Дене тәрбиесінің сабақ жоспары
Жоспар:
Кіріспе
І бөлім
1. Дене шынықтыру денсаулық көзі.
1.1. Мектептегі дене тәрбие сабағын ұйымдастыру түрлері.
1.2. Дене тәрбие сабағындағы үйрету тәсілдері.
1.3. Мектептегі дене тәрбие сабағындағы әдістемелік принциптері.
ІІ бөлім
2. Мектептегі дене тәрбие сабақтарының маңызы.
2.1. Мектептегі дене тәрбиесі жұмыстары Бақылау әдістері.
2.2. Сабаққа қойылатын талаптар.
2.3. Сабақты дұрыс ұйымдастыру әдістері
2.4. Дене тәрбие сабағына қойылатын талаптар;
ІІІ бөлім
3. Дене тәрбиесі сабағындағы дене қуатының қасиеттері
3.1. Дене тәрбиесі сабағындағы жылдамдық, ептілік, төзімділікті үйрету
әдістемесі
3.2. Дене тәрбие сабағында икемділікті дамыту әдістері.
ІV бөлім
4. Мектептегі дене тәрбиесі пәнінің құжаттары.
4.1 Дене тәрбиесінің сабақ жоспары
4.2 Дене тәрбие сабағын талдау
4.3 Физкультура сабағының жоспар-конспектісі
Қорытынды
Кіріспе.
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғаннан бастап мемлекеттік
саясатта халық денсаулығы басты назарда болып келеді. 1997 жылы қыркүйек
айында ел президенті Тәуелсіз Қазақстанның ата заңының 44-бабының 8-
тармақшасы ҚР азаматтарының денсаулық жағдайын жақсарту және олардың
денсаулығын сақтау деген Конституцияның құқығын іске асыру талабына сай
Қазақстан халқына Қазақстан 2030 Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі
қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы жолдауын жасады. Осы жолдаудың
мақсаты жас ұрпақтың толқынды денсаулығын қалыптастыру.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың “Қазақстан-2030” стратегиялық
бағдарламасында салауатты өмір салтына ынталандыру әрқайсымыздың дене
тәрбиесімен айналысуымызға дұрыс тамақтануымызға, тазалық пен санитарлық
шараларын сақтауымызға бағытталған денсаулықты нығайту үшін жастарды
салауатты өмір салтына насихаттап, ақпараттық іс-шаралар жүргізілуі керек
деген.
Қазіргі таңда жастардың дене шынықтырумен айналысуының ең басты мақсаты
салауатты өмір салты болып табылады.
Дене тәрбиесімен ерте жастан айналысып, тиімді де уақытылы дем алған
адамның оқуға, еңбек етуге қабілеті арта түсетіні белгілі. Спорттың өзіне
тән керемет қасиеті темекі тарту, ішімдік, нашақорлық сияқты зиянды
әдеттерден бойды аулақ салуға тәрбиелейді. Елбасының салауатты өмір салты
туралы сөз еткенде – спорттың бұқаралығына ерекше мән беріп отырады.
Себебі, денсаулық болмаса тән азабын былай қойғанда, адам нағыз азаматтық
асқарына көтеріле алмай, аңсаған армандары көңілді мазалап, жан азабына
шалдығады.
“Он екі мүшең сау болса жарлымын деме” – деп халқымыз денсаулықтың адам
өміріндегі орнын, тән сұлулығын, жан тазалығын ешнәрсемен теңестіруге
болмайтыны жайлы ескертіп отырған.
Дене тәрбиесі жүйесі дегеніміз - әлеуметтік-экономикалық, заңдылық пен
ғылыми әдістемелік, нормативтік бағдарлама негіздерінің жиындығы және
респкбликада дене тәрбиесі мәселесін үйлестіріп отыратын әрі басшылық
ететін ұғымдар мен мекемелер. Дене тәрбиесі жүйесінің басты мақсаты – күш
қуаты мықты, жан-тәні сау, елімізді қорғауға әзір, шығармашылық жұмысқа
құштар, жан-жақты дене тәрбиесі дайындығынан өткен адамдар тәрбиелеу.
Дене тәрбиесі сабақтарының міндеттері:
- Дене тәрбиесі саласы бойынша оқушылардың өмірлік маңызы
бар білімге ие болуын қамтамасыз ету;
- Дене шынықтыру арқылы жұмыс қабілеттілігін тұрақты арттыру
аясында оқушылардың денсаулығын нығайту;
- Оқушыларды өмірлік маңызды қозғалыс біліктері мен дағдыларын
үйрету;
- Оқушыларды үнемі шынықтыра отырып тәрбиелеу, әртүрлі дене
жаттығулары түрлерін өз бетінше меңгеруге дағдыландыру;
- Оқушылар бойында жеке тұлға және қоғамдық тәртіп нормаларын
қалыптастыру.
Осы аталған міндеттердің әрқайсысында қозғалыс тәртібін жан-жақты
ұйымдастырудың денсаулықты нығайтудың және дене шынықтыру деңгейін
арттырудың маңыздылығы оқушылардың дене тәрбиесі, мәдениеті мен спортқа
ықыласын арттыру мақсатында дене шынықтыруға тәрбиелеудің, маңыздылығы
тұтастай бейнеленген. Дене шынықтыру деген тек қана денені ғана шынықтыру
емес, ол жанды да шынықтырады. Себебі, күнделікті спорттық жаттығулар
үстінде адам өзін бір тиянақты тәртіпке тәрбиелеп, жігерін дамытады,
жаттығу үстінде ол алдына қойған мақсатына жету үшін ерікті түрде дене
қызметін жасап, соған үйренеді. Дене шынықтырумен қатар адамның денсаулығы
да күшейеді. Сонымен дене шынықтыру әр түрлі дене жұмысын атқаруға ғана
емес, одан басқа да толып жатқан жұмыстарды игеруге қажет және денсаулықты
сақтаудың, оны шынықтырудың бірден бір кепілі таймайтын жолы, шыныққан дене
жанды да шынықтыруға қажет, оған да жол ашады.
Дене шынықтырудың ерекше бір түрі және көпшілікке мәлім түрі
физкультура мен спорт арқылы жасалады. Жас кезінен физкультурамен, спортпен
шұғылданғандардың дене құрылысы жақсы дамып, күш-қайраты мол болады. Дене
шынықтыру үстінде бұлшық еттердің аса жетіліп дамуынан басқа да көптеген
организмнің пайдалы жетістіктер пайда болады. Спортшылардың қан тамыр
жүйесі дамып, нығаяды, олардың қызметі жеңіл және пәрменді жүреді. Шыныққан
дененің табиғатқа икемделгіштігі де анағұрлым жоғары болады.
Дене тәрбиесін үйрету үшін оқушылардың белсенді қозғалыс қызметі
ерекше және басты орын алмақ. Ол арқылы баланың денесі және психикасы
жетіледі. Осы органикалық бірлікте балалар дене тәрбиесі туралы арнаулы
білімге ие болады
Дене тәрбиесіндегі үйрету – дене және психикалық жағынан жетілдіруге
бағытталған қозғалыс қимылдары және арнаулы білімдер жүйесін беру мен
игерудің ұйымдасқан тәсілі болып табылады.
Қозғалыс қимылдарына үйрету атауы бір қимыл және оған қосарланатын
теориялық түсінік болған жағдайда қолданылады. Себебі ол қимыл және оған
енетін қозғалыстар құрылымын қосып көрсетеді. Ол жағдайда қозғалысқа
үйрету деген кең мағанадағы атауды пайдалануға болады. Нақты кезеңде әр
түрлі атауларды қолдану, жетекшінің педогогикалық міндеттерге топтастыруына
мүмкіндік жасайды.
Қимылға үйрету – білімді бір мезгілде қабылдау, қозғалыс дағдыларын
қалыптастыру және тиісті дене мүмкіншіліктерін қалыптастыру процесі болмақ.
Бұлардың барлығы бір-біріне жәрдемдеседі, бірақ жеке әдістері мен құралдары
жөнінен бірыңғай емес. Сондықтанда педогогикалық жұмыста бір не өзге
міндеттерді баса көрсетуге жүгінеді.
Әрбір қимылға үйренуде оқушы жаңадан қабылдаған және өзінде бар бұрынғы
біліміне сүйенеді
Дене тәрбиесіндегі білім – бұл дұрыс ұйымдастырылған дене тәрбиесі
негізіндегі нақтылықтар мен түсініктер және заңдылықтардың белгілі жүйесі.
Білімнің сапасын арттыру мен көлемін кеңейту оқытудағы саналық
қағидасын жүзеге асырудың, баланың танымдық белсенділігін тәрбиелеудің ең
маңызды міндеттерінің бірі.
Үйренетін қозғалыс қимылын меңгеру шартты үш деңгейге бөлінеді.
Олардың әрқайсысы, оларға жеке атау беруге мүмкіндік беретіндей белгілі
сипаттамаларға ие:
1-деңгей -алғашқы дағды;
2- деңгей -дағды;
3- деңгей -шеберлік дағдысы(жоғарғы деңгейдегі дағды).
Деңгейлер арасында айырмашылық шекарасы жоқ. Бұл барлық деңгейлердің
негізінде дағдыны қалыптастырудың біріңғай психофизиологиялық
заңдылықтары жатқандылығымен түсіндіріледі. Негізінде, бастапқы дағды –
бұл әлі қалыптасып болмаған дағды, ал дағды – қалыптаскан дағды, шеберлік
бұл қалыптасқан дағдыны меңгерудің жоғарғы деңгейі. Қозғалыс дағдысы – жеке
қозғалыстарда емес, қимылдың дәрежесіне және жағдайына назар аудара қимылды
орындау қабілеттілігі. Егер дағды психофизиологиялық категория болса онда
орындау – педогогикалық категория. Қозғалыс қимылдарын меңгерудің барлық
деңгейін істей аламын, жақсы істеймін, өте жақсы істеймін деген
сөзбен бейімдеуге болады. Қимылды орындау қабілеттілігі адамның білімі мен
қозғалыс тәжірбиесі арқылы пайда болады. Мұндай қабілеттілік кенеттен емес,
сол қимылды қайталаудың белгілі бір санынан кейін ғана пайда болады. Адам
денсаулығының кепілі, ауырудың алдын алудың басты буыны салауатты өмір
салты мен дене тәрбиесі болуға тиіс дейміз. Ал дене тәрбиесінің өзі
қарапайым дене қимылдары мен қозғалыстарынан тұратындығы белгілі. Сол
себепті дене тәрбиесінің мамандарына көмекші болар, әдістемелік құралға
негізінен қозғалысқа қатысты материалдар, сондай-ақ жоғарғы сынып
оқушыларын жүгіруге үйрету, кіші допты лақтыру, секірулер мен лақтыруларды
бағалауға байланысты әдістемелік ұсыныстар енгізіліп отыр.
1. Дене шынықтыру денсаулық көзі.
"Ғылымның қай саласы болмасын өз тарихын терең зерттеп алмайынша алға
баспайды. Демек, зерттеудi өз тарихынан бастау – ғылым жетiстiктерiн
игерумен қатар, оның одан ары алға басуына үлкен мүмкiншiлiктер туғызады."
Дәл осы жағдай спорт ойындарының даму тарихына да қатынасы болса керек.
Халықтың ұлттық және спорттық ойындарының да өзiндiк тарихи даму жолдары,
қалыптасу кезеңдерi, тәрбиелiк маңызы халықтың саяси әлеуметтiк-
экономикалық дамуының негiзiнде болды.
Демек, қазiргi бiзге жеткен өнердiң, театр элементтерiнiң қай-қайсысы
болса да ойын үстiнде көрсетiлiп, осы ойындардың әр түрлi мәнерлi
орындауының нәтижесiнде тап қазiргiдей үлкен өнер дәрежесiне жеттi. Адам
баласы көне замандардан берi жабайы аңдармен талай рет "күш сынасуына" тура
келдi. Аң және балық аулау, жемiс-жидек теру адамның күшi мен төзiмдiлiгiн,
икемдiлiгi мен шапшаңдығын, байқампаздығын қалыптастырып, дамытты.
Дене тәрбиесiнiң пайда болуы мен бастапқы даму дәрежесi халықтың
тұрмысы мен санасына байланысты белгiлi бiр мақсатты шешуге бағытталды.
Адамның қимыл әрекеті таңертең ұйқыдан оянудан басталады.
Адам өзінің күнделікті тіршілігінде еңбек барысында толып жатқан
әрекеттер мен әр түрлі қозғалыстар жасайды. Осының бәрі дененің кейбір
жекелеген мүшелерінің қалыптасып, жетілуіне өзіндік әсер етеді. Кей
жағдайда мұндай ықпалдар теріс болуы да мүмкін. Бір бағыттағы артық
қозғалыстың әсерінен дененің бір мүшесі шаршап немесе деформацияға, яғни
ағзаның қалыпты формаларының өзгеруіне әкеліп соғады. Сондықтан да
күнделікті тіршілікте болатын бір бағытта ғана жүргізілетін дене
қозғалыстары мен әрекеттерінің бәрін бірдей дене тәрбиесінің құралы деуге
болмайды.
Адамның жеке басының қасиеттері дененің қалыптасуымен тығыз
байланысты. Демек денені жүйелеп шынықтыру мен денсаулықты қалыптастыру
адамның ой санасының жетілуі мен шығармашылық күштерінің дамуының негізі.
Ағза шамасы келетін жаттығуды және дұрыс ұйымдастырылған жұмысты
орындағанда ғана дамып, нығайтып жетіледі.
Саналы түрде орындалатын жаттығулар денсаулыққа, мінез-құлықтың
белгілі бір мүсіннің қалыптасуына қалай әсер етеді деген сұраққа жауап
бермесе бұрын ең алдымен азда болса адам ағзасының жұмыс істеу жүйесімен
құрлысы жайында бірер сөз айта кеткеніміз жөн. Жалпы білім беретін мектеп
бітіретін жасөспірімдер мектеп бағдарламасына сай адам дене құрылысымен
танысады. Оның себебі адамның барлық ағзаның, іш құрылысының әрекеті өзара
байланысты. Демек, қандай да болсын жеке мүшелерге түскен ауыртпашылық
бүкіл денеге әсерін тигізеді.
Адамның қимыл әрекеті таңертең ұйқыдан оянудан басталады. Алғашқы
тіршіліктің бастамасы - таңертеңгілік бой жазу жаттығулары. Бала спорттың
қай түрімен шұғылданса да, өзінің жас ерекшелігі мен ағзасының құрылысы,
құбылысының хабары болуы керек. Осы негізді нақтылы спортпен шұғылдану үшін
жоғарыдағы жағдайлардың бәрін ескере отырып, болашақта нәтиже көрсететіндей
спорттың түрін таңдап алған жөн. Мәселен, гимнастика, суда жүзу тәріздес
спорт түрлерімен шұғылдануды жасырақ кезден бастаған жөн.
10-15 жастағы жасөспірімдердің мінез құлқы мен сана-сезімінде әлі де
болса тұрақтылық бола бермейді. Демек, олар өзінің спортпен шұғылданудағы
әрекетін өз санасымен қажетті деп, белгілі бір жүйеде бақылап та
отырмайды. Жасөспірімдердің спорттың қандай түріне қабілеті бар екеніні
жаттықтырушылар мен мұғалімдерден сұрап ақылдасып барып содан кейін ғана
жаттығуды бастауы керек. 14-15 жасқа дейінгі ұлдарға қыз балалардың дене
жағынан даму процесі тез болады. Осы кезде олар спорт қоғамындағы
жаттығуларға басқа да балалар спорт мектептеріндегі әр түрлі жаттығу
түрлеріне қатысып шеберліктерін шыңдаған дұрыс. Әр оқушының әуелі спорттың
қай түріне бейім екендігін мектеп бағдарламасының талабын орындағанда ғана
байқалады.
Таңертеңгілік бой жазу жаттығуларын қанша уақыт аралығында орындауға
болатынын дәл кесіп айту қиын. Себебі, әркім уақытын өзінше пайдаланады.
Бір оқушы 20 минут кетірсе, екіншісі 30-40 минут жасайды. Сондықтан
таңертеңгілік бой жазу жаттығуларын өткізу - әркімнің өз қалауы бойынша
жүргізіледі. Дегенмен де 15-20 минуттан кем болмағаны жөн.
Таңертеңгілік бой жазу жаттығуларын далада өткізген дұрыс. Бұл жылдың
жылы маусымында ғана емес, қыс мезгілінде де қатаң сақталуы тиіс. Жаттығу
керіп-созылудан басталуы тиіс, олардың түрлері үй жағдайында басқаша да,
далада бөлек болады. Ата-аналар өз балаларының таңертеңгілік бой жазу
жаттығуларын дұрыс орындауларын қадағалап бақылап отырулары керек.
Бала далаға шыққан бетте жаттығулар жасайтын жерге жеткенше алғашқы
кезде тез жүріп, бара-бара жылдамдықты үдете түседі. 5-10 минут уақыт
жүгіріп, одан кейін тұрып қалмай керіліп созылу жаттығулары басталады.
Кеудені кере дем алып, иық, кеуде, белді қозғайтын жаттығулар орындайды да
содан ары қарай күрделендіре береді.
Республикамызда 50-ден астам спорт түрі дамыған. Солардың бір түрімен
жаттығатындардың жолы әр түрлі. Ал спорттық ойындарды алсақ, баскетбол,
валейбол, футбол т.б. жаттығулар кестесі дұрыс құрылса ғана нәтиже береді.
Ол шұғылданушыны әр уақытта қызықтырып, ынталандырып отырады. Ал керісінше
болса, ол шұғылданушыны қызықтырмайды. Содан барып бала спортты тастап
кетіге мәжбүр болады.
Жаттығудың ойдағыдай болуы көбіне жаттықтырушыға байланысты.
Жаттығуды белгілі ғылыми жүйеге негіздеп, жаттығушының шама-шарқына, жас
мөлшеріне қарай ынталандырып отырса ғана жақсы спортшы шығара алады.
Дене тәрбиесі жүйесінде спортпен шұғылданып, болашақта жоғарғы
көрсеткіштерге жету үшін табиғи орта да қажет. Оларға жататындар: өзімізге
жақсы таныс ауа, су және күн сәулесі. Бұндай табиғи ортаны жүйелі
пайдаланудың денсаулық үшін үлкен маңызы бар.
Ең әуелі ауаның адам ағзасына тиетін әсерін алайық. Жүгірген,
секірген кезде т.б. адамның бұлшық еттері мен ішкі құрылыстарының жұмыс
істеу алғашқы қалыптан әлде қайда тездетіледі. Осы кезде дем алу процесі де
тездетіледі, ағза ауаны бастапқы тыныштықта тұрған қалыптан 15-20 есе артық
көлемде қажет етеді. Осылайша үнемі үзбей өткізілетін жаттығулардың
арқасында адамның демалу процесі толық қалпына келеді. Жақсы жаттыққан
спортшы алқынуды сезбестен ұзақ уақыт жүгіреді, жүзе де күресе де алады. Ал
жаттықпағандар алғашқы кезден-ақ алқынып, өзінің дегеніне жете алмай
қалады. Мұның аты – тез шаршау. Демалу жүйесінде қиындық болған адамның
ағзасы әлсірейді. Асылы, таңертеңгілік бой жазу жаттығулары немесе спорт
жаттығуларын мүмкіндік болғанша далада, таза ауада өткізген жөн. Бұдан
шығатын қорытынды- ағзаны жаттықтыру ең әуелі ауамен дем алудан басталады.
Ал суға шомылу денсаулық пен дене шынықтыру үшін маңызды. Көпшілікке
арналған су қоймаларында шомылуға болады. Суға түсетін жердің жағасын
құмайттау, жел соқпайтын, күн көзі жақсы түсетін жер болған дұрыс.
Күнге қыздырыну да адам ағзасы үшін баға жетпейтін өте қажетті табиғи
құрал. Күн ваннасын алудың жөні осы деп, шомылып шығып тырп етпей жағада
жатып алу да болмайды. Мұндай жағдайда оның пайдасынан зияны басым.
Тәуліктің күнге қыздырынып, суға түсетін уақыты таңертеңгі тоғыздар
шамасынан он екіге дейін болғаны жөн. Содан кейін түс ауа сағат төрттен
алтыға дейін және орайына қарай басқа да уақытты пайдалануға болады.
Күн сәулесі адам ағзасына бірден тез әсер ететін болған соң, күнге
күюді мүмкіншілік болғанша уақытпен мөлшерлеп біртіндеп бастаған жөн. Егер
де күніне екі реттеп күн сәулесін қабылдайтын жағдай болғанда, ең алғашқы
күні 15-20 немесе 30-40 минуттай қыздырынуға болады. Талтүстің алғашқы күні
15-20 минут жеткілікті.
Күн сәулесін қабылдаған кезде суға түсудің қандай жүйесі болады
десек, онда суға түскеннің жөні осы екен деп қалай болса солай ұзақ уақытты
сарп етуге болмайды. 10-15 минуттан кейін судан шығып, дем алған жөн. Суға
түсіп, күнге қыздырынудың да өзіндік ғылыми негізде зерттеліп дәлелденген
жүйесі бар. Әсіресе, ең алғашқы күндері суға түскенде дене қызып, терлеп
тұрса, келген бетте суға түсуге болмайды. Себебі, ашық күн түсіп тұрған
жердің температурасы ең төмен дегенде 40-тан жоғары. Ал судікі болса одан
әлдеқайда төмен болуы мүмкін. Сондықтан ауа мен судың арасындағы
температураның айырмашылығы өте жоғары болғандықтан, өзі қызып тұрған
ағзаға бірден әсер етеді. Сондықтан денені суытып, терді басып берып қана
суға түскен дұрыс.
Спортшылардың өмірінде дене тәрбиесі жаттығуларының гигиенасы маңызды
орын алады. Гигиена – денсаулықтың кепілі. Мектеп мұғалімдеріне балалар
денсаулығы үшін аса үлкен жауаптылық жүктеген. Сондықтан олар сабақ
өткізбес бұрын оқушылар отырған орынның гигиеналық талаптарға сай болуына
назар аударғаны орынды.
Ал дене тәрбиесі сабағында мұғалім оқушылардың жаттығулар орындағанда
дем алысының дұрыс та бірқалыпты болуын бақылайды. Дұрыс терең дем алудың
ашық алаң мен жабық орындарда шұғылданушылар үшін орны ерекше. Тағы бір
ескертетін жайт- шұғылданушылардың жас ерекшеліктерін ескерген жөн.
Спортпен шұғылдана бастаған бүлдіршіндердің сүйегі қата қоймаған, буындары
дұрыс бекімегендіктен, жаттығуды жасына, шама-шарқына қарай шамалап
орындайды.
Адамның рухани өсуi мен денесiнiң өсiп-жетiлуi балалық шақта
қалыптасады. Гимнастикамен, жеңiл атлетикамен, жүзумен, шаңғымен,
волейболмен т.б спорт түрлерi және қазақ халқының, сонымен қатар өзге ұлт
өкiлдерiнiң ұлттық ойындарымен жүйелi түрде және үздiксiз айналысатын
балалар денi сау болып қана қоймай, дене жаттығуларын орындаумен
айналыспаған өздерiнiң құрдастарына қарағанда сергек, саналы болып өсетiнiн
ғылым мен өмiр тәжiрибесi толық дәлелдеп отыр.
Дене тәрбиесiмен айналысатын оқушы жақсы оқып, бiлгендерiн iске
асыратын табанды, жiгерлi азаматтар қатарына қосылады.
Спорт қоғамға жат қылықтармен күресуге көмектесетiнi, ұжымдық және
өзара көмек беру сезiмдерiн жетiлдiретiнi, белсендi өмiрлiк көзқарасты
тәрбиелейтiнi, жоғары адамгершiлiк қасиеттердi қалыптастыратыны - өмiрде
белгiлi қағидалар.
Сондықтан да "Барлық қазақстандықтардың өсiп-өркендеуi, қауiпсiздiгi
және әл-ауқатының артуы туралы" Республика Президентiнiң халыққа жолдауы
(Қазақстан - 2030) осы мiндеттердi шешуге бағыттайды. Онда "...бүгiнгi
кезеңнiң мiндеттерiнен өзге бiздiң ұрпақтың келер ұрпақтар алдында орасан
зор жауапкершiлiк жүгiн арқалайтыны" сонымен бiрге жастар алдындағы
жауапкершiлiк туралы да айтылған.
Қазақстанның болашағы – қазiргi жеткiншек жастардың денсаулықтарына,
оны нығайту iсiне айрықша назар аударылып, салауатты өмiр салтын тұрмысқа
толық енгiзу көзделген. Салауатты өмiр салтының бiр белгiсi әрбiр адамның
дене тәрбиесiмен жүйелi түрде айналысуы болып табылады.
І бөлім
1.1 Мектептегі дене тәрбие сабағын ұйымдастыру түрлері.
Балалар дене тәрбиесiнiң түрлерi сан салалы. Мектептегi сабақ
кестесiне енгiзiлетiн дене тәрбиесiнiң мiндеттi сабақтарынан бастап,
сыныптан және мектептен тыс секциялық сабақтар, балалар мен жасөспiрiмдер
спорт мектептерiндегi жаттығу сабақтары, дене шынықтыру үзiлiстерi, үзiлiс
кезiндегi қимылды ойындар, таңертеңгi гимнастика, өздерiнiң арнайы
машықтануы – осының бәрi осы жасөспiрiмдердiң денсаулықтарын жетiлдiрiп
қана қоймай, оларды адамгершiлiк рухқа, көпшiл болуға тәрбиелейдi.
Күштiлiк, төзiмдiлiк, жылдамдық, икемдiлiк, сергектiк, өмiрге деген
құштарлық, мықты денсаулық тәрiздi сапалы қасиеттер дене шынықтыру мен
спорт арқылы орнығып, қалыптасады.
Спортшы болу балалардың барлығына бiрдей мақсат болмас, бiрақ денi
сау, қоғамымызға пайдалы азамат болып өсу – барлық жастардың мiндетi және
парызы болып саналады.
Дене тәрбиесі жүйесінің басты мақсаты – күш қуаты мықты, жан-тәні сау,
елімізді қорғауға әзір, шығармашылық жұмысқа құштар, жан-жақты дене
тәрбиесі дайындығынан өткен адамдар тәрбиелеу.
Дене шынықтыру деген тек қана денені ғана шынықтыру емес, ол жанды да
шынықтырады. Себебі, күнделікті спорттық жаттығулар үстінде адам өзін бір
тиянақты тәртіпке тәрбиелеп, жігерін дамытады, жаттығу үстінде ол алдына
қойған мақсатына жету үшін ерікті түрде дене қызметін жасап, соған
үйренеді.
Дене шынықтырумен қатар адамның денсаулығы да күшейеді. Сонымен дене
шынықтыру әр түрлі дене жұмысын атқаруға ғана емес, одан басқа да толып
жатқан жұмыстарды игеруге қажет және денсаулықты сақтаудың, оны
шынықтырудың бірден бір кепілі таймайтын жолы, шыныққан дене жанды да
шынықтыруға қажет, оған да жол ашады.
Дене шынықтырудың ерекше бір түрі және көпшілікке мәлім түрі
физкультура мен спорт арқылы жасалады. Жас кезінен физкультурамен, спортпен
шұғылданғандардың дене құрылысы жақсы дамып, күш-қайраты мол болады.
Дене шынықтыру үстінде бұлшықеттердің аса жетіліп дамуынан басқа да
көптеген организмнің пайдалы жетістіктер пайда болады. Спортшылардың қан
тамыр жүйесі дамып, нығаяды, олардың қызметі жеңіл және пәрменді жүреді.
Шыныққан дененің табиғатқа икемделгіштігі де анағұрлым жоғары болады.
Дене тәрбиесін үйрету үшін оқушылардың белсенді қозғалыс қызметі
ерекше және басты орын алмақ. Ол арқылы баланың денесі және психикасы
жетіледі. Осы органикалық бірлікте балалар дене тәрбиесі туралы арнаулы
білімге ие болады
Дене тәрбиесіндегі үйрету – дене және психикалық жағынан жетілдіруге
бағытталған қозғалыс қимылдары және арнаулы білімдер жүйесін беру мен
игерудің ұйымдасқан тәсілі болып табылады.
1.3 Мектептегі дене тәрбие сабағындағы әдістемелік принциптері
Қимыл ептілігі мен дағдысын қалыптастыру және дене қуаты қасиетін
тәрбиелеу жалпы заңдылықтарға бағынады, ол әдістеме принциптер деп аталады.
Принциптерді білу, оларды тәжірибеде қолдану дене тәрбие процесін
жетілдіреді.
Дене тәрбиесі сабағында төмендегідей әдістемелік принциптер жатады:
1. Саналылық және белсенділік
2. Көрнекілік
3. Жүйелілік
4. Біртіндеушілік.
5. Реттілік
6. Даралық
Саналылық және белсенділік принципі. Бұл принциптің мақсаты – дене тәрбиесі
процесінде жаттығушылардың сапалы, белсенді және шығармашылық әрекеттерін
педагогикалық тұрғыдан бағыттау. Саналылық және белсенділік принципі
мынадай талаптарды қамтиды:
1. Сабақтың мақсаты мен міндеттерін орындауға оқушылардың ынтасын саналы
түрде қалыптастыру. Егер оқушы алға қойған мақсаттың маңызын түсініп, оның
міндеттерін орындауға ынта танытса, оқу барысы тезірек, сапалы болады.
Жаттығушылар алдында кезекті жақын және перспективалық алыс мақсаттар
қойылады. Оқушылар үшін перспективалық мақсаттар: спорттық разряд алу, ЕОҚД
комплексі нормасын орындау, мектептің, ауданның құрама командаларына мүше
болу. Кезекті мақсаттар: бір күрделі жаттығудың тәсілін меңгеру, кейбір
дене қуаты қасиетін дамыту.
2. Сабаққа ынталы қатысу. Дене тәрбиесі сабағы кезінде балаларға
қызықты тапсырмалар беру, ойындар өткізу, жүйелі түрде баға қою,
жетістіктерін мадақтау, марапаттау оқушыларды ынталандыра түседі.
1. Жаттығушылардың өз әрекетін байқауға, бақылауға қабілетін ояту. Бұл
талапты орындау үшін, оқушылар жаттығуды орындаған кезде сәтті немесе
сәтсіз әрекеттеріне өздері талдау жасай білуі керек, орындау
тәсілінен қате табу, олардың пайда болғанын және оны қалай түзету керек
екенін үйренулері қажет.
Қазір дене тәрбиесі сабақтарында саналы бақылауға ынталандырудың
мынадай әдістері қолданылады.
1. Жаттығуды тек қана сөз қолдану әдісі арқылы үйрету.
2. Мұғалімнің тапсырмасын дене қуатының қасиетін дамыту жаттығуларын өз
бетімен іріктеп алу.
3. Жаттығуды орындаған соң нәтижесін өз бағалауы немесе екі-екіден
орындағанда бір-біріне дұрыс баға бере білу.
4. Жаңа жаттығуларды үйренгенде қозғалыс дұрыстығын сезінуге
көмектесетін арнайы тренажерлар қолдану.
5. Жаттығудың орындалу сапасы туралы ақыл-кеңестерді пайдалану т.б.
Көрнекілік приципі. Қозғалысқа үйретуді көру арқылы емес, бұлшық ет
түйсігі арқылы да түсіне біру керек. Әр түрлі анализаторлар белгілері
оқушылардың санасында үйренетін жаттығу туралы толық түсінік тудырады.
Көрнекілік принципін іске қосу мынадай жолдармен пайдаланылады:
1. Үйренетін жаттығуды бөлшектеп немесе толық көрсетуді оқытушы, я болмаса
жақсы дайындықпен өткен оқушы орындайды.
2. Әр түрлі көрнекі құралдарды көрсету арқылы суреттер, схемалар,
фотолар, кинограммалар, бейнемагнитофон жазулары т.б.
3. Оқытушының бейнелі сөзі баяндау, түсіндіру, талдау, бұйрық сөздер
т.б. арқылы.
Көрнекілік принцип қолданғанда, әрбір адамның жетекші анализаторы
қайсысы екенін ескеру керек. Бір оқушыда жетекші көру анализаторы болса,
екіншісінде – есту, үшіншісінде – қимыл анализаторлары болуы мүмкін.
Жүйелілік принципі. Дене қуаты қасиетін дамытудағы және қозғалысқа
үйретудегі жақсы нәтиже тек дене тәрбиесі жаттығуларын жүйелі орындағанда
ғана болады.
Жүйелілік – сабақтар арасында ұзақ үзіліс болмауы, сол арқылы
жаттығушылардың дене қуаты дайындығы деңгейін түсірмеу. Сондықтанда
жүйелілік принципін қолдағанда, өткен сабақтың ізін, өтіп жатқан сабақтың
әсері басып, толықтырып жамуы керек. Қортындысында көп сабақтардың әсерлері
қосылып, аккумулятивтік әсер жаттығушы организмінің берік бейімдері
процесі пайда болады, машықтану дайындық деңгейі көтеріледі. Сабақта
белгілі бір жүйе бойынша жұмыс және тынығу кезеңдерінің алмасуымен өтеді,
бұлардың негізінде бір-бірімен байланысты организмнің болдыру және қалпына
келу процесі жүреді.
Бұл жүйе төрт кезеңнен тұрады:
Жұмыс кезеңі – бұл кезеңде белгілі бір жұмыс көлемі орындалады,
қозғалысты қамтамасыз ететін қуат кері таусыла бастайды, организмнің
жұмысқа қабілеттілігі төмендейді.
Салыстырмалы қалыптасу кезеңі. Мұнда жұмыс ауытқуының орнына жұмыс
қабілеттілігі, функционалдық көрсеткіштер жұмысқа дейінгі деңгейге келе
бастайды.
Жоғары өтем кезеңі. Организнің жұмысқа кеткен қуатты артығымен қалпына
келтіреді. Редукциялық кезең. Күш түсіруден кейінгі ұзақ демалыста
организмнің жұмыс қабілеттілігі бастапқы деңгейге келеді.
Жұмыс қабілеттілігін жақсарту үшін жаттығу сабақтары арасындағы
демалысты екі күннен әрі созбау керек. Өткен сабақтың әсері толық жоғалмай
тұрған келесі сабақ өтелуге тиіс.
Реттік принципі. Қимыл әрекетке үйрету және дене қуаты қасиетін дамыту
реттілігіне арналған талаптар үш дидактикалық ережеден тұрады: 1. Жеңілден
–қиынға.
2. Қарапайымнан-күрделіге.
3. Меңгерілген қимыл әрекеттен –меңгерілмеген қимыл әрекетке
Бұрыннан қолданылып келген қимыл ептілігі мен енді ғана үйреніп жүрген
қимыл ептілігін, бір-бірімен қауыштыра біру керек.
Біртіндеушілік принципі. Орындайтын жаттығулар тәсілді күрделендіріп,
күш түсіру көлемі біртіндеп өсуін біртіндеушілік принципі деп атаймыз.
Қозғалыс әрекетін үйретуде оқу материалына екі түрлі талап қойылады.
Түзу сызықты - әр сабақ сайын жаңа міндеттер қою. Баспалдақты сатылы-
жаттығушыларға оқу материалын бірнеше сабақ көлемінде игеруге талап қояды,
ал жаңа тапсырма жаттығушылар өткен сабақтарды толық меңгергенде ғана
беріледі.
Даралық принципі – дене тәрбиесі процесінде оқушылардың жеке
ерекшеліктерін ескеру. Даралық принципі әр адамның дайындық деңгейіне,
жыныс, жас ерекшеліктеріне, жеке басының ерекшеліктеріне, сыртқы орта
факторларын сезіну мүмкіншіліктеріне, жұмыс істеу стиліне байланысты.
Жекеше жұмыс істеу. Спорттық шеберлігі артуына байланысты жұмыстың
топтық түрі жекелей жұмыс істеу түріне ауысады. Бұнда жаттығушының оқуға
ықыласы,оқу материалдарын меңгеруі, оқу әдістерін түсіну зеректігі
ескерілуі керек.
2. Мектептегі дене тәрбие сабақтарының маңызы.
Дене тәрбиесі адамгершілік тәрбиесі де өз үлесін қосады.
Адамгершілікке толы әрекеттер жасау, қажыр-қайрат көрсету, моральдық
ұстамдылық пен шыдамдылық жасау үшін күш-қуат ізі, дене күшінің
шыдамдылығы мен шынығуы өте қажет.
Ең алдымен бірінші сыныптан оныншы сыныпқа дейін аптасына екі
сағаттан өткізілетін денешынықтыру сабақтары, күн режиміндегі дене
шынықтыру – сауықтыру және сыныптан тыс, мектептен тыс жүргізілетін
алуан түрлі дене тәрбиесі, спорттық және туристік жұмыс мектепте
оқушылардың денсаулығының нығаюына және дене тәрбиесінің басқа да
міндеттерін шешуге көмектеседі.
Дене шынықтыру жөніндегі жаңа оқу бағдарламасында әрбір сынып
үшін тәрбиесінің нақты міндеттерін қою көзделген.
Оның үстіне бала ағзасының жас ерекшеліктері толығырақ
ескерілетін болады. Мәселен, төменгі сынып оқушыларының қимыл
анализаторы жедел дамиды.
Сонымен бірге 8-13 жастағы ер балалар мен қыздардың да барлық буын
қимылының саралану дәлдігі едеуір артады. Сондықтан бұлшық ет
түйсіктерінің қабілеттерін дамыту үшін өте қолайлы болып келеді.
Ендеше бұл кезеңде әдейі іріктеліп алынған жаттығулардың
көмегімен балалардың негізгі қимылдардың бәрін және үйлесімді керек
ететін қозғалыс қимылдарын жасауды үйрене алады.
Бастауыш мектепте бұл қимыл дағдыларына үйренудің негізі-
қозғалыстың табиғи түрлері мен жүріп ойналатын ойындар.
Сонымен бірге оқушылар сапқа тұрудың ең қарапайым түрлерін
үйренеді. Қол, аяқ, кеудеге жалпы даму жаттығуларын жасайды.
Симметриялық салмақ түсіретін жаттығулар дұрыс сымбаттың қалыптасуына
ерекше себепші болады.
Сымбат дегеніміз – қимыл дағдысы. Ал қимылдың бұзылуы екінің
бірінде иық тұсында немесе өкшеде кездеседі.
Ал симметриялық салмақ түсіретін жаттығулар мұндай кемістерді
түзеуге септігін тигізеді.
Жоғары сыныптарда қимылды ұдайы және ауысып үйлестіретін жаттығулар.
Жеңіл атлетика мен гимнастиканың түрлерін жасау техникасын үйрететін,
сондай-ақ бірқатар спорт ойындарының (футболдың, баскетболдың,
волейболдың, теннистің, хоккейдің) қимылдарын үйрететін арнаулы
жаттығулар енгізіледі. Сонымен бірге санмен 9-10 сыныптарда қыздар мен
жасөспірімдер жаттығулар сараланады.
Атап айтқанда, бұл сыныптарда оқитын қыздарға гимнастика
енгізіледі Оқушылар сондай – ақ жергілікті жағдайларға байланысты суда
жүзу және шаңғы, конки тебуге үйретеді.
Жаңа бағдарламада оқушыларға берілетін теориялық білімдердің
көлемі ұлғайтылады. Мәселен, бастауыш мектепте оқушыларға мектеп
оқушысының жүріп, тұру ережесінің шынығуының сымбаты туралы хабардар
етеді. Жеке бас гигиенасы туралы кейбір деректер беріледі.
Сегізжылдық мектептің жоғарғы сыныптарында оқушылар дене шынықтыру
жаттығуларының ағзаға, нерв, жүрек, тамыр, тыныс және бұлшық ет
жүйелерінің дамуына жсайтын ықпалын хабардар болады. 9-10 сыныптарда
теориялық материал мен жалпы спорт және арнаулы жаттығуларды қамтиды.
Дене тәрбие сабақтарының негізгі міндеті қимылдың белгілі бір
келісімін жасап, үйрену болып табылады. осындай қимылдарды жасау
процесінде оқушылар әрбір қимылдың оның жылдамдығының ырғағының
күшінің т.б. элементтері туралы түсінік алады.
Дене шынықтыру сабақтары үйренетін қимылдардың комлексі алға
қойған мақсатқа байланысты түрліше өткізіледі. Алайда ереже ретінде
дене тәрбие сабақтарында түрлі кіріспе жаттығулар түрі беріледі.
Содан кейін бұлшық ет негізгі топтарының жалпы серігуін қамтамасыз
ететін сапқа тұру, жүру, жүгіру басталады.
Осыдан кейін бұлшық еттің жаңа қимыл комплексін жасап үйренуге
қатысатын бөлігін шынықтыруға бағытталған дайындық жаттығулары жасалады.
Мұның өзі таяқтан секіру, доп лақтыру, жіптен секіру, орындықтан
секіріп гимнастика жасау, гимнастика тұғырларында жаттығулар жасау
болуы мүмкін. Бұдан кейін сабақтың негізгі бөлігі-жеке міндетіне
кіретін жаттығулардың арнаулы кешенін үйрену және орындау болады.
Сабақ әдетте ағзаны тепе-тең күйіне түсіруге арналған жай жаттығулар
тобын жасаумен, жүрумен, сапта тұрып жаттығулар жасаумен, маршпен
аяқталады.
Сапта және қатарда жүру, дене шынықтыру жаттығулары, қолданылмалы
жаттығулары, негізгі гимнастикалық жаттығулар болып табылады. Әдетте
қолданымалы сипаттағы гимнастикалық жаттығулар жеңіл атлетика бойынша
үйреніп жүрген қимыл түріне жүргізуге, секіруге, лақтыруға немесе
спорт ойындарының үйреніп жүрген қимылдарына – баскетболға, волейболға,
т.б. сай келеді.
Сапта тұрып жасалынатын жаттығулар дегеніміз – команда бойынша
жасалынатын жаттығулар. Олар сапқа тұр, қатарыңды түзе, тік тұр, жай тұр,
солға бұрыл, айналып тұр, тура тұр, тоқта және басқалары.
Кейбір мектептерде дене шынықтыру жаттығуларының ықпалын күшейту
мақсатымен сабақтар бүкіл оқу жылы бойында, қыста да ашық далада
өткізіледі.
Оқушылардың сымбатты болып, дұрыс жүріп тұруына қамқорлық жасау –
дене тәрбиесі сабағы мұғалімдерінің ісі ғана емес. Мұғалімдердің бәрі
оқушылардың партада дұрыс отыруын, жауап беруге қалай шығатынын
тақтаның алдында қалай тұратынын қадағалап жүруге тиіс.
Үнемі ескертіп, мінін көрсетіп отыру оқушылардың сымбатындағы
байқалған кемістіктерді түзеуге немесе кемшіліктің болуына жол бермеуге
көмектесуі тиіс.
Барлық мектептерде дене тәрбиесі сабақтарымен қатар күн режимінде
дене шынықтыру – сауықтыру шараларының тұтас бір комплексі жүргізіледі.
Мәселен, сабақ басталғанға дейін дене шынықтыруға шығады, ал
төменгі сыныптарда сабақ үстінде дене шынықтыру минуттары өткізіледі.
Еңбек сабақтарында ағарту гимнастика жасалынады. Үзіліс кездерінеде
төменгі сынып оқушыларымен қимыл ойындары ұйымдастырылады. Әдетте
олармен бұл ойындарды жоғарғы сыныптардағы ұйымдар өткізіледі.
Көктемде және жазда үзілісті аулада, таза ауада өткізу ұсынылады.
Жылына бірнеше рет денсаулық күндері өткізіледі: бұл күндері
балалар сабақ оқымайды, қала сыртына шығады немесе паркке барып, спорт
немесе қимыл ойындарын ойнайды.
Дене тәрбиесі жалпы сабақтарынын бостылған оқушылармен
жүргізілетін жұмысқа ерекше назар аударылады. Олардың сабақтары әрбір
оқушының науқасының ерекшелігін ескере отырып, арнаулы бағдарлама
бойынша өткізілуге тиіс.
Денесінің кемтарлығы бар (омыртқасы қисайған, сымбатында міні бар,
табан аяқ, т.б.) балалар аудандық балалар емханаларының жанындағы емдеу
гимнастикасының сабақтарына ғана тиімді.
Бұл сабақтарды мамандар мектептерде де өткізуіне болады.
Ал жүрегі, өкпесі ауыратын және дімкәс балалар категориясына
жатқызуға негіз болатын басқа да науқастары бар балалар сабақтан тыс
уақытта аптасына бір-екі рет дене шынықтырумен шынығады. Олармен сабақты
арнаулы бағдарлама бойынша көбіне дәрігердің бақылауымен өткізеді. Егер
олар жалпы сабақтарға қатысатын болса дені сау балалар орындайтын сабақ
неғұрлым көп түсетін жаттығулардың орнына, оларға жаттығулардың айрықша
түрін ұсынады.
1. Мектептегі дене тәрбиесі жұмыстары. Бақылау әдістері.
Мектеп директоры дене тәрбиесі мұғалімдерінің, тәрбиешілердің және
басқа да мектеп қызметкерлерінің, оқушылардың іс- әрекеттерін бақылайды
Директор дене тәрбиесі және спорт жұмыстарын үкімет пен Білім
министрлігінің дене шынықтыру және спорт басқармасының қаулылары мен
ережелері бойынша бақылауға алады.
Мектеп жұмыстарын бақылаудың негізгі жолдары: дене тәрбиесі
жұмыстарының жоспарларын тексеру: оқу және сыныптан тыс жұмыстардың
есеп беру құжаттарын тексеру: оқушылар және оқытушылармен кеңесу, есеп
беру құжаттармен танысу: бағдарламаның өткен тақырыптарын талқылау:
оқушылардың білімін және шынығу дайындығын тексеру. Бақылаудың түрлері:
Тақырыптық бақылау. Бақылаудың бұл түрі оқушылардың білімін
дағдылануын, жұмыс қабілеттілігін бағдарламаны қалай игергенін, шынығу
деңгейінің қорытындысын терең және толық анықтап, талдауға мүмкіншілік
береді.
Оны тексеру дене тәрбие бағдарламасының бір бөлімі бақылауға
алынады. Мысалы: гимнастика, жеңіл атлетика, шаңғы дайындығы т.б. Ол үшін
бірнеше сабаққа қатарынан немесе таңдап қатысады. Оқушылардың көп сайыс
көрсеткішінің нәтижесін тексереді.
Жан-жақты бақылау – бақылаудың бұл түрі оқушылардың дене тәрбиесі
сабағындағы білім және тәрбие жұмыстарын, дағды мен іскерліктің
қалыптасуын; бұқаралық шынығу мен спорт жұмыстарын, ұзартылған күн
топтарындағы дене шынықтыру мен сауықтыру, секция және үйірме жұмыстарын
тексеруде қолданылады.
Арнаулы бақылау – жаңадан келген және жас мұғалімдермен танысуға
олардың кәсіптік деңгейі, оқу тәрбие жұмыстарын барысын белсенді түрде
жүзеге асыру, қажетті жағдайда әдістемелік көмек көрсетуге бағытталады.
Ескерту арқылы бақылау – бақылаудың бұл түрі мұғалімдердің, әсіресе
жас мұғалімдердің жұмыста қателік жібермеуі үшін қолданылады. Бағдарламаның
мазмұнын игеру және оның жоспарлауы тексеріледі.
Алдын-ала бақылау – күні бойы сабаққа қатысу арқылы мұғалімнің
дайындық деңгейін және біліктілігін анықтау үшін қолданылады.
Жалпы дамыту жайындағы және көпсайыс топтарында сабақты үздіксіз
өткізу, оқушыларға білім беру, іскерлік дағды, пәнге деген құштарлығы және
өздігімен шұғылданудың сапасын жақсартудағы алатын орнын анықтау үшін
жүргізіледі.
Күнделікті бақылау – нормативтік құжаттардың бағдарлама
материалдарының, мектеп күн тәртібіндегі денешынықтыру, сауықтыру
жұмыстарының орындалуын бақылау үшін қолданылады.
Шолу арқылы бақылау – ұзартылған күн тобындағы жұмыстарды
жоспарлау, мұғалімнің спорт сағатын ұйымдастырып өткізу, оның
кәсіпқойлық деңгейін анықтау. Оқушыларға сабақ үстінде мамандырылған
бағытта көмек көрсету бақылауға алынады.
Бақылау жұмысына мектеп директоры, сыныптан тыс және тәрбие
жұмыстарын ұйымдастырушысына, тәжірибелі мұғалімдерді, балалар мен
жасөспірімдер спорт мектебінің жаттықтырушыларын және әдіскерлерін
жұмылдырады. Бақылаудың әр түрінің өзіндік ерекшелігі болса да, оның
негізгі мақсаты оқу – тәрбие жұмыстарының деңгейін көтеру,
кемшіліктерді дер кезінде жою, мұғалімдердің педагогикалық шеберлігінің
арттыруына ықпал ету.
Сабаққа қатысарда мектеп директоры немесе басқалары (оқу ісінің
меңгерушісі, әдіскер, тәжірбиелі мұғалімдер, мұғалімнің сабақтағы
жетістіктерін атап өту арқылы оның өзіне деген сенімін арттырады
және оқушылармен ойдағыдай жұмыс істеуге жұмылдырады. Бақылаудың негізгі
мақсаты: ұрысып сөгуде емес, қателікті дер кезінде түзетуде.
2.2 Сабаққа қойылатын талаптар.
Педагогика ғылымының дамуына байланысты мектептің, мұғалімнің
және оқушылардың алдына күннен – күнге жаңа талаптар қойылуда.
Сабақтың негізгі мазмұны – ғылыми негізде және мұғалімдердің
жұмыс тәжірбиесінен қалыптасқан ілім мен тәжірбие сыннан өткен өкімет
бағдарламасында анықталады. Сабақта бағдарламаның негізгі тараулары
міндетті түрде орындалуы керек. Жергілікті оқу орындарындарының келісімі
бойынша мектеп директоры және дене тәрбиесі мұғалімі табиғат жағдайына
мектептің мүлік қорына байланысты бағдарламаның кейбір тармақтарын
өзгертуіне құқығы бар.
Бағдарламаның мазмұны, оқушылардың жасына дене шынықтыру
жаттығуларының күрделілігіне қарай құрастырылған сондықтан да, дене
тәрбиесінің негізгі мақсаттарын орындауға бағытталады.
Дене тәрбиесінің әр сабағы белгілі мақсатты орындауға бағыталған:
білім беру және дамыту болып табылады.
Мысалы: білім беру –таныстыру, үйрету, оқытуды жалғастыру,
жетілдіру, бағалау тағы басқа тәрбие көмек көрсету және қолдану,
ұйымшылдық сезімін ояту, жолдастық, қозғалыс сапасын дамыту, үйлестік,
төзімділік, ептілік жылдамдық, икемділік, күш т.б.
Оқытып-үйрету жұмыстары-оқушылардың тынығуы, ақыл-ой деңгей дамуына
және олардың дамуына өз сабағын жоспар бойынша өткізеді, жаттығулардың
мазмұны оқушылардың қабілеттілігіне қарай құрастырылып, қайталау саны
мүмкіншілікке қарай орындалады.
Сабақтың мұндай ерекшеліктері мұғалімнің дене тәрбиесі сабағына
деген жауапкершілігін арттырады.
Дене шынықтыру пәнінің әр сабағы мұндай талаптарға
жауап беруге тиіс.
а) белгіленген міндеттері болуы керек .
ә) методикасы дұрыс құрылуы керек,
б) өткен сабақтармен сабақтас, байланысты болуы керек.
в) мазмұны бойынша оқушылардың жасына, жынысына, дене жағынан жетілуіне
және дайындығына сәйкес болуы керек.
г) денсаулықты нығайтуға,сымбаттың қалыптасуына дене жағынан дамуына әсер
ететін жаттығулар мен ойындарды пайдаланады.
д) пәнаралық байланысты үйлестіру.
ж) тәрбиелік мақсатта болу.
2.3 Сабақты дұрыс ұйымдастыру әдістері
Өткен сабақтардың дәйекті жалғасы болуымен қатар біртұтас
құрастырылып толық аяқталуы тиіс. Әр сабақ келесі кезектегі сабақтың
мазмұны мен мақсатын қамтиды.:
- сабақтың мазмұны оқушылардың санына, жынысына, жасына, шынығу деңгейіне
және жалпы дайындығына қарай анықталады.:
- оқушыларды қызықтырып, олардың өз бетінше белсенділікпен дайындалу
сезімін оятады:
- дене шынығудың жан-жақты дамытуына, денсаулықтың нығаюына қозғалыс
тірегінің қалыптауына әсерін тигізетін жаттығулар мен ойындардан
құрастырылады.
- оқып үйрену және тәрбие жұмыстарын қамтиды.
- сабақ тазалық – гигиена және қажетті спорттық құрал-жабдықтармен
қамтамасыз етіледі.
- сабақтың негізгі мақсаты әртүрлі әдістер қолдану арқылы:
- оқу-тәрбие жұмыстарын әрдайым дамытады.
- дене тәрбие сабағының сапасын жақсарту, бақылау жұмыстарының тұрақты
жүргізілуіне тікелей байланысты. Оқушылардың оқу тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыру.
Сабақтың нәтижесі мұғалімнің дайындық сапасына, оқу жүйесін дұрыс
жоспарлауына, қолда бар құрал-жабдықтарды жер жағдайына байланысты дұрыс
пайдалануына, оқу тәрбие жүйесін жүргізу әдістері мен байланысты. Сабақ
кезінде уақытты тиімді пайдалану арқылы мұғалім жоғары жетістікке жетуіне
мүмкіншілік туғызады.
Сабақтың мақсатын орындау үшін оқу жұмыстарын ұйымдастыруда ең тиімді
әдістер қолданылады.
Жан-жақты әдіс- бұл әдістің артықшылдығы көп оқушылар тобын қамту,
жаңа жаттығуларды үйретерде оқушылардың сабақтың тиімділігін және жұмыс
көлемін берынша ұлғайту.
Бұл әдістің тиімділігі сабақты оқушылар тобымен сақтық пен көмекті аса
қажет етпейтін жаттығулар қолданылады.
Үздіксіз оқыту әдісіЖаттығуды оқушылар бірінен соң бірі кезекпен
үздіксіз орындайды. Жағдайға байланысты жаттығуларды үздіксіз орындау екі-
үш топта бір мезгілде өткізуі мүмкін. Мысалы: тепе-теңдік жаттығуларын
үздіксіз 2-3 гимнастикалық орындықта немесе орындауға болады.
Сабақты осы әдіспен өткізудің ртықшылығы оның тығыздылығы мен
жүктемесінің өсуінде. Ұзындыққа, биіктікке секіргенде, өрмелегенде
немесе өрмелеп шыққанда, тепе-теңдік және акробатика жаттығуларын
орындағанда, сонымен қатар шаңғымен өрге көтеріліп,еңіске түскенде
қолдану өте ыңғайлы. Бұл әдістің тағы бір маңызы әртүрлі
жаттығуларды орындауында. Мысалы алдымен оқушылар гимнастикалық
орындықпен жүріп, бөрененің астынан өтеді де, биіктікке секіреді.
Содан кейін гимнастикалық қабырғаға өрмелейді, т.б.
Үздіксіз оқыту тәсілі негізінен жаттығуларды дағдыландыру және
жетілдіру мақсатында қолданылады.
Ауыспалы әдіс. Оқушылар жаттығуларды кезекпен орындау үшін топтарға
бөлінеді. жаттығуды орындаған соң топтар орын ауыстырады.
Алмасу топтары жаттығуды бір мезгілде орындайтын топтардан
құрастырылады. Алмасу тобының біреуі жаттығуды орындайды да,
басқалар оны қадағалайды. сақтандырады, көмектеседі, талдайды. Мысалы
залда 10 гимнастикалық кереге, 30 оқушы басқа жаттығуды орындау үшін
олар 6 баладан 5 ауыспалы топқа бөлінеді.
Допты нысанаға және қашықтыққа лақтырғанда асып өрмелеу,
ұзындыққа, биіктікке секіргенде т.б. жаттығулар орындағанда Ауыспалы
әдіс қолданылады. Бұл әдісті қолданған мұғалімге оқушыларды жақсы
қадағалауға мүмкіншілік береді.
Топтармен сабақтар өткізу әдісі. Мұғалімнің тапсырмасы бойынша
жаттығуларды топтар кезекпен өз бетінше орындайды. Бұл әдіс сабақтың
негізгі бөлімінде, жаттығудың бір түрімен қолданылады. Уақытты
тиімді пайдалану үшін жаттығудың екі түрі бір мезгілде орындалады.
Белгіленген уақыт бойынша топтар орын ауыстырады.
Жаттығудың дұрыс орындалуын және тәртіп сақтауды қадағалау үшін
әр топтың ағасы тағайындалады.Бұл әдіс жүктемені дұрыс анықтап, қателікті
дер кезінде түзетуге мүмкіншілік береді, бірақ уақыт тығыздығын
төмендетеді. Уақыт тығыздығын көтеру үшін кезек күтуші топтарға,
орындалуы жеңіл, бұрын оқып үйренген, оқушылардың білімін
жетілдіретін, негізігі қозғалыс сапасын дамытатын қосымша жаттығулар
беріледі.
Даралық әдіс. Мұғалім сабақ үстіндне дайындық денгейін жоғары
немесе әлсіз оқушыларға шынығу деңгейіне қарай жеке тапсырма
беріп, оны оқушылардың өз бетінше орындауын қадағалайды.
Бұл әдіс оқушылардың жаттығуларды өз бетінше орындап
үйренуге көмектеседі.
Айнымалы әдіс. Қозғалыс сапасын жан – жақты дамыту және организмді
дұрыс қалыптастыру үшін жаттығулар тобын айнымалы әдіспен орындаудың
мағызы өте айрықша. Сабақтың басталар алдында қажетті құрал –
жабдықтар тізбегімен өз орындарына қойып, қай топтың қандай
жаттығуды орындайтынын хабарланады.
Әр жаттығудың қалай орындалатының мұғалімнің алдына қоятын
мақсаты сабақты оқушылардың қабілетіне, қауіпсіздікті сақтауына, шынығу
деңгейін дамытуға бағытталады.
Әдістің тиімділігін оның дұрыс ұйымдастырылуында. Ол үшін
мұғалім сабақта белсенді оқушы спортшыларды, ұйымдастырушыларды, команды
капитандарын т.б. пайдаланады.
2.4 Дене тәрбие сабағына қойылатын талаптар;
1. өтілетін сабақтың нақты мақсатын анықтап, қимыл – қозғалыс
міндеттерін бірыңғай орындау.
2. Сабақтың алдында қойылған мақсаты жету, әрбір кезендегі, яғни
бөлімдегі дидактикалық міндеттерін белгілеу.
3. Сабақтың құрылымы, онын мақсаты мен тәрбиелік мәнін нақты
белгілеу.
4. Сабақтың дұрыс ұйымдастырылуы және тиімді өтуі, яғни әсерлі
басталуы және ұғымды аяталуы.
5. Сабақтың алдыңғы алдыңғы сабақтармен байланысы оқушының өткен
қозғалыстарды менгеруі, қайталуы, олардың шеберлігін, білімін
іскерлігін дағдысын қалыптастырып белсенділін арттыру.
6. Сабақта қолданылатын тәсілдерді шеберлікпен жүзеге асырып барлық
оқыту қағидаларынын өзара байланысын ескеру. Осы аталған
талаптарды орындағанда мақсаты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І бөлім
1. Дене шынықтыру денсаулық көзі.
1.1. Мектептегі дене тәрбие сабағын ұйымдастыру түрлері.
1.2. Дене тәрбие сабағындағы үйрету тәсілдері.
1.3. Мектептегі дене тәрбие сабағындағы әдістемелік принциптері.
ІІ бөлім
2. Мектептегі дене тәрбие сабақтарының маңызы.
2.1. Мектептегі дене тәрбиесі жұмыстары Бақылау әдістері.
2.2. Сабаққа қойылатын талаптар.
2.3. Сабақты дұрыс ұйымдастыру әдістері
2.4. Дене тәрбие сабағына қойылатын талаптар;
ІІІ бөлім
3. Дене тәрбиесі сабағындағы дене қуатының қасиеттері
3.1. Дене тәрбиесі сабағындағы жылдамдық, ептілік, төзімділікті үйрету
әдістемесі
3.2. Дене тәрбие сабағында икемділікті дамыту әдістері.
ІV бөлім
4. Мектептегі дене тәрбиесі пәнінің құжаттары.
4.1 Дене тәрбиесінің сабақ жоспары
4.2 Дене тәрбие сабағын талдау
4.3 Физкультура сабағының жоспар-конспектісі
Қорытынды
Кіріспе.
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғаннан бастап мемлекеттік
саясатта халық денсаулығы басты назарда болып келеді. 1997 жылы қыркүйек
айында ел президенті Тәуелсіз Қазақстанның ата заңының 44-бабының 8-
тармақшасы ҚР азаматтарының денсаулық жағдайын жақсарту және олардың
денсаулығын сақтау деген Конституцияның құқығын іске асыру талабына сай
Қазақстан халқына Қазақстан 2030 Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі
қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы жолдауын жасады. Осы жолдаудың
мақсаты жас ұрпақтың толқынды денсаулығын қалыптастыру.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың “Қазақстан-2030” стратегиялық
бағдарламасында салауатты өмір салтына ынталандыру әрқайсымыздың дене
тәрбиесімен айналысуымызға дұрыс тамақтануымызға, тазалық пен санитарлық
шараларын сақтауымызға бағытталған денсаулықты нығайту үшін жастарды
салауатты өмір салтына насихаттап, ақпараттық іс-шаралар жүргізілуі керек
деген.
Қазіргі таңда жастардың дене шынықтырумен айналысуының ең басты мақсаты
салауатты өмір салты болып табылады.
Дене тәрбиесімен ерте жастан айналысып, тиімді де уақытылы дем алған
адамның оқуға, еңбек етуге қабілеті арта түсетіні белгілі. Спорттың өзіне
тән керемет қасиеті темекі тарту, ішімдік, нашақорлық сияқты зиянды
әдеттерден бойды аулақ салуға тәрбиелейді. Елбасының салауатты өмір салты
туралы сөз еткенде – спорттың бұқаралығына ерекше мән беріп отырады.
Себебі, денсаулық болмаса тән азабын былай қойғанда, адам нағыз азаматтық
асқарына көтеріле алмай, аңсаған армандары көңілді мазалап, жан азабына
шалдығады.
“Он екі мүшең сау болса жарлымын деме” – деп халқымыз денсаулықтың адам
өміріндегі орнын, тән сұлулығын, жан тазалығын ешнәрсемен теңестіруге
болмайтыны жайлы ескертіп отырған.
Дене тәрбиесі жүйесі дегеніміз - әлеуметтік-экономикалық, заңдылық пен
ғылыми әдістемелік, нормативтік бағдарлама негіздерінің жиындығы және
респкбликада дене тәрбиесі мәселесін үйлестіріп отыратын әрі басшылық
ететін ұғымдар мен мекемелер. Дене тәрбиесі жүйесінің басты мақсаты – күш
қуаты мықты, жан-тәні сау, елімізді қорғауға әзір, шығармашылық жұмысқа
құштар, жан-жақты дене тәрбиесі дайындығынан өткен адамдар тәрбиелеу.
Дене тәрбиесі сабақтарының міндеттері:
- Дене тәрбиесі саласы бойынша оқушылардың өмірлік маңызы
бар білімге ие болуын қамтамасыз ету;
- Дене шынықтыру арқылы жұмыс қабілеттілігін тұрақты арттыру
аясында оқушылардың денсаулығын нығайту;
- Оқушыларды өмірлік маңызды қозғалыс біліктері мен дағдыларын
үйрету;
- Оқушыларды үнемі шынықтыра отырып тәрбиелеу, әртүрлі дене
жаттығулары түрлерін өз бетінше меңгеруге дағдыландыру;
- Оқушылар бойында жеке тұлға және қоғамдық тәртіп нормаларын
қалыптастыру.
Осы аталған міндеттердің әрқайсысында қозғалыс тәртібін жан-жақты
ұйымдастырудың денсаулықты нығайтудың және дене шынықтыру деңгейін
арттырудың маңыздылығы оқушылардың дене тәрбиесі, мәдениеті мен спортқа
ықыласын арттыру мақсатында дене шынықтыруға тәрбиелеудің, маңыздылығы
тұтастай бейнеленген. Дене шынықтыру деген тек қана денені ғана шынықтыру
емес, ол жанды да шынықтырады. Себебі, күнделікті спорттық жаттығулар
үстінде адам өзін бір тиянақты тәртіпке тәрбиелеп, жігерін дамытады,
жаттығу үстінде ол алдына қойған мақсатына жету үшін ерікті түрде дене
қызметін жасап, соған үйренеді. Дене шынықтырумен қатар адамның денсаулығы
да күшейеді. Сонымен дене шынықтыру әр түрлі дене жұмысын атқаруға ғана
емес, одан басқа да толып жатқан жұмыстарды игеруге қажет және денсаулықты
сақтаудың, оны шынықтырудың бірден бір кепілі таймайтын жолы, шыныққан дене
жанды да шынықтыруға қажет, оған да жол ашады.
Дене шынықтырудың ерекше бір түрі және көпшілікке мәлім түрі
физкультура мен спорт арқылы жасалады. Жас кезінен физкультурамен, спортпен
шұғылданғандардың дене құрылысы жақсы дамып, күш-қайраты мол болады. Дене
шынықтыру үстінде бұлшық еттердің аса жетіліп дамуынан басқа да көптеген
организмнің пайдалы жетістіктер пайда болады. Спортшылардың қан тамыр
жүйесі дамып, нығаяды, олардың қызметі жеңіл және пәрменді жүреді. Шыныққан
дененің табиғатқа икемделгіштігі де анағұрлым жоғары болады.
Дене тәрбиесін үйрету үшін оқушылардың белсенді қозғалыс қызметі
ерекше және басты орын алмақ. Ол арқылы баланың денесі және психикасы
жетіледі. Осы органикалық бірлікте балалар дене тәрбиесі туралы арнаулы
білімге ие болады
Дене тәрбиесіндегі үйрету – дене және психикалық жағынан жетілдіруге
бағытталған қозғалыс қимылдары және арнаулы білімдер жүйесін беру мен
игерудің ұйымдасқан тәсілі болып табылады.
Қозғалыс қимылдарына үйрету атауы бір қимыл және оған қосарланатын
теориялық түсінік болған жағдайда қолданылады. Себебі ол қимыл және оған
енетін қозғалыстар құрылымын қосып көрсетеді. Ол жағдайда қозғалысқа
үйрету деген кең мағанадағы атауды пайдалануға болады. Нақты кезеңде әр
түрлі атауларды қолдану, жетекшінің педогогикалық міндеттерге топтастыруына
мүмкіндік жасайды.
Қимылға үйрету – білімді бір мезгілде қабылдау, қозғалыс дағдыларын
қалыптастыру және тиісті дене мүмкіншіліктерін қалыптастыру процесі болмақ.
Бұлардың барлығы бір-біріне жәрдемдеседі, бірақ жеке әдістері мен құралдары
жөнінен бірыңғай емес. Сондықтанда педогогикалық жұмыста бір не өзге
міндеттерді баса көрсетуге жүгінеді.
Әрбір қимылға үйренуде оқушы жаңадан қабылдаған және өзінде бар бұрынғы
біліміне сүйенеді
Дене тәрбиесіндегі білім – бұл дұрыс ұйымдастырылған дене тәрбиесі
негізіндегі нақтылықтар мен түсініктер және заңдылықтардың белгілі жүйесі.
Білімнің сапасын арттыру мен көлемін кеңейту оқытудағы саналық
қағидасын жүзеге асырудың, баланың танымдық белсенділігін тәрбиелеудің ең
маңызды міндеттерінің бірі.
Үйренетін қозғалыс қимылын меңгеру шартты үш деңгейге бөлінеді.
Олардың әрқайсысы, оларға жеке атау беруге мүмкіндік беретіндей белгілі
сипаттамаларға ие:
1-деңгей -алғашқы дағды;
2- деңгей -дағды;
3- деңгей -шеберлік дағдысы(жоғарғы деңгейдегі дағды).
Деңгейлер арасында айырмашылық шекарасы жоқ. Бұл барлық деңгейлердің
негізінде дағдыны қалыптастырудың біріңғай психофизиологиялық
заңдылықтары жатқандылығымен түсіндіріледі. Негізінде, бастапқы дағды –
бұл әлі қалыптасып болмаған дағды, ал дағды – қалыптаскан дағды, шеберлік
бұл қалыптасқан дағдыны меңгерудің жоғарғы деңгейі. Қозғалыс дағдысы – жеке
қозғалыстарда емес, қимылдың дәрежесіне және жағдайына назар аудара қимылды
орындау қабілеттілігі. Егер дағды психофизиологиялық категория болса онда
орындау – педогогикалық категория. Қозғалыс қимылдарын меңгерудің барлық
деңгейін істей аламын, жақсы істеймін, өте жақсы істеймін деген
сөзбен бейімдеуге болады. Қимылды орындау қабілеттілігі адамның білімі мен
қозғалыс тәжірбиесі арқылы пайда болады. Мұндай қабілеттілік кенеттен емес,
сол қимылды қайталаудың белгілі бір санынан кейін ғана пайда болады. Адам
денсаулығының кепілі, ауырудың алдын алудың басты буыны салауатты өмір
салты мен дене тәрбиесі болуға тиіс дейміз. Ал дене тәрбиесінің өзі
қарапайым дене қимылдары мен қозғалыстарынан тұратындығы белгілі. Сол
себепті дене тәрбиесінің мамандарына көмекші болар, әдістемелік құралға
негізінен қозғалысқа қатысты материалдар, сондай-ақ жоғарғы сынып
оқушыларын жүгіруге үйрету, кіші допты лақтыру, секірулер мен лақтыруларды
бағалауға байланысты әдістемелік ұсыныстар енгізіліп отыр.
1. Дене шынықтыру денсаулық көзі.
"Ғылымның қай саласы болмасын өз тарихын терең зерттеп алмайынша алға
баспайды. Демек, зерттеудi өз тарихынан бастау – ғылым жетiстiктерiн
игерумен қатар, оның одан ары алға басуына үлкен мүмкiншiлiктер туғызады."
Дәл осы жағдай спорт ойындарының даму тарихына да қатынасы болса керек.
Халықтың ұлттық және спорттық ойындарының да өзiндiк тарихи даму жолдары,
қалыптасу кезеңдерi, тәрбиелiк маңызы халықтың саяси әлеуметтiк-
экономикалық дамуының негiзiнде болды.
Демек, қазiргi бiзге жеткен өнердiң, театр элементтерiнiң қай-қайсысы
болса да ойын үстiнде көрсетiлiп, осы ойындардың әр түрлi мәнерлi
орындауының нәтижесiнде тап қазiргiдей үлкен өнер дәрежесiне жеттi. Адам
баласы көне замандардан берi жабайы аңдармен талай рет "күш сынасуына" тура
келдi. Аң және балық аулау, жемiс-жидек теру адамның күшi мен төзiмдiлiгiн,
икемдiлiгi мен шапшаңдығын, байқампаздығын қалыптастырып, дамытты.
Дене тәрбиесiнiң пайда болуы мен бастапқы даму дәрежесi халықтың
тұрмысы мен санасына байланысты белгiлi бiр мақсатты шешуге бағытталды.
Адамның қимыл әрекеті таңертең ұйқыдан оянудан басталады.
Адам өзінің күнделікті тіршілігінде еңбек барысында толып жатқан
әрекеттер мен әр түрлі қозғалыстар жасайды. Осының бәрі дененің кейбір
жекелеген мүшелерінің қалыптасып, жетілуіне өзіндік әсер етеді. Кей
жағдайда мұндай ықпалдар теріс болуы да мүмкін. Бір бағыттағы артық
қозғалыстың әсерінен дененің бір мүшесі шаршап немесе деформацияға, яғни
ағзаның қалыпты формаларының өзгеруіне әкеліп соғады. Сондықтан да
күнделікті тіршілікте болатын бір бағытта ғана жүргізілетін дене
қозғалыстары мен әрекеттерінің бәрін бірдей дене тәрбиесінің құралы деуге
болмайды.
Адамның жеке басының қасиеттері дененің қалыптасуымен тығыз
байланысты. Демек денені жүйелеп шынықтыру мен денсаулықты қалыптастыру
адамның ой санасының жетілуі мен шығармашылық күштерінің дамуының негізі.
Ағза шамасы келетін жаттығуды және дұрыс ұйымдастырылған жұмысты
орындағанда ғана дамып, нығайтып жетіледі.
Саналы түрде орындалатын жаттығулар денсаулыққа, мінез-құлықтың
белгілі бір мүсіннің қалыптасуына қалай әсер етеді деген сұраққа жауап
бермесе бұрын ең алдымен азда болса адам ағзасының жұмыс істеу жүйесімен
құрлысы жайында бірер сөз айта кеткеніміз жөн. Жалпы білім беретін мектеп
бітіретін жасөспірімдер мектеп бағдарламасына сай адам дене құрылысымен
танысады. Оның себебі адамның барлық ағзаның, іш құрылысының әрекеті өзара
байланысты. Демек, қандай да болсын жеке мүшелерге түскен ауыртпашылық
бүкіл денеге әсерін тигізеді.
Адамның қимыл әрекеті таңертең ұйқыдан оянудан басталады. Алғашқы
тіршіліктің бастамасы - таңертеңгілік бой жазу жаттығулары. Бала спорттың
қай түрімен шұғылданса да, өзінің жас ерекшелігі мен ағзасының құрылысы,
құбылысының хабары болуы керек. Осы негізді нақтылы спортпен шұғылдану үшін
жоғарыдағы жағдайлардың бәрін ескере отырып, болашақта нәтиже көрсететіндей
спорттың түрін таңдап алған жөн. Мәселен, гимнастика, суда жүзу тәріздес
спорт түрлерімен шұғылдануды жасырақ кезден бастаған жөн.
10-15 жастағы жасөспірімдердің мінез құлқы мен сана-сезімінде әлі де
болса тұрақтылық бола бермейді. Демек, олар өзінің спортпен шұғылданудағы
әрекетін өз санасымен қажетті деп, белгілі бір жүйеде бақылап та
отырмайды. Жасөспірімдердің спорттың қандай түріне қабілеті бар екеніні
жаттықтырушылар мен мұғалімдерден сұрап ақылдасып барып содан кейін ғана
жаттығуды бастауы керек. 14-15 жасқа дейінгі ұлдарға қыз балалардың дене
жағынан даму процесі тез болады. Осы кезде олар спорт қоғамындағы
жаттығуларға басқа да балалар спорт мектептеріндегі әр түрлі жаттығу
түрлеріне қатысып шеберліктерін шыңдаған дұрыс. Әр оқушының әуелі спорттың
қай түріне бейім екендігін мектеп бағдарламасының талабын орындағанда ғана
байқалады.
Таңертеңгілік бой жазу жаттығуларын қанша уақыт аралығында орындауға
болатынын дәл кесіп айту қиын. Себебі, әркім уақытын өзінше пайдаланады.
Бір оқушы 20 минут кетірсе, екіншісі 30-40 минут жасайды. Сондықтан
таңертеңгілік бой жазу жаттығуларын өткізу - әркімнің өз қалауы бойынша
жүргізіледі. Дегенмен де 15-20 минуттан кем болмағаны жөн.
Таңертеңгілік бой жазу жаттығуларын далада өткізген дұрыс. Бұл жылдың
жылы маусымында ғана емес, қыс мезгілінде де қатаң сақталуы тиіс. Жаттығу
керіп-созылудан басталуы тиіс, олардың түрлері үй жағдайында басқаша да,
далада бөлек болады. Ата-аналар өз балаларының таңертеңгілік бой жазу
жаттығуларын дұрыс орындауларын қадағалап бақылап отырулары керек.
Бала далаға шыққан бетте жаттығулар жасайтын жерге жеткенше алғашқы
кезде тез жүріп, бара-бара жылдамдықты үдете түседі. 5-10 минут уақыт
жүгіріп, одан кейін тұрып қалмай керіліп созылу жаттығулары басталады.
Кеудені кере дем алып, иық, кеуде, белді қозғайтын жаттығулар орындайды да
содан ары қарай күрделендіре береді.
Республикамызда 50-ден астам спорт түрі дамыған. Солардың бір түрімен
жаттығатындардың жолы әр түрлі. Ал спорттық ойындарды алсақ, баскетбол,
валейбол, футбол т.б. жаттығулар кестесі дұрыс құрылса ғана нәтиже береді.
Ол шұғылданушыны әр уақытта қызықтырып, ынталандырып отырады. Ал керісінше
болса, ол шұғылданушыны қызықтырмайды. Содан барып бала спортты тастап
кетіге мәжбүр болады.
Жаттығудың ойдағыдай болуы көбіне жаттықтырушыға байланысты.
Жаттығуды белгілі ғылыми жүйеге негіздеп, жаттығушының шама-шарқына, жас
мөлшеріне қарай ынталандырып отырса ғана жақсы спортшы шығара алады.
Дене тәрбиесі жүйесінде спортпен шұғылданып, болашақта жоғарғы
көрсеткіштерге жету үшін табиғи орта да қажет. Оларға жататындар: өзімізге
жақсы таныс ауа, су және күн сәулесі. Бұндай табиғи ортаны жүйелі
пайдаланудың денсаулық үшін үлкен маңызы бар.
Ең әуелі ауаның адам ағзасына тиетін әсерін алайық. Жүгірген,
секірген кезде т.б. адамның бұлшық еттері мен ішкі құрылыстарының жұмыс
істеу алғашқы қалыптан әлде қайда тездетіледі. Осы кезде дем алу процесі де
тездетіледі, ағза ауаны бастапқы тыныштықта тұрған қалыптан 15-20 есе артық
көлемде қажет етеді. Осылайша үнемі үзбей өткізілетін жаттығулардың
арқасында адамның демалу процесі толық қалпына келеді. Жақсы жаттыққан
спортшы алқынуды сезбестен ұзақ уақыт жүгіреді, жүзе де күресе де алады. Ал
жаттықпағандар алғашқы кезден-ақ алқынып, өзінің дегеніне жете алмай
қалады. Мұның аты – тез шаршау. Демалу жүйесінде қиындық болған адамның
ағзасы әлсірейді. Асылы, таңертеңгілік бой жазу жаттығулары немесе спорт
жаттығуларын мүмкіндік болғанша далада, таза ауада өткізген жөн. Бұдан
шығатын қорытынды- ағзаны жаттықтыру ең әуелі ауамен дем алудан басталады.
Ал суға шомылу денсаулық пен дене шынықтыру үшін маңызды. Көпшілікке
арналған су қоймаларында шомылуға болады. Суға түсетін жердің жағасын
құмайттау, жел соқпайтын, күн көзі жақсы түсетін жер болған дұрыс.
Күнге қыздырыну да адам ағзасы үшін баға жетпейтін өте қажетті табиғи
құрал. Күн ваннасын алудың жөні осы деп, шомылып шығып тырп етпей жағада
жатып алу да болмайды. Мұндай жағдайда оның пайдасынан зияны басым.
Тәуліктің күнге қыздырынып, суға түсетін уақыты таңертеңгі тоғыздар
шамасынан он екіге дейін болғаны жөн. Содан кейін түс ауа сағат төрттен
алтыға дейін және орайына қарай басқа да уақытты пайдалануға болады.
Күн сәулесі адам ағзасына бірден тез әсер ететін болған соң, күнге
күюді мүмкіншілік болғанша уақытпен мөлшерлеп біртіндеп бастаған жөн. Егер
де күніне екі реттеп күн сәулесін қабылдайтын жағдай болғанда, ең алғашқы
күні 15-20 немесе 30-40 минуттай қыздырынуға болады. Талтүстің алғашқы күні
15-20 минут жеткілікті.
Күн сәулесін қабылдаған кезде суға түсудің қандай жүйесі болады
десек, онда суға түскеннің жөні осы екен деп қалай болса солай ұзақ уақытты
сарп етуге болмайды. 10-15 минуттан кейін судан шығып, дем алған жөн. Суға
түсіп, күнге қыздырынудың да өзіндік ғылыми негізде зерттеліп дәлелденген
жүйесі бар. Әсіресе, ең алғашқы күндері суға түскенде дене қызып, терлеп
тұрса, келген бетте суға түсуге болмайды. Себебі, ашық күн түсіп тұрған
жердің температурасы ең төмен дегенде 40-тан жоғары. Ал судікі болса одан
әлдеқайда төмен болуы мүмкін. Сондықтан ауа мен судың арасындағы
температураның айырмашылығы өте жоғары болғандықтан, өзі қызып тұрған
ағзаға бірден әсер етеді. Сондықтан денені суытып, терді басып берып қана
суға түскен дұрыс.
Спортшылардың өмірінде дене тәрбиесі жаттығуларының гигиенасы маңызды
орын алады. Гигиена – денсаулықтың кепілі. Мектеп мұғалімдеріне балалар
денсаулығы үшін аса үлкен жауаптылық жүктеген. Сондықтан олар сабақ
өткізбес бұрын оқушылар отырған орынның гигиеналық талаптарға сай болуына
назар аударғаны орынды.
Ал дене тәрбиесі сабағында мұғалім оқушылардың жаттығулар орындағанда
дем алысының дұрыс та бірқалыпты болуын бақылайды. Дұрыс терең дем алудың
ашық алаң мен жабық орындарда шұғылданушылар үшін орны ерекше. Тағы бір
ескертетін жайт- шұғылданушылардың жас ерекшеліктерін ескерген жөн.
Спортпен шұғылдана бастаған бүлдіршіндердің сүйегі қата қоймаған, буындары
дұрыс бекімегендіктен, жаттығуды жасына, шама-шарқына қарай шамалап
орындайды.
Адамның рухани өсуi мен денесiнiң өсiп-жетiлуi балалық шақта
қалыптасады. Гимнастикамен, жеңiл атлетикамен, жүзумен, шаңғымен,
волейболмен т.б спорт түрлерi және қазақ халқының, сонымен қатар өзге ұлт
өкiлдерiнiң ұлттық ойындарымен жүйелi түрде және үздiксiз айналысатын
балалар денi сау болып қана қоймай, дене жаттығуларын орындаумен
айналыспаған өздерiнiң құрдастарына қарағанда сергек, саналы болып өсетiнiн
ғылым мен өмiр тәжiрибесi толық дәлелдеп отыр.
Дене тәрбиесiмен айналысатын оқушы жақсы оқып, бiлгендерiн iске
асыратын табанды, жiгерлi азаматтар қатарына қосылады.
Спорт қоғамға жат қылықтармен күресуге көмектесетiнi, ұжымдық және
өзара көмек беру сезiмдерiн жетiлдiретiнi, белсендi өмiрлiк көзқарасты
тәрбиелейтiнi, жоғары адамгершiлiк қасиеттердi қалыптастыратыны - өмiрде
белгiлi қағидалар.
Сондықтан да "Барлық қазақстандықтардың өсiп-өркендеуi, қауiпсiздiгi
және әл-ауқатының артуы туралы" Республика Президентiнiң халыққа жолдауы
(Қазақстан - 2030) осы мiндеттердi шешуге бағыттайды. Онда "...бүгiнгi
кезеңнiң мiндеттерiнен өзге бiздiң ұрпақтың келер ұрпақтар алдында орасан
зор жауапкершiлiк жүгiн арқалайтыны" сонымен бiрге жастар алдындағы
жауапкершiлiк туралы да айтылған.
Қазақстанның болашағы – қазiргi жеткiншек жастардың денсаулықтарына,
оны нығайту iсiне айрықша назар аударылып, салауатты өмiр салтын тұрмысқа
толық енгiзу көзделген. Салауатты өмiр салтының бiр белгiсi әрбiр адамның
дене тәрбиесiмен жүйелi түрде айналысуы болып табылады.
І бөлім
1.1 Мектептегі дене тәрбие сабағын ұйымдастыру түрлері.
Балалар дене тәрбиесiнiң түрлерi сан салалы. Мектептегi сабақ
кестесiне енгiзiлетiн дене тәрбиесiнiң мiндеттi сабақтарынан бастап,
сыныптан және мектептен тыс секциялық сабақтар, балалар мен жасөспiрiмдер
спорт мектептерiндегi жаттығу сабақтары, дене шынықтыру үзiлiстерi, үзiлiс
кезiндегi қимылды ойындар, таңертеңгi гимнастика, өздерiнiң арнайы
машықтануы – осының бәрi осы жасөспiрiмдердiң денсаулықтарын жетiлдiрiп
қана қоймай, оларды адамгершiлiк рухқа, көпшiл болуға тәрбиелейдi.
Күштiлiк, төзiмдiлiк, жылдамдық, икемдiлiк, сергектiк, өмiрге деген
құштарлық, мықты денсаулық тәрiздi сапалы қасиеттер дене шынықтыру мен
спорт арқылы орнығып, қалыптасады.
Спортшы болу балалардың барлығына бiрдей мақсат болмас, бiрақ денi
сау, қоғамымызға пайдалы азамат болып өсу – барлық жастардың мiндетi және
парызы болып саналады.
Дене тәрбиесі жүйесінің басты мақсаты – күш қуаты мықты, жан-тәні сау,
елімізді қорғауға әзір, шығармашылық жұмысқа құштар, жан-жақты дене
тәрбиесі дайындығынан өткен адамдар тәрбиелеу.
Дене шынықтыру деген тек қана денені ғана шынықтыру емес, ол жанды да
шынықтырады. Себебі, күнделікті спорттық жаттығулар үстінде адам өзін бір
тиянақты тәртіпке тәрбиелеп, жігерін дамытады, жаттығу үстінде ол алдына
қойған мақсатына жету үшін ерікті түрде дене қызметін жасап, соған
үйренеді.
Дене шынықтырумен қатар адамның денсаулығы да күшейеді. Сонымен дене
шынықтыру әр түрлі дене жұмысын атқаруға ғана емес, одан басқа да толып
жатқан жұмыстарды игеруге қажет және денсаулықты сақтаудың, оны
шынықтырудың бірден бір кепілі таймайтын жолы, шыныққан дене жанды да
шынықтыруға қажет, оған да жол ашады.
Дене шынықтырудың ерекше бір түрі және көпшілікке мәлім түрі
физкультура мен спорт арқылы жасалады. Жас кезінен физкультурамен, спортпен
шұғылданғандардың дене құрылысы жақсы дамып, күш-қайраты мол болады.
Дене шынықтыру үстінде бұлшықеттердің аса жетіліп дамуынан басқа да
көптеген организмнің пайдалы жетістіктер пайда болады. Спортшылардың қан
тамыр жүйесі дамып, нығаяды, олардың қызметі жеңіл және пәрменді жүреді.
Шыныққан дененің табиғатқа икемделгіштігі де анағұрлым жоғары болады.
Дене тәрбиесін үйрету үшін оқушылардың белсенді қозғалыс қызметі
ерекше және басты орын алмақ. Ол арқылы баланың денесі және психикасы
жетіледі. Осы органикалық бірлікте балалар дене тәрбиесі туралы арнаулы
білімге ие болады
Дене тәрбиесіндегі үйрету – дене және психикалық жағынан жетілдіруге
бағытталған қозғалыс қимылдары және арнаулы білімдер жүйесін беру мен
игерудің ұйымдасқан тәсілі болып табылады.
1.3 Мектептегі дене тәрбие сабағындағы әдістемелік принциптері
Қимыл ептілігі мен дағдысын қалыптастыру және дене қуаты қасиетін
тәрбиелеу жалпы заңдылықтарға бағынады, ол әдістеме принциптер деп аталады.
Принциптерді білу, оларды тәжірибеде қолдану дене тәрбие процесін
жетілдіреді.
Дене тәрбиесі сабағында төмендегідей әдістемелік принциптер жатады:
1. Саналылық және белсенділік
2. Көрнекілік
3. Жүйелілік
4. Біртіндеушілік.
5. Реттілік
6. Даралық
Саналылық және белсенділік принципі. Бұл принциптің мақсаты – дене тәрбиесі
процесінде жаттығушылардың сапалы, белсенді және шығармашылық әрекеттерін
педагогикалық тұрғыдан бағыттау. Саналылық және белсенділік принципі
мынадай талаптарды қамтиды:
1. Сабақтың мақсаты мен міндеттерін орындауға оқушылардың ынтасын саналы
түрде қалыптастыру. Егер оқушы алға қойған мақсаттың маңызын түсініп, оның
міндеттерін орындауға ынта танытса, оқу барысы тезірек, сапалы болады.
Жаттығушылар алдында кезекті жақын және перспективалық алыс мақсаттар
қойылады. Оқушылар үшін перспективалық мақсаттар: спорттық разряд алу, ЕОҚД
комплексі нормасын орындау, мектептің, ауданның құрама командаларына мүше
болу. Кезекті мақсаттар: бір күрделі жаттығудың тәсілін меңгеру, кейбір
дене қуаты қасиетін дамыту.
2. Сабаққа ынталы қатысу. Дене тәрбиесі сабағы кезінде балаларға
қызықты тапсырмалар беру, ойындар өткізу, жүйелі түрде баға қою,
жетістіктерін мадақтау, марапаттау оқушыларды ынталандыра түседі.
1. Жаттығушылардың өз әрекетін байқауға, бақылауға қабілетін ояту. Бұл
талапты орындау үшін, оқушылар жаттығуды орындаған кезде сәтті немесе
сәтсіз әрекеттеріне өздері талдау жасай білуі керек, орындау
тәсілінен қате табу, олардың пайда болғанын және оны қалай түзету керек
екенін үйренулері қажет.
Қазір дене тәрбиесі сабақтарында саналы бақылауға ынталандырудың
мынадай әдістері қолданылады.
1. Жаттығуды тек қана сөз қолдану әдісі арқылы үйрету.
2. Мұғалімнің тапсырмасын дене қуатының қасиетін дамыту жаттығуларын өз
бетімен іріктеп алу.
3. Жаттығуды орындаған соң нәтижесін өз бағалауы немесе екі-екіден
орындағанда бір-біріне дұрыс баға бере білу.
4. Жаңа жаттығуларды үйренгенде қозғалыс дұрыстығын сезінуге
көмектесетін арнайы тренажерлар қолдану.
5. Жаттығудың орындалу сапасы туралы ақыл-кеңестерді пайдалану т.б.
Көрнекілік приципі. Қозғалысқа үйретуді көру арқылы емес, бұлшық ет
түйсігі арқылы да түсіне біру керек. Әр түрлі анализаторлар белгілері
оқушылардың санасында үйренетін жаттығу туралы толық түсінік тудырады.
Көрнекілік принципін іске қосу мынадай жолдармен пайдаланылады:
1. Үйренетін жаттығуды бөлшектеп немесе толық көрсетуді оқытушы, я болмаса
жақсы дайындықпен өткен оқушы орындайды.
2. Әр түрлі көрнекі құралдарды көрсету арқылы суреттер, схемалар,
фотолар, кинограммалар, бейнемагнитофон жазулары т.б.
3. Оқытушының бейнелі сөзі баяндау, түсіндіру, талдау, бұйрық сөздер
т.б. арқылы.
Көрнекілік принцип қолданғанда, әрбір адамның жетекші анализаторы
қайсысы екенін ескеру керек. Бір оқушыда жетекші көру анализаторы болса,
екіншісінде – есту, үшіншісінде – қимыл анализаторлары болуы мүмкін.
Жүйелілік принципі. Дене қуаты қасиетін дамытудағы және қозғалысқа
үйретудегі жақсы нәтиже тек дене тәрбиесі жаттығуларын жүйелі орындағанда
ғана болады.
Жүйелілік – сабақтар арасында ұзақ үзіліс болмауы, сол арқылы
жаттығушылардың дене қуаты дайындығы деңгейін түсірмеу. Сондықтанда
жүйелілік принципін қолдағанда, өткен сабақтың ізін, өтіп жатқан сабақтың
әсері басып, толықтырып жамуы керек. Қортындысында көп сабақтардың әсерлері
қосылып, аккумулятивтік әсер жаттығушы организмінің берік бейімдері
процесі пайда болады, машықтану дайындық деңгейі көтеріледі. Сабақта
белгілі бір жүйе бойынша жұмыс және тынығу кезеңдерінің алмасуымен өтеді,
бұлардың негізінде бір-бірімен байланысты организмнің болдыру және қалпына
келу процесі жүреді.
Бұл жүйе төрт кезеңнен тұрады:
Жұмыс кезеңі – бұл кезеңде белгілі бір жұмыс көлемі орындалады,
қозғалысты қамтамасыз ететін қуат кері таусыла бастайды, организмнің
жұмысқа қабілеттілігі төмендейді.
Салыстырмалы қалыптасу кезеңі. Мұнда жұмыс ауытқуының орнына жұмыс
қабілеттілігі, функционалдық көрсеткіштер жұмысқа дейінгі деңгейге келе
бастайды.
Жоғары өтем кезеңі. Организнің жұмысқа кеткен қуатты артығымен қалпына
келтіреді. Редукциялық кезең. Күш түсіруден кейінгі ұзақ демалыста
организмнің жұмыс қабілеттілігі бастапқы деңгейге келеді.
Жұмыс қабілеттілігін жақсарту үшін жаттығу сабақтары арасындағы
демалысты екі күннен әрі созбау керек. Өткен сабақтың әсері толық жоғалмай
тұрған келесі сабақ өтелуге тиіс.
Реттік принципі. Қимыл әрекетке үйрету және дене қуаты қасиетін дамыту
реттілігіне арналған талаптар үш дидактикалық ережеден тұрады: 1. Жеңілден
–қиынға.
2. Қарапайымнан-күрделіге.
3. Меңгерілген қимыл әрекеттен –меңгерілмеген қимыл әрекетке
Бұрыннан қолданылып келген қимыл ептілігі мен енді ғана үйреніп жүрген
қимыл ептілігін, бір-бірімен қауыштыра біру керек.
Біртіндеушілік принципі. Орындайтын жаттығулар тәсілді күрделендіріп,
күш түсіру көлемі біртіндеп өсуін біртіндеушілік принципі деп атаймыз.
Қозғалыс әрекетін үйретуде оқу материалына екі түрлі талап қойылады.
Түзу сызықты - әр сабақ сайын жаңа міндеттер қою. Баспалдақты сатылы-
жаттығушыларға оқу материалын бірнеше сабақ көлемінде игеруге талап қояды,
ал жаңа тапсырма жаттығушылар өткен сабақтарды толық меңгергенде ғана
беріледі.
Даралық принципі – дене тәрбиесі процесінде оқушылардың жеке
ерекшеліктерін ескеру. Даралық принципі әр адамның дайындық деңгейіне,
жыныс, жас ерекшеліктеріне, жеке басының ерекшеліктеріне, сыртқы орта
факторларын сезіну мүмкіншіліктеріне, жұмыс істеу стиліне байланысты.
Жекеше жұмыс істеу. Спорттық шеберлігі артуына байланысты жұмыстың
топтық түрі жекелей жұмыс істеу түріне ауысады. Бұнда жаттығушының оқуға
ықыласы,оқу материалдарын меңгеруі, оқу әдістерін түсіну зеректігі
ескерілуі керек.
2. Мектептегі дене тәрбие сабақтарының маңызы.
Дене тәрбиесі адамгершілік тәрбиесі де өз үлесін қосады.
Адамгершілікке толы әрекеттер жасау, қажыр-қайрат көрсету, моральдық
ұстамдылық пен шыдамдылық жасау үшін күш-қуат ізі, дене күшінің
шыдамдылығы мен шынығуы өте қажет.
Ең алдымен бірінші сыныптан оныншы сыныпқа дейін аптасына екі
сағаттан өткізілетін денешынықтыру сабақтары, күн режиміндегі дене
шынықтыру – сауықтыру және сыныптан тыс, мектептен тыс жүргізілетін
алуан түрлі дене тәрбиесі, спорттық және туристік жұмыс мектепте
оқушылардың денсаулығының нығаюына және дене тәрбиесінің басқа да
міндеттерін шешуге көмектеседі.
Дене шынықтыру жөніндегі жаңа оқу бағдарламасында әрбір сынып
үшін тәрбиесінің нақты міндеттерін қою көзделген.
Оның үстіне бала ағзасының жас ерекшеліктері толығырақ
ескерілетін болады. Мәселен, төменгі сынып оқушыларының қимыл
анализаторы жедел дамиды.
Сонымен бірге 8-13 жастағы ер балалар мен қыздардың да барлық буын
қимылының саралану дәлдігі едеуір артады. Сондықтан бұлшық ет
түйсіктерінің қабілеттерін дамыту үшін өте қолайлы болып келеді.
Ендеше бұл кезеңде әдейі іріктеліп алынған жаттығулардың
көмегімен балалардың негізгі қимылдардың бәрін және үйлесімді керек
ететін қозғалыс қимылдарын жасауды үйрене алады.
Бастауыш мектепте бұл қимыл дағдыларына үйренудің негізі-
қозғалыстың табиғи түрлері мен жүріп ойналатын ойындар.
Сонымен бірге оқушылар сапқа тұрудың ең қарапайым түрлерін
үйренеді. Қол, аяқ, кеудеге жалпы даму жаттығуларын жасайды.
Симметриялық салмақ түсіретін жаттығулар дұрыс сымбаттың қалыптасуына
ерекше себепші болады.
Сымбат дегеніміз – қимыл дағдысы. Ал қимылдың бұзылуы екінің
бірінде иық тұсында немесе өкшеде кездеседі.
Ал симметриялық салмақ түсіретін жаттығулар мұндай кемістерді
түзеуге септігін тигізеді.
Жоғары сыныптарда қимылды ұдайы және ауысып үйлестіретін жаттығулар.
Жеңіл атлетика мен гимнастиканың түрлерін жасау техникасын үйрететін,
сондай-ақ бірқатар спорт ойындарының (футболдың, баскетболдың,
волейболдың, теннистің, хоккейдің) қимылдарын үйрететін арнаулы
жаттығулар енгізіледі. Сонымен бірге санмен 9-10 сыныптарда қыздар мен
жасөспірімдер жаттығулар сараланады.
Атап айтқанда, бұл сыныптарда оқитын қыздарға гимнастика
енгізіледі Оқушылар сондай – ақ жергілікті жағдайларға байланысты суда
жүзу және шаңғы, конки тебуге үйретеді.
Жаңа бағдарламада оқушыларға берілетін теориялық білімдердің
көлемі ұлғайтылады. Мәселен, бастауыш мектепте оқушыларға мектеп
оқушысының жүріп, тұру ережесінің шынығуының сымбаты туралы хабардар
етеді. Жеке бас гигиенасы туралы кейбір деректер беріледі.
Сегізжылдық мектептің жоғарғы сыныптарында оқушылар дене шынықтыру
жаттығуларының ағзаға, нерв, жүрек, тамыр, тыныс және бұлшық ет
жүйелерінің дамуына жсайтын ықпалын хабардар болады. 9-10 сыныптарда
теориялық материал мен жалпы спорт және арнаулы жаттығуларды қамтиды.
Дене тәрбие сабақтарының негізгі міндеті қимылдың белгілі бір
келісімін жасап, үйрену болып табылады. осындай қимылдарды жасау
процесінде оқушылар әрбір қимылдың оның жылдамдығының ырғағының
күшінің т.б. элементтері туралы түсінік алады.
Дене шынықтыру сабақтары үйренетін қимылдардың комлексі алға
қойған мақсатқа байланысты түрліше өткізіледі. Алайда ереже ретінде
дене тәрбие сабақтарында түрлі кіріспе жаттығулар түрі беріледі.
Содан кейін бұлшық ет негізгі топтарының жалпы серігуін қамтамасыз
ететін сапқа тұру, жүру, жүгіру басталады.
Осыдан кейін бұлшық еттің жаңа қимыл комплексін жасап үйренуге
қатысатын бөлігін шынықтыруға бағытталған дайындық жаттығулары жасалады.
Мұның өзі таяқтан секіру, доп лақтыру, жіптен секіру, орындықтан
секіріп гимнастика жасау, гимнастика тұғырларында жаттығулар жасау
болуы мүмкін. Бұдан кейін сабақтың негізгі бөлігі-жеке міндетіне
кіретін жаттығулардың арнаулы кешенін үйрену және орындау болады.
Сабақ әдетте ағзаны тепе-тең күйіне түсіруге арналған жай жаттығулар
тобын жасаумен, жүрумен, сапта тұрып жаттығулар жасаумен, маршпен
аяқталады.
Сапта және қатарда жүру, дене шынықтыру жаттығулары, қолданылмалы
жаттығулары, негізгі гимнастикалық жаттығулар болып табылады. Әдетте
қолданымалы сипаттағы гимнастикалық жаттығулар жеңіл атлетика бойынша
үйреніп жүрген қимыл түріне жүргізуге, секіруге, лақтыруға немесе
спорт ойындарының үйреніп жүрген қимылдарына – баскетболға, волейболға,
т.б. сай келеді.
Сапта тұрып жасалынатын жаттығулар дегеніміз – команда бойынша
жасалынатын жаттығулар. Олар сапқа тұр, қатарыңды түзе, тік тұр, жай тұр,
солға бұрыл, айналып тұр, тура тұр, тоқта және басқалары.
Кейбір мектептерде дене шынықтыру жаттығуларының ықпалын күшейту
мақсатымен сабақтар бүкіл оқу жылы бойында, қыста да ашық далада
өткізіледі.
Оқушылардың сымбатты болып, дұрыс жүріп тұруына қамқорлық жасау –
дене тәрбиесі сабағы мұғалімдерінің ісі ғана емес. Мұғалімдердің бәрі
оқушылардың партада дұрыс отыруын, жауап беруге қалай шығатынын
тақтаның алдында қалай тұратынын қадағалап жүруге тиіс.
Үнемі ескертіп, мінін көрсетіп отыру оқушылардың сымбатындағы
байқалған кемістіктерді түзеуге немесе кемшіліктің болуына жол бермеуге
көмектесуі тиіс.
Барлық мектептерде дене тәрбиесі сабақтарымен қатар күн режимінде
дене шынықтыру – сауықтыру шараларының тұтас бір комплексі жүргізіледі.
Мәселен, сабақ басталғанға дейін дене шынықтыруға шығады, ал
төменгі сыныптарда сабақ үстінде дене шынықтыру минуттары өткізіледі.
Еңбек сабақтарында ағарту гимнастика жасалынады. Үзіліс кездерінеде
төменгі сынып оқушыларымен қимыл ойындары ұйымдастырылады. Әдетте
олармен бұл ойындарды жоғарғы сыныптардағы ұйымдар өткізіледі.
Көктемде және жазда үзілісті аулада, таза ауада өткізу ұсынылады.
Жылына бірнеше рет денсаулық күндері өткізіледі: бұл күндері
балалар сабақ оқымайды, қала сыртына шығады немесе паркке барып, спорт
немесе қимыл ойындарын ойнайды.
Дене тәрбиесі жалпы сабақтарынын бостылған оқушылармен
жүргізілетін жұмысқа ерекше назар аударылады. Олардың сабақтары әрбір
оқушының науқасының ерекшелігін ескере отырып, арнаулы бағдарлама
бойынша өткізілуге тиіс.
Денесінің кемтарлығы бар (омыртқасы қисайған, сымбатында міні бар,
табан аяқ, т.б.) балалар аудандық балалар емханаларының жанындағы емдеу
гимнастикасының сабақтарына ғана тиімді.
Бұл сабақтарды мамандар мектептерде де өткізуіне болады.
Ал жүрегі, өкпесі ауыратын және дімкәс балалар категориясына
жатқызуға негіз болатын басқа да науқастары бар балалар сабақтан тыс
уақытта аптасына бір-екі рет дене шынықтырумен шынығады. Олармен сабақты
арнаулы бағдарлама бойынша көбіне дәрігердің бақылауымен өткізеді. Егер
олар жалпы сабақтарға қатысатын болса дені сау балалар орындайтын сабақ
неғұрлым көп түсетін жаттығулардың орнына, оларға жаттығулардың айрықша
түрін ұсынады.
1. Мектептегі дене тәрбиесі жұмыстары. Бақылау әдістері.
Мектеп директоры дене тәрбиесі мұғалімдерінің, тәрбиешілердің және
басқа да мектеп қызметкерлерінің, оқушылардың іс- әрекеттерін бақылайды
Директор дене тәрбиесі және спорт жұмыстарын үкімет пен Білім
министрлігінің дене шынықтыру және спорт басқармасының қаулылары мен
ережелері бойынша бақылауға алады.
Мектеп жұмыстарын бақылаудың негізгі жолдары: дене тәрбиесі
жұмыстарының жоспарларын тексеру: оқу және сыныптан тыс жұмыстардың
есеп беру құжаттарын тексеру: оқушылар және оқытушылармен кеңесу, есеп
беру құжаттармен танысу: бағдарламаның өткен тақырыптарын талқылау:
оқушылардың білімін және шынығу дайындығын тексеру. Бақылаудың түрлері:
Тақырыптық бақылау. Бақылаудың бұл түрі оқушылардың білімін
дағдылануын, жұмыс қабілеттілігін бағдарламаны қалай игергенін, шынығу
деңгейінің қорытындысын терең және толық анықтап, талдауға мүмкіншілік
береді.
Оны тексеру дене тәрбие бағдарламасының бір бөлімі бақылауға
алынады. Мысалы: гимнастика, жеңіл атлетика, шаңғы дайындығы т.б. Ол үшін
бірнеше сабаққа қатарынан немесе таңдап қатысады. Оқушылардың көп сайыс
көрсеткішінің нәтижесін тексереді.
Жан-жақты бақылау – бақылаудың бұл түрі оқушылардың дене тәрбиесі
сабағындағы білім және тәрбие жұмыстарын, дағды мен іскерліктің
қалыптасуын; бұқаралық шынығу мен спорт жұмыстарын, ұзартылған күн
топтарындағы дене шынықтыру мен сауықтыру, секция және үйірме жұмыстарын
тексеруде қолданылады.
Арнаулы бақылау – жаңадан келген және жас мұғалімдермен танысуға
олардың кәсіптік деңгейі, оқу тәрбие жұмыстарын барысын белсенді түрде
жүзеге асыру, қажетті жағдайда әдістемелік көмек көрсетуге бағытталады.
Ескерту арқылы бақылау – бақылаудың бұл түрі мұғалімдердің, әсіресе
жас мұғалімдердің жұмыста қателік жібермеуі үшін қолданылады. Бағдарламаның
мазмұнын игеру және оның жоспарлауы тексеріледі.
Алдын-ала бақылау – күні бойы сабаққа қатысу арқылы мұғалімнің
дайындық деңгейін және біліктілігін анықтау үшін қолданылады.
Жалпы дамыту жайындағы және көпсайыс топтарында сабақты үздіксіз
өткізу, оқушыларға білім беру, іскерлік дағды, пәнге деген құштарлығы және
өздігімен шұғылданудың сапасын жақсартудағы алатын орнын анықтау үшін
жүргізіледі.
Күнделікті бақылау – нормативтік құжаттардың бағдарлама
материалдарының, мектеп күн тәртібіндегі денешынықтыру, сауықтыру
жұмыстарының орындалуын бақылау үшін қолданылады.
Шолу арқылы бақылау – ұзартылған күн тобындағы жұмыстарды
жоспарлау, мұғалімнің спорт сағатын ұйымдастырып өткізу, оның
кәсіпқойлық деңгейін анықтау. Оқушыларға сабақ үстінде мамандырылған
бағытта көмек көрсету бақылауға алынады.
Бақылау жұмысына мектеп директоры, сыныптан тыс және тәрбие
жұмыстарын ұйымдастырушысына, тәжірибелі мұғалімдерді, балалар мен
жасөспірімдер спорт мектебінің жаттықтырушыларын және әдіскерлерін
жұмылдырады. Бақылаудың әр түрінің өзіндік ерекшелігі болса да, оның
негізгі мақсаты оқу – тәрбие жұмыстарының деңгейін көтеру,
кемшіліктерді дер кезінде жою, мұғалімдердің педагогикалық шеберлігінің
арттыруына ықпал ету.
Сабаққа қатысарда мектеп директоры немесе басқалары (оқу ісінің
меңгерушісі, әдіскер, тәжірбиелі мұғалімдер, мұғалімнің сабақтағы
жетістіктерін атап өту арқылы оның өзіне деген сенімін арттырады
және оқушылармен ойдағыдай жұмыс істеуге жұмылдырады. Бақылаудың негізгі
мақсаты: ұрысып сөгуде емес, қателікті дер кезінде түзетуде.
2.2 Сабаққа қойылатын талаптар.
Педагогика ғылымының дамуына байланысты мектептің, мұғалімнің
және оқушылардың алдына күннен – күнге жаңа талаптар қойылуда.
Сабақтың негізгі мазмұны – ғылыми негізде және мұғалімдердің
жұмыс тәжірбиесінен қалыптасқан ілім мен тәжірбие сыннан өткен өкімет
бағдарламасында анықталады. Сабақта бағдарламаның негізгі тараулары
міндетті түрде орындалуы керек. Жергілікті оқу орындарындарының келісімі
бойынша мектеп директоры және дене тәрбиесі мұғалімі табиғат жағдайына
мектептің мүлік қорына байланысты бағдарламаның кейбір тармақтарын
өзгертуіне құқығы бар.
Бағдарламаның мазмұны, оқушылардың жасына дене шынықтыру
жаттығуларының күрделілігіне қарай құрастырылған сондықтан да, дене
тәрбиесінің негізгі мақсаттарын орындауға бағытталады.
Дене тәрбиесінің әр сабағы белгілі мақсатты орындауға бағыталған:
білім беру және дамыту болып табылады.
Мысалы: білім беру –таныстыру, үйрету, оқытуды жалғастыру,
жетілдіру, бағалау тағы басқа тәрбие көмек көрсету және қолдану,
ұйымшылдық сезімін ояту, жолдастық, қозғалыс сапасын дамыту, үйлестік,
төзімділік, ептілік жылдамдық, икемділік, күш т.б.
Оқытып-үйрету жұмыстары-оқушылардың тынығуы, ақыл-ой деңгей дамуына
және олардың дамуына өз сабағын жоспар бойынша өткізеді, жаттығулардың
мазмұны оқушылардың қабілеттілігіне қарай құрастырылып, қайталау саны
мүмкіншілікке қарай орындалады.
Сабақтың мұндай ерекшеліктері мұғалімнің дене тәрбиесі сабағына
деген жауапкершілігін арттырады.
Дене шынықтыру пәнінің әр сабағы мұндай талаптарға
жауап беруге тиіс.
а) белгіленген міндеттері болуы керек .
ә) методикасы дұрыс құрылуы керек,
б) өткен сабақтармен сабақтас, байланысты болуы керек.
в) мазмұны бойынша оқушылардың жасына, жынысына, дене жағынан жетілуіне
және дайындығына сәйкес болуы керек.
г) денсаулықты нығайтуға,сымбаттың қалыптасуына дене жағынан дамуына әсер
ететін жаттығулар мен ойындарды пайдаланады.
д) пәнаралық байланысты үйлестіру.
ж) тәрбиелік мақсатта болу.
2.3 Сабақты дұрыс ұйымдастыру әдістері
Өткен сабақтардың дәйекті жалғасы болуымен қатар біртұтас
құрастырылып толық аяқталуы тиіс. Әр сабақ келесі кезектегі сабақтың
мазмұны мен мақсатын қамтиды.:
- сабақтың мазмұны оқушылардың санына, жынысына, жасына, шынығу деңгейіне
және жалпы дайындығына қарай анықталады.:
- оқушыларды қызықтырып, олардың өз бетінше белсенділікпен дайындалу
сезімін оятады:
- дене шынығудың жан-жақты дамытуына, денсаулықтың нығаюына қозғалыс
тірегінің қалыптауына әсерін тигізетін жаттығулар мен ойындардан
құрастырылады.
- оқып үйрену және тәрбие жұмыстарын қамтиды.
- сабақ тазалық – гигиена және қажетті спорттық құрал-жабдықтармен
қамтамасыз етіледі.
- сабақтың негізгі мақсаты әртүрлі әдістер қолдану арқылы:
- оқу-тәрбие жұмыстарын әрдайым дамытады.
- дене тәрбие сабағының сапасын жақсарту, бақылау жұмыстарының тұрақты
жүргізілуіне тікелей байланысты. Оқушылардың оқу тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыру.
Сабақтың нәтижесі мұғалімнің дайындық сапасына, оқу жүйесін дұрыс
жоспарлауына, қолда бар құрал-жабдықтарды жер жағдайына байланысты дұрыс
пайдалануына, оқу тәрбие жүйесін жүргізу әдістері мен байланысты. Сабақ
кезінде уақытты тиімді пайдалану арқылы мұғалім жоғары жетістікке жетуіне
мүмкіншілік туғызады.
Сабақтың мақсатын орындау үшін оқу жұмыстарын ұйымдастыруда ең тиімді
әдістер қолданылады.
Жан-жақты әдіс- бұл әдістің артықшылдығы көп оқушылар тобын қамту,
жаңа жаттығуларды үйретерде оқушылардың сабақтың тиімділігін және жұмыс
көлемін берынша ұлғайту.
Бұл әдістің тиімділігі сабақты оқушылар тобымен сақтық пен көмекті аса
қажет етпейтін жаттығулар қолданылады.
Үздіксіз оқыту әдісіЖаттығуды оқушылар бірінен соң бірі кезекпен
үздіксіз орындайды. Жағдайға байланысты жаттығуларды үздіксіз орындау екі-
үш топта бір мезгілде өткізуі мүмкін. Мысалы: тепе-теңдік жаттығуларын
үздіксіз 2-3 гимнастикалық орындықта немесе орындауға болады.
Сабақты осы әдіспен өткізудің ртықшылығы оның тығыздылығы мен
жүктемесінің өсуінде. Ұзындыққа, биіктікке секіргенде, өрмелегенде
немесе өрмелеп шыққанда, тепе-теңдік және акробатика жаттығуларын
орындағанда, сонымен қатар шаңғымен өрге көтеріліп,еңіске түскенде
қолдану өте ыңғайлы. Бұл әдістің тағы бір маңызы әртүрлі
жаттығуларды орындауында. Мысалы алдымен оқушылар гимнастикалық
орындықпен жүріп, бөрененің астынан өтеді де, биіктікке секіреді.
Содан кейін гимнастикалық қабырғаға өрмелейді, т.б.
Үздіксіз оқыту тәсілі негізінен жаттығуларды дағдыландыру және
жетілдіру мақсатында қолданылады.
Ауыспалы әдіс. Оқушылар жаттығуларды кезекпен орындау үшін топтарға
бөлінеді. жаттығуды орындаған соң топтар орын ауыстырады.
Алмасу топтары жаттығуды бір мезгілде орындайтын топтардан
құрастырылады. Алмасу тобының біреуі жаттығуды орындайды да,
басқалар оны қадағалайды. сақтандырады, көмектеседі, талдайды. Мысалы
залда 10 гимнастикалық кереге, 30 оқушы басқа жаттығуды орындау үшін
олар 6 баладан 5 ауыспалы топқа бөлінеді.
Допты нысанаға және қашықтыққа лақтырғанда асып өрмелеу,
ұзындыққа, биіктікке секіргенде т.б. жаттығулар орындағанда Ауыспалы
әдіс қолданылады. Бұл әдісті қолданған мұғалімге оқушыларды жақсы
қадағалауға мүмкіншілік береді.
Топтармен сабақтар өткізу әдісі. Мұғалімнің тапсырмасы бойынша
жаттығуларды топтар кезекпен өз бетінше орындайды. Бұл әдіс сабақтың
негізгі бөлімінде, жаттығудың бір түрімен қолданылады. Уақытты
тиімді пайдалану үшін жаттығудың екі түрі бір мезгілде орындалады.
Белгіленген уақыт бойынша топтар орын ауыстырады.
Жаттығудың дұрыс орындалуын және тәртіп сақтауды қадағалау үшін
әр топтың ағасы тағайындалады.Бұл әдіс жүктемені дұрыс анықтап, қателікті
дер кезінде түзетуге мүмкіншілік береді, бірақ уақыт тығыздығын
төмендетеді. Уақыт тығыздығын көтеру үшін кезек күтуші топтарға,
орындалуы жеңіл, бұрын оқып үйренген, оқушылардың білімін
жетілдіретін, негізігі қозғалыс сапасын дамытатын қосымша жаттығулар
беріледі.
Даралық әдіс. Мұғалім сабақ үстіндне дайындық денгейін жоғары
немесе әлсіз оқушыларға шынығу деңгейіне қарай жеке тапсырма
беріп, оны оқушылардың өз бетінше орындауын қадағалайды.
Бұл әдіс оқушылардың жаттығуларды өз бетінше орындап
үйренуге көмектеседі.
Айнымалы әдіс. Қозғалыс сапасын жан – жақты дамыту және организмді
дұрыс қалыптастыру үшін жаттығулар тобын айнымалы әдіспен орындаудың
мағызы өте айрықша. Сабақтың басталар алдында қажетті құрал –
жабдықтар тізбегімен өз орындарына қойып, қай топтың қандай
жаттығуды орындайтынын хабарланады.
Әр жаттығудың қалай орындалатының мұғалімнің алдына қоятын
мақсаты сабақты оқушылардың қабілетіне, қауіпсіздікті сақтауына, шынығу
деңгейін дамытуға бағытталады.
Әдістің тиімділігін оның дұрыс ұйымдастырылуында. Ол үшін
мұғалім сабақта белсенді оқушы спортшыларды, ұйымдастырушыларды, команды
капитандарын т.б. пайдаланады.
2.4 Дене тәрбие сабағына қойылатын талаптар;
1. өтілетін сабақтың нақты мақсатын анықтап, қимыл – қозғалыс
міндеттерін бірыңғай орындау.
2. Сабақтың алдында қойылған мақсаты жету, әрбір кезендегі, яғни
бөлімдегі дидактикалық міндеттерін белгілеу.
3. Сабақтың құрылымы, онын мақсаты мен тәрбиелік мәнін нақты
белгілеу.
4. Сабақтың дұрыс ұйымдастырылуы және тиімді өтуі, яғни әсерлі
басталуы және ұғымды аяталуы.
5. Сабақтың алдыңғы алдыңғы сабақтармен байланысы оқушының өткен
қозғалыстарды менгеруі, қайталуы, олардың шеберлігін, білімін
іскерлігін дағдысын қалыптастырып белсенділін арттыру.
6. Сабақта қолданылатын тәсілдерді шеберлікпен жүзеге асырып барлық
оқыту қағидаларынын өзара байланысын ескеру. Осы аталған
талаптарды орындағанда мақсаты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz