Зерттеудің объектісі - банктің ақша қаражатын заңсыз пайдалану қылмысы
немесе сақтандыру фирмаларының сенiмдiлiгiн тексермейтiн банк
жұмысшыларының қылмысқа қатыстылығын тексеру қажет.
Банк саласындағы қылмыстың ерекше тобы — бұл жалған банктiк төлем
құжаттарын дайындап оны қаржы айналымына енгiзу жолымен ақша құралдарын
ұрлау. Мысалы, бiр құжаттарда ақша алушының мекен-жайы өзгертiледi (ақша
құралдарын переадресациялау), басқалары мүлдем ақша құралдарымен
қамтамасыз етiлмеген. Қылмыс схемасы келесiдей: жалған құжат қаржы
айналымына жiберiледi, оның негiзiнде мүлдем жоқ мекен-жайға не басқа мекен-
жайға бағытталған ақша қылмысқа қатысушы фирма есеп-шотына келiп түседі.
Бұл фирмаға тағы да аударымдар болуы мүмкін. Нәтижесiнде, қылмыскерлер
ақшаны иемденедi. Ұрлау әдiсi кезiндегi ақша құралдарын аудару банк
жұмысшыларының қатысуымен жүзеге асады. Олар бiр экземплярдағы адрестi,
есеп шот номерiн және басқада реквизиттердi өзгертедi, нәтижесiнде ақша
алаяқтар есеп шотына түседі. Кейде банк жұмысшыларының қатысуы әлсіз
болады. Олар байқамай төлем құжаттарының бiр экзэмплярындағы өзгерiстердi
байқамай қалады. Аталған мәселелер курстық жұмыстың өзектілігін құрайды.
Зерттеудің объектісі – банктің ақша қаражатын заңсыз пайдалану қылмысы.
Мұндай қылмысты тергеу елеулi қиындықтарға алып келедi.Төлем құжаттарының
жалғандығын тексеру, анықтау оңай болғанымен оларды ұйымдастырушыны анықтау
қиынға түседі. Себебi, жасанды төлем құжатын пайдалану арқылы ұрлау бiрнеше
кезеңнен тұрады, әр кезеңде белгiлi бiр тұлғалар әрекет жасайды, әр түрлі
жалған құжаттар пайдаланылады. Бұл жағдайдағы тергеудiң мәселесi әрбiр
кезеңдегi қылмыскерлер әрекетiн табандылықпен тексеру. Мұндай әдiс жалған
құжаттарды пайдаланудың барлық фактiлерiн ашуға, сонымен қатар, ұрлыққа
қатысушылардың басшысын анықтауға көмектеседi. Қарастырылатын қылмыс
бойынша анықтауға жататын негiзгi жағдайларға келесiлер жатады:
- қылмыстың дайындық кезеңi: адрес дайындау бойынша қылмыстық
топтардың қатысушыларының iс-әрекетi, ұрланған ақша құралдары қайда
бағыттанатынын анықтау; жалған фирмаларды құру жағдайлары, ұрланған ақша
құралдарын аудару үшiн фирмалардың басшысымен олардың есеп құжаттарды
пайдалану жөніндегі келісім;
- жалған төлем құжаттарын жасау, оларды аудару, банкке ұсыну бойынша iс-
әрекет: төлем құжаттарының бланклерi қайдан және кiмнiң қатысуымен алынды,
кiм оларды толтырды, қандай әдiспен дайындалды (жазу машинкасында,
компьютерде), қандай мөр мен штамп пайдаланды, олар кiмдiкi, жалған ба, шын
ба;
- қандай құжаттар қайдан, қай банк атынан және нақты коммерциялық
кәсiпорын атынан жiберiлдi;
- төлем құжатындағы өзгертулер нәтижесiнде ақша қандай мөлшерде, қайда
бағытталды;
- қай банк арқылы, қай адреске, қандай сомада ақша аударылуы тиiс, олар
сол жерге түстi ме, қандай сомада;
- оларды қайтарып алу үшін ұрланатын құралдардың жылжыуы бойынша iс-
әрекет; қандай төлем құжаты бойынша оларды переадресаңиялау; коммерциялық
фирмалар , кiм ол фирманы анықтады, ақшаны аудару негiзi ретiнде қандай
шарттар жасалды; шартты жасау, төлем құжаттарын және басқа құжаттарды
жасаудың қатысушылары және нақты жағдайлары; жалған коммерциялық құрылымның
есеп шоты арқылы ақшаны өткiзгенi үшін төлем мөлшерi;
- ұрланатын қаржы құралдарын алу және иемдену бойынша iс-әрекет: ақша
нақты кiм арқылы, қандай сомада және қандай құжаттар арқылы алынды, қалай
бөлiнедi және неге, кiмнiң мүддесiнде ұрланған ақша жұмсалды;
- қылмыстық топтың құрамы, ұйымдастырушының болуы, рольдердi бөлу,
қатысу деңгейi және топтың әрбiр мүшесiнiң кiнәлілығы, қылмыстың iзiн жабу
бойынша қылмыстық топ қатысушыларының iс-әрекетi.
Мұндай категориялы қылмысты құжаттармен жұмысқа баса назар аударады.
Бұл төлем құжатына, оның барлық экзэмплярына және жанындағы барлық құжатқа
қатысты (төлемдiк поручениялар, банктiк выпискалар, ақшаны аударғандығын
негiздейтiн шарттар және т.б.).
Тергеуге жататын маңызды құжат, бұл фирманың есеп шоттарына түсетiн
қандай аударымдар туралы төлем поручениялары, және осы аударуға негiз
болған қандай шарттар.
Аталған құжаттардың мазмұнын зерделеуден басқа тергеуге әртүрлі
экспертизалар жүргiзу де кiредi.
Соңғы уақытта қандай құжаттарды оргтехника арқылы, ксерокөшiрмесiн алу
арқылы, компьютерлiк, полиграфиялық әдiстер арқылы жасаудың кебейiп кетуi,
соған сай эксперттiк зерттеулер қажет болып, олар пайда болды.
Бiр қылмыстың iс бойынша iрi ақша сомасын аударуға негiз болған
шарттың шынайылығына күдік туды. Тергеушілер технико-криминалистикалық
экспертиза жүргiзiп, нәтижесiнде бұл шарттың жалғандығы анықталды: шарттың
кейбiр беттерiнiң басқа шарттың ксерокешiрмесi екендiгi анықталды, ал бiр
бетiн монтаж арқылы бiрнеше құжаттардан жасаған. Осының көмегiмен шартқа
қылмыскердiң пайдасына бiрнеше өзгертулер енгiзiлдi.
Басқа қылмыстың iс бойынша сезiктi төлем құжаттарына полиграфиялық
экспертиза жүргiзiлдi. Ол мұндағы жазулар мен қолдан көшiру құралдарын
пайдалану арқылы комбинирования әдiсiмен жасалғандығы анықталды.
Құжатты ревизияны жүргiзу қандай құжаттардың жылжуын бақылауға
мүмкiндiк бередi. Ревизиялық зерттеудiң тағы бiр мәселесi — бiр
коммерциялық құрылымнан басқасына ақша аударуға негiз болатын шарттың
нақтылығын тексеру, яғни шартта және басқа құжаттарда көрсетiлген товарды
сатып алу, қызметтер, жұмыстар орындалды ма, қандай көлемде екенiн анықтау.
Егер ақшаны аударуға негiз ретiнде алдында алынған ақшаның пайдаланбаған
бөлiгiн қайтаруды атаса, осы қайтарудың қаншалықты негiздiлiгiн анықтау.
Соттық —бухгалтерлiк және соттық-экономикалық экспертизалар көмегiмен
төлем құжаттарында көрсетiлген қаржы операцияларының экономикалық мазмұны,
оларды жүзеге асырудың нақты қаржылық мүмкіндiлiгi, аударылатын құралдардың
пайда болуы, ақша құралдарын жұмсаудың нақты мақсаты, бухгалтерлiк есепте
дұрыс көрсетiлуi, кiмге және қандай көлемде материалды шығын
келтiргендiлiгi зерттеледi.
Ақша құралдарын ұрлау үшін қандай төлем құжаттарын пайдаланатын
қылмыстық топтың қатысушыларын анықтау қиынға түседі, мұндай жұмыстарды
қылмыскерлердiң байланыстарын, жылжуларын ұрлық қатысушылары арасындағы
телефон байланыстарын анықтау бойынша оперативтi шаралар жүргiзу арқылы
жүзеге асырудың маңызы бар. Мұнда қылмысқа қатысушы тұлғалардың арасындағы
телефон байланыстарын тыңдау және фоноскопиялық экспертиза жүргiзу өте
маңызды. Бiр қылмыстық iс бойынша осындай жолмен қылмыстық топтың
басшысының жаңа тапсырмалар берiп, кодтар мен шифрларға өзгертулер енгiзуi
анықталады.
Жалған құжаттар бойынша ақша түскен шоттарды тұтқынға алу, оның алуын
тоқтатып шығынды қайтаруды қамтамасыз етедi. Бiрақ тұтқынға тек қана қандай
төлем құжаттарына қатысы бар соманы ғана алады.
1 БАНКТIК ҚЫЗМЕТ САЛАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ
НАҚТЫ ТҮРЛЕРI
1.1 Заңсыз банктiк қызмет
Ақша-несие жүйесiндегi қылмыстылық экономика саласындағы қылмыстардың
ең қауiптi түрi болып отыр. Бұл қылмыс заңсыз кәсiпкерлiктiң ерекше бiр
көрiнiсi болып табылады.
Қылмыстың заңда: “Банктiк қызметтi (банктiк операцияларды) тiркеуден
өткiзбей немесе рұқсат (лицензия) алу мiндеттi болған жағдайларда арнаулы
рұқсатсыз (лицензиясыз) немесе лицензиялау шарттарын бұзып жүзеге асыру,
егер осы әрекет азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке iрi зиян келтiрсе, не
iрi мөлшерде табыс табумен ұштасқан iс-әрекеттер заңсыз банктiк қызмет деп
белгiленген (ҚК-тiң 191-бабы). Бұл қылмыс үшін
- бес жүзден сегiз жүз айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе
сотталған адамның бес айдан сегiз айға дейiнгi кезеңдегi жалақысының немесе
өзге табысының мөлшерiнде айыппұл салуға не елу айлық есептiк көрсеткiшке
дейiнгi мөлшерде немесе сотталған адамның бiр айға дейiнгi кезеңдегi
жалақысының немесе өзге табысының мөлшерiнде айыппұл салына отырып не онсыз
үш жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Дәл сол әрекеттi:
а) ұйымдасқан топ жасаса;
б) аса iрi мөлшердегi табыс табумен ұштастырып жасаса;
в) заңсыз банктiк қызмет немесе заңсыз кәсiпкерлiк үшін бұрын
сотталған адам жасаса, -
мүлкi тәркiленiп немесе онсыз екi жылдан алты жылға дейiнгi мерзiмге
бас бостандығынан айыруға жазаланады.
191 -бапта келтiрiлген қылмыстық-құқықтық норма заңсыз кәсiпкерлiк
(190-бап) үшін жауапкершiлiк жөнiндегi жалпы нормамен салыстырғанда арнаулы
норма болып табылады.
Заңсыз банктiк қызметтің (191-бап) құрамы заңсыз кәсiпкерлiктiң (190-
бап) жалпы құрамынан, тек сол заңсыз кәсiпкерлiктi жүзеге асыратын сала
бойынша ғана өзгеше.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың банктiк қызметі мiндеттi түрде
мемлекеттiк тiркеуден өтуi тиiс.
Банктiк қызметтің (банктiк операциялардың) кейбiр түрлерін лицензиялау
тұтынүшы мүддесiн қорғауды қамтамасыз ету, халыққа қызмет ету сапасын
жақсарту, тағы сол сияқты мақсаттарда жасалынады.
Егер, мына нышандардың бiреуi болса:
а) тiркелмеген;
б) арнаулы рұқсат (лицензия) қажет болып, бiрақ ол алынбаған;
в) лицензиялау шарты бұзылған болса банктiк қызмет заңсыз деп
танылады.
Бұл қылмыстың құрамы болуы үшін заңсыз банктiк қызмет азаматтарға,
ұйымдарға немесе мемлекетке iрi зиян келтiруге не iрi мөлшердегi табыспен
ұштасуы тиiс.
Қылмыс жасалған кезде Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген
айлық есептiк көрсеткiштен жүз есе асатын сомға азаматқа не бес жүз есе
асатын сомға ұйымға не мемлекетке зиян келсе, ол зиян iрi мөлшердегi деп
танылады (189-бабына ескертудi қара). Айлық есептiк көрсеткiштен бес жүз
есе көп мөлшердегi табыс iрi табыс ден саналады (ҚК-тiң 190-бабына
ескертудi қара).
Субъективтiк жағынан қылмыс қасақана жасалынады. Айыпты адам өзiнiң
банктiк қызметтi тiркеусiз немесе арнайы рұқсат (лицензия) керек бола тұра
онсыз жасап отырғанын немесе лицензиялау шартын бұзғандығын, өзiнiң iс-
әрекетi нәтижесiнде азаматтарға, ұйымдарға немесе мемлекетке iрi зиян келуi
мүмкін екендiгiн не қалайда келетiндiгiн немесе өз iс-әрекетiнiң iрi
мөлшердегi табыспен ұштасатынын бiледi, сол қылмыстың салдардың болуын
қалайды.
Бұл қарастырылып отырған қылмыстың субъектiсi - жасы 16-ға толған, есi
дұрыс адам.
Заңсыз банктiк қызмет қылмыстың сараланған түрi ден саналады, егер оны
ұйымдасқан топ жасаса немесе ол ерекше iрi мөлшердегi табыспен ұштасса не
оны заңсыз банктiк қызметі немесе заңсыз кәсiпкерлiгi үшін бұрын сотталған
адам жасаса.
Ұйымдасқан топ - қылмыс жасау үшін жақсы ұйымдасқан, қылмыстық күрделi
түрлерін бiрлесiп орындай алатын топ. Ол туралы болады, бiр немесе бiрнеше
қылмыс жасауды мақсат тұрады.
Айлық есептiк көрсеткiштен екi мың есе асатын табыс ерекше iрi
мөлшердегi табыс деп саналады (ҚК-тiң 190-бабына ескертудi қара).
Егер адам бұрын ҚК-тің 190 немесе 191-бабымен сотталып және оның сол
қылмыс үшін соттылығы жойылмаған не алынбаған болса, ондай адам заңсыз
кәсiпкерлiгi үшін бұрын сотталған деп танылады.
Қылмыстың объектiсi ақша-несие жүйесiндегi заңмен белгiленген коғамдық
қатынастарға қол сұғу болып табылады.
Объективтiк жағынан қылмыс құрамы мынадай бiрнеше, жеке дара
әрекеттермен сипатталады:
— банктiк қызметтi (банктiк операцияларды) тiркеуден өткiзбеу;
— мiндеттi рұқсат (лицензия) алуды сақтамау;
— банктiк қызметтi лицензия шарттарын бұзып жүзеге асыру;
— көрсетiлген әрекеттер ұйымға, мемлекетке iрi зиян келтiру немесе iрi
мөлшерде табыс алумен байланысты болуы болып табылады.
Банктiк қызметтi (банктiк операцияларды) лицензиясыз жүргiзу,
тiркеуден өткiзбеу заңсыз әрекет деп танылады.
Мiндеттi лицензия алуды сақтамау деп арнаулы заңда көрсетiлген осы
талаптарды сақтамау саналады. Лицензия шарттарын бұзуға осында рұқсат
етiлген банктiк қызметтi (операияларды) iстемей басқа қызметпен шұғылдану
әрекеттерi танылады.
Көрсетiлген iс-әрекеттер заңда көрсетiлген iрi зиян келтiрумен немесе
iрi мөлшерде табыс алумен ұштасуы қажет. Егер заңда көрсетiлген қылмыстық
зардап орын алмаса, онда кiнәлi адам әкiмшiлiк жауапқа тартылуы мүмкін. Iрi
зиян немесе iрi мөлшердегi табыстың түсiнiгi Қылмыстық кодекстің 190,191
-баптарында берiлген. Қылмыстық субъектiсi болып заңсыз банктiк қызметпен
айналысқан Қазақстан Республикасының азаматы, шет елдiк немесе азаматтығы
жоқ адамдар танылады.
Субъективтiк жағынан қылмыс кiнәлiнiң қасақана нысаны арқылы жүзеге
асырылады. Бұл жерде қасақаналықтың тiкелей немесе жанама түрi де орын
алады.
Ұйымдасқан топ жасаған; аса iрi мөлшерде табыс табумен ұштасқан;
заңсыз банктiк қызмет немесе заңсыз кәсiпкерлiк үшін бұрын сотталған адам
жасаған әрекеттер заңсыз банктiк қызмет жүргiзу құрамының ауырлататын
түрiне жатады (191-бап 2-тармағы). Бұл белгiлердiң түсiнiгi қылмыстық
кодекстің 190-бабының 3-тармағында көрсетiлген осындай белгiлерге ұқсас
болып табылады.
Қылмыстық кодекстің 193-бабында “Көпе-көрiнеу заңсыз жолмен алынған
ақша қаражатымен немесе өзге де мүлiкпен қаржылық операциялар немесе
басқада мәмiлелер жасау, сондай-ақ аталған қаражатты немесе өзге де мүліктi
кәсiпкерлiк немесе өзге де экономикалық қызметтi жүзеге асыру үшін
пайдалану” қылмысының анықтамасы көрсетiлген. Заңда мұндай әрекеттер заңсыз
жолмен алынған ақша қаражатын немесе өзге мүліктi заңдастыру деп аталады.
Қылмыстың тiкелей объектiсi экономикалық қызмет аясындағы ақша қаражат
айналымын реттеудiң қоғамдық қатынастары болып табылады.
Осы қылмыс құрамының мiндетi белгiсi — оның заты болып табылады.
Қылмыстың затына ақша қаражаты немесе заңсыз жолмен алынған өзге мүліктер
жатады. Ақша қаражаты теңгелiк немесе валюталық көрiнiсте болады. Мүлік
қозғалатын немесе қозғалмайтын (ғимараттар, құрылыстар, кешендер), сондай-
ақ меншiкке немесе жалға алынған жер учаскелерi болуы мүмкін. Қылмыстық
кодекстің 193-бабындағы көрсетiлген әрекеттер нысаны бойынша заңды мәнге ие
болған сияқты болып көрiнедi, бiрақта мазмұны жөнiнен алып қарағанда бұл
әрекеттердiң бәрi қылмысты әрекетке жатады, өйткенi қылмыстың заты — ақша
және мүлік заңсыз жолмен — талан-тараж, қызмет бабында пайдакүнемдiкпен
қиянат жасау, наркотикалық нәрселердi немесе қару-жарақты заңсыз сату,
заңсыз кәсiпкерлiк немесе банктiк қызмет, қандай кәсiпкерлiк, салықты
төлеуден жалтару арқылы алынған.
Көпе-көрiнеу заңсыз жолмен алынған ақша қаражатымен немесе өзге
мүлікпен қаржылық операциялар немесе басқа да мәмiлелер жасау, сол сияқты
аталған қаражатты немесе өзге де мүліктi кәсiпкерлiк немесе өзге де
экономикалық қызметтi жүзеге асыру үшін пайдалану-бес жүзден жетi жүз айлық
есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе сотталған адамның бес айдан
жетi айға дейiнгi кезеңдегi жалақысының немесе өзге де табысының мөлшерiнде
айыппұл салуға, не алты айға дейiнгi мерзiмге қамауға, не жүз айлық есептi
көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе сотталған адамның екi айға дейiнгi
кезеңдегi жалақысының немесе өзге де табысының мөлшерiнде айыппұл салына
отырып немесе онсыз үш жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға
жазаланады.
Дәл сол әрекеттер:
а) адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша;
б) әлденеше рет;
в) адам өзiнiң қызмет бабын пайдаланып жасалса, -
мүлкi тәркiленiп немесе онсыз екi жылдан бес жылға дейiнгi мерзiмге бас
бостандығынан айыруға жазаланады.
Осы баптың бiрiншi немесе екiншi бөлiктерiнде көзделген ұйымдасқан
топ, қылмыстық қоғамдастық (қылмыстық ұйым) жасаған немесе iрi мөлшерде
жасалған әрекеттер - мүлкi тәркiленiп немесе онсыз үш жылдан жетi жылға
дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Ескерту. Осы бапта он мың айлық есептiк көрсеткiштен асатын сомаға
жасалған мәмiлелер немесе ақша қаражатын немесе басқа мүліктi пайдалану iрi
мөлшер деп танылады.
Заңсыз жолмен тапқан ақшаны заңдастыру, яғни “лас ақшаны тазарту” -
тауарлар мен қызмет көрсету саласындағы экономикалық қылмыстардың бiр түрi.
“Ақшаны тазартқанда” қылмыскер өз әрекетiне заңдылық кейiп беру үшін,
барлық негiзгi әлеуметтiк-экономикалық институттарды және мүмкіндiк
тудыратын жағдайларды өте бiлгiрлiкпен пайдалану. Заңды бизнестi ол,
көбiне, өзiнiң iрi ауқымды заңсыз мәлiметтерiн бүркемелеу, заңсыз жолмен
тапқан iрi мөлшердегi ақшаны шетелге аудару үшін пайдаланады. Экономикалық
тұрғыдан алғанда, “ақшаны тазарту” дегенiмiз - жасырын қорлар мен капиталды
ашық экономикаға енгiзу.
Ұйымдасқан қылмыстың мақсаты - алынған табыстың негiзгi бөлiгiн
сыбайластық байланыс арқылы заңдастыру.
Сарапшылардың болжамы бойынша халықаралық қылмыстық ұйымның ақшасы -
әр түрлі жылжымайтын мүліктерге айналған, фирмалар мен кәсiпорындарға
салынған, сондай-ақ 300 млрд.долларға жуығы банктiк есепте. Сонымен қатар
оның жылдық табысы 120 млрд.доллар шамасында.
Қылмыстық жолмен табылған “ақшаны тазарту” оның кiмге тиесiлi екенiн
жасыруды және басқа жаққа ауыстырылуын қажет етедi.
Ұйымдасқан қылмыстық табысы болуы оның “ақшаны тазарту” қабiлетiне
негiзделген.
Тiкелей банктiк құрылымдар арқылы қылмыстық жолмен табылған ақшаны
тазартудың алдын алу мәселесi бiрқатар халықаралық конференңияларда, атап
айтқанда, 1990 жылғы Гаванада, 1991 жылғы Суздальда талқыланды. Бұл
мәселенi талқылаған кезде сарапшылар банктiк құпияның “тазартуды”
жеңiлдететiн және қылмыстық жолмен алынған активтерге бақылау жасауды
қиындататынын тiлге тиек еттi.
Банк операциялары мен бақылау жасау практикасының ережелерi бойынша
БҰҰ Комитетiнiң принңiптерi туралы Мәлiмдемеде де (Базелде қабылданған) бұл
мәселелердiң дұрыс шешiлуiне көмегiн тигiзедi. Бұл
мәлiмдемеде клиенттің жеке басын анықтаудың қажеттiгiн, күдіктi мәмiлелер
жасаудан банктің бас тартуын, әкiмшiлiк органдармен салыстырмалы құпиялық
ережесiнiң шеңберiнде ғана қарым-қатынас жасауды қарастырады.
Бiрқатар елдер жасырын банк есептерiне тыйым салу жөнiнде шара
қабылдады, дегенмен бұл тұрғыда Австрия, Люксембург, Швеция сияқты елдерде
белгiлi бiр шектеулер әлi бар. Бiрқатар елдердiң банктерiнде не барлық
операциялардың, не iрi ақшамен операциялардың, не халықаралық
операциялардың iшкi тiркеуiн сақтаған.
Капиталдың түсуiн бақылауды Швейцария қатайтты. 25 мың швейцар
франкiсiнен артық сома түскен клиенттің есебiн барлық банкiлер тексеруге
тиiстi. Заңсыз ақша операциясына қатысқаны үшін белгiленген жаза қатайған,
заңсыз жолмен алынған ақша тәркiленедi.
Уругвайда орнаған жаңа тәртiп бойынша, шыққан тегi күдік тудыратын iрi
салымдарға және оларды ауыстыру операциясына қатаң бақылау орнатылған.
Мақсат - қылмыстық жолмен табылған ақшаларды тәркiлеу. Бұл елде бұрын орын
алған салым құпиясы және банкирлердiң онша талап қоймауы ұйымдасқан
қылмыстың етек алуына мүмкіндiк туғызған болатын. Ал, жаңа ережеге сәйкес
кез келген iрi салымшының шыққан тегi мұқият тексерiледi, құжат арқылы
расталынады. Австралия заңы бойынша банк күдіктi салық түскен бойда
полиңияға хабарлауы тиiс.
АКШ-та банк құпиясы туралы Заң жұмыс iстейдi, Конгресс сол заңға
сәйкес “ақшаны тазартудың” алдын алу операциясын заңдастыруға әрекет
жасады. Қазiр банк мекемесi 10 мың доллардан асатын әрбiр салым бойынша
валюта операциясы жөнiнде есеп бередi және басқа да есептер жүргiзедi.
АҚШ-тың “Жасырын ақша қаражатын инвестиңиялау жөнiндегi операциялар
туралы” Заңы күдіктi қаржы операциялары туралы құқық қорғау органдарына өз
еркiмен хабарлаған банктi айыппұлдан босатады. Қылмыстың ақшаны тазарту,
iздестiру, басып алу және тіркiлеу жөнiндегi Европа Конвенңиясын
республикада практика жүзiнде iске асыру мамандандырылған мемлекеттiк
органдар құруды қажет етедi. Мысалы, Франңияда қылмыстық капиталды
iздестiру жұмысымен экономика және қаржы министiрлiгi жағынан арнайы
құрылған “Тракфин” тобы айналысады. Егер iрi ақша аударымы жайында банктен
келiп түскен ақпарат күдік тудырса, материал прокурорға берiледi. Содан
кейiн полиңияға және кеден қызметіне тергеу жүргiзу жайында нұсқау
берiледi.
Швецияда құрылған арнайы қаржы полиңиясының мiндетi – қару-жарақты,
мұнайды контрабандалық жолмен сатып, жасырын есiрткi сатып түсiрген ақшаны
Швеция банктерi арқылы “тазартуды” көздеген халықаралық қылмыстық топтарды
анықтау, оларға тосқауыл болу.
Бұл өзектi мәселенi шешу үшін Қазақстан дуниежүзiлiк қауымдастықпен
тығыз байланыста болуы тиiс.
Мұндай қызметтi БҰҰ шеңберiнде үйлестiруге талпыныс Бас хатшының
Экономикалық және әлеуметтiк Кеңестің екiншi сессиясына 1990 жылы ұсынған
баяндамасында, БҰҰ-ның есiрткiмен күресуге бағытталған әрекеттің қоғамдық
жоспарында болды. БҰҰ жұмысының Дуниежүзiлiк бағдарламасында да қаражаттың
заңсыз айналымы қаражаттың заңсыз түсiмi және банк жүйесiн заңсыз пайдалану
арқылы жинақталған ақша қаражатының зардаптарымен күресу үшін қабылдануға
тиiстi шаралар ұсынылған.
Ақшаны тазартумен күрестегi қылмыстың жазалау саясаты, ең алдымен,
ұйымдасқан қылмысты сыбайластықтың материалдық құндылықтарын iздеп табуға,
бақылауға алуға және де тәркiлеуге бағытталуы тиiс.
Қылмыстың қызметтен түскен табысты тазалау, анықтау, алу және тәркiлеу
туралы 1990 жылғы Европалық Конвенңияның ережелерiне сәйкес елдер “лас
ақшаны” тазартудың мына қасақана iс-әрекеттерiн қылмыс ретiнде саралау үшін
заңдық шаралар қолдануға тиiс, олар:
а) материалдық құндылықтың заңсыз екендiгiн жасыру немесе негiзгi
құқық бұзушылықты жасаған кез келген адамға, оның өз iс-әрекетi үшін заңдық
салдардан ұтылуына көмектесу мақсатында, сол материалдық туындылықтың
қылмыстан келген табыс екенiн бiле тұра адамның материалдық құндылықты
конверсия жасауы немесе беруi;
б) материалдық құндылықтың немесе оған тиесiлi құқықтың жаратылысын,
тегiн, орындалуын, қозғалысын немесе анық кiмге тиесiлiлiгiн жасырып қалу
немесе бұрмалау, егер де адам бұл материалдық құндылықтың қылмыстық жолмен
келгенiн бiлетiн болса;
в) материалдық құндылықты сатып алуды, иемденудi немесе пайдалануды,
егер сатып алған, иемденген немесе пайдаланған кезде оны алған адам
құндылықтың қылмыстық жолмен келген табыс екенiн бiлген болса.
Қылмыстың тiкелей объектiсi - қаржылық-несиелiк қатынастар, сондай-ақ
кәсiпкерлiк қызметің заңдылығын реттейтiн қоғамдық қатынастар.
Қылмыстың заты - бiле тұра заңсыз жолмен алынған ақша қаражаты немесе
басқа мүлік.
Қылмыстық қызметтен алынған табысты тазарту, анықтау, алу және
тәркiлеу жөнiндегi 1990 жылдың 8 қарашасындағы Европалық Конвенцияға сәйкес
“табыс” терминi қылмыстық жолмен алынған кез келген материалдық пайданы
бiлдiредi.
“Мүлік” терминi - заттың немесе заттық емес, қозғалатын немесе
қозғалмайтын мүліктің кез келген түрiн қамтиды, сондай-ақ адамның сол
мүлікке немесе ондағы үлесiн куәлендiретiн заңдық құжат немесе қағаз.
Ақша қаражаты түсiнiгiне ұлттық та, шетелдiк те валюта, қолма-қол ақша
да, қолма-қол емес те кiредi.
Баю, порнография, жезөкшелiк мақсатында секстi пайдалануға, балалар
мен кәмелетке толмағандарды сатуға тыйым салу жөнiндегi Европа Кеңесiнiң
1991 жылғы 9 қыркүйектегi ұсынысы да балалар мен кәмелетке толмағандарды
тән ләззаты үшін пайдаланудан түскен табысты алу және тәркiлеу мүмкіндiгiн
қарастырады.
Объективтiк жағы:
а) бiле тұра заңсыз жолмен алынған ақша қаражатымен немесе басқа
мүлікпен қаржылық операция жасау.
Мысалы, бағалы қағаздарды шығарумен байланысты қаржылық операциялар
жасау, несиелеу, ақша қаражатын депозитке салу, салықтар жинастыру және де
қаржы заңымен реттелетiн басқа операциялар;
б) басқа мәмiлелер жасау. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiнiң
147-бабына сәйкес азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен
мiндеттерiн белгiлеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттер
мәмiлелер деп танылады;
в) ақша қаражатын немесе басқа мүліктi кәсiпкерлiк немесе басқа
экономикалық қызметтi жүзеге асыру үшін пайдалану.
Кәсiпкерлiк - өз меншiгiндегi, қарызға алған және басқа қаражаттар мен
мүлік есебiнен, осы қызметке қатысушылардың барлығы үшін өзара тиiмдi
нәтижелер мен табыстар алу мақсатындағы ынталы, күшіндегi заң шеңберiндегi,
шаруашылықтық және басқадай қызмет. Қызметтің бұл ашық, заңды формасы
қылмыстық жолмен алынған ақша қаражатын “тазартуға” пайдаланылады.
Басқадай экономикалық қызмет дегенiмiз - мүліктi. оның iшiнде, ақша
қаражатын пайдаланумен байланысты, бiрақ коммерциялық мақсатты көздемейтiн
кез келген қызмет.
Белгiлi бiр экономикалық мiндеттi орындау мақсатында ақша қаражатымен
жасалған операция аяқталғанда ғана емес, бұл қаражаттың кез келген
қозғалысында, оның iшiнде заңсыз иемденген мүліктi тазарту мақсатындағы
мәмiленi жүзеге асыру барысында бұл iс-әрекеттi аяқталған деп санауға
болады.
Субъективтiк жағы. Кiнәнiң формасы - қасақана жасағандық. Ең басты
мақсаты тек табыс табу болып саналатын адамдарды қылмыстық жауапкершiлiктен
босатуға болмайды. Олардың пайдалануындағы заңсыз екендiгi белгiлi ақша
қаражатының шыққан тегiне немқұрайлы қарау жанама ниеттің көрiнiс табуы
болып табылады. Саралау үшін себеп пен мақсаттың маңызы жоқ.
ҚК-тің 193-бабының 2-бөлiгi мынадай ауырлататын мән-жайларды
қарастырады:
егер қылмысты:
а) адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша;
б) әлденеше рет;
в) адам өзiнiң қызмет бабын пайдаланып жасаған болса.
Қызмет бабын пайдалану дегенiмiз - мемлекеттiк билiк органының
лауазымды адамының, мемлекеттiк қызметкердiң немесе жергiлiктi өзiн-өзi
басқару органы қызметкерiнiң, сондай-ақ коммерциялық және басқа мекемеге
басқарушылық мiндет атқаратын адамның заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын
немесе мүліктi заңдастыруы (тазартуы). Қызмет бабында берiлген өкiлеттiк
олардың қылмыстық жолмен тапқан мүліктi заңдастыруын жеңiлдетедi.
Қылмыстық субъектiсi - жасы 16-ға толған, есi дұрыс адам.
Заңсыз жолмен табылған ақша қаражаты немесе басқадай мүлік нақты
кiмнің қарамағында болса, сол адам жауапкершiлiк кетередi.
Ондай мүліктi заңдастыруға бiле тұра көмек көрсетүшi адамдар, мысалы,
нотариустар, ломбард қызметкерлерi, қылмыстық бiрлестiкке көмектесүшiлер
немесе қатысушылар болып саналады.
193 -баптың 3 –бөлiгi ұйымдасқан топ, қылмысты сыбайластық (қылмыстық
ұйым) жасаған немесе iрi мөлшерде жасалған әрекеттер сияқты саралаушы
нышандар бар болғандығы жауапкершiлiктi қарастырады.
Ұйымдасқан топ, қылмыстық сыбайластық (қылмыстық ұйым) түсiнiгi ҚК-тің
31 -бабында қаралған.
Iрi мөлшер түсiнiгi ҚК-тің 193-бабының ескертуiнде анықталған.
Қылмыстық объективтiк жағы — заңда белгiленген мынадай нысандар
арқылы:
1) ақша қаражатымен немесе өзге мүлікпен қаржылық операциялар жасау;
2) басқа да мәмiлелер жасау;
3) қаражатты немесе өзге де мүліктi кәсiпкерлiк немесе өзге де
экономикалық қызметтi жүзеге асыру үшін пайдалану. Ақша қаражатымен немесе
өзге мүлікпен қаржылық операциялар жасау деп заңсыз жолмен алынған ақша
қаражаттарын пайдаланып банктiк есеп ашу немесе жүргiзудi, оны төлем
қаражаты ретiнде пайдалануды, осы қаражатқа акция, вексель, облигаңия,
басқадай бағалы қағаздарды алуды немесе оларды басқадай айырбас құралы
ретiнде пайдалануды айтамыз.
Заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе өзге де мүліктердi
пайдалану арқылы азаматтық құқық және мiндеттердi белгiлейтiн, өзгертетiн
немесе жоятын әрекеттердi (сатып алу, сату, айырбастау, сыйға беру, т.б.)
iстеудi басқа да мәмiлелер жасау деп айтамыз.
Заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе мүліктi кәсiпкерлiк немесе
өзге де экономикалық қызметтi одан әрi дамытуға жұмылдыру, жарғылық қорға
айналдыру, кәсiпкерлiк немесе өзге де экономикалық қызметтi заңсыз жүзеге
асыру үшін пайдалану деп танылады.
Қылмыс құрамы жағынан формальдық құрамға жатады. Қылмыс объективтiк
жақтың осы белгiлерiнiң бiреуi жасалған уақыттан бастап аяқталған деп
табылады.
Қылмыс субъективтiк жағынан тiкелей қасақаналықпен iстеледi. Кiнәлi
адам көрінеу заңсыз жолмен аталған ақша қаражатын немесе өзге де мүліктi
заңдастыруды ұғынады және соны тiлейдi қылмыстық ниет субъективтiк жақтың
қажеттi белгiсi болып табылмағанымен, ол сөз жоқ соттың жаза тағайындау
барысында есепке алынады. Қылмыстың субъектiсi — 16-ға толған есi дұрыс кез
келген адам.
Қылмыстық кодекстің 193-бабының 2-тармағында мынадай ауырлататын
белгiлер көрсетiлген:
1)адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша;
2)әлденеше рет;
3)адам өзiнiң қызмет бабын пайдаланып жасаған әрекеттер.
Егер заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе өзге де мүліктi
заңдастыруды бiрлесiп жасау туралы күнi бұрын — қылмыс iстелгенге дейiн
уағдаласқан адамдар қатысса, ол адамдар тобы алдын ала сөз байласып жасаған
қылмыс деп танылады. Талданып отырған қылмыстық объективтiк жағынан
белгiлерiн екi немесе одан да көп жасау, егер адам бұрын жасалған қылмысы
үшін заңмен белгiленген тәртiппен қылмыстың жауаптылықтан босатылмаса, не
соттылығыы жойылмаса немесе қылмыстық жауапқа тарту мерзiмi өтпесе онда
қылмыс әлденеше рет iстелген деп танылады. Осы бап бойынша қызмет бабын
пайдаланып жасаған әрекетке мемлекеттiк органның, коммерциялық немесе өзге
де ұйымның заң бойынша лауазымды адамы деп танылғандардың қылмыстары
жатады. Қылмыстық кодекстің 193-бабының 3- тармағында осы қылмыстық өте
ауырлататын белгiлерi көрсетiлген. Олар ұйымдасқан топ, қылмыстық
қоғамдастық (қылмысты ұйым) жасаған немесе iрi мөлшерде жасалған әрекеттер.
Ұйымдасқан топ пен қылмыстық қоғамдастықтың түсiнiгi ҚК-тің 31-бабының
тиiсiнше 3,4-баптарында берiлген. Осы бап бойынша он мың айлық есептiк
көрсеткiштен асатын сомаға жасалған мәмiлелер немесе ақша қаражатын немесе
басқа мүліктi пайдалану iрi мөлшер деп танылады (ҚК-тің 193-бабының
ескертуi).
Банк қызметкерлерiнiң банктің өз қаражатын және (немесе) банктің
тартылған қаражатын кепе-көрінеу қайтымсыз несие беру немесе банкке көпе-
көрінеу пайдасыз мәмiлелер жасау үшін пайдалануы, сондай-ақ банк
клиенттерiне не басқа адамдарға негiзсiз банк кепiлiн немесе негiзсiз
жеңiлдiк шарттарын беруi, егер осы әрекеттер азаматтық, ұйымға немесе
мемлекетке iрi зиян келтiрсе Қылмыстың кодекстің 220-бабы бойынша
жауаптылық туындайды.
екi жүзден бес жүз айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе
сотталған адамның екi айдан бес айға дейiнгi кезеңдегi жалақысының немесе
өзге де табысының мөлшерiнде айыппұл салуға, не төрт айдан алты айға
дейiнгi мерзiмге қамауға, не екi жылға дейiнгi мерзiмге түзеу жұмыстарына,
не үш жүз айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе сотталған
адамның үш айға дейiнгi кезеңдегi жалақысының немесе өзге де табыстың
мөлшерiнде айыппұл салына отырып немесе онсыз және үш жылға дейiнгi
мерзiмге белгiлi бiр лауазымдарды атқару немесе белгiлi бiр қызметпен
айналысу құқығынан айыра отырып үш жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан
айыруға жазаланады.
Банк Қызметкерлерiнiң клиенттердiң банкноттары бойынша ақша сомаларын,
оның iшiнде валюта қаражатын кепе-көрінеу дұрыс аудармауы немесе кепе-
көрінеу уақтылы аудармауы, егер осы әрекет азаматты, ұйымға немесе
мемлекетке iрi зиян келтiрсе -
бес жүзден сегiз жүз айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе
сотталған адамның бес айдан сегiз айға дейiнгi кезеңдегi жалақысының немесе
өзге де табысының мөлшерiнде айыппұл салуға, не бiр жылға дейiнгi мерзiмге
түзеу жұмыстарына, не бiр жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығын шектеуге,
не төрт айға дейiнгi мерзiмге қамауға, не жүзден екi жүз айлық есептiк
көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе сотталған адамның бiр айдан екi айға
дейiнгi кезеңдегi жалақысының немесе өзге де табысының мөлшерiнде айыппұл
салына отырып немесе онсыз және үш жылға дейiнгi мерзiмге белгiлi бiр
лауазымдарды атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыра
отырып, бiр жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Қылмыстың тiкелей негiзгi объектiсi - банктің ақша қаражатын пайдалану
проңесiн жүзеге асырумен байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар.
Қылмыстың факультативтiк объектiсi - несие берушiлер мен банк
клиенттерiнiң мүдделерi.
Банктің өз қаражаты және банк тартқан қаражат осы қылмыстың заты болып
табылады. Банктің өз қаражаты банктің жарғылық және өз капиталдарынан
құралады. Қазақстан Республикасы Президентiнiң 1995 жылғы 31 тамыздағы
“Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметi туралы” заң күшi бар
Жарлығының 16-бабына сәйкес, банктің (мемлекеттiк банктерден басқалары)
жарғылық капиталы акцияларды сату немесе құрылтайшылардың жарналары
есебiнен құрылады, ал банктің өз капиталына - банктің мiндеттемелерiнің
сомасы қосылмаған банк активтерiнiң құны жатады, оны есептегенде банктің
активтерiнің бастапқы құнынан берiлген қарыздар мен басқа активтер бойынша
қажеттi резервтер (провизиялар) сомасын алып тастайды.
Бұл қылмыстың объективтiк жағы мынадай нысандарда көрiнiс табады:
а) банктің өз қаражатын және банктің тартылған қаражатын көпе-көрінеу
қайтымсыз несие беруге пайдалану;
б) банктің тартылған қаражатын көпе-көрінеу қайтымсыз несие беруге
пайдалану;
в) банктің өз қаражатын және банктің тартылған қаражатын көпе-көрінеу
пайдасыз мәмiлелер жасау үшін пайдалану;
г) банктің тартылған қаражатын көпе-көрінеу пайдасыз мәмілелер жасау
үшін пайдалану;
д) банк клиенттерiне не басқа адамдарға банктің негiзсiз жеңiлдiк
шарттарын беру.
Бұл қылмыстың алғашқы төрт тәсiлiн жасау банктің өз қаражатын және
тартылған қаражатын көпе-көрiнеу қайтымсыз несие беруге және банк үшін көпе-
көрiнеу пайдасыз мәлiметтер жасау пайдаланумен байланысты, ол несие берудiң
және мәмiле жасаудың шартын бұзғандық болып саналады.
Бұл қылмыстық құрамы - материалды. Азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке
iрi зиян келген кезден бастап қылмыс аяқталған болып саналады. Iрi зиянның
мөлшерi ҚК-тің 189-бабына берiлген ескертуде келтiрiлген.
Қылмыстың субъективтiк жағы - тiкелей немесе жанама ниет түрiндегi
кiнә. Айыпкер өзiнiң банктің ақша қаражатын заңсыз пайдаланып отырғанын
түсiнедi, iрi зиян келтiретiнiн алдын ала бiледi, не сол зардаптарға саналы
түрде жол бередi, не оған немқұрайлы қарайды.
Қылмыс субъектiсi - арнаулы - 16 жасқа толған банк қызметкерi.
Осы баптың 2-бөлiгi банк қызметкерлерiнiң ақша қаражатын көрiнеу қате
немесе кешiктiрiп аударғаны үшін жауаптылық жүктейдi, оған клиенттердiң
банк шоттары бойынша валюта қаражатын аудару да кiредi, егер ол әрекеттен
iрi зиян келген болса.
Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы “Төлемдер және ақша
аударымдары туралы” Заңының 6-бабына сәйкес, банк шоты - банк пен клиент
арасындағы депозит қабылдау және банктің операциялар жасауы жөнiндегi
шарттың қатынастарды көрсету тәсiлi, ол операциялар:
а) қолма қол ақшаны қамтамасыз етумен және клиентке тиесiлi ақшаны
банктің пайдалануымен;
б) ақшаны клиенттің пайдасына қабылдап алумен (есептеумен);
в) клиент тапсырмасы нысанындағы нұсқау немесе үшіншi адамның талабы
нысанындағы нұсқау бойынша ақшаны алумен және (немесе) аударумен
байланысты.
Банктер ақша- қаражатын аударуды Ұлттық банк белгiлейтiн нысандарда,
тәсiлдермен және тәртiпте жүзеге асырады.
Ақша қаражатын аударуды дұрыс жүзеге асырмаған жағдайда банк Қазақстан
Республикасының заңдарына және клиентпен (депозитормен) жасалған шарттың
сәйкес жауаптылық көтередi (Қазақстан Республикасы Президентiнiң 1995 жылғы
31 тамыздағы заң күшi бар Жарлығының 38- бабының 1 және 2-бөлiктерi).
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкi Басқармасының 1997 жылғы 4
наурыздағы қаулысымен бекiтiлген “Екiншi деңгейдегi банктерге клиенттер
шотын ашу, жүргiзу және жабу тәртiбi туралы”. Нұсқауға сәйкес, банк шоттары
ұлттық та, шетелдiк те валюталарда жүргiзiлуi мүмкін.
Шотты ашқанда банк пен шот иесi арасындағы шарт жасалады, ол бойынша
банк клиент пайдасына ақша қабылдауды, клиенттің тапсырма нысанындағы
нұсқауы немесе үшіншi адамның талап нысанындағы нұсқауы бойынша ақша
аударуды немесе берудi, сондай-ақ шартта көзделген басқа да қызметтер
көрсетудi мiндетiне алады.
Бұл қылмыстың құрамы - материалды. Ақша қаражатын аударуды дұрыс және
уақтылы орындамау нәтижесiнде азамат, ұйым немесе мемлекет қалайда iрi зиян
шегуге тиiстi. Iрi зиянның мөлшерi ҚК-тің 189-бабына берiлген ескертуде
келтiрiлген.
Қылмыстың объектiсi, субъективтiк белгiсi және субъектiсi қылмыстың
кодекстің 219-бабындағы қылмыс құрамымен ұқсас.
Объективтiк жағынан көрсетiлген қылмыс құрамының белгiлерi
төмендегiдей:
1) банк қаражатын немесе банкке тартылған қаражатты көпе-көрінеу
қайтарымсыз несие беру немесе банкке көпе-көрінеу пайдасыз мәмілелер жасау
үшін пайдалану. Банк туралы зандарға байланысты несие белгiлi бiр уақытқа
қайтарылатын және банкке пайда түсiретiн жағдайда берiлуi қажет. Заң
талаптарын сақтамау қылмыстық құқық нормасына қайшы болып табылады.
2) Банк клиенттерiне не басқадай адамдарға негiзсiз банк кепiлiн
немесе негiзсiз жеңiлдiк шарттарын беру. Банк кепілін және оның жеңілдік
шарттарын беру заңмен реттелген. Клиенттерге не басқадай адамдарға оны
негізсіз беру заңға қайшы әрекет болып табылады. Қылмыстық кодекстің 220-
бабында көрсетiлген осы iс-әрекеттердi iстеу азаматқа, ұйымға немесе
мемлекетке iрi зиян келтiрсе ғана кiнәлi адам қылмыстық жауапқа тартылады.
Iрi зиянның түсiнiгi 189-баптың ескертуiнде берiлген. Iрi зиянға келiп
соқпаған заңсыз iс-әрекеттер үшін тәртiптiк, әкiмшiлiк жауаптылық туындауы
мүмкін. Қылмыстық кодекстің 220-бабы материалдық құрамға жатады. Қылмыс
заңда көрсетiлген iрi зиян келтiрiлген уақыттан бастап аяқталған деп
саналады. Осы баптың 2-тармағында қылмыс құрамының ауырлататын түрi
көрсетiлген. Ол банк клиенттерiнiң банк шоттары бойынша ақша сомаларын,
оның iшiнде валюта қаражатын көпе-көрінеу дұрыс аудармауы немесе көпе-
көрінеу уақытылы аудармауы, егер осы әрекет азаматқа, ұйымға немесе
мемлекетке iрi зиян келтiруi болып табылады. Яғни кiнәлi адам клиенттерге
тиiстi валюталарды, сомаларды дер кезiнде, заңда белгiленген тәртiппен
олардың есептерiне дұрыс аудару талаптарын оларға iрi зиян келтiре отырып
жүзеге асырады. Ауырлататын осы құрам үшін қылмыстың жаңа мөлшерi кетерiңкi
түрде белгiленген.
1.2 Банктiк несиемен байланысты қылмыстар
Қылмыстық кодекстің 194-бабында “Жеке кәсiпкердiң немесе ұйымның
шаруашылық жағдайы, қаржылық жай-күйi немесе кепiлдiк мүлкi туралы немесе
несиенiң, демеуқаржының, несиелеудiң жеңiлдiктi шарттарын алуға арналған
елеулi мәнi бар өзге де мән-жайлар туралы көпе-көрінеу қандай мәлiметтердi
банкке немесе өзге де несие берушiге беру арқылы жеке кәсiпкердiң немесе
ұйым жетекшiсiнiң несие, демеуқаржы не несиелеудiң жеңiлдiктi шарттарын
алуы, сондай-ақ несиелеудi, демеуқаржы берудi тоқтатуға, жеңiлдiктердi
жоюға не белiнген несие мен демеуқаржы мөлшерлерiне шектеуге әкеп соғатын
мән-жайлардың пайда болуы туралы ақпаратты банкке немесе өзге несие
берушiге хабарламау, егер осы әрекеттер iрi зиян келтiрсе — несиенi заңсыз
алу” деп табылады делiнген, және бұл қылмыс үшін — екi жүзден бес жүз айлық
есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе сотталған адамның екi айдан бес
айға дейiнгi кезеңдегi жалақысының немесе өзге де табысының мөлшерiнде
айыппұл салуға, не төрт айдан алты айға дейiнгi мерзiмге қамауға, не екi
жылға дейiнгi мерзiмге түзеу жұмыстарына, не нақ осы мерзiмге бас
бостандығынан айыруға жазаланады.
Мемлекеттiк мақсатты несиенi не мемлекет кепiлдiгiмен берiлген несиенi
тiкелей мақсатында пайдаланбау, егер осы әрекет азаматқа, ұйымға немесе
мемлекетке iрi зиян келтiрсе — екi жүзден бес жүз айлық есептiк көрсеткiшке
дейiнгi мөлшерде немесе сотталған адамның екi айдан бес айға дейiнгi
кезеңдегi жалақысының немесе өзге де табысының мөлшерiнде айыппұл салуға,
не төрт айдан алты айға дейiнгi мерзiмге қамауға, не екi жылға дейiнгi
мерзiмге түзеу жұмыстарына, не нақ осы мерзiмге бас бостандығынан айыруға
жазаланады.
Бұл қылмыстың негiзгi тiкелей объектiсi - банктердiң және несиелiк
мекемелердiң несиелiк қызметi саласындағы қоғамдық қатынастар.
Қылмыстың қосымша объектiсi - несие, демеу қаржы не несиелеудiң
жеңiлдiктi шарттары.
Несие дегенiмiз - ақша қаражаты немесе тауар түрiндегi берiлген қарыз,
оны қарыз алушы несие берушiге қайтаруға тиiс.
Бұл қылмыстың объективтiк жағы әрекет арқылы да, яғни несие, демеу
қаржы не жеңiлдiктi шарттар алу үшін маңызы бар, өзiнiң шаруашылық жағдайы,
қаржылық жай-күйi немесе кепiлдiк мүлкi не өзге де мән-жайлар туралы көпе-
көрінеу қандай мәлiметтердi беру арқылы несие, демеу қаржы не жеңiлдiктi
шарттар алу жолымен, сонымен қатар әрекетсiздiкпен де, яғни несиелеудi,
демеу қаржы берудi тоқтатуға, жеңiлдiктi алып тастауға не бөлiнген несиенiң
немесе демеу қаржының мөлшерiн шектеуге әкеп соғуы мүмкін, кейiн туындаған
мән-жайларды банкке немесе басқа несие берушiге хабарламау арқылы да жүзеге
асырылады. Бұл қылмысты жасаудың тәсiлi - несие, демеу қаржы не жеңiлдiктi
шарттар алу үшін маңызы бар, өзiнiң шаруашылық жағдайы, қаржылық жай-күйi
немесе кепiлдiк мүлкi не бастадай мән-жайлар туралы көпе-көрiнеу қандай
мәлiмет беру.
Қылмыстың құрамы - материалдық. Несиенi заңсыз алу бұл iс-әрекет iрi
зиян келтiрген кезде аяқталады, зиянның мөлшерi ҚК-тің 189-бабына берiлген
ескертуде белгiленген.
Қылмысты алаяқтық түрiндегi ұрлықтан бөлектеп алу қажет, себебi, бұл
жағдайда айыпкер несие берушiден мүліктi тегiн алуды мақсат тұтпайды,
келешекте оны қайтарамын деп ойлайды.
Қылмыстың субъективтiк жағы - тiкелей ниет түрiндегi кiнә. Жеке
кәсiпкер немесе ұйымның бастығы несие, демеу қаржы не жеңiлдiктi шарттар
алу үшін маңызы бар, өзiнiң шаруашылық жағдайы, қаржылық жай-күйi немесе
кепiлдiк мүлкi не басқадай мән-жайлар жөнiндегi ақпаратты көне-көрінеу
қандай берiп, не несиелердi, демеу қаржы бөлудi тоқтатуға, жеңiлдiктердi
жоюға, не бөлiнген несиенiң немесе демеу қаржының мөлшерiн шектеуге әкеп
соғатын мән-жайлар туралы ақпаратты банкке немесе басқа несие берушiге
хабарламай несие, демеу қаржы не жеңiлдiктi шарттар алып отырғанын бiледi
және соны қалайды.
Қылмыс салдарының қоғамдық қауiптiлiгi тұрғысынан алғанда айыпкердiң
кiнәсi ниет турiнде болады, яғни ол iрi зиянның болуы мүмкін екенiн немесе
қалайда болатынын алдын ала бiледi және сондай зиян келтiрудi қалайды, не
оның болуына саналы түрде жол бередi немесе оған немқұрайлылық танытады, не
абайламай қалады, яғни ондай салдардың болуы мүмкін екенiн бiледi, бірақ
оны болдырмаймын деп ойлайды.
Қылмыс субъектiсi - арнаулы жасы 16-ға толған, есi дұрыс жеке кәсiпкер
немесе ұйым бастығы.
Бұл қылмыстың сараланған құрамының мәнi - мемлекет кепiлдiгiмен
берiлген несиенi не мемлекеттiк мақсатты несиенi пайдалану, егер ол
азаматтың, ұйымға немесе мемлекетке iрi зиян келтiруi.
Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 1 сәуiрдегi “Бюджет жүйесi
туралы” Заңының 19-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының қаржы
министрлiгi Қазақстан Республикасының Үкiметi атынан республикалық бюджетке
көзделген сома шегiнде несие беруге құқылы.
Мемлекет кепiлдiгiмен берiлген несие дегенiмiз - несие салушы
белгiленген мерзiмде қайтаруға тиiстi соманы төлей алмаса, Қазақстан
Республикасының үкiметi несие берушi алдындағы берешектi жарымжартылай
немесе толық өтеуге мiндеттенедi.
Мемлекет кепiлдiгiмен берiлген несиенiң ерекшелiгi - оның
қайтарылатындығында.
Несиенi тiкелей өз мақсатында пайдаланбау - оны несие шарттарында
көзделмеген мақсаттарға жұмсау.
Қылмыстың тiкелей объектiсi банктiк немесе басқадай несиелiк
ұйымдардың несиелiк қызметiн реттейтiн қоғамдық қатынастары.
Несие дегенiмiз банк немесе несиелiк ұйымдардың қарыз алушыларға
беретiн ақшалай қаражаттары болып табылады. Ақша қаражаты — осы қылмыстың
заты болып табылады.
Объективтiк жағынан қылмыс iс-әрекеттен, қылмыстың зардабынан және
себептi байланыстан тұрады.
Заң iс-әрекеттiң мынадай нысандарын белгiлеген:
1) несие алу,
2) несиенi жеңiлдiк шарттармен алу.
Бұл ретте жеке кәсiпкер немесе ұйым жетекшiсi несие алуды немесе
несиенi жеңiлдiкпен алуды осы қылмыс кұрамында көрсетiлген тәсiлдердi —
жеке кәсiпкердiң немесе ұйымның, шаруашылық жағдайы, қаржылық жайкүйi
немесе кепiлдiк мүлкі туралы немесе несиенiң, демеуқаржының, несиелеудiң
жеңiлдiктi шарттарына арналған елеулi мәнi бар өзге де мән-жайлар туралы
көпе-көрінеу қандай мәлiметтердi банкке немесе өзге де несие берушiге беру
туралы, сол сияқты несиелеудi, демеуқаржы берудi тоқтатуға, жеңiлдiктердi
жоюға не бөлiнген несие мен демеуқаржы мөлшерiн шектеуге әкеп соғатын мән-
жайлардың пайда болуы туралы ақпаратты банкке, өзге несие берушiге
хабарламау арқылы заңсыз түрде жүзеге асырылады. Яғни бұл қылмыстық iстелу
тәсiлi көрінеу қандай мәлiметтер енгiзiлген ресми құжаттарды пайдалану
болып табылады. Мұндай құжаттарда жеке кәсiпкердiң немесе ұйым жетекшiсiнiң
қолы қойылып, белгiленген тәртiппен расталуы қажет.
Қылмыс заңда көрсетiлген зардап — iрi зиян келтiрiлсе аяқталған деп
табылады. Зиян несие берушiге (банкке немесе өзге де несие берушiге)
келтiрiледi.
Субъективтiк жағынан қылмыс құрамы тiкелей қасақаналықпен жүзеге
асырылады. Қылмыстың субъектiсi — арнаулы субъект. Олар жеке кәсiпкер
немесе ұйым жетекшiсi.
Мемлекеттiк мақсатты несиенi не мемлекет кепiлдiгiмен берiлген несиенi
тiкелей мақсатта пайдаланбау, егер осы iс-әрекет азаматқа, ұйымға немесе
мемлекетке iрi зиян келтiрсе, ол қылмыс құрамының ауырлататын белгiсi болып
табылады (194-баптың 2-тармағы). Мемлекеттiк мақсатты несие деп Қазақстан
Республикасы Ұлттық банкi арқылы белгiлi бiр мақсатқа
пайдалануға (тұрғын үй құрылысы, фермерлiк шаруашылықты дамыту, өнеркәсiп
объектiлерiн салу) берiлетiн ақша қаражаттары болып табылады. Мемлекет
кепiлдiгiмен берiлген несиеге ешбiр процентсiз несие алушыға банк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
жұмысшыларының қылмысқа қатыстылығын тексеру қажет.
Банк саласындағы қылмыстың ерекше тобы — бұл жалған банктiк төлем
құжаттарын дайындап оны қаржы айналымына енгiзу жолымен ақша құралдарын
ұрлау. Мысалы, бiр құжаттарда ақша алушының мекен-жайы өзгертiледi (ақша
құралдарын переадресациялау), басқалары мүлдем ақша құралдарымен
қамтамасыз етiлмеген. Қылмыс схемасы келесiдей: жалған құжат қаржы
айналымына жiберiледi, оның негiзiнде мүлдем жоқ мекен-жайға не басқа мекен-
жайға бағытталған ақша қылмысқа қатысушы фирма есеп-шотына келiп түседі.
Бұл фирмаға тағы да аударымдар болуы мүмкін. Нәтижесiнде, қылмыскерлер
ақшаны иемденедi. Ұрлау әдiсi кезiндегi ақша құралдарын аудару банк
жұмысшыларының қатысуымен жүзеге асады. Олар бiр экземплярдағы адрестi,
есеп шот номерiн және басқада реквизиттердi өзгертедi, нәтижесiнде ақша
алаяқтар есеп шотына түседі. Кейде банк жұмысшыларының қатысуы әлсіз
болады. Олар байқамай төлем құжаттарының бiр экзэмплярындағы өзгерiстердi
байқамай қалады. Аталған мәселелер курстық жұмыстың өзектілігін құрайды.
Зерттеудің объектісі – банктің ақша қаражатын заңсыз пайдалану қылмысы.
Мұндай қылмысты тергеу елеулi қиындықтарға алып келедi.Төлем құжаттарының
жалғандығын тексеру, анықтау оңай болғанымен оларды ұйымдастырушыны анықтау
қиынға түседі. Себебi, жасанды төлем құжатын пайдалану арқылы ұрлау бiрнеше
кезеңнен тұрады, әр кезеңде белгiлi бiр тұлғалар әрекет жасайды, әр түрлі
жалған құжаттар пайдаланылады. Бұл жағдайдағы тергеудiң мәселесi әрбiр
кезеңдегi қылмыскерлер әрекетiн табандылықпен тексеру. Мұндай әдiс жалған
құжаттарды пайдаланудың барлық фактiлерiн ашуға, сонымен қатар, ұрлыққа
қатысушылардың басшысын анықтауға көмектеседi. Қарастырылатын қылмыс
бойынша анықтауға жататын негiзгi жағдайларға келесiлер жатады:
- қылмыстың дайындық кезеңi: адрес дайындау бойынша қылмыстық
топтардың қатысушыларының iс-әрекетi, ұрланған ақша құралдары қайда
бағыттанатынын анықтау; жалған фирмаларды құру жағдайлары, ұрланған ақша
құралдарын аудару үшiн фирмалардың басшысымен олардың есеп құжаттарды
пайдалану жөніндегі келісім;
- жалған төлем құжаттарын жасау, оларды аудару, банкке ұсыну бойынша iс-
әрекет: төлем құжаттарының бланклерi қайдан және кiмнiң қатысуымен алынды,
кiм оларды толтырды, қандай әдiспен дайындалды (жазу машинкасында,
компьютерде), қандай мөр мен штамп пайдаланды, олар кiмдiкi, жалған ба, шын
ба;
- қандай құжаттар қайдан, қай банк атынан және нақты коммерциялық
кәсiпорын атынан жiберiлдi;
- төлем құжатындағы өзгертулер нәтижесiнде ақша қандай мөлшерде, қайда
бағытталды;
- қай банк арқылы, қай адреске, қандай сомада ақша аударылуы тиiс, олар
сол жерге түстi ме, қандай сомада;
- оларды қайтарып алу үшін ұрланатын құралдардың жылжыуы бойынша iс-
әрекет; қандай төлем құжаты бойынша оларды переадресаңиялау; коммерциялық
фирмалар , кiм ол фирманы анықтады, ақшаны аудару негiзi ретiнде қандай
шарттар жасалды; шартты жасау, төлем құжаттарын және басқа құжаттарды
жасаудың қатысушылары және нақты жағдайлары; жалған коммерциялық құрылымның
есеп шоты арқылы ақшаны өткiзгенi үшін төлем мөлшерi;
- ұрланатын қаржы құралдарын алу және иемдену бойынша iс-әрекет: ақша
нақты кiм арқылы, қандай сомада және қандай құжаттар арқылы алынды, қалай
бөлiнедi және неге, кiмнiң мүддесiнде ұрланған ақша жұмсалды;
- қылмыстық топтың құрамы, ұйымдастырушының болуы, рольдердi бөлу,
қатысу деңгейi және топтың әрбiр мүшесiнiң кiнәлілығы, қылмыстың iзiн жабу
бойынша қылмыстық топ қатысушыларының iс-әрекетi.
Мұндай категориялы қылмысты құжаттармен жұмысқа баса назар аударады.
Бұл төлем құжатына, оның барлық экзэмплярына және жанындағы барлық құжатқа
қатысты (төлемдiк поручениялар, банктiк выпискалар, ақшаны аударғандығын
негiздейтiн шарттар және т.б.).
Тергеуге жататын маңызды құжат, бұл фирманың есеп шоттарына түсетiн
қандай аударымдар туралы төлем поручениялары, және осы аударуға негiз
болған қандай шарттар.
Аталған құжаттардың мазмұнын зерделеуден басқа тергеуге әртүрлі
экспертизалар жүргiзу де кiредi.
Соңғы уақытта қандай құжаттарды оргтехника арқылы, ксерокөшiрмесiн алу
арқылы, компьютерлiк, полиграфиялық әдiстер арқылы жасаудың кебейiп кетуi,
соған сай эксперттiк зерттеулер қажет болып, олар пайда болды.
Бiр қылмыстың iс бойынша iрi ақша сомасын аударуға негiз болған
шарттың шынайылығына күдік туды. Тергеушілер технико-криминалистикалық
экспертиза жүргiзiп, нәтижесiнде бұл шарттың жалғандығы анықталды: шарттың
кейбiр беттерiнiң басқа шарттың ксерокешiрмесi екендiгi анықталды, ал бiр
бетiн монтаж арқылы бiрнеше құжаттардан жасаған. Осының көмегiмен шартқа
қылмыскердiң пайдасына бiрнеше өзгертулер енгiзiлдi.
Басқа қылмыстың iс бойынша сезiктi төлем құжаттарына полиграфиялық
экспертиза жүргiзiлдi. Ол мұндағы жазулар мен қолдан көшiру құралдарын
пайдалану арқылы комбинирования әдiсiмен жасалғандығы анықталды.
Құжатты ревизияны жүргiзу қандай құжаттардың жылжуын бақылауға
мүмкiндiк бередi. Ревизиялық зерттеудiң тағы бiр мәселесi — бiр
коммерциялық құрылымнан басқасына ақша аударуға негiз болатын шарттың
нақтылығын тексеру, яғни шартта және басқа құжаттарда көрсетiлген товарды
сатып алу, қызметтер, жұмыстар орындалды ма, қандай көлемде екенiн анықтау.
Егер ақшаны аударуға негiз ретiнде алдында алынған ақшаның пайдаланбаған
бөлiгiн қайтаруды атаса, осы қайтарудың қаншалықты негiздiлiгiн анықтау.
Соттық —бухгалтерлiк және соттық-экономикалық экспертизалар көмегiмен
төлем құжаттарында көрсетiлген қаржы операцияларының экономикалық мазмұны,
оларды жүзеге асырудың нақты қаржылық мүмкіндiлiгi, аударылатын құралдардың
пайда болуы, ақша құралдарын жұмсаудың нақты мақсаты, бухгалтерлiк есепте
дұрыс көрсетiлуi, кiмге және қандай көлемде материалды шығын
келтiргендiлiгi зерттеледi.
Ақша құралдарын ұрлау үшін қандай төлем құжаттарын пайдаланатын
қылмыстық топтың қатысушыларын анықтау қиынға түседі, мұндай жұмыстарды
қылмыскерлердiң байланыстарын, жылжуларын ұрлық қатысушылары арасындағы
телефон байланыстарын анықтау бойынша оперативтi шаралар жүргiзу арқылы
жүзеге асырудың маңызы бар. Мұнда қылмысқа қатысушы тұлғалардың арасындағы
телефон байланыстарын тыңдау және фоноскопиялық экспертиза жүргiзу өте
маңызды. Бiр қылмыстық iс бойынша осындай жолмен қылмыстық топтың
басшысының жаңа тапсырмалар берiп, кодтар мен шифрларға өзгертулер енгiзуi
анықталады.
Жалған құжаттар бойынша ақша түскен шоттарды тұтқынға алу, оның алуын
тоқтатып шығынды қайтаруды қамтамасыз етедi. Бiрақ тұтқынға тек қана қандай
төлем құжаттарына қатысы бар соманы ғана алады.
1 БАНКТIК ҚЫЗМЕТ САЛАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ
НАҚТЫ ТҮРЛЕРI
1.1 Заңсыз банктiк қызмет
Ақша-несие жүйесiндегi қылмыстылық экономика саласындағы қылмыстардың
ең қауiптi түрi болып отыр. Бұл қылмыс заңсыз кәсiпкерлiктiң ерекше бiр
көрiнiсi болып табылады.
Қылмыстың заңда: “Банктiк қызметтi (банктiк операцияларды) тiркеуден
өткiзбей немесе рұқсат (лицензия) алу мiндеттi болған жағдайларда арнаулы
рұқсатсыз (лицензиясыз) немесе лицензиялау шарттарын бұзып жүзеге асыру,
егер осы әрекет азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке iрi зиян келтiрсе, не
iрi мөлшерде табыс табумен ұштасқан iс-әрекеттер заңсыз банктiк қызмет деп
белгiленген (ҚК-тiң 191-бабы). Бұл қылмыс үшін
- бес жүзден сегiз жүз айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе
сотталған адамның бес айдан сегiз айға дейiнгi кезеңдегi жалақысының немесе
өзге табысының мөлшерiнде айыппұл салуға не елу айлық есептiк көрсеткiшке
дейiнгi мөлшерде немесе сотталған адамның бiр айға дейiнгi кезеңдегi
жалақысының немесе өзге табысының мөлшерiнде айыппұл салына отырып не онсыз
үш жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Дәл сол әрекеттi:
а) ұйымдасқан топ жасаса;
б) аса iрi мөлшердегi табыс табумен ұштастырып жасаса;
в) заңсыз банктiк қызмет немесе заңсыз кәсiпкерлiк үшін бұрын
сотталған адам жасаса, -
мүлкi тәркiленiп немесе онсыз екi жылдан алты жылға дейiнгi мерзiмге
бас бостандығынан айыруға жазаланады.
191 -бапта келтiрiлген қылмыстық-құқықтық норма заңсыз кәсiпкерлiк
(190-бап) үшін жауапкершiлiк жөнiндегi жалпы нормамен салыстырғанда арнаулы
норма болып табылады.
Заңсыз банктiк қызметтің (191-бап) құрамы заңсыз кәсiпкерлiктiң (190-
бап) жалпы құрамынан, тек сол заңсыз кәсiпкерлiктi жүзеге асыратын сала
бойынша ғана өзгеше.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың банктiк қызметі мiндеттi түрде
мемлекеттiк тiркеуден өтуi тиiс.
Банктiк қызметтің (банктiк операциялардың) кейбiр түрлерін лицензиялау
тұтынүшы мүддесiн қорғауды қамтамасыз ету, халыққа қызмет ету сапасын
жақсарту, тағы сол сияқты мақсаттарда жасалынады.
Егер, мына нышандардың бiреуi болса:
а) тiркелмеген;
б) арнаулы рұқсат (лицензия) қажет болып, бiрақ ол алынбаған;
в) лицензиялау шарты бұзылған болса банктiк қызмет заңсыз деп
танылады.
Бұл қылмыстың құрамы болуы үшін заңсыз банктiк қызмет азаматтарға,
ұйымдарға немесе мемлекетке iрi зиян келтiруге не iрi мөлшердегi табыспен
ұштасуы тиiс.
Қылмыс жасалған кезде Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген
айлық есептiк көрсеткiштен жүз есе асатын сомға азаматқа не бес жүз есе
асатын сомға ұйымға не мемлекетке зиян келсе, ол зиян iрi мөлшердегi деп
танылады (189-бабына ескертудi қара). Айлық есептiк көрсеткiштен бес жүз
есе көп мөлшердегi табыс iрi табыс ден саналады (ҚК-тiң 190-бабына
ескертудi қара).
Субъективтiк жағынан қылмыс қасақана жасалынады. Айыпты адам өзiнiң
банктiк қызметтi тiркеусiз немесе арнайы рұқсат (лицензия) керек бола тұра
онсыз жасап отырғанын немесе лицензиялау шартын бұзғандығын, өзiнiң iс-
әрекетi нәтижесiнде азаматтарға, ұйымдарға немесе мемлекетке iрi зиян келуi
мүмкін екендiгiн не қалайда келетiндiгiн немесе өз iс-әрекетiнiң iрi
мөлшердегi табыспен ұштасатынын бiледi, сол қылмыстың салдардың болуын
қалайды.
Бұл қарастырылып отырған қылмыстың субъектiсi - жасы 16-ға толған, есi
дұрыс адам.
Заңсыз банктiк қызмет қылмыстың сараланған түрi ден саналады, егер оны
ұйымдасқан топ жасаса немесе ол ерекше iрi мөлшердегi табыспен ұштасса не
оны заңсыз банктiк қызметі немесе заңсыз кәсiпкерлiгi үшін бұрын сотталған
адам жасаса.
Ұйымдасқан топ - қылмыс жасау үшін жақсы ұйымдасқан, қылмыстық күрделi
түрлерін бiрлесiп орындай алатын топ. Ол туралы болады, бiр немесе бiрнеше
қылмыс жасауды мақсат тұрады.
Айлық есептiк көрсеткiштен екi мың есе асатын табыс ерекше iрi
мөлшердегi табыс деп саналады (ҚК-тiң 190-бабына ескертудi қара).
Егер адам бұрын ҚК-тің 190 немесе 191-бабымен сотталып және оның сол
қылмыс үшін соттылығы жойылмаған не алынбаған болса, ондай адам заңсыз
кәсiпкерлiгi үшін бұрын сотталған деп танылады.
Қылмыстың объектiсi ақша-несие жүйесiндегi заңмен белгiленген коғамдық
қатынастарға қол сұғу болып табылады.
Объективтiк жағынан қылмыс құрамы мынадай бiрнеше, жеке дара
әрекеттермен сипатталады:
— банктiк қызметтi (банктiк операцияларды) тiркеуден өткiзбеу;
— мiндеттi рұқсат (лицензия) алуды сақтамау;
— банктiк қызметтi лицензия шарттарын бұзып жүзеге асыру;
— көрсетiлген әрекеттер ұйымға, мемлекетке iрi зиян келтiру немесе iрi
мөлшерде табыс алумен байланысты болуы болып табылады.
Банктiк қызметтi (банктiк операцияларды) лицензиясыз жүргiзу,
тiркеуден өткiзбеу заңсыз әрекет деп танылады.
Мiндеттi лицензия алуды сақтамау деп арнаулы заңда көрсетiлген осы
талаптарды сақтамау саналады. Лицензия шарттарын бұзуға осында рұқсат
етiлген банктiк қызметтi (операияларды) iстемей басқа қызметпен шұғылдану
әрекеттерi танылады.
Көрсетiлген iс-әрекеттер заңда көрсетiлген iрi зиян келтiрумен немесе
iрi мөлшерде табыс алумен ұштасуы қажет. Егер заңда көрсетiлген қылмыстық
зардап орын алмаса, онда кiнәлi адам әкiмшiлiк жауапқа тартылуы мүмкін. Iрi
зиян немесе iрi мөлшердегi табыстың түсiнiгi Қылмыстық кодекстің 190,191
-баптарында берiлген. Қылмыстық субъектiсi болып заңсыз банктiк қызметпен
айналысқан Қазақстан Республикасының азаматы, шет елдiк немесе азаматтығы
жоқ адамдар танылады.
Субъективтiк жағынан қылмыс кiнәлiнiң қасақана нысаны арқылы жүзеге
асырылады. Бұл жерде қасақаналықтың тiкелей немесе жанама түрi де орын
алады.
Ұйымдасқан топ жасаған; аса iрi мөлшерде табыс табумен ұштасқан;
заңсыз банктiк қызмет немесе заңсыз кәсiпкерлiк үшін бұрын сотталған адам
жасаған әрекеттер заңсыз банктiк қызмет жүргiзу құрамының ауырлататын
түрiне жатады (191-бап 2-тармағы). Бұл белгiлердiң түсiнiгi қылмыстық
кодекстің 190-бабының 3-тармағында көрсетiлген осындай белгiлерге ұқсас
болып табылады.
Қылмыстық кодекстің 193-бабында “Көпе-көрiнеу заңсыз жолмен алынған
ақша қаражатымен немесе өзге де мүлiкпен қаржылық операциялар немесе
басқада мәмiлелер жасау, сондай-ақ аталған қаражатты немесе өзге де мүліктi
кәсiпкерлiк немесе өзге де экономикалық қызметтi жүзеге асыру үшін
пайдалану” қылмысының анықтамасы көрсетiлген. Заңда мұндай әрекеттер заңсыз
жолмен алынған ақша қаражатын немесе өзге мүліктi заңдастыру деп аталады.
Қылмыстың тiкелей объектiсi экономикалық қызмет аясындағы ақша қаражат
айналымын реттеудiң қоғамдық қатынастары болып табылады.
Осы қылмыс құрамының мiндетi белгiсi — оның заты болып табылады.
Қылмыстың затына ақша қаражаты немесе заңсыз жолмен алынған өзге мүліктер
жатады. Ақша қаражаты теңгелiк немесе валюталық көрiнiсте болады. Мүлік
қозғалатын немесе қозғалмайтын (ғимараттар, құрылыстар, кешендер), сондай-
ақ меншiкке немесе жалға алынған жер учаскелерi болуы мүмкін. Қылмыстық
кодекстің 193-бабындағы көрсетiлген әрекеттер нысаны бойынша заңды мәнге ие
болған сияқты болып көрiнедi, бiрақта мазмұны жөнiнен алып қарағанда бұл
әрекеттердiң бәрi қылмысты әрекетке жатады, өйткенi қылмыстың заты — ақша
және мүлік заңсыз жолмен — талан-тараж, қызмет бабында пайдакүнемдiкпен
қиянат жасау, наркотикалық нәрселердi немесе қару-жарақты заңсыз сату,
заңсыз кәсiпкерлiк немесе банктiк қызмет, қандай кәсiпкерлiк, салықты
төлеуден жалтару арқылы алынған.
Көпе-көрiнеу заңсыз жолмен алынған ақша қаражатымен немесе өзге
мүлікпен қаржылық операциялар немесе басқа да мәмiлелер жасау, сол сияқты
аталған қаражатты немесе өзге де мүліктi кәсiпкерлiк немесе өзге де
экономикалық қызметтi жүзеге асыру үшін пайдалану-бес жүзден жетi жүз айлық
есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе сотталған адамның бес айдан
жетi айға дейiнгi кезеңдегi жалақысының немесе өзге де табысының мөлшерiнде
айыппұл салуға, не алты айға дейiнгi мерзiмге қамауға, не жүз айлық есептi
көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе сотталған адамның екi айға дейiнгi
кезеңдегi жалақысының немесе өзге де табысының мөлшерiнде айыппұл салына
отырып немесе онсыз үш жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға
жазаланады.
Дәл сол әрекеттер:
а) адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша;
б) әлденеше рет;
в) адам өзiнiң қызмет бабын пайдаланып жасалса, -
мүлкi тәркiленiп немесе онсыз екi жылдан бес жылға дейiнгi мерзiмге бас
бостандығынан айыруға жазаланады.
Осы баптың бiрiншi немесе екiншi бөлiктерiнде көзделген ұйымдасқан
топ, қылмыстық қоғамдастық (қылмыстық ұйым) жасаған немесе iрi мөлшерде
жасалған әрекеттер - мүлкi тәркiленiп немесе онсыз үш жылдан жетi жылға
дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Ескерту. Осы бапта он мың айлық есептiк көрсеткiштен асатын сомаға
жасалған мәмiлелер немесе ақша қаражатын немесе басқа мүліктi пайдалану iрi
мөлшер деп танылады.
Заңсыз жолмен тапқан ақшаны заңдастыру, яғни “лас ақшаны тазарту” -
тауарлар мен қызмет көрсету саласындағы экономикалық қылмыстардың бiр түрi.
“Ақшаны тазартқанда” қылмыскер өз әрекетiне заңдылық кейiп беру үшін,
барлық негiзгi әлеуметтiк-экономикалық институттарды және мүмкіндiк
тудыратын жағдайларды өте бiлгiрлiкпен пайдалану. Заңды бизнестi ол,
көбiне, өзiнiң iрi ауқымды заңсыз мәлiметтерiн бүркемелеу, заңсыз жолмен
тапқан iрi мөлшердегi ақшаны шетелге аудару үшін пайдаланады. Экономикалық
тұрғыдан алғанда, “ақшаны тазарту” дегенiмiз - жасырын қорлар мен капиталды
ашық экономикаға енгiзу.
Ұйымдасқан қылмыстың мақсаты - алынған табыстың негiзгi бөлiгiн
сыбайластық байланыс арқылы заңдастыру.
Сарапшылардың болжамы бойынша халықаралық қылмыстық ұйымның ақшасы -
әр түрлі жылжымайтын мүліктерге айналған, фирмалар мен кәсiпорындарға
салынған, сондай-ақ 300 млрд.долларға жуығы банктiк есепте. Сонымен қатар
оның жылдық табысы 120 млрд.доллар шамасында.
Қылмыстық жолмен табылған “ақшаны тазарту” оның кiмге тиесiлi екенiн
жасыруды және басқа жаққа ауыстырылуын қажет етедi.
Ұйымдасқан қылмыстық табысы болуы оның “ақшаны тазарту” қабiлетiне
негiзделген.
Тiкелей банктiк құрылымдар арқылы қылмыстық жолмен табылған ақшаны
тазартудың алдын алу мәселесi бiрқатар халықаралық конференңияларда, атап
айтқанда, 1990 жылғы Гаванада, 1991 жылғы Суздальда талқыланды. Бұл
мәселенi талқылаған кезде сарапшылар банктiк құпияның “тазартуды”
жеңiлдететiн және қылмыстық жолмен алынған активтерге бақылау жасауды
қиындататынын тiлге тиек еттi.
Банк операциялары мен бақылау жасау практикасының ережелерi бойынша
БҰҰ Комитетiнiң принңiптерi туралы Мәлiмдемеде де (Базелде қабылданған) бұл
мәселелердiң дұрыс шешiлуiне көмегiн тигiзедi. Бұл
мәлiмдемеде клиенттің жеке басын анықтаудың қажеттiгiн, күдіктi мәмiлелер
жасаудан банктің бас тартуын, әкiмшiлiк органдармен салыстырмалы құпиялық
ережесiнiң шеңберiнде ғана қарым-қатынас жасауды қарастырады.
Бiрқатар елдер жасырын банк есептерiне тыйым салу жөнiнде шара
қабылдады, дегенмен бұл тұрғыда Австрия, Люксембург, Швеция сияқты елдерде
белгiлi бiр шектеулер әлi бар. Бiрқатар елдердiң банктерiнде не барлық
операциялардың, не iрi ақшамен операциялардың, не халықаралық
операциялардың iшкi тiркеуiн сақтаған.
Капиталдың түсуiн бақылауды Швейцария қатайтты. 25 мың швейцар
франкiсiнен артық сома түскен клиенттің есебiн барлық банкiлер тексеруге
тиiстi. Заңсыз ақша операциясына қатысқаны үшін белгiленген жаза қатайған,
заңсыз жолмен алынған ақша тәркiленедi.
Уругвайда орнаған жаңа тәртiп бойынша, шыққан тегi күдік тудыратын iрi
салымдарға және оларды ауыстыру операциясына қатаң бақылау орнатылған.
Мақсат - қылмыстық жолмен табылған ақшаларды тәркiлеу. Бұл елде бұрын орын
алған салым құпиясы және банкирлердiң онша талап қоймауы ұйымдасқан
қылмыстың етек алуына мүмкіндiк туғызған болатын. Ал, жаңа ережеге сәйкес
кез келген iрi салымшының шыққан тегi мұқият тексерiледi, құжат арқылы
расталынады. Австралия заңы бойынша банк күдіктi салық түскен бойда
полиңияға хабарлауы тиiс.
АКШ-та банк құпиясы туралы Заң жұмыс iстейдi, Конгресс сол заңға
сәйкес “ақшаны тазартудың” алдын алу операциясын заңдастыруға әрекет
жасады. Қазiр банк мекемесi 10 мың доллардан асатын әрбiр салым бойынша
валюта операциясы жөнiнде есеп бередi және басқа да есептер жүргiзедi.
АҚШ-тың “Жасырын ақша қаражатын инвестиңиялау жөнiндегi операциялар
туралы” Заңы күдіктi қаржы операциялары туралы құқық қорғау органдарына өз
еркiмен хабарлаған банктi айыппұлдан босатады. Қылмыстың ақшаны тазарту,
iздестiру, басып алу және тіркiлеу жөнiндегi Европа Конвенңиясын
республикада практика жүзiнде iске асыру мамандандырылған мемлекеттiк
органдар құруды қажет етедi. Мысалы, Франңияда қылмыстық капиталды
iздестiру жұмысымен экономика және қаржы министiрлiгi жағынан арнайы
құрылған “Тракфин” тобы айналысады. Егер iрi ақша аударымы жайында банктен
келiп түскен ақпарат күдік тудырса, материал прокурорға берiледi. Содан
кейiн полиңияға және кеден қызметіне тергеу жүргiзу жайында нұсқау
берiледi.
Швецияда құрылған арнайы қаржы полиңиясының мiндетi – қару-жарақты,
мұнайды контрабандалық жолмен сатып, жасырын есiрткi сатып түсiрген ақшаны
Швеция банктерi арқылы “тазартуды” көздеген халықаралық қылмыстық топтарды
анықтау, оларға тосқауыл болу.
Бұл өзектi мәселенi шешу үшін Қазақстан дуниежүзiлiк қауымдастықпен
тығыз байланыста болуы тиiс.
Мұндай қызметтi БҰҰ шеңберiнде үйлестiруге талпыныс Бас хатшының
Экономикалық және әлеуметтiк Кеңестің екiншi сессиясына 1990 жылы ұсынған
баяндамасында, БҰҰ-ның есiрткiмен күресуге бағытталған әрекеттің қоғамдық
жоспарында болды. БҰҰ жұмысының Дуниежүзiлiк бағдарламасында да қаражаттың
заңсыз айналымы қаражаттың заңсыз түсiмi және банк жүйесiн заңсыз пайдалану
арқылы жинақталған ақша қаражатының зардаптарымен күресу үшін қабылдануға
тиiстi шаралар ұсынылған.
Ақшаны тазартумен күрестегi қылмыстың жазалау саясаты, ең алдымен,
ұйымдасқан қылмысты сыбайластықтың материалдық құндылықтарын iздеп табуға,
бақылауға алуға және де тәркiлеуге бағытталуы тиiс.
Қылмыстың қызметтен түскен табысты тазалау, анықтау, алу және тәркiлеу
туралы 1990 жылғы Европалық Конвенңияның ережелерiне сәйкес елдер “лас
ақшаны” тазартудың мына қасақана iс-әрекеттерiн қылмыс ретiнде саралау үшін
заңдық шаралар қолдануға тиiс, олар:
а) материалдық құндылықтың заңсыз екендiгiн жасыру немесе негiзгi
құқық бұзушылықты жасаған кез келген адамға, оның өз iс-әрекетi үшін заңдық
салдардан ұтылуына көмектесу мақсатында, сол материалдық туындылықтың
қылмыстан келген табыс екенiн бiле тұра адамның материалдық құндылықты
конверсия жасауы немесе беруi;
б) материалдық құндылықтың немесе оған тиесiлi құқықтың жаратылысын,
тегiн, орындалуын, қозғалысын немесе анық кiмге тиесiлiлiгiн жасырып қалу
немесе бұрмалау, егер де адам бұл материалдық құндылықтың қылмыстық жолмен
келгенiн бiлетiн болса;
в) материалдық құндылықты сатып алуды, иемденудi немесе пайдалануды,
егер сатып алған, иемденген немесе пайдаланған кезде оны алған адам
құндылықтың қылмыстық жолмен келген табыс екенiн бiлген болса.
Қылмыстың тiкелей объектiсi - қаржылық-несиелiк қатынастар, сондай-ақ
кәсiпкерлiк қызметің заңдылығын реттейтiн қоғамдық қатынастар.
Қылмыстың заты - бiле тұра заңсыз жолмен алынған ақша қаражаты немесе
басқа мүлік.
Қылмыстық қызметтен алынған табысты тазарту, анықтау, алу және
тәркiлеу жөнiндегi 1990 жылдың 8 қарашасындағы Европалық Конвенцияға сәйкес
“табыс” терминi қылмыстық жолмен алынған кез келген материалдық пайданы
бiлдiредi.
“Мүлік” терминi - заттың немесе заттық емес, қозғалатын немесе
қозғалмайтын мүліктің кез келген түрiн қамтиды, сондай-ақ адамның сол
мүлікке немесе ондағы үлесiн куәлендiретiн заңдық құжат немесе қағаз.
Ақша қаражаты түсiнiгiне ұлттық та, шетелдiк те валюта, қолма-қол ақша
да, қолма-қол емес те кiредi.
Баю, порнография, жезөкшелiк мақсатында секстi пайдалануға, балалар
мен кәмелетке толмағандарды сатуға тыйым салу жөнiндегi Европа Кеңесiнiң
1991 жылғы 9 қыркүйектегi ұсынысы да балалар мен кәмелетке толмағандарды
тән ләззаты үшін пайдаланудан түскен табысты алу және тәркiлеу мүмкіндiгiн
қарастырады.
Объективтiк жағы:
а) бiле тұра заңсыз жолмен алынған ақша қаражатымен немесе басқа
мүлікпен қаржылық операция жасау.
Мысалы, бағалы қағаздарды шығарумен байланысты қаржылық операциялар
жасау, несиелеу, ақша қаражатын депозитке салу, салықтар жинастыру және де
қаржы заңымен реттелетiн басқа операциялар;
б) басқа мәмiлелер жасау. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiнiң
147-бабына сәйкес азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен
мiндеттерiн белгiлеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттер
мәмiлелер деп танылады;
в) ақша қаражатын немесе басқа мүліктi кәсiпкерлiк немесе басқа
экономикалық қызметтi жүзеге асыру үшін пайдалану.
Кәсiпкерлiк - өз меншiгiндегi, қарызға алған және басқа қаражаттар мен
мүлік есебiнен, осы қызметке қатысушылардың барлығы үшін өзара тиiмдi
нәтижелер мен табыстар алу мақсатындағы ынталы, күшіндегi заң шеңберiндегi,
шаруашылықтық және басқадай қызмет. Қызметтің бұл ашық, заңды формасы
қылмыстық жолмен алынған ақша қаражатын “тазартуға” пайдаланылады.
Басқадай экономикалық қызмет дегенiмiз - мүліктi. оның iшiнде, ақша
қаражатын пайдаланумен байланысты, бiрақ коммерциялық мақсатты көздемейтiн
кез келген қызмет.
Белгiлi бiр экономикалық мiндеттi орындау мақсатында ақша қаражатымен
жасалған операция аяқталғанда ғана емес, бұл қаражаттың кез келген
қозғалысында, оның iшiнде заңсыз иемденген мүліктi тазарту мақсатындағы
мәмiленi жүзеге асыру барысында бұл iс-әрекеттi аяқталған деп санауға
болады.
Субъективтiк жағы. Кiнәнiң формасы - қасақана жасағандық. Ең басты
мақсаты тек табыс табу болып саналатын адамдарды қылмыстық жауапкершiлiктен
босатуға болмайды. Олардың пайдалануындағы заңсыз екендiгi белгiлi ақша
қаражатының шыққан тегiне немқұрайлы қарау жанама ниеттің көрiнiс табуы
болып табылады. Саралау үшін себеп пен мақсаттың маңызы жоқ.
ҚК-тің 193-бабының 2-бөлiгi мынадай ауырлататын мән-жайларды
қарастырады:
егер қылмысты:
а) адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша;
б) әлденеше рет;
в) адам өзiнiң қызмет бабын пайдаланып жасаған болса.
Қызмет бабын пайдалану дегенiмiз - мемлекеттiк билiк органының
лауазымды адамының, мемлекеттiк қызметкердiң немесе жергiлiктi өзiн-өзi
басқару органы қызметкерiнiң, сондай-ақ коммерциялық және басқа мекемеге
басқарушылық мiндет атқаратын адамның заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын
немесе мүліктi заңдастыруы (тазартуы). Қызмет бабында берiлген өкiлеттiк
олардың қылмыстық жолмен тапқан мүліктi заңдастыруын жеңiлдетедi.
Қылмыстық субъектiсi - жасы 16-ға толған, есi дұрыс адам.
Заңсыз жолмен табылған ақша қаражаты немесе басқадай мүлік нақты
кiмнің қарамағында болса, сол адам жауапкершiлiк кетередi.
Ондай мүліктi заңдастыруға бiле тұра көмек көрсетүшi адамдар, мысалы,
нотариустар, ломбард қызметкерлерi, қылмыстық бiрлестiкке көмектесүшiлер
немесе қатысушылар болып саналады.
193 -баптың 3 –бөлiгi ұйымдасқан топ, қылмысты сыбайластық (қылмыстық
ұйым) жасаған немесе iрi мөлшерде жасалған әрекеттер сияқты саралаушы
нышандар бар болғандығы жауапкершiлiктi қарастырады.
Ұйымдасқан топ, қылмыстық сыбайластық (қылмыстық ұйым) түсiнiгi ҚК-тің
31 -бабында қаралған.
Iрi мөлшер түсiнiгi ҚК-тің 193-бабының ескертуiнде анықталған.
Қылмыстық объективтiк жағы — заңда белгiленген мынадай нысандар
арқылы:
1) ақша қаражатымен немесе өзге мүлікпен қаржылық операциялар жасау;
2) басқа да мәмiлелер жасау;
3) қаражатты немесе өзге де мүліктi кәсiпкерлiк немесе өзге де
экономикалық қызметтi жүзеге асыру үшін пайдалану. Ақша қаражатымен немесе
өзге мүлікпен қаржылық операциялар жасау деп заңсыз жолмен алынған ақша
қаражаттарын пайдаланып банктiк есеп ашу немесе жүргiзудi, оны төлем
қаражаты ретiнде пайдалануды, осы қаражатқа акция, вексель, облигаңия,
басқадай бағалы қағаздарды алуды немесе оларды басқадай айырбас құралы
ретiнде пайдалануды айтамыз.
Заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе өзге де мүліктердi
пайдалану арқылы азаматтық құқық және мiндеттердi белгiлейтiн, өзгертетiн
немесе жоятын әрекеттердi (сатып алу, сату, айырбастау, сыйға беру, т.б.)
iстеудi басқа да мәмiлелер жасау деп айтамыз.
Заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе мүліктi кәсiпкерлiк немесе
өзге де экономикалық қызметтi одан әрi дамытуға жұмылдыру, жарғылық қорға
айналдыру, кәсiпкерлiк немесе өзге де экономикалық қызметтi заңсыз жүзеге
асыру үшін пайдалану деп танылады.
Қылмыс құрамы жағынан формальдық құрамға жатады. Қылмыс объективтiк
жақтың осы белгiлерiнiң бiреуi жасалған уақыттан бастап аяқталған деп
табылады.
Қылмыс субъективтiк жағынан тiкелей қасақаналықпен iстеледi. Кiнәлi
адам көрінеу заңсыз жолмен аталған ақша қаражатын немесе өзге де мүліктi
заңдастыруды ұғынады және соны тiлейдi қылмыстық ниет субъективтiк жақтың
қажеттi белгiсi болып табылмағанымен, ол сөз жоқ соттың жаза тағайындау
барысында есепке алынады. Қылмыстың субъектiсi — 16-ға толған есi дұрыс кез
келген адам.
Қылмыстық кодекстің 193-бабының 2-тармағында мынадай ауырлататын
белгiлер көрсетiлген:
1)адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша;
2)әлденеше рет;
3)адам өзiнiң қызмет бабын пайдаланып жасаған әрекеттер.
Егер заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе өзге де мүліктi
заңдастыруды бiрлесiп жасау туралы күнi бұрын — қылмыс iстелгенге дейiн
уағдаласқан адамдар қатысса, ол адамдар тобы алдын ала сөз байласып жасаған
қылмыс деп танылады. Талданып отырған қылмыстық объективтiк жағынан
белгiлерiн екi немесе одан да көп жасау, егер адам бұрын жасалған қылмысы
үшін заңмен белгiленген тәртiппен қылмыстың жауаптылықтан босатылмаса, не
соттылығыы жойылмаса немесе қылмыстық жауапқа тарту мерзiмi өтпесе онда
қылмыс әлденеше рет iстелген деп танылады. Осы бап бойынша қызмет бабын
пайдаланып жасаған әрекетке мемлекеттiк органның, коммерциялық немесе өзге
де ұйымның заң бойынша лауазымды адамы деп танылғандардың қылмыстары
жатады. Қылмыстық кодекстің 193-бабының 3- тармағында осы қылмыстық өте
ауырлататын белгiлерi көрсетiлген. Олар ұйымдасқан топ, қылмыстық
қоғамдастық (қылмысты ұйым) жасаған немесе iрi мөлшерде жасалған әрекеттер.
Ұйымдасқан топ пен қылмыстық қоғамдастықтың түсiнiгi ҚК-тің 31-бабының
тиiсiнше 3,4-баптарында берiлген. Осы бап бойынша он мың айлық есептiк
көрсеткiштен асатын сомаға жасалған мәмiлелер немесе ақша қаражатын немесе
басқа мүліктi пайдалану iрi мөлшер деп танылады (ҚК-тің 193-бабының
ескертуi).
Банк қызметкерлерiнiң банктің өз қаражатын және (немесе) банктің
тартылған қаражатын кепе-көрінеу қайтымсыз несие беру немесе банкке көпе-
көрінеу пайдасыз мәмiлелер жасау үшін пайдалануы, сондай-ақ банк
клиенттерiне не басқа адамдарға негiзсiз банк кепiлiн немесе негiзсiз
жеңiлдiк шарттарын беруi, егер осы әрекеттер азаматтық, ұйымға немесе
мемлекетке iрi зиян келтiрсе Қылмыстың кодекстің 220-бабы бойынша
жауаптылық туындайды.
екi жүзден бес жүз айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе
сотталған адамның екi айдан бес айға дейiнгi кезеңдегi жалақысының немесе
өзге де табысының мөлшерiнде айыппұл салуға, не төрт айдан алты айға
дейiнгi мерзiмге қамауға, не екi жылға дейiнгi мерзiмге түзеу жұмыстарына,
не үш жүз айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе сотталған
адамның үш айға дейiнгi кезеңдегi жалақысының немесе өзге де табыстың
мөлшерiнде айыппұл салына отырып немесе онсыз және үш жылға дейiнгi
мерзiмге белгiлi бiр лауазымдарды атқару немесе белгiлi бiр қызметпен
айналысу құқығынан айыра отырып үш жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан
айыруға жазаланады.
Банк Қызметкерлерiнiң клиенттердiң банкноттары бойынша ақша сомаларын,
оның iшiнде валюта қаражатын кепе-көрінеу дұрыс аудармауы немесе кепе-
көрінеу уақтылы аудармауы, егер осы әрекет азаматты, ұйымға немесе
мемлекетке iрi зиян келтiрсе -
бес жүзден сегiз жүз айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе
сотталған адамның бес айдан сегiз айға дейiнгi кезеңдегi жалақысының немесе
өзге де табысының мөлшерiнде айыппұл салуға, не бiр жылға дейiнгi мерзiмге
түзеу жұмыстарына, не бiр жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығын шектеуге,
не төрт айға дейiнгi мерзiмге қамауға, не жүзден екi жүз айлық есептiк
көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе сотталған адамның бiр айдан екi айға
дейiнгi кезеңдегi жалақысының немесе өзге де табысының мөлшерiнде айыппұл
салына отырып немесе онсыз және үш жылға дейiнгi мерзiмге белгiлi бiр
лауазымдарды атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыра
отырып, бiр жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Қылмыстың тiкелей негiзгi объектiсi - банктің ақша қаражатын пайдалану
проңесiн жүзеге асырумен байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар.
Қылмыстың факультативтiк объектiсi - несие берушiлер мен банк
клиенттерiнiң мүдделерi.
Банктің өз қаражаты және банк тартқан қаражат осы қылмыстың заты болып
табылады. Банктің өз қаражаты банктің жарғылық және өз капиталдарынан
құралады. Қазақстан Республикасы Президентiнiң 1995 жылғы 31 тамыздағы
“Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметi туралы” заң күшi бар
Жарлығының 16-бабына сәйкес, банктің (мемлекеттiк банктерден басқалары)
жарғылық капиталы акцияларды сату немесе құрылтайшылардың жарналары
есебiнен құрылады, ал банктің өз капиталына - банктің мiндеттемелерiнің
сомасы қосылмаған банк активтерiнiң құны жатады, оны есептегенде банктің
активтерiнің бастапқы құнынан берiлген қарыздар мен басқа активтер бойынша
қажеттi резервтер (провизиялар) сомасын алып тастайды.
Бұл қылмыстың объективтiк жағы мынадай нысандарда көрiнiс табады:
а) банктің өз қаражатын және банктің тартылған қаражатын көпе-көрінеу
қайтымсыз несие беруге пайдалану;
б) банктің тартылған қаражатын көпе-көрінеу қайтымсыз несие беруге
пайдалану;
в) банктің өз қаражатын және банктің тартылған қаражатын көпе-көрінеу
пайдасыз мәмiлелер жасау үшін пайдалану;
г) банктің тартылған қаражатын көпе-көрінеу пайдасыз мәмілелер жасау
үшін пайдалану;
д) банк клиенттерiне не басқа адамдарға банктің негiзсiз жеңiлдiк
шарттарын беру.
Бұл қылмыстың алғашқы төрт тәсiлiн жасау банктің өз қаражатын және
тартылған қаражатын көпе-көрiнеу қайтымсыз несие беруге және банк үшін көпе-
көрiнеу пайдасыз мәлiметтер жасау пайдаланумен байланысты, ол несие берудiң
және мәмiле жасаудың шартын бұзғандық болып саналады.
Бұл қылмыстық құрамы - материалды. Азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке
iрi зиян келген кезден бастап қылмыс аяқталған болып саналады. Iрi зиянның
мөлшерi ҚК-тің 189-бабына берiлген ескертуде келтiрiлген.
Қылмыстың субъективтiк жағы - тiкелей немесе жанама ниет түрiндегi
кiнә. Айыпкер өзiнiң банктің ақша қаражатын заңсыз пайдаланып отырғанын
түсiнедi, iрi зиян келтiретiнiн алдын ала бiледi, не сол зардаптарға саналы
түрде жол бередi, не оған немқұрайлы қарайды.
Қылмыс субъектiсi - арнаулы - 16 жасқа толған банк қызметкерi.
Осы баптың 2-бөлiгi банк қызметкерлерiнiң ақша қаражатын көрiнеу қате
немесе кешiктiрiп аударғаны үшін жауаптылық жүктейдi, оған клиенттердiң
банк шоттары бойынша валюта қаражатын аудару да кiредi, егер ол әрекеттен
iрi зиян келген болса.
Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы “Төлемдер және ақша
аударымдары туралы” Заңының 6-бабына сәйкес, банк шоты - банк пен клиент
арасындағы депозит қабылдау және банктің операциялар жасауы жөнiндегi
шарттың қатынастарды көрсету тәсiлi, ол операциялар:
а) қолма қол ақшаны қамтамасыз етумен және клиентке тиесiлi ақшаны
банктің пайдалануымен;
б) ақшаны клиенттің пайдасына қабылдап алумен (есептеумен);
в) клиент тапсырмасы нысанындағы нұсқау немесе үшіншi адамның талабы
нысанындағы нұсқау бойынша ақшаны алумен және (немесе) аударумен
байланысты.
Банктер ақша- қаражатын аударуды Ұлттық банк белгiлейтiн нысандарда,
тәсiлдермен және тәртiпте жүзеге асырады.
Ақша қаражатын аударуды дұрыс жүзеге асырмаған жағдайда банк Қазақстан
Республикасының заңдарына және клиентпен (депозитормен) жасалған шарттың
сәйкес жауаптылық көтередi (Қазақстан Республикасы Президентiнiң 1995 жылғы
31 тамыздағы заң күшi бар Жарлығының 38- бабының 1 және 2-бөлiктерi).
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкi Басқармасының 1997 жылғы 4
наурыздағы қаулысымен бекiтiлген “Екiншi деңгейдегi банктерге клиенттер
шотын ашу, жүргiзу және жабу тәртiбi туралы”. Нұсқауға сәйкес, банк шоттары
ұлттық та, шетелдiк те валюталарда жүргiзiлуi мүмкін.
Шотты ашқанда банк пен шот иесi арасындағы шарт жасалады, ол бойынша
банк клиент пайдасына ақша қабылдауды, клиенттің тапсырма нысанындағы
нұсқауы немесе үшіншi адамның талап нысанындағы нұсқауы бойынша ақша
аударуды немесе берудi, сондай-ақ шартта көзделген басқа да қызметтер
көрсетудi мiндетiне алады.
Бұл қылмыстың құрамы - материалды. Ақша қаражатын аударуды дұрыс және
уақтылы орындамау нәтижесiнде азамат, ұйым немесе мемлекет қалайда iрi зиян
шегуге тиiстi. Iрi зиянның мөлшерi ҚК-тің 189-бабына берiлген ескертуде
келтiрiлген.
Қылмыстың объектiсi, субъективтiк белгiсi және субъектiсi қылмыстың
кодекстің 219-бабындағы қылмыс құрамымен ұқсас.
Объективтiк жағынан көрсетiлген қылмыс құрамының белгiлерi
төмендегiдей:
1) банк қаражатын немесе банкке тартылған қаражатты көпе-көрінеу
қайтарымсыз несие беру немесе банкке көпе-көрінеу пайдасыз мәмілелер жасау
үшін пайдалану. Банк туралы зандарға байланысты несие белгiлi бiр уақытқа
қайтарылатын және банкке пайда түсiретiн жағдайда берiлуi қажет. Заң
талаптарын сақтамау қылмыстық құқық нормасына қайшы болып табылады.
2) Банк клиенттерiне не басқадай адамдарға негiзсiз банк кепiлiн
немесе негiзсiз жеңiлдiк шарттарын беру. Банк кепілін және оның жеңілдік
шарттарын беру заңмен реттелген. Клиенттерге не басқадай адамдарға оны
негізсіз беру заңға қайшы әрекет болып табылады. Қылмыстық кодекстің 220-
бабында көрсетiлген осы iс-әрекеттердi iстеу азаматқа, ұйымға немесе
мемлекетке iрi зиян келтiрсе ғана кiнәлi адам қылмыстық жауапқа тартылады.
Iрi зиянның түсiнiгi 189-баптың ескертуiнде берiлген. Iрi зиянға келiп
соқпаған заңсыз iс-әрекеттер үшін тәртiптiк, әкiмшiлiк жауаптылық туындауы
мүмкін. Қылмыстық кодекстің 220-бабы материалдық құрамға жатады. Қылмыс
заңда көрсетiлген iрi зиян келтiрiлген уақыттан бастап аяқталған деп
саналады. Осы баптың 2-тармағында қылмыс құрамының ауырлататын түрi
көрсетiлген. Ол банк клиенттерiнiң банк шоттары бойынша ақша сомаларын,
оның iшiнде валюта қаражатын көпе-көрінеу дұрыс аудармауы немесе көпе-
көрінеу уақытылы аудармауы, егер осы әрекет азаматқа, ұйымға немесе
мемлекетке iрi зиян келтiруi болып табылады. Яғни кiнәлi адам клиенттерге
тиiстi валюталарды, сомаларды дер кезiнде, заңда белгiленген тәртiппен
олардың есептерiне дұрыс аудару талаптарын оларға iрi зиян келтiре отырып
жүзеге асырады. Ауырлататын осы құрам үшін қылмыстың жаңа мөлшерi кетерiңкi
түрде белгiленген.
1.2 Банктiк несиемен байланысты қылмыстар
Қылмыстық кодекстің 194-бабында “Жеке кәсiпкердiң немесе ұйымның
шаруашылық жағдайы, қаржылық жай-күйi немесе кепiлдiк мүлкi туралы немесе
несиенiң, демеуқаржының, несиелеудiң жеңiлдiктi шарттарын алуға арналған
елеулi мәнi бар өзге де мән-жайлар туралы көпе-көрінеу қандай мәлiметтердi
банкке немесе өзге де несие берушiге беру арқылы жеке кәсiпкердiң немесе
ұйым жетекшiсiнiң несие, демеуқаржы не несиелеудiң жеңiлдiктi шарттарын
алуы, сондай-ақ несиелеудi, демеуқаржы берудi тоқтатуға, жеңiлдiктердi
жоюға не белiнген несие мен демеуқаржы мөлшерлерiне шектеуге әкеп соғатын
мән-жайлардың пайда болуы туралы ақпаратты банкке немесе өзге несие
берушiге хабарламау, егер осы әрекеттер iрi зиян келтiрсе — несиенi заңсыз
алу” деп табылады делiнген, және бұл қылмыс үшін — екi жүзден бес жүз айлық
есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе сотталған адамның екi айдан бес
айға дейiнгi кезеңдегi жалақысының немесе өзге де табысының мөлшерiнде
айыппұл салуға, не төрт айдан алты айға дейiнгi мерзiмге қамауға, не екi
жылға дейiнгi мерзiмге түзеу жұмыстарына, не нақ осы мерзiмге бас
бостандығынан айыруға жазаланады.
Мемлекеттiк мақсатты несиенi не мемлекет кепiлдiгiмен берiлген несиенi
тiкелей мақсатында пайдаланбау, егер осы әрекет азаматқа, ұйымға немесе
мемлекетке iрi зиян келтiрсе — екi жүзден бес жүз айлық есептiк көрсеткiшке
дейiнгi мөлшерде немесе сотталған адамның екi айдан бес айға дейiнгi
кезеңдегi жалақысының немесе өзге де табысының мөлшерiнде айыппұл салуға,
не төрт айдан алты айға дейiнгi мерзiмге қамауға, не екi жылға дейiнгi
мерзiмге түзеу жұмыстарына, не нақ осы мерзiмге бас бостандығынан айыруға
жазаланады.
Бұл қылмыстың негiзгi тiкелей объектiсi - банктердiң және несиелiк
мекемелердiң несиелiк қызметi саласындағы қоғамдық қатынастар.
Қылмыстың қосымша объектiсi - несие, демеу қаржы не несиелеудiң
жеңiлдiктi шарттары.
Несие дегенiмiз - ақша қаражаты немесе тауар түрiндегi берiлген қарыз,
оны қарыз алушы несие берушiге қайтаруға тиiс.
Бұл қылмыстың объективтiк жағы әрекет арқылы да, яғни несие, демеу
қаржы не жеңiлдiктi шарттар алу үшін маңызы бар, өзiнiң шаруашылық жағдайы,
қаржылық жай-күйi немесе кепiлдiк мүлкi не өзге де мән-жайлар туралы көпе-
көрінеу қандай мәлiметтердi беру арқылы несие, демеу қаржы не жеңiлдiктi
шарттар алу жолымен, сонымен қатар әрекетсiздiкпен де, яғни несиелеудi,
демеу қаржы берудi тоқтатуға, жеңiлдiктi алып тастауға не бөлiнген несиенiң
немесе демеу қаржының мөлшерiн шектеуге әкеп соғуы мүмкін, кейiн туындаған
мән-жайларды банкке немесе басқа несие берушiге хабарламау арқылы да жүзеге
асырылады. Бұл қылмысты жасаудың тәсiлi - несие, демеу қаржы не жеңiлдiктi
шарттар алу үшін маңызы бар, өзiнiң шаруашылық жағдайы, қаржылық жай-күйi
немесе кепiлдiк мүлкi не бастадай мән-жайлар туралы көпе-көрiнеу қандай
мәлiмет беру.
Қылмыстың құрамы - материалдық. Несиенi заңсыз алу бұл iс-әрекет iрi
зиян келтiрген кезде аяқталады, зиянның мөлшерi ҚК-тің 189-бабына берiлген
ескертуде белгiленген.
Қылмысты алаяқтық түрiндегi ұрлықтан бөлектеп алу қажет, себебi, бұл
жағдайда айыпкер несие берушiден мүліктi тегiн алуды мақсат тұтпайды,
келешекте оны қайтарамын деп ойлайды.
Қылмыстың субъективтiк жағы - тiкелей ниет түрiндегi кiнә. Жеке
кәсiпкер немесе ұйымның бастығы несие, демеу қаржы не жеңiлдiктi шарттар
алу үшін маңызы бар, өзiнiң шаруашылық жағдайы, қаржылық жай-күйi немесе
кепiлдiк мүлкi не басқадай мән-жайлар жөнiндегi ақпаратты көне-көрінеу
қандай берiп, не несиелердi, демеу қаржы бөлудi тоқтатуға, жеңiлдiктердi
жоюға, не бөлiнген несиенiң немесе демеу қаржының мөлшерiн шектеуге әкеп
соғатын мән-жайлар туралы ақпаратты банкке немесе басқа несие берушiге
хабарламай несие, демеу қаржы не жеңiлдiктi шарттар алып отырғанын бiледi
және соны қалайды.
Қылмыс салдарының қоғамдық қауiптiлiгi тұрғысынан алғанда айыпкердiң
кiнәсi ниет турiнде болады, яғни ол iрi зиянның болуы мүмкін екенiн немесе
қалайда болатынын алдын ала бiледi және сондай зиян келтiрудi қалайды, не
оның болуына саналы түрде жол бередi немесе оған немқұрайлылық танытады, не
абайламай қалады, яғни ондай салдардың болуы мүмкін екенiн бiледi, бірақ
оны болдырмаймын деп ойлайды.
Қылмыс субъектiсi - арнаулы жасы 16-ға толған, есi дұрыс жеке кәсiпкер
немесе ұйым бастығы.
Бұл қылмыстың сараланған құрамының мәнi - мемлекет кепiлдiгiмен
берiлген несиенi не мемлекеттiк мақсатты несиенi пайдалану, егер ол
азаматтың, ұйымға немесе мемлекетке iрi зиян келтiруi.
Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 1 сәуiрдегi “Бюджет жүйесi
туралы” Заңының 19-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының қаржы
министрлiгi Қазақстан Республикасының Үкiметi атынан республикалық бюджетке
көзделген сома шегiнде несие беруге құқылы.
Мемлекет кепiлдiгiмен берiлген несие дегенiмiз - несие салушы
белгiленген мерзiмде қайтаруға тиiстi соманы төлей алмаса, Қазақстан
Республикасының үкiметi несие берушi алдындағы берешектi жарымжартылай
немесе толық өтеуге мiндеттенедi.
Мемлекет кепiлдiгiмен берiлген несиенiң ерекшелiгi - оның
қайтарылатындығында.
Несиенi тiкелей өз мақсатында пайдаланбау - оны несие шарттарында
көзделмеген мақсаттарға жұмсау.
Қылмыстың тiкелей объектiсi банктiк немесе басқадай несиелiк
ұйымдардың несиелiк қызметiн реттейтiн қоғамдық қатынастары.
Несие дегенiмiз банк немесе несиелiк ұйымдардың қарыз алушыларға
беретiн ақшалай қаражаттары болып табылады. Ақша қаражаты — осы қылмыстың
заты болып табылады.
Объективтiк жағынан қылмыс iс-әрекеттен, қылмыстың зардабынан және
себептi байланыстан тұрады.
Заң iс-әрекеттiң мынадай нысандарын белгiлеген:
1) несие алу,
2) несиенi жеңiлдiк шарттармен алу.
Бұл ретте жеке кәсiпкер немесе ұйым жетекшiсi несие алуды немесе
несиенi жеңiлдiкпен алуды осы қылмыс кұрамында көрсетiлген тәсiлдердi —
жеке кәсiпкердiң немесе ұйымның, шаруашылық жағдайы, қаржылық жайкүйi
немесе кепiлдiк мүлкі туралы немесе несиенiң, демеуқаржының, несиелеудiң
жеңiлдiктi шарттарына арналған елеулi мәнi бар өзге де мән-жайлар туралы
көпе-көрінеу қандай мәлiметтердi банкке немесе өзге де несие берушiге беру
туралы, сол сияқты несиелеудi, демеуқаржы берудi тоқтатуға, жеңiлдiктердi
жоюға не бөлiнген несие мен демеуқаржы мөлшерiн шектеуге әкеп соғатын мән-
жайлардың пайда болуы туралы ақпаратты банкке, өзге несие берушiге
хабарламау арқылы заңсыз түрде жүзеге асырылады. Яғни бұл қылмыстық iстелу
тәсiлi көрінеу қандай мәлiметтер енгiзiлген ресми құжаттарды пайдалану
болып табылады. Мұндай құжаттарда жеке кәсiпкердiң немесе ұйым жетекшiсiнiң
қолы қойылып, белгiленген тәртiппен расталуы қажет.
Қылмыс заңда көрсетiлген зардап — iрi зиян келтiрiлсе аяқталған деп
табылады. Зиян несие берушiге (банкке немесе өзге де несие берушiге)
келтiрiледi.
Субъективтiк жағынан қылмыс құрамы тiкелей қасақаналықпен жүзеге
асырылады. Қылмыстың субъектiсi — арнаулы субъект. Олар жеке кәсiпкер
немесе ұйым жетекшiсi.
Мемлекеттiк мақсатты несиенi не мемлекет кепiлдiгiмен берiлген несиенi
тiкелей мақсатта пайдаланбау, егер осы iс-әрекет азаматқа, ұйымға немесе
мемлекетке iрi зиян келтiрсе, ол қылмыс құрамының ауырлататын белгiсi болып
табылады (194-баптың 2-тармағы). Мемлекеттiк мақсатты несие деп Қазақстан
Республикасы Ұлттық банкi арқылы белгiлi бiр мақсатқа
пайдалануға (тұрғын үй құрылысы, фермерлiк шаруашылықты дамыту, өнеркәсiп
объектiлерiн салу) берiлетiн ақша қаражаттары болып табылады. Мемлекет
кепiлдiгiмен берiлген несиеге ешбiр процентсiз несие алушыға банк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz