жаттықтыру ең әуелі ауамен дем алудан
басталады.
Тәуліктің күнге қыздырынып, суға түсетін уақыты таңертеңгі тоғыздар
шамасынан он екіге дейін болғаны жөн. Содан кейін түс ауа сағат төрттен
алтыға дейін және орайына қарай басқа да уақытты пайдалануға болады.
Күн сәулесі адам ағзасына бірден тез әсер ететін болған соң, күнге
күюді мүмкіншілік болғанша уақытпен мөлшерлеп біртіндеп бастаған жөн.
Егерде күніне екі реттеп күн сәулесін қабылдайтын жағдай болғанда, ең
алғашқы күні 15-20 немесе 30-40 минуттай қыздырынуға болады. Тал түстің
алғашқы күні 15-20 минут жеткілікті.
Күн сәулесін қабылдаған кезде суға түсудің қандай жүйесі болады
десек, онда суға түскеннің жөні осы екен деп қалай болса солай ұзақ уақытты
сарп етуге болмайды. 10-15 минуттан кейін судан шығып, дем алған жөн. Суға
түсіп, күнге қыздырынудың да өзіндік ғылыми негізде зерттеліп дәлелденген
жүйесі бар. Әсіресе, ең алғашқы күндері суға түскенде дене қызып, терлеп
тұрса, келген бетте суға түсуге болмайды. Себебі, ашық күн түсіп тұрған
жердің температурасы ең төмен дегенде 40-тан жоғары. Ал судікі болса, одан
әлдеқайда төмен болуы мүмкін. Сондықтан ауа мен судың арасындағы
температураның айырмашылығы өте жоғары болғандықтан, өзі қызып тұрған
ағзаға бірден әсер етеді. Сондықтан денені суытып, терді басып берып қана
суға түскен дұрыс.
Спортшылардың өмірінде дене тәрбиесі жаттығуларының гигиенасы
маңызды орын алады. Гигиена – денсаулықтың кепілі. Мектеп мұғалімдеріне
балалар денсаулығы үшін аса үлкен жауаптылық жүктеген. Сондықтан олар сабақ
өткізбес бұрын оқушылар отырған орынның гигиеналық талаптарға сай болуына
назар аударғаны орынды.
Ал дене тәрбиесі сабағында мұғалім оқушылардың жаттығулар
орындағанда дем алысының дұрыс та бірқалыпты болуын бақылайды. Дұрыс терең
дем алудың ашық алаң мен жабық орындарда шұғылданушылар үшін орны ерекше.
Тағы бір ескертетін жайт – шұғылданушылардың жас ерекшеліктерін ескерген
жөн. Спортпен шұғылдана бастаған бүлдіршіндердің сүйегі қата қоймаған,
буындары дұрыс бекімегендіктен, жаттығуды жасына, шама-шарқына қарай
шамалап орындайды.
Адамның рухани өсуi мен денесiнiң өсiп-жетiлуi балалық шақта
қалыптасады. Гимнастикамен, жеңiл атлетикамен, жүзумен, шаңғымен,
волейболмен т.б спорт түрлерi және қазақ халқының, сонымен қатар өзге ұлт
өкiлдерiнiң ұлттық ойындарымен жүйелi түрде және үздiксiз айналысатын
балалар денi сау болып қана қоймай, дене жаттығуларын орындаумен
айналыспаған өздерiнiң құрдастарына қарағанда сергек, саналы болып өсетiнiн
ғылым мен өмiр тәжiрибесi толық дәлелдеп отыр.
Дене тәрбиесiмен айналысатын оқушы жақсы оқып, бiлгендерiн iске
асыратын табанды, жiгерлi азаматтар қатарына қосылады.
Спорт қоғамға жат қылықтармен күресуге көмектесетiнi, ұжымдық және
өзара көмек беру сезiмдерiн жетiлдiретiнi, белсендi өмiрлiк көзқарасты
тәрбиелейтiнi, жоғары адамгершiлiк қасиеттердi қалыптастыратыны - өмiрде
белгiлi қағидалар.
Сондықтан да "Барлық Қазақстандықтардың өсiп-өркендеуi, қауiпсiздiгi
және әл-ауқатының артуы туралы" Республика Президентiнiң халыққа жолдауы
(Қазақстан - 2030) осы мiндеттердi шешуге бағыттайды. Онда "...бүгiнгi
кезеңнiң мiндеттерiнен өзге бiздiң ұрпақтың келер ұрпақтар алдында орасан
зор жауапкершiлiк жүгiн арқалайтыны" сонымен бiрге жастар алдындағы
жауапкершiлiк туралы да айтылған.
Қазақстанның болашағы – қазiргi жеткiншек жастардың
денсаулықтарына, оны нығайту iсiне айрықша назар аударылып, салауатты өмiр
салтын тұрмысқа толық енгiзу көзделген. Салауатты өмiр салтының бiр белгiсi
әрбiр адамның дене тәрбиесiмен жүйелi түрде айналысуы болып табылады.
Балалар дене тәрбиесiнiң түрлерi сан салалы. Мектептегi сабақ
кестесiне енгiзiлетiн дене тәрбиесiнiң мiндеттi сабақтарынан бастап,
сыныптан және мектептен тыс секциялық сабақтар, балалар мен жасөспiрiмдер
спорт мектептерiндегi жаттығу сабақтары, дене шынықтыру үзiлiстерi, үзiлiс
кезiндегi қимылды ойындар, таңертеңгi гимнастика, өздерiнiң арнайы
машықтануы – осының бәрi осы жасөспiрiмдердiң денсаулықтарын жетiлдiрiп
қана қоймай, оларды адамгершiлiк рухқа, көпшiл болуға тәрбиелейдi.
Күштiлiк, төзiмдiлiк, жылдамдық, икесдiлiк, сергектiк, өмiрге деген
құштарлық, мықты денсаулық тәрiздi сапалы қасиеттер дене шынықтыру мен
спорт арқылы орнығып, қалыптасады. Спортшы болу балалардың барлығына бiрдей
мақсат болмас, бiрақ денi сау, қоғамымызға пайдалы азамат болып өсу -
барлық жастардың мiндетi және парызы болып саналады.
ІІ бөлім
2.1. Жеңіл атлетика – өнер көрсететін жарыс түрі, әрі мектеп дене
тәрбиесінің басты мазмұны
Дене тәрбиесі жүйесінде жеңіл атлетика ең маңызды құралдардың бірі
болып табылады. Жеңіл атлетиканың элементтері енбейтін спорт түрлері десе
де болады.
Жүрудің, жүгірудің алуан түрін, секірулер мен лақтыруларды қамтитын
жеңіл атлетика көп құрал-жабдықтарды қажет етпейді. Сондықтан онымен
айналысуға мүмкіндіктер мол.
Жоғары сынып оқушылары дене тәрбиесінің дұрыс жүргізілуі үшін ер
балалары мен қыздардың дене дамуын есепке алып, бағалап отыру аса маңызды.
Осыған байланысты дене тәрбиесінің мұғалімі жоғары сынып оқушылары үшін
жалпы заңдылықтарды да, сондай-ақ қыздар мен ер балалардың өзіне тән ерекше
заңдылықтарын да білуі қажет.
Жоғары сыныптағы ер балалар мен қыздардың дене дамуы мен
функциональды мүмкіндіктерінің айырмашылығы анық байқалады. Мұның өзі дене
тәрбиесі бағдарламасының негізінде оқу процесінің сабақтарын ұйымдастыруды
қамтамасыз етуі көрініс табады. Жасөспірімдер мен қыздардың дене тәрбиесі
бұрын 10-сыныптан бастап бөлек оқытылатын болса, енді 5-сыныптан бастап
бөлек оқытылмақ. Алайда "Жеңіл атлетика" тарауы бойынша оқу бағдарламасы
қыздар үшін де, ер балалар үшін де жүгірудің бірдей түрін үйренуді
қарастырады. Қыздар тек қана кедергілер алабынан өтумен айналыспайды.
Олардың шапшаңдық-күштілік қасиетін дамытуы, секіріп, лақтырумен айналысуы
үшін көп уақыт бөлінеді. Ер балалар мен қыздар үшін жүгіру қашықтығы да,
оқу нормативтері де әр түрлі болады.
Жеңіл атлетика сабақтарында ер балаларды әскер қатарында қызмет
етуге даярлау мақсатында ойлы-қырлы жерлерде шаңғымен жүру, әр түрлі
кедергілерден өту, сонымен бірге олардың бойында күштілікті, шыдамдылықты,
икемділікті, шапшаңдықты дамыту секілді дағдыларды жетілдіруге ерекше көңіл
бөлінуі керек. Бұл үшін сабақта дене даярлығына уақытты көбірек бөлу
қарастырылады. Оның ұйымдастыру сәтін тиянақты, дәл жүргізіп, денені жалпы
дамытатын жаттығулардың арнайы кешенін орындауға түйдектеп, лек-легімен
өткізу әдісін қолдану есебінен кіріспе бөлімді біршама қысқартуға болады.
Сабақтың негізгі бөлімінде техникалық және тактикалық даярлық арасындағы
бақыт тиімдірек бөлінеді.
2.2. Дене тәрбиесі сабағындағы жеңіл атлетиканың ролі
Елбасының 2003-2005 – ші жылдарды ауыл жылдары деп жариялауы
біздер сияқты ауылдық жерде туып өсіп, білім алған, қазір ауылда
өмір сүріп жатқан халыққа бөлінген ықылас деп білеміз. Ауылды
дамытудың түрлі жолдары жөнінде аз айтылып жүрген жоқ. Соның
ішінде ауыл спортын қалай көтеруге болады деген ой толғандырады.
Ауыл мектебі сияқты ауыл спорты бағдарламасы жасалса ауылдық
жердегі спорт сүйер қауымға, жас жеткіншектерге мол көмек болар
еді. Ауыл спортын көтеру үшін біріншіден, спорт базалары,
екіншіден, арнайы жоғарғы білікті мамандар қажет. Ауылдық жерде
спортпен айналысуды алдымен жеңіл атлетикадан бастаса дұрыс деп
ойлаймын. Өйткені, жеңіл атлетиканы таза ауада өткізуге қолайлы және
көп күрделі құрал-саймандар қажет етпейді.
Жеңіл атлетика – бұл дене жаттығуларының біріккен түрі болып
саналады. Спорттық жүру, жүгіру, секіру, көпсайыс. Жеңіл атлетика
сонымен қатар ғылыми дәлелденген пән болып саналады. Өзінің даму
тарихы, ілімі, техникасы, тактикасы, үйрету әдістемесі және
жаттығулары бар іргелі пән. Жеңіл атлетика олимпиядалық спорт түрі
және спорттың төресі болып есептеледі. Бұл спорт түрімен біздің
елімізде мыңдаған адамдар шұғылданады. Әлемдік, европалық, ұлттық
біріншіліктерге қатысып тұрады. 2000-жылы ХХҮІІ- жазғы олимпиада
ойындарында жерлесіміз Ольга Шишигина алтыннан алқа тағынды. Бұл
спорт түрінің сауықтыру жақтары мол, өйткені жеңіл атлетик таза
ауада, жүйкесіне, барлық бұлшық еттерге, қозғалыс аппараттарына өзінің
пайдалы әсерін тигізеді. Осы жеңіл атлетика жаттығулары арқылы
адамды жан-жақты үилесімді дамуға болады және бұл спорт түрі басқа
спорт түрлеріне қарағанда жоғарғы дәрежеде дамыған. Жеңіл атлетика
пәнінің эстетикалық маңызы зор.
Балалар мен жас өспірімдердің қозғалыс қабілеттері олардың
марфофункциялық негіздерімен тығыз байланысты. Оқушы жас өспірімдердің
дамулары үздіксіз, бірақ бәрінде бірдей емес. Әрине, мектеп
оқушыларының өсіне негізгі жүгіру, секіру сияқты дене жаттығулары
белсенді әсер етеді. Мектеп оқушыларының дамуын үш кезеңге бөлуге
болады.
1.Төменгі мектеп жасында: 6-10 жас.
2.Орта мектеп жасында: 11-14 жас.
3.Үлкен мектеп жасы: 15-17 жас.
1. Бұл кезеңде балалардың өсуі интенсивті бір қалыпты болады.
Сонымен қатар бұл кезеңде өзгерістер болуы мүмкін. Бір жылда бойы –
1 см, салмаға 1,3 кг өседі. Осы кезеңде ұлдар мен қыздардың өсулері
бірдей болады және қаңқалары нық түгел еттеніп болуына көп уақыт
бар екндігін көрсетеді. Мысалы, 7-8 жаста жамбастың жаңа жетілуі
басталады. Бұл кезеңде жамбасқа күш түсетін жаттығуларды жасатпауды
естен шығармаған жөн. Дене бұлшық еттерінің дамуы өте нашар болады.
2.Орта мектеп жасы кезеңінде жас өспірімдерде
марфофункцйяналдық, жыныстық өзгерістер пайда болады. Бұл кезеңнің
соңына қарай бойдың, салмақтың тез өсі байқалады. Ұлдарға қарағанда
қыздардың жыныстық өзгеруі және бойларының өсуі тез болады. Осы
кезеңде қыз балаларда секіру, тартылу жаттығурарын орындағанда
көптеген қиыншылықтар кездеседі. Бұл кезеңде бір бағытта дене
жаттығуларын істеу, дене қасиеттерінің бір бағытта дамуына және
омыртқа жотасының дұрыс қалыптаспауына келіп соқтыруы мүмкін.
Оқушыларды өз денелеріне дұрыс күтуге, яғни жаттығу кезінде
денелерін дұрыс игере білуге үйрету керек. Орта мектеп жасында өне
бойы бір қалыптан тез жалығады, сондықтан жаттығулардың
көптүрлілігіне көңіл бөлу қажет және жасөспірімдердің тағы бір
ерекшелігі бұлар түрлі дене жүктемелерінен кейін тез қалыпқа келеді.
3. Үлкен мектеп жасы кезеңі бірдей даму кезеңі болып табылады.
Бірақ, қыздарға қарағанда ұлдарда тез өсу, даму болады. Осы кезеңде
жыныстық жағынан толықтай жетіледі. 17-18 жастағы ұлдарда бұлшық ет
ағзасының қырық бес пайызын құрайды, бұл ұлдардың жетілгендігін
байқатады. Ал қыздарда бұл кезеңде жамбас, бөксе, бұлшық еттері
сомданып, кейбір жаттығуларды жасауда қиыншылықтар туғызады. Бұл жаста
қыздардың жаттығу жасаудан қашқақтайтыны байқалады. Жоғаржы мектеп
жасында өмірді тану, өмірдегі қатынастарды сезіну спортпен
шұғылданғанда да айқын байқалып тұрады.
Оқушылардың дене қасиеттерінің үйлесімді, жан-жақты дамуына жеңіл
атлетика жаттығуларының әсері мол. Жүгіру, секіру, лақтыру, жүру
әрбір сабақтың қатардағы жаттығуы болып есептеледі. Сондықтан,
сабақтан тыс спорттық үйірмелерде, жазғы демалыс орындарында, көп
қолданылатын спорттың түрі жеңіл атлетика болып саналады. Жеңіл
атлетикалық түрге ұлттық және президенттік сынамалар жатады. Көьіне
жеңіл атлетика жаттығуларын табиғи жаттығулар немесе табиғатта, таза
ауада орындалатын жаттығулар деп атайды. Жеңіл атлетика жаттығулары
негізгі қозғалыс қасиеттеріне тәрбиелейді және дененің функционалдық
қасиеттерін дамытады. Сонымен қатар моральдық ерік-жігерге, қиындықты
жеңуге, ұйымшылдыққа тәрбиелейді. Жеңіл атлетика жаттығуларымен
шұғылданған адамдардың денесінде тек даму, өсу пайда болады.
Жаттығу техникасын орындау кезінде қателер көрініс берсе, оқушы
мұғалімнің көмегімен өз қатесін міндетті түрде түсіну қажет. Осыдан
кейін мұғалім қимыл техникасының берілген бөліктерінің дұрыс
құрылымын оқушыға түсіндіріп көрсетеді және осы жаттығуды көп қайтара
саналы түрде қайталауды ұсынады және де дұрыс жасалмаған қимылдың
тежелуіне, оның орнына дұрыс қимыл жасауға қол жеткізу керек.
Қандайда болмасын жаттығуды үйрену үшін біріншіден, алдын-ала
жаттығуларын жасап алу керек. Жеңіл атлетика жаттығуларын орындау
кезеңінде сыртқы қозғалыстың ішкі органдар арасында тығыз байланыс
болады. Соандықтан жеңіл атлетика жаттығуларын оқушылар ағзасына тек
дамытушылық әсерін тигізіп отырады.
Тәрбиесі ісі оқудың белгілі бір нақтылы іс-әрекеттерінің
ұйымдастыру және жүзеге асырудың түрі. Тәрбие ісі адамгершілік,
эстетикалық, дене тәрбиесі еңбек бастауыш мектепте басқа пәндермен
дене шынықтыру сабағында жүйелі біліммен тәрбие беріліп балалардың
дені сау болып өуіне ерекше көңіл бөлінеді. Онда аптасына дене
шынықтыру пәніне бөлінген 3 сағаттың сабақтан басқа сабақ
үстіндегі және үй тапсырмасын орындау кезіндегі сергіту сәттері.
Ауысымда оқитын мұғалімнің күнделікті өткізетін денсаулық сағаттарын
ұзартылған күн тобындағы спорт сағтын және ойын саяхаттарын
өткізіп отыру көзделген. Бұлай болуында өзіндік себептер бар.
Мысалы мектеп жасына дейігі балалар үнемі қозғалыста болады.
Жүреді, жүгіреді, ойнайды тағы басқа. Ұйқыдан тұрғаннан түнгі
ұйқыға жатқанға дейін бүлдіршіндер әдетте 6- сағаттан артық
қозғалыста болады. Ал мектеп табалдырығын аттағаннан бастап лоардың
жүріс тұрысы, қозғалысы таза ауада болатын уақыты әлдеқайда
азаяды, тіпті ұйқысы да бұзылады. Бұл олардың денсаулығының дұрыс
қалыптасуына кері әсер тигізеді. Зерттеулер көрсеткендей мектеп
оқушыларының 80 % өзгеруінде ақау болатыны осының дәлелі, әрине
аптасына үш-ақ рет өткізілетін дене шынықтыру сабағы оқушының
күнделікті қозғалыс қажеттігін қанағаттандыра алмайды. Мектеп
табалдырығын аттаған бірінші сынып мектеппен қалай танысса, дене
шынықтыру сабағы солай таныстырылуы қажет. Ал мектептегі жалпы
дене шынықтыру, яғни сауықтыру денсаулығының басқа пәндермен
салыстырғанда өзіндік ерекшеліктері бар. Оқушылар спорт залға,
алаңға арнайы спорттық киіммен ғана шығуы тиіс десек, бұл оларға
қойылатын басты талап. Дене жағынан жетілдіру бұл ең алдымен
адамның тұла бойын сапасының жоғары сатысы. Олардың ішіндегі ең
маңыздысы, күші төзімділігі, шапшаңдылығы, ширақтығы болып табылады.
Дене тұлғасы жақсы дамып, жетілген адам жеңіл жүгіре береді, тез
жүгіреді, шаңғымен жүгіреді, тағы басқа. Яғни өмірде өте қажетті
қозғалыс дағдыларын меңгереді, дене жағынан дұрыс жетілу үшін адам
өмірінің алғашқы жылдарынан бастап дене тәрбиесінің нәтижесінде
ғана қол жеткізе алады. Оқушылардың дене тәрбиесін ұйымдастыруда
мұғалімдер оқушының организмін және нерв системаларының функциялары
жайлы деректерге сенеді. Дене тәрбиесі педагогикалық процесс. Ол
адамның дене тәрбиесі туралы білімін қалыптастырады, барлық шақта
оқушы неғұрлым қарқынды дамиды. Бұл дамуға барынша көмек жасау
мектептің маңызды міндеті. Дене тәрбиесінің міндеттері мынадай:
І. Оқушының денсаулығын нығайту.
ІІ. Спорт сабақтарына ынтасын дамыту.
ІІІ. Оқушының тазалық гигиеналық талаптарын қалыптастыру.
ІҮ. Таңертеңгі гимнастикамен шұғылдандыруға ынталандыру.
Ү. Негізгі қозғалыстарды дамыту. (жүгіру, секіру т.б.)
ҮІ. Дене тәрбиесі туралы білім беру.
Мектеп оқушыларының оқу күні режиміндегі дене шынықтыру
шаралары.
Ертеңгі гигиеналық жаттығу және сабаққа деген гимнастика 7-10
жастағы балалар 10-11 сыныпқа созылғаннан кейін бала организмнің
функциясы төмендейді. Жүру, қызу бәсеңдейді, қан қысымы төмендейді.
Сондықтан ертеңгілік гимнастика жасау керек. Суық сумен жуыну,
т.б. ертеңгілік дене шынықтыру қимылдары балаларды ұйымшылдыққа
және тәрбиелілікке тәрбиелейді, дененің қимылдарын жасау отбасынан
бастау керек. Мектепке дейінгі кезең дене шынықтыру жасау әдетін
қалыптастырудың маңызды шартты режимі болып табылады. Уақытында
ұйықтау, ұйқыдан тұру, тез-тез жаттығулар жасау, күн сайын
гимнастика жасау мектепке сабаққа дейін гимнастика жасаудың
маңызы зор ол таза ауада өтуі керек. Ол сабаққа 15-20 минут
қалғанда басталады. 3-ші, 4-ші сыныптар 8-12 минут. Сабаққа
дейінгі өткізілетін гимнастика комплексінің айына бір рет. Балалар
үзіліс кезінде дене шынықтыру минуттігі ойындармен жаттығулар,
сыныпта сабақ уақытында сондай-ақ үйге берілген тапсырманы орындау
кезінде өткізілетін жаттығуларды дене шынықтыру минуттігі деп
атайды. Дене шынықтыру минуттігі оқушының ынтасы мен белсенділігін
арттырады және оны оқу материалын меңгеруге ықпал етеді. 1-2
сыныптарда дене шынықтыру 3-4 рет, 3-4 сыныптарда 2-3 рет өтеді.
Ұзақтығы 15 минут, оған 3 жаттығу енгізіледі. Бой жазу аяқ
жаттығуы, тұла бойы жаттығуы, қол жаттығуы. Дене шынықтыру
минуттігі балалар алдында желдеткіштер ашылады, барлық оқу
құралдары жиналыстырылады, балалар бір-біріне бөгет жасамайды. Дене
шынықтыру тәрбиенің маңызды құралы үзілістер кезіндегі жаттығулар
мен ойындар болып табылады. Төменгі сынып оқушылары жүгіруге,
секіруге аса құштар болады, мұғалімнің міндеті баланың қимыл-
қозғалысын тежемеу, олармен әптүрлі қимылдармен ойнату. Егер ойын
кезінде спорт ойын күрт секіртпей, доп берсе өте тиімді болады.
Мұндай ойындарды ұйымдастыру үшін шеф сыныптар көмектеседі. Дене
тәрбиесі жөніндегі сыныптан тыс жұмыс дене шынықтыру мен спорт
жөніндегі сыныптан тыс жұмыс дене шынықтыру мен спорт жөніндегі
сыныптан тыс негізгі түрлері: түрлі секциялар, үйірмелер, спорт
жарыстары, серуендеу мейрамдары. Дана халқымыз: Басты байлық –
денаулық, Тазалық – саулық негізі, саулық – байлық негізі - деп
тегін айтпаса керек. Қазақстан – 2030 мемлекеттік стратегиясында дене
тәрбиесі туралы салауатты өмір салтын ынталандыру әрқайсысымыздың
дене тәрбиесімен айналысуымызға, дұрыс тамақтануымызға, есірткілерді,
темекімен ішімдікті тұтынуды қойып, тазалықпен стратегия шараларын
сақтандыруымызға бағыттталған.
Жергілікті құралдар болмай тұрған жағдайда ауруларға күреспен
денсаулықты нығайту жөніндегі біздің стратегиямыз азаматтарымызды
салауатты өмір салтына әзірлеуден басталады. Салауатты өмір салты
мен дұрыс тамақтануды, тазалықпен санитария ережелерін
насихаттайтын пәрменді ақпараттық іс- шаралар жүргізілуі қажет,-деп
атап көрсетілген. Расында да қоғамдық сана мен мораль, есірткіге,
ішімдікке барынша қарсы болуға тиіс. Кешегі кеңес заманы жылдарында
ішімдікпен қаншама күрескенімен біздің тұрмысымызға, әдетімізге,
дәстүрімізге тереңдеп еніп алған болатын. Бүгінгі таңда да көпшілік
нарықтық жағдайдың қиыншылығына кезігіп күйзеліске түскен шақта да
ішкілік мәселесі тиылар емес. Бұл турасында Елбасы Н.Назарбаевтың
жолдауында: Көптеген елдер бұл кеселге тыйым салғанымен, табысқа
жете алмады. Осыған қарамастан кейбір елдер ұтымды ақпараттың және
түсіндіру саясатын жүргізу, мәдениет пен білім арқылы едәуір
табыстарға қол жеткізеді. Өнеркәсібі дамыған елдерде ішімдікті
пайдаланушылар мен темекі тартушылардың саны кеми түсуде, өйткені
кәсіпкерлік- денсаулығы мықты жандардың үлесі. Өмір салтын теріс
әдеттерден спортқа көшіру тиімді жолдардың бірі болып табылады, -
деп атап айтылған.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру:
* Салауатты өмір салтын бірінші кезекте балалар мен жастар
үшін насихаттау.
* Салауатты өмір салтымен дұрыс тамақтанудың стандарттарын
әзірлеу және енгізу.
* Спорттық сауықтыру ғимараттарының жемісін кеңейту және
бұқаралық спортты дамыту.
* Зиянды әдеттерге қарсы күрес.
Балаға дене тәрбиесін беруге мектеппен отбасы байланысы
тәрбиесі мектеп өз жұмысында ата-аналармен тығыз байланыста болған
жағдайда ғана балалардың дене тәрбиесін дұрыс жүзеге асыра алады.
Жас баланың жағдайы, тамақтануы, режимі, табиғаттың жаратылыс
факторына (күн, су, ауа), дене шынықтыру жаттығуларымен, ойындар
осы дене тәрбиесінің құралдарының барлығы тек мектептің ғана
емес сонымен бірге ата-аналардың да пайдалануына болады. Баланың
денесінің өсіп-жетілуі ата-аналардың көпшілігі дені сау дененің
берік болып өсін қалайды. Олардың көпшілігі балалардың оқудағы
үлгірім көбінесе олардың денсаулығына байланысты екенін біледі.
Сондықтан көптеген отбасыларында балалардың денсаулығына аса мән
беріледі, бірақ ол көбінесе жүйесіз жүргізіледі. Мектептегі
жұмыспен нашар байланыстырылады. Баланың отбасындағы дене тәрбиесіне
дұрыс бағыт беру мұғалімнің борышы. Ата-аналарға оқудың
балалардан күш қуатын жұмсауды талап ететін организмнің
шаруашылығын дәлелдеу маңызды. Сондықтан баланың жұмыс істеу
қабілетін қалпына келтіру үшін күн режимін жасаудың, таза ауада
болуын, дұрыс тамақтануыдың дене шынықтыру және спортпен
шұғылдануының маңызы жөнінде түсіндіру. Ата-аналармен дене тәрбиесі
жөнінде әңгіме жүргізу сонымен қатар олармен семинар,
конференциялар өткізу, ата-аналар жиналысында дене тәрбиесіне
байланысты балалар жасау дәрігер, психолог, дене шынықтыру пәнінің
мұғалімдерінің жиналысқа қатысуына болады. Ата-аналармен оқушылардың
күн тәртібі режимін маңызы ыңғайлы киім кию жөніндегі
әңгімелеуге сай болады. Ата-аналар үй тапсырмасы жөніндегі
жарықпен қалай қамтамассыз етуге болады. Үйді желдету, баланың
тазалық гигиенасын орындауы жайында ақыл-кеңестер беріледі. мұғалім
балалармен олардың ата-аналарымен жұмыс жүргізуде медицина
зерттеулерінің деректеріне сүйену керек.
2.3. Денсаулықты нығайтудағы жалпы дамыту жаттығуларының маңызы
Балалардың бұлшық еттері жыл сайын бір қалыпты және тұрақты түрде
өсіп отырады. Алайда, әр түрлі бұлшық ет топтары күшінің жыл сайынғы өсуі
бір қалыпты болмайды. Дене жаттығуларының әсерімен тоғыз жастан бастап
денені тік ұстайтын бұлшық еттердің күші елеулі түрде артады да, саусак
бұлшық еттерінің күші біршама тежеледі. Бұлшық еттер күшінің үдемелі түрде
өсуі қыз балаларда 11-12 жаста, ал ер балаларда біршама кейінірек - 12-14
жас аралығында басталады.
Балаларда күш қабілетін жетілдіретін жаттығулар негізінен жүйелі
түрде орындалып отыруы қажет. Күш қабілетін жетілдіру кезінде денеге
түсетін күш (жүктеме) өте көп болмауы керек. Бұл адамның жалпы өсуін
кідіртеді.
Күшті арттыратын жаттығулар адамның шапшаңдык, күштілік, төзімділік
қасиет-қабілеттерін дамытудың негізі болгандықтан, мұндай жаттығуларды
үздіксіз және жеткілікті мөлшерде орындап отыру қажет.
Өз беттерімен жаттығу кезінде күшті молайтатын жаттығулар икемділік
пен жылдамдық қабілеттерін арттыратын жаттығулардан кейін, ал көп жағдайда
төзімділікті арттыратын жаттығулардың алдында орындалғаны жөн.
Күш қабілетін жетілдіру үшін жаттығулардың төмендегідей түрлерін
орындау керек:
а) кермеге тартылу, биікке өрмелеу, аяқты көтеру, еденге немесе
гимнастикалық орындыққа етпетінен жатып, қолды бүгіп, жазу жаттыруларын
орындау қажет;
ә) басқа ауыр салмақтар көтеру (бірнеше бала болып гимнастикалык орындықты
жөне оны үстінде отырған оқу-шыларымен бірге көтеріп алып жүру), серіппелі
спорт кұ-ралдарымен, батпан (гантель) көтерумен (алдымен салмағы 1-2 кг-
дық, кейін 3 кг-дық батпан) жаттығу.
Күш қабілетін жетілдіретін өзге де жаттығу түрлері бар. Дегенмен, жогарыда
аталған жаттығулардың алгашкы (а) тармағы жиі қолданылады. Өйткені ол - 6-
сынып окушы-ларының жасына ең колайлы жаттығу.
10-13 жастагы окушыларга белгілі бір деңгейдегі күш, төзімділік
кабілеттерін жетілдіретін жаттығулар керек. Се-бебі 10 жасқа дейінгі
балалар жиі алаңдап, белгілі бір дең-гейде күш жұмсауға қабілетсіз болса,
10 жастан кейін күш қабілеті едәуір артады.
Төзімділік қабілетін жетілдіру үшін бірінші кезекте күрделілеу жаттығулар
пайдаланылады. Бұлар: аласа кермеге тартылу, гимнастикалық қабыргага және
орындыққа қолды тіреп, бірнеше рет бүгіп-жазу, онша ауыр емес зат-тарды
көтеру.
Жылдамдық қабілетін жетілдіру үшін ең бірінші қозга-лыс шапшаңдыгын
арттыруга арналган жаттығулар пайда-ланылады. Қозгалыс шапшаңдығын дамытуда
қайталау тәсілі қолданылады. Әрбір келесі қимыл-әрекет бұрын көрсетілген
шапшаңдықты арттыру міндетін алга қоюы керек.
Жүгіру кезіндегі жылдамдықты бағалау үшін тест (сы-нақ) есебінде 20 м
қашықтықты бірден жүгіріп өтудің ор-таша көрсеткіші мынадай.
Жылдамдық қабілетін жетілдіруге арналган жаттығулар шапшаңдық кашан
төмендей бастаганша қайталана беруі керек. Оларды сабақтың басында немесе
ептілікті арттыра-тын жаттығуларды орындаудан кейін өткізген жөн.
Ептілік қабілетін жетілдіру үшін гимнастикальщ жат-тығулармен қоса әдеттегі
қимыл-қозгалыс жаттығуларын күрделендіре қолдануга болады. Мысалы,
беткейден шаң-Іымен еңіске қарай жұптасып сырганап түсу немесе заттар-ды
көтеріп сырганап түсу. Әдеттегі қозгалыстарды кездей-соқ бастапқы
қалыптардан орындау (мысалы, бір орыннан ұзындыққа секіруді бір жак жанымен
немесе теріс карап тұрып орындау), бір орында түрып 180-360° бұрылып
секіру, ал ең бастысы - акробатика мен әр түрлі қимыл-қозгалыс ойындары
ептілікті жетілдіруге пайдалы болмақ.
Ептілік қабілетін жетілдіруге арналған жаттығулар әдетте кіріспе бөлімнен
кейін, сабақтың негізгі бөлімінің басында орындалады.
Дене тәрбиесінде пайдаланылатын жаттығулар адам организміне белгілі
бір дәрежеде әсерін тигізеді. Бүл әсер өте күрделі және әр түрлі болады,
әрі ол оқушы денесінің барлык мүшелерін қамтиды. Адам денесінің барлық
мүшелері өзара байланыста болғандықтан және сабақта әр түрлі жаттығулар өте
көп қолданылатындықтан, организм жұмысқа тұтастай қатысады.
Денеге түсетін күшті (жүктемені) жаттығудан жат-тығуга бірте-бірте өсіре
берген жөн. Денеге түсетін күшті, ягни жүктеме мөлшерін белгілеген кезде
оның жүйелі жөне дәйекті болуын мейлінше дүрыс сақтау қажет.
Дұрыс ұйымдастырылган дене жаттығулары адамга қажетті күш,
жылдамдық, ептілік, төзімділік т. б. қасиет-қабілеттерінің қалыптасуына
белсенді түрде әсер етеді.
ІІІ бөлім
3.1. Жүгіру
Жүгіру - дене жаттығуларының ең қолайлы және кең тараган түрлерінің
бірі. Ол үлкен маңызға ие болуымен бірге жеңіл атлетиканың негізін құрайды
және спорттың көпте-ген түрлерінде жаттығу құралы есебінде пайдаланылады.
Жүгіру бойынша жаттығулар орындау мен жарыстар өткізу әр түрлі
қашықтықтарга жүгіру арқылы іске аса-ды. Ең көп тараган түрлері мыналар:
қысқа қашықтық (30, 60, 100, 200, 300, 400 м), орта қашықтық (600, 800,
1000, 1500, 2000 м), ұзак қашықтық (3000, 5000, 10000 м). Жүгірудің бұдан
басқа өте ұзақ қашықтықтарга жүгіру, дала жарысы, кедергілерден өтіп
жүгіру, эстафеталық жүгіріс деген сияқты түрлері бар. 6-сынып оқушыларына
қысқа және орта қашықтыққа жүгірудің түрлері мен олар-дың техникалық әдіс-
тәсілдерін үйрену ұсынылады.
Оқушы сабақта және өз бетінше жаттыққанда жүгірудің әрқандай
түрін пайдалану арқылы жылдамдықты арт-тыруына, қашықтықты өзгерте отырып
жақсы жетіс-тіктерге жетуіне және организмнің жұмысын жақсартуы-на болады.
Жүгірумен айналысу барысында дененің көпте-ген жүйелерінде, әсіресе жүрек
кан тамырлары мен тынысжолдары жүйесінде морфологиялық және функционалдық
(биологиялық құрылыс және оның қызметі) жағымды өзгерістер болады. Қозгалыс
қабілеттері дамып, жетіледі. Жүгірумен айналысудың адам денсаулығын
нығайтып, да-мытуда пайдасы өте зор.
Ескеретін нәрсе - жеңіл атлетикалық жаттығулардың қай-кайсысы
болсын, оның ішінде жүгіргенде жүрек қан тамырларына, бұлшық ет пен буын
жүйелеріне көп күш түседі. Сондықтан жүгіру жаттығуларын орындау алдын-да
денені қыздырып алу керек. Денені қыздырудың атқа-ратын міндеті -
жаттығулардың орындалу қарқынын біртіндеп арттыру аркылы организмді алдагы
жұмысқа даярлау. Ауа райы салқын кезде жаттығулар саны көбірек және денені
қыздыру ұзагырак болганы жөн. Киім қозга-^ лысты киындатпайтын, денені
кыспайтындай кең, жеңіл, ал салқын күндері жылылықты сақтай алатындай болуы
кажет. Температура +14°-тан төмен болса, жаттығу костюмін пайдаланган жөн.
Оңтүстік аудандарда күн өтіп кетпеу шарасын қарастыру қажет. Аяқ киім
жұмсақ және жерден серпілгенде тайып кетпейтіндей болғаны дүрыс.
Жүгіру кезіндегі қозгалыс бір багытта болуы тиіс. Зал-да жогары
шапшаңдықпен жүгірерде тежелу кашықтыгын алдын ала есептеп алған жөн.
Жүгіру жолдарының үстінде бөгде заттар (тас, ағаш, әйнек т. б.) жатпауы
тиіс және жол тегіс болуы керек.
Жүгіру. Жеңіл атлетикалық жаттығулардың ішінде жүгірулер үлкен
маңызға ие. Жеңіл атлетикасыз, оның ішінде жүгірусіз мектептегі дене
тәрбиесінің бірде-бір сабағы өткізілмейді десек те болады. Жүгіру мен жүру
– күнделікті өмірде кездесетін дене жаттығуларының табиғи түрі. Осы
екеуімен күнделікті жаттығу адам денесінің негізгі мүшелері мен жүйелерінің
функцияларына тиесілі әсерін тигізеді, жүрек тамыр жүйесін нығайтады, тыныс
алу мүшелерінің қызметін жақсартады, бүкіл организмнің төзімділігін
арттырады. Жүгірудегі спорттық түрлі қимылдар жеделдікті, күштілікті,
икемділікті, шыдамдылықты шыңдайды. Жүгіру стадиондағы, спорт алаңдарындағы
жүгіру жолдарында шеңбер бойымен әртүрлі қашықтықта өткізіледі.
Қысқа қашықтықта жүгіру – ертеден белгілі жарыстың бір түрі. Ол
әйгілі Гераклден басталған. Геракл алғашқы рет қашықтықтың негізін қалаған
деседі халық аңызы. Ол өз табанымен 600 қадам жерді өлшеп, осы аралықты
стадий деп атаған. Міне, осыдан стадион деген сөз шыққан. Стадий ұзындығы
әртүрлі болып келеді. 192м 27см-ден 195 метрге дейін созылады.
Қысқа қашықтықта жүгіруді төрт кезеңге бөлуге болады.
1. сөре (жүгірудің басталуы – старттан шығу);
2. сөрелік қозғалыс (старттық қозғалыс);
3. қашықтық бойымен жүгіру.
4. мәре (финиш)
Мектептердің көпшілігінде қысқа қашықтыққа жүгіру техникасын меңгеру
үшін мүмкіндіктер бар. Ол үшін спорт алаңдарындағы жүгіру жолдары өлшеніп
белгіленген 60 және 100 метрге тіке жүгіру жолдарында 200, 400 метрге және
эстафеталық жүгірістер, 4х100 метрге шеңбер бойымен жүгіреді.
Қысқа қашықтықта жүгіру үшін бойдағы барлық күш-қуатты аз уақытта
тиімді пайдалану қажет. Жүгірістің бұл түріне тән нәрсе – аяқтың қуатты
түрде жұмыс істеуі, өте жедел қимыл жасау. Сонымен қатар бұлшық етті,
буынды бос күйде ұстап жүгіру.
Қысқа қашықтыққа жүгіру техникасын үйренуге және дағдыларды
қалыптастыруға көмектесетін жаттығулар:
1.Әр түрлі жылдамдықпен 30-60м жүгіру. Жүгіру кезінде табанды түзу
сызыққа (алдын ала сызып) қою керек немесе қосарланған сызыққа қою қажет.
а) Тізені жоғары көтеріп жүгіру. Бастапқы кезде бір орында тұрып
жасау, содан кейін сәл ғана алға жылжу арқылы орындау (20-30м).
ә) Спорттық құрал-жабдықтар арқылы жүгіру (доп, гимнастикалық
орындық).
Құрал-жабдықтардың арақашықтығын, биіктігін өзгерте отырып, тізе
биіктігін және адым ұзындығын, жылдамдықты өзгертуге болады.
2.Екі аяқпен алма-кезек секіру. Жерден итерілген аяқтың буыны
түзетіліп, ал сермейтін аяқ буыннан бүгіліп, күшпен алға жіберіледі, дене
алға еңкейтіліп, бүгілген қол алма-кезек алға, артқа шығып отырады.
3.Бір аяқпен көп қайтара секіріп, итеретін аяқты тарта отырып алға
жоғары сілтеп, осы аяқтың табанына түсу. 3-5 реттен 20-30 метрде орындау.
4.Адымдап секіру. Бұл жаттығу бір немесе екі адымдап жүгіру
тәсілімен орындалады. Жерден итерілген аяқтың фазасы толық аяқталуына көңіл
бөлу қажет, сермейтін аяқ жерге баппен түсу керек.
5.Аяқты жиі алып жүгіру, бірте-бірте жай жүгіру. Алға шыққан аяқ
алма-кезек табан басына тіреліп. өкше сәл ғана жерге тиеді. Жерге тиілген
аяқ толық түзетіледі, денемен бір түзу сызық бойына орналасады. Иықты бос
ұстау қажет. Қол төмен түсіріледі.
6.Аяқты жиі-жиі алып жүгіру, бірте-бірте жай жүріске көшу.
а) 50-60м жерді жартылай күш жұмсаған жылдамдықпен жүгіріп өту;
ә) 50-60м жерді толық жылдамдықпен жүгіріп өту;
Қысқа қашықтыққа жүгіру. 6-сыныпта оқушылар жо-гары шапшаңдықпен
жүгіру техникасын жетілдіре түседі. Жүгіру техникасын үйрену мен
жетілдіруді жеңілдету үшін жүгірушінің қозгалысын сөредегі қалып, спорттық
қарқын (екпін), кашықтықты жүгіріп өту және мәре кермесінен өту деп шартты
түрде бөлуге болады.
Қысқа кашықтыкка жүгіруде төменгі сөрелік қалып қолданылады. Мұндай
сөрелік қалып жүгіруді шапшаң бастауға және қысқа кашьщтьщ бөлігінде (20-25
м) жога-ры шапшаңдьщқа жетуге мүмкіндік береді.
Төменгі сөрелік қалыптагы көпіршені (аяк тірегішті) мы-надай ретте
орналастырган тиімді болады: жүгіруші өзінің күшті деп есептеген аягын сөре
сызыгынан 35-45 см кейін тұрган алдыңғы көпіршеге, ал екінші аягын сөре
сызыгынан 70-85 см кейін түрган екінші көпіршеге коюы керек. Сөреге!
деген команда бойынша жүгіруші аяқтарын көпіршелерге тіреп, кейінгі аяқтың
тізесін бүгіп жерге тигізеді. Екі қолының жазылган саусақтарын сөре сызы-
Іының бойына иық кеңдігіндей етіп тірейді.
Дайындалыңдар! деген команда бойынша жүгіруші жамбасты көтеріп,
иықты ілгері шығарады. Бұл кезде жам-бас иықтан біршама жогары болуы тиіс.
Дене салмагының едәуір бөлігі қолга түсетініне қарамас-тан, табанды
көпіршеге тіреу жеткілікті дәрежеде болуы қажет. Дайындалыңдар! командасы
бойынша жүгіруші терең тыныс алып, жүгіруді дәл уақытында әрі дұрыс бас-
тауга өзін жинақтап, дем шыгаруды кідірте тұрады.
Сөреден шыгуга белгі (жалаушамен, тапаншамен т. б.) берілгеннен
кейін екі аяқты сөрелік көпіршеден бір мезгілде серпіп, колды сермей тез
әрі қуатты қимыл жасайды. Ал-гашқы екі-үш кадамда жүгіруші серпілу
барысында аяқты толық жазуга тырысуы керек және табанның жүгіру жолы-нан
аса жоғары кетерілмеуін де қадағалауы кажет.
Сөрелік қарқын алу кезінде адымның кеңдігі жүгіру шапшаңдыгымен
бірге біртіндеп ұзара түседі. Қысқа қашықтыкка жүгіруде жүгіру екпіні
өзгермейді десе де болады. Ал адымның кеңдігі тұрақты қалыпқа түскен соң
шапшаңдықтың артуы болмайды.
Бастапқыда төменгі сөрелік қалыптан жүгіруді үйрену кездерінде мына
жаттығуларды орындаган жөн: 1) бір қол-ды тіреп түрып, сөреден тез серпіліп
шығу; 2) бір қолды тіреп тұрып, сөреден шыққаннан кейін 40 м-ге дейін
екпіндей жүгіру; 3) төменгі сөрелік қалыпты үйрену.
Жоғары шапшаңдықпен жүгіру техникасын жетілдіру үшін мынадай
жаттығулар пайдаланылады: 1) 30-50 м-ге дейін шапшаңдықты үдете жүгіру; 2)
20-30 м қашықтықты бірден жогары шапшаңдықпен жүгіріп өту; 3) 50 м-ге дейін
ең жогары шапшаңдықпен 2-3 рет кайталап жүгіру (жүгірулер аралыгындагы
демалу уакыты -1-2 минут); 4) бір орында көп қайтара секіру; 5) тізені биік
көтеріп жүгіру.
Жүгіру жаттығуларын орындаганда кеуденің дүрыс ұсталуына, қолдың
дүрыс сілтенуіне және дүрыс тыныс алуга үлкен мән беру керек.
100 м қашыктықты уакыт бойынша жогары шапшаң-дьщпен жүгіру төменгі
сөрелік калыптан орындалады. Сөреде тұру, одан жүгіріп шыгу, сөрелік екпін
алу тә-сілдері жоғарыда айтылғандай, қашьщтьщтың бастапкы кезіндегі,
алгапщы 15-25 м жерді аякты жерге қатты тірей басып жүгіру аркылы
орындалады. Серпілу куатын арттыру үшін санды шапшаң жогары әрі ілгері
көтеру маңызды рөл атқарады. Алғапщы жаттығудан бастап қысқа кашықтыкка
жүгіргенде өкшені жерге тигізбей, та-банның үшымен басып жүгіруге тырысу
керек. Өзге ка-шықтьщтарга карағанда, қыска қашьщтьщта адым ке-ңірек
болады.
100 м-ге жүгірудің соңында шапшаңдыкты төмендет-пестен мәреден өту
керек. Бұл сәтте жылдамдьщты бәсең-дету үлкен кателік болып табылады.
Қашықтьщтың ең соңгы адымдарында мәре кермесіне барынша катты ұмты-лып
жеткен дұрыс. Жүгіруді тек мәреден өткеннен кейін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz