Торғай халық ағарту жұмысының 1884 жылғы Алтынсарин есебі бойынша өзі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Жалпы білім беретін оқу орындарында, оқу программмаларында қазақ халқының ұлы ағартушылары Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаевтің өмірі мен творчествасын оқып - білуге мол білім берілген. Соның ішінде өзін болашақ мұғалім тәрбиешілік мамандығына дайындауға бағыштаған үшін педагог Ыбырай Алтынсариннің алатын орны ерекше.

Қазақ халқының ұлы перзенті, XXI ғасырдың екінші жартысындағы аса көрнекті педагог - жазушы, орыстың революцияшыл - демократтарының озық ойларын қолдаушы, халық игілігі үшін жан аямай еңбек етудің үлгісін көрсеткен Ыбырай Алтынсарин Қазақстандағы қоғамдық ой - пікірдің өркендеу тарихында үлкен орын алды.

Ең алдымен біз Алтынсаринді тұңғыш халық мұғалімі, Қазақстандағы халық мектептерін бірінші ұйымдастырушы және қазақ халқынан шыққан тұңғыш педагог - теоретик ретінде қадірлейміз. Қазақ балалары үшін ана - тілінде құнды әңгімелер мен өлеңдер жазған ол- қазақ әдебиеті тарихында Абаймен қатар жазушы - суреткер. Оның шығапмалары балаларға жақын және қызықты, олар күні бүгінге дейін ескірген жоқ.

Ы. Алтынсарин шығармаларындағы негіз әдіс - реалистік әдіс, яғни еңбекші бұқараның ауыр жағдайын, сол кездегі қоғамдық теңсіздікті суреттеп, халық - ағарту мәселесіне зор көңіл бөлген, шығармаларының тақырыбы мен идеялық мазмұны қазақ халқының маәызды мәселелерімен мүддесіне арналған, ол қазақ халқының тұңғыш демократ - ағартушысы қатарында болды.

Ы. Алтынсарин қазақ өмірінің артта қалушылық жақтарын ызамен әшкереленеді. Зорлық - зомбылық, езгі мен әділетсіздікті айқын көрсетті, өз халқының игілігі үшін қажымай еңбек етіп, оның даралылығын, мәдениетке қабілетінің зор екенін дәлелдейді.

Сондай - ақ қарапайым халықтың бейшаралық халге түскен балаларын ескере отырып, сонымен бірге билеуші топтардың тұрмысы мен әдет-ғұрпының жарамсыз жақтарын да көрсете білді.

Ы. Алтынсарин атқарған рөлімен сіңірген еңбегінің маңызына тиісті баға беріп, Е. Н. Медынский «Педагогика тарихы» кәтабында былай деді: Алтынсарин қазақ мектептерін инспекторы ретінде өз халқы үшін бастауыш училищелердің ашылуына себепші болды, бұл мектептерде Ушенский ұсынған прогресшіл оқыту методтарын орнытып, осы мектептер үшін бір қатар оқулықтар жазды. Мұнда төменднгідей мәселелер әңгіме болды:

Алтынсаринның қоғамдық - педагогикалық қызметіндегі ағартушылық белгілері - оның өмір бойы өз халқына аз да болса пайдасын тигізуге тырысып, сол үшін қажымай жүргізген күресі, тілдің, әдебиеттің, ғылым мен ағарту жұмысының өмірге қажетті мәселелерін шешудің «бастамасын жасауы». Бұл өз заманымыздағы алдыңғы қатарлы адамдармен бір сапта тұруға лайықты, нағыз еңбеккер ғалым.

Ол қазақ мектептері үшін мұғалімнің ролі мен дайындау мәселесіне орасан зор көңіл бөлген, Алтынсарин халық мағасы, досы деп санап, оларды жұмысқа жұмылдыра білгені толық анықталды.

Ы. Алтынсарин мұғалімнің әдісіне көп көңіл бөлген, оның пікірінше, педагогикалық жұмыстағы ең шешуші нәрсе: мұғалімнің жақсы оқыту әдістерін тауып, балалармен дұрыс сөйлесе білуінде, сөйтіп, қазақ мектептеріне байланысты дидактикалық міндеттерді қоя білуі және оны орындау саласында үлкен табысқа жеткуі. Сондай - ақ мұғалімнің оқушылармен қарым - қатынасы оқушылардың қалай оқу керектігі жөнінде Ыбырайдың өз заманында методикалық жағынан терең жан - жақты екендігін толық көрсеткен.

Ы. Алтынсарин мұғалімдерге оқыту методтары мен тәсілдерінің тәрбиелік мәнін ашып, оқыту методтары балаларды мектепке, сабаққа, жүре бара ғылымға, өз бетімен білім алуға құмарландыратын жол екендігін түсіндіре білген. Сабаққа балалардың ойлау қабілетін арттыратын жаттығулар қажет деген.

Ұлы педагогың тұлғасында оқутышылық мамандыққа тән қадір - қасиеттің бәрі бар. Ол - мұғалім методист, халық ағарту ісінің ұйымдастырушысы, оқулықтар аторы, қоғам қайраткері. Ыбырай - фольклорист, ақын, жазушы, журналист.

1978 жылы Ыбырай Торғай болысы мектептерінің инспекторы қызметіне тағайындалды. Бұл оның ағартушылық қызметінің кең өріс алуына жол ашады. Ол жаңа типті мектептер ашуды көздеп, қазақ жастарына біліммен қатар өнер үйретуге жол ашты. 1883 жылы Торғай қаласында қолөнер мектебін ашады. 1882 жылы Орынбор оқу округіне ақпан айының 22 жұлдызы күні осы ашқан қол өнер мектебінің жобаын жасап ұсынды.

Жоба төрт бөлімнен құралады:

А) училишенің ішкі құрылысы;

Ә) оқушыларды қабылдау және олардың саны;

Б) оқу ісін ұйымдастыру;

В) мұғалім туралы, оны басқару мәселелері, училишенің шаруашылығын жүргізу. Қол өнер училишесінің барлық шығынын қазақ қауымы өз мойнына алатынын ескеріп, педагог бұл жобаны талқылау мен дайындыққа жергілікті басшылар, беделді ақсақалдарды қарастырады. Қолөнер мектебін ашу, оның алдына қойып отырған алғашқы міндеттерін Ы. Алтынсарин ылай деп жазды:”Торғайда бастауыш қолөнер мектебі ашылмақ, бұл мектепте қазақ балаларына көшпелі тұрмыстық отырықшылыққа ауысу кезеңінде тұрған жергілікті халықтың мұқтажына сәйкес ағаш ұсталық өнері оқытылмақ. Бұл қыздар, осы мектепті жасаушылардың ойынша, ілкі кезде үйлерінен қатынап оқиды, оларға қарапайым халықтың тұрмысына керекті, мысалы, киім тігу, киім пішу сияқты қазақтардың қолында көп болатын жүн, қыл сияқты материалдардан өрмек тоқу сияқты әйелдер істейтін жұмыстар үйретіледі. Онан соң бұл мектеп өзінің қолөнерлік орны ретіндегі тікелей міндетінің үстіне «қолөнер істерін үйреніп жүрген қыздарды орысша оқуға да қызықтырып тартатын орын болуға тиіс, осы жолмен бастауыш білім бюеруге негіз саламыз ба деген үмітіміз бар”

Ы. Алтынсарин әрбір мектептің жанында монша болуын немесе орталықтағы моншаның жұмғай асына бір рет мектеп үшін жұмыс істеуін үнемі талап етеді.

Ұлы педагог қажымай - талмай ізденуінің арқасында қараша айының 15-і күні Торғай қаласында қол мектебін ашты. Бұл мектеп қазақ даласындағы техникалық мәні бар тұңғыш оқу орны болды. Ол Торғайдағы үйін қолөнер мектебіне бюеріп, күзде Николаевскіге (Қостанайға) көшіп келді. Қазақ жастарының рухани жағынан өсіп - жетілуіне осындай дәлелді еңбектерімен, істерімен барлық күш - жігерін жұмсады. Сәуір айының 10-жұлдызы күні Орск қаласында тұңыш қазақ мұғалімдерін дайындайтын мектеп ашады. Бұл мектепке артқан үмітін және оның қоғамдық өмір үшін маңыз - мазмұнын Ы. Алтынсарин былай сипаттайды: «Оқытушы мектебі біздің оқу шыларымыздың барып түсетін мектебі еді, солар белгілі білім алса, қазақ халқының тұрмысына, шынында да пайдалы болған болар еді. Хазақ халқының ақыл - ойымен экономикасының дами беруіне көмектесе алатын адамдар болар еді ».

Алтынсарин қазақ жастарының өнерлі, білімді, маман иесі болуына күш - жігеріне аямай қиыншылықтарға қарамай іздену үстінде болды. Қарабұтақ фортында қазақ балалары үшін ғана емес, Ырғызда қазақ қыздары үшін мектеп ашу жұмысын алға қойды. Сөйтіп Торғай облысының генерал - губернаторы Торғай халық ағарту жұмысының 1884 жылғы Алтынсарин есебі бойынша өзі қорытынды жазды. Онда: «Торғайдағы қолөнер училищесінің бар екеніне қарамастан барлық орыс - қазақ училищелерінде қолөнер сабақтарын енгізу керек. Облыста Алтынсарин ұсынып отырған ауыл шаруашылығы мектебін ашу да орынды делінген». Мысалы: 1886 жылы орск мұғалімдер мектебінде төртінші класта 37 бала болды. IV класта-12, III класта-10, 11класта-6, 1 класта- 9. Осы мамыр айында мектепті тұңғыш он оқушы бітіріп шықты - олар түгелдей Торғай облысынан болатын. Мектепті бітірген 4 оқушы Красноуфимскідегі реальное училищесіне жіберілді. Кейін А. В. Василье былай жазды:”Училищэенің директоры бұл оқушыларды тек ауылшаруашылығы мамандары етіп шығаруы тиіс емес, оларды мал шаруашылығы өнімдерін өңдеу, одан әрі өрісте пайдалану, әсіресе сүттен көпке төзетін азықтар даярлап тері - терсекті өңдеу, сабын даярлау сияты, тағы басқа өнерлерге үйретуге міндеттенді. Олар училищені бітіргенннен кейін қазақтарға өндіріс бұйымдарын даярлау әдістерін үйретуге тиіс. Сөйтіп өз өлкесінің экономикасын көтеруге атсалысады”.

Сөйтіп Торғай облысында селолық II класьтық төрт мектеп, бір қолөнер мектебі бар. Барлық II кластық мектептерде кітап түптеу өнерін үйрету негізделді, ал қолөнер мектеп киім тігу мен ағаш ұйымдары және токарьлық мамандықтар бойынша жұмыс істейді.

Қараша айының 15 жұлдызында Ырғыз қыздар училищесін ашты. Ол 20 орындық еді . . .

Торғай қолөнер учелишесі алғашқы бітіргендерге мамандық беріп шығара бастады. Олардың ішінде Шұбалаң болысының №2 ауылы азаматтары Мығымбай Көркембаев пен Бижан Айдарбеков ағаш ұстасы және токаь амандықтарын алды. Кейіннен олар уездегі қазақ арасынан шыққан ресми құжаттары бар, атағы белгілі ағаш шеберлері, станоктардап жұмыс жасй алатын мамандар болып шықты.

Ы. Алтынсарин училище негізін сауда, оның экономикалық жағынан үлкен көмегі болатынын көрегендікпен талап етті.

Торғай облысының әскери губернаторына желтоқсан айының 29-жұлдызында ресми хат жазды, мына мәселелерді шешуді сұрайды:

Тәжірибе ретінде Ырғыз училищесі жанынан тері заводын ашуды өтінді, мүмкін болса, асыл тұқымды мал фермасын ұстаса әрине, «соңғысына көп қаражат керек болар», -деді.

Тері және сабын жасау заводтарын басқа да училищелер жанынан ашса да артық болмас еді. ”Шикізаттарға жақын” тұратын болыстық сияқты, мұның өзі «шығарған өнімді өткізуге де ыңғайлы». «Осы сияқты техникалық мәні бар шараларды іске асыру сахарадағы қазақтарға игі әсерін тигізер еді», - деді.

Осы күнгі төрт уездегі орталық екі кластық орыс - қазақ училищелерге айналдыру.

Ы. Алтынсарин тек қана ұйымдастыру жұмысы ғана емес, білім мен тәрбие берудегі мақсаттарды да атап көрсетті. Бұл мәселелер өмір талабынан туып, қазақ халқының мұң - мұқтаждарымен араласып жатты. Ыбырайдың педагогикалық мұраты балаларға «жан - жақты» және кең көлемді тәрбие беру».

Ал оқыту процесінде:

Білім беру мен тәрбиелеуде мұғалімнің ролін жоғары қойды.
Оқу - материалдық базасының шешуші маңызын атап көрсетті.
Оқуықтарды таңдап ала білуге үлкен мән берді. Инспектор ретінде оқулықты өзі оқып, қажет деп тапса мектепке пайдалануға берді. Ол барлық жағдайда оқу бағдарламаларымен шектеліп қалмай, қолға түскен материалдары қосымша пайдаланып отыру керек деп оқушыларға талап етті. Білім беруде кітапхананың орны ерекше бағаланды. Ол: «Жақсы білім беру керек, қалай болса, солай оқытуға болмайды», ”Оқытатын кітапты ғылымға негізделуі керек”-деді. Ы. Алтынсарин адамгершілікке тәрбиелеу идеясын көтерді, оны шешу жолдарын іздеді. Оның өлеңдері мен әңгімелерінің (аудармалар) түгелдей тәрбиелік мәні. Тәрбиенің қазіргі біз пайдаланып жүрген қай саласын санапта Алтынсарин еңбектерін айтамыз. Мысалы: «Бай баласы мен жарлы баласы» әңгімесінде Асан мен Үсен тәрбиесін салыстыра көрсетеді. Асан сияқтылардың ортасында батып, өмір бейімсіз болып қалған «мүгедек» баланы көрсетумен қатар еңбекқор, зерделі, өмірден керегін ала білген ақылды, байсалды, келешегі зор баланы бізге көлденең тартады. Барлық жерде еңбекпен есейетін кезеңдерді адам бойынан ғана емес, жан - жануарларды мысал ретінде келтіреді. ”Талаптың пайдасы”, «Атымдай Жомарт», «Қыпшақ Сейітқұл» шығармаларын баса айтуға болады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.